Было каля поўначы. У пакоі чуваць было глыбокае дзіцячае дыханне.
У кутку на падлозе стаяў медны таз. На дне яго было трохі вады і стаяла свечка з лою ў падсвечніку. Свечка вельмі нагарэла, кнот пакрыўся цёмнай шапкай і ціха патрэскваў. Акрамя таго, на сцяне стукаў маятнік, а на падлозе, у асветленым кружку ля таза, размясціліся некалькі тараканаў. Асеўшы на заднія лапкі і ўзняўшы галаву, яны пазіралі на агонь і варушылі вусамі.
На дварэ бушавала непагадзь.
Дождж стукаў па даху, перабіраў лісце ў садзе, плёскаўся на дварэ ў лужынах. Часам ён сціхаў і нёсся ўдалеч, у цёмную глыбіню ночы, але пасля з новай сілай бушаваў яшчэ мацней, яшчэ больш ліў на дах, хвастаў па аканіцах, і часам здавалася, што ён ілье і плешчацца ўжо ў самім пакоі... Тады тут пасяляўся нейкі неспакой: маятнік быццам сціхаў, гатова была патухнуць свечка, са столі спаўзалі цені, тараканы трывожна вадзілі вусамі і, відаць, збіраліся ўцякаць.
Але бурныя парывы непагадзі былі нядоўгія. Здавалася, дождж вырашыў ніколі ўжо не пераставаць, і калі вецер пакідаў яго ў спакоі, ён гудзеў шырока і роўна,— і на дварэ, і ў садзе, і ў завулку, і ў пустых палях... Гул гэты, прасочваючыся праз зачыненыя аканіцы, стаяў у пакоі то роўным цурчаннем, то ціхімі ўсплёскамі.
Тады маятнік зноў, з рэзкай упартасцю пачынаў чаканіць свае ўдары, свечка ціха крактала, тараканы супакойваліся, хоць, відаць, упартасць дажджу наводзіла іх на сумны роздум.
Усё гэта чуў і глядзеў на ўсё гэта з-пад сваёй коўдры адзін з двух братоў-пагодкаў, якія спалі ў асветленым пакоі. Старэйшага звалі Вася, малодшага — Марк. У сям’і была звычка даваць жартаўлівыя мянушкі. У Васі была вельмі вялікая галава, якой ён у раннім дзяцінстве пастаянна стукаўся аб падлогу, таму яго празвалі Галаванам. Марк быў непрыгожы і пазіраў трохі спадылба, і за гэта атрымаў прозвішча Мордзіка.
Мордзік соладка спаў, а Галаван ужо з паўхвіліны прыслухоўваўся да шуму дажджу.
Ён быў вялікі фантазёр і часта думаў пра тое, што дзеецца на свеце, калі ўсе спяць: і ён, і Марк, і дзяўчынкі, і старая нянька,— і, значыць, няма каму глядзець... Няўжо пакой застаецца такім жа, і маятнік працягвае стукаць, хоць яго ніхто не слухае, і свечка свеціць, хоць свяціць няма каму, і тараканы бязмэтна сядзяць на падлозе, утаропіўшыся на агонь?.. Не раз прачынаючыся з гэтай думкай, ён асцярожна выглядваў з-пад коўдры... Гэтым разам ён сам не заўважыў, калі прачнуўся, і яму здалося, што нарэшце ён заспее пакой знянацку. Вось ужо з паўхвіліны ён, не варушачыся, глядзіць на яго прыжмураным вокам, а ў ім усё працягваецца нейкае асаблівае, таямнічае жыццё, якое звычайна хаваецца, калі на яго глядзяць.
Усё тут жывое, дзіўнае, незвычайнае і страшнае... Дождж, адбіваючыся ад ветру, кідаецца і злуецца на вуліцы, маятнік спрачаецца з шумам дажджу, свечка паныла крэкча, тараканы сядзяць з разумным выглядам, як быццам толькі што размаўлялі між сабой і вырашылі аднагалосна, што становішча свечкі сапраўды вартае жалю, а дождж злуецца зусім дарэмна. Акрамя таго, Вася разумеў, што ўсе яны разам — увесь пакой з усімі прадметамі — нядобразычліва глядзяць на дзяцей, якія, нічога не падазраючы, спяць у сваіх пасцельках.
Аднак было і яшчэ штосьці самае дзіўнае, чаго Галаван ніяк не мог улавіць. Калі ж ён зусім расплюшчыў вочы і паварушыўся — усё адразу знікла.
Маятнік пачаў стукаць цішэй і зусім нецікава, свечка проста трашчала, а не крактала, пакой спахапіўся і набыў звычайны, будзённы выгляд.
А між тым ён усё ж адчуваў, што ёсць нешта дзіўнае... У ім самім, ці ў пакоі, ці, можа, ад гэтага шуму. Не, гэта просты дождж, шуміць зусім не моцна, быццам нехта вяла і невыразна мармыча. Нешта цячэ і капае, быццам хто плача за сцяной, і нечы ўздых праносіцца па дрэвах у садзе... А ў садзе, між дрэў, цяпер цёмна, і ў поўнач, ды яшчэ ў дождж, у альтанку ніводзін чалавек не адважыўся б пайсці. Марк аднойчы хваліўся, што пайшоў бы, калі б яму дазволілі... Але і то, вядома, не ў такую шалёную, бурную ноч...
Па спіне ў Васі пабеглі мурашкі, ён прыпаў да падушкі і загарнуўся з галавой у коўдру.
Тады яму здалося, што недзе ў сцяне, ці за сцяной, ці пад падлогай адбываецца дзіўны рух і гоман. Чуліся нечыя галасы і крокі.
Што гэта такое? Ён высунуў галаву, каб чуць выразней, але гукі зноў прапалі. Яму здавалася, што ён павінен быў ведаць, што гэта такое, і тады ён зразумеў бы і тое, чаму гэта яму здаецца дзіўным. Але ён забыў і не можа ўспомніць, таму што ў сне яму снілася зусім іншае.
Тады хлопчыкам пачала авалодваць трывога.
— А ведаеш, Маркуша, што я табе скажу? — лісліва сказаў ён, звяртаючыся да брата.
Але Марк адказаў толькі працяглым храпам.
У дзіцячым пакоі існавалі некаторыя традыцыі. Кожную ноч каля гадзіны абодва хлопчыкі прачыналіся і сыходзіліся ля таза са свечкай. Гэта было накшталт начнога клуба, які часам наведвалі і дзяўчынкі. Апошняе здаралася не часта: для гэтага дзяўчынкам мала было прачнуцца ў пару — трэба было яшчэ ашукаць пільную старую няньку, якая спала з імі ў суседнім цёмным пакоі. Калі гэта ўдавалася, то старэйшая, часам з дапамогай братоў, даставала з ложка самую малодшую, Шурачку, і абедзве яны, жмурачыся і праціраючы вочы, паказваліся ў дзвярах і беглі на агонь. Тады тараканы адыходзілі ад таза і толькі здалёк злосна натапырвалі свае вусы на дзяцей, якія, як і яны, выпаўзалі з куткоў і адваёўвалі ў іх месца.
Тады пачыналіся доўгія і вельмі цікавыя размовы. Ніколі дзецям не гаварылася так дружна і добра: здавалася, ціхая ноч надавала гаворцы асаблівую прыгажосць мары і фантастычнай няпэўнасці, а агульны клопат пра тое, каб не разбудзіць няньку, аб’ядноўваў хлопчыкаў і дзяўчынак у цесны гурток начных змоўшчыкаў.
Хаця дзяўчынкі гаварылі вельмі мала: яны прыносілі з сабой коўдры, прасціны, сукенкі і нацягвалі ўсё гэта на сябе як папала. Старэйшая дапамагала малодшай, а тая пакорліва слухалася. І чым больш нечаканай была касцюміроўка, тым больш прыносіла асалоды. Асабліва калі ўдавалася прыхапіць няньчыны чаравікі і яе чырвоную ў вялікія кветкі хустку, тады абедзве дзяўчынкі заміралі ў маўклівым самалюбаванні. Выцягнуўшы ножкі ў вялізных чаравіках, не варушачы галавой у фантастычным уборы, Шура сядзела салідна і моўчкі, а старэйшая, Маша, пачынала крыўляцца. Яна ўяўляла сябе вялікаю дамай, а хлопчыкі ў адных кашульках здаваліся ёй кавалерамі ў фраках.
Старая нянька даўно ваявала з гэтай звычкай, але перамагчы яе канчаткова не магла. Пасля шматлікіх сутычак паміж абодвума бакамі ўсталявалася нешта падобнае на кампраміс. Ніхто не меў права нікога будзіць. Але прачнуўшыся самі, хлопчыкі маглі сыходзіцца ля таза, абы сядзелі ціха. З дзяўчынкамі гісторыя была больш складаная. Толькі пачуўшы шолах у іх ложках, нянька, нават не даючы сабе клопату прачнуцца да канца, хапала ўцякачку і ўкладвала назад. Тады справа лічылася прайгранай і паўторная спроба — несумленнай. Злоўленая неўзабаве засынала.
Але калі дзяўчынкам удавалася ступіць на падлогу і дабегчы да парога, нянька махала рукой. Калі ж яна старалася дагнаць, усчынаўся страшэнны роў, хлопчыкі ўскоквалі і беглі на абарону, крычалі, што Маня ўжо зайшла ў іх пакой, што нянька «не мае права» і г. д. Уздымаўся страшэнны вэрхал, і над абодвума варожымі бакамі навісала пагроза вышэйшага ўмяшання. Бяда, калі шум даходзіў да бацькавага слыху. Але калі нават толькі маці заўважала валтузню ў дзіцячым пакоі, наступнай раніцай яна клікала дзяцей і няньку.
— Што ў вас там было зноў? — пытала яна незадаволена, і гэта засмучала ўсіх нават больш, чым бацькаў гнеў.
— Каб ніколі не збіраліся ля свечкі! — гаварыла яна дзецям і адразу ж, звяртаючыся да нянькі, дадавала: — І вечна ты... старая.
Гэтыя апошнія словы ў дзіцячых вачах чамусьці зусім знішчалі сэнс першай забароны.
— Ну што, узяла, с-с-старая?! — ціха, але вельмі здзекліва дражнілі яны яе, гуртком вяртаючыся ў свой пакой. Нянька сярдзіта пярэчыла:
— Вечна мне за вас дастанецца, за распуснікаў.
— А ты навошта злавіла яе ў нашым пакоі?
— Няпраўда, я схапіла яе ў цёмным, а яна вырвалася.
— Ах, няпраўда! Вось ужо няпраўда! — горача пратэставала Маша.— Я была ўжо зусім за парогам.
Нянька здавалася, тым больш што спрасоння яна, папраўдзе, не магла ўпэўнена сцвярджаць, дзе схапіла ўцякачку. І, наогул, разбор гэты вяртаў усё пытанне на глебу кампрамісу, які ўмацоўваўся зноў і які дзеці выконвалі даволі сумленна.
Цяпер Вася хітраваў: ён рабіў выгляд, што не будзіць Марка, а лічыць, што той прачнуўся.
— Ведаеш, што я табе скажу?
Але ў адказ быў толькі ўздых і соннае мармытанне. Старая таксама мармытала ў суседнім пакоі. Дождж усё ліў, хоць трохі цішэй. Цяпер ясней чуліся струменьчыкі, што падалі з даху і з вадасцёкавых труб.
Галаванавы вочы міжвольна пачалі пазіраць на цёмны пакой. Ён заўсёды здзіўляўся, як гэта дзяўчынкі не баяцца спаць у цемры, у якой яму заўсёды мроіліся дзіўныя здані. Некаторыя з гэтых зданяў ён даўно ведаў, і цяпер яны пачыналі ўжо рухацца, хоць іх яшчэ і не было відаць. Здавалася, што шавеліцца сама цемра, перапоўненая гэтымі цьмянымі зданямі.
Ціхі няньчын храп палохаў іх, яны ўздрыгвалі, збіваліся ў кучу і прападалі, але адразу ж узнікалі зноў, кожны раз з большай настойлівасцю.
Гэта было вельмі пакутліва, і Галавану рабілася лягчэй, калі нарэшце яны праяўляліся больш выразна.
Раней за іншых з’явіўся, як і заўсёды, высокі франтаваты пан, увесь у зялёным, з асляпляльна белымі каўнерыкам і манжэтамі. Твару ў яго не было, і гэта было асабліва страшна. Акрамя таго, ён не меў выпукласцей, а неяк дзіўна выступаў з цемры, як быццам цёмная пустата проста афарбавалася ў зялёны колер. А часам Васю здавалася, быцам пан выразаны з зялёнага і белага кардону, што не перашкаджала яму праходжвацца вельмі фанабэрыста і з вялікай важнасцю «фігураць», як гаварылі дзеці, якім Вася ўдзень перадражніваў яго паходку.
У першыя імгненні зялёны пан з’яўляўся ў глыбіні пакоя і быў ледзь відзён. Ён праходзіў па кругавой лініі, быццам хто перасоўваў яго на спружыне, знікаў у левым куце і імгненна зноў з’яўляўся з правага боку, каб зноў прайсці па крузе, але ўжо бліжэй і ясней. Тады Вася пачынаў яго баяцца. Спачатку ён стараўся не бачыць зялёнага пана, потым са здзеклівай іроніяй пераконваў сябе, што пан выразаны з кардону. Але калі ён падыходзіў кожны раз усё бліжэй, Васю рабілася ўсё страшней: а што, калі ў яго ёсць твар і ён зірне ў вочы? Тады ўжо давядзецца канчаткова адмовіцца ад меркаванняў пра кардон...
Разам з тым, каля зялёнага пана пачынала варушыцца яшчэ штосьці маленькае і неспакойнае. Яно ўжо зусім не мела ніякай формы і здавалася проста кавалкам цемры, якая варушылася і рабіла розныя рухі, смешныя з выгляду, але, па сутнасці, страшныя. Вася падазраваў тут варожую хітрасць: спачатку здаецца смешным, каб прыцягнуць увагу, а потым раптам і ў г э т а г а будзе твар,— што тады?
Паклікаўшы яшчэ раз Мордзіка і зноў не атрымаўшы адказу, Галаван вырашыў, што калі ўвесь час ляжаць і глядзець у цемру, то нічога добрага з гэтага не атрымаецца. Трэба было скінуць душэўны застой, з якога ўзнікаў кашмар, таму ён устаў і падышоў да свечкі. Тараканы, паспешліва перабіраючы ножкамі, перабеглі на другі бок таза.
Гэта на нейкі час заняло Галаванаву ўвагу, потым ён пачаў прыслухоўвацца да пошуму дажджу.
Дождж прыкметна страціў сілу. Шэпт яго то сціхаў, то зноў узмацняўся, як соннае дыханне. Затое ўздымаўся вецер, прабягаў па вяршалінах дрэў, і тады чуўся рэзкі шэлест. Вася ўбачыў, як сярод начной цемры хіляцца і лапочуць лістотай дрэвы і не вецер, а нехта варочае на дварэ гіганцкі аркуш паперы, таму і чуцён шолах. Яму вельмі падабалася, што якраз так і адбывалася, і нават сам гук мяняўся, і замест шапацення мокрай лістоты чуўся сухі шоргат паперы. Потым ён зноў мяняў здагадку: гэта сярод ночы нехта сыпле зерне з велізарнага мяшка ў гіганцкую бочку. І таксама атрымлівалася. Калі вецер сціхаў, Галаван гаварыў сабе: «Пайшоў па новы мяшок, зараз прынясе». І сапраўды, адразу ж зноў ясна чулася, як сыплецца зерне, шамаціць, падае на дно і б’ецца ў сценкі.
Хоць адчуванне, што ў доме ёсць нешта дзіўнае ад гэтых адвольных здагадак, не прайшло, але затое Галаван змог забыць пра зялёнага пана. Увесь яго кругагляд цяпер абмяжоўваўся асветленаю часткаю падлогі, тазам, свечкай і тараканамі, якія драмалі насупраць. Гэта аднастайнасць наводзіла дрымоту і на яго. Ад полымя свечкі промнямі працягнуліся да яго вока залатыя ніці; свечка пачала расплывацца.
Але ў гэтую хвіліну ён раптам адчуў, што цяпер ён не адзін у пакоі. Ён уздрыгнуў, азірнуўся і ўбачыў, што Марк стаіць на сваім ложку, абапёршыся аб сценку, і глядзіць перад сабой так, быццам яшчэ не зусім прачнуўся. Але калі Вася радасна звярнуўся да яго, Марк адразу ўспомніў, што ўдзень яны пасварыліся з-за калоды картаў. І ён хуценька лёг у ложак і ўткнуўся ў падушку. Васю гэта засмуціла.
— Хіба ты не пойдзеш да свечкі? — запытаў ён панылым голасам.
— Не пайду! — рашуча адказаў Марк.
— Чаму?
— Ага, чаму? А карты памятаеш?..
— Ну, выходзь, заўтра аддам.
— Хлусіш?
— Праўда, аддам. І яшчэ дам трубу, іграць да абеду.
— Далібог?
— Ну, далібог.
— Скажы тры разы.
— Перастань.
— Не, скажы тры разы, а то зараз засну.
У Васевай душы ўздымалася глухая прыкрасць: хіба мала адной клятвы? Але Марк быў задзіра і часам любіў паламацца, а цяпер, у дадатак, спаганяў учарашнюю злосць, разумеючы, што Галаван у яго руках і выканае любое патрабаванне. І сапраўды, пачырванеўшы ад сораму, Вася скорагаворкай паўтарыў тройчы: «Далібог, дам карты».
Тады Мордзік вылез з ложка і, на вялікую братаву радасць, падышоў да свечкі.
Звычайна Вася прачынаўся першы, і прамежак адзіноты здаваўся яму жудасна доўгім. Пакуль ён стараўся не глядзець па баках і ні пра што не думаць, акрамя свечкі, тараканаў і таза,— яму здавалася, нібыта хтосьці схіляецца над ім, хтосьці ходзіць ззаду, хтосьці пазірае на яго і дыхае. Уяўленне чуйна наструньвалася, і ён адчуваў сябе зусім адзінокім у асветленай прасторы, быццам гэта была вяршыня гары, а вакол раскінулася цёмная і варожая бездань.
Затое калі смелы і станоўчы Марк падыходзіў да святла, здані адразу ж знікалі, і ўяўленне скіроўвалася ў другі бок: цяпер у ім былі іншыя, больш спакойныя, вобразы, якія прыносілі Васю вялікую асалоду. У большасці гэта былі расказы з сямейных паданняў, якія Галаван лавіў з кароткіх успамінаў маці і бацькі ў якой-небудзь беглай размове з гасцямі, у зале. Ён лавіў гэтыя ўрыўкі з несвядомай прагнасцю, і ў начныя гадзіны, ля свечкі, калі напалоханае зданямі ўяўленне трохі супакойвалася, дзіўнае натхненне ахоплівала юнага казачніка: урыўкі сямейных паданняў спалучаліся ў стройнае цэлае незразумелым для яго самога чынам. Як гэта атрымлівалася, ён не ведаў. Ён не ведаў таксама, адкуль браліся некаторыя падрабязнасці, якіх ніхто яму не расказваў, але ён быў упэўнены, што ўсё гэта — шчырая праўда. Ён гаварыў лёгка і вольна пра тое, што было з бацькам і маці, «калі нас яшчэ не было», а часам — што было і з ім самім, калі яго яшчэ не было. Праўда, маці і бацька ў гэтых расказах і самому Васю, і яго слухачам уяўляліся не зусім такімі, як цяпер. Яны былі тыя ж, але трошку іншыя. Бо, па сутнасці, усё павінна было быць трошкі іншае, «калі нас не было». Цяжка, напрыклад, уявіць сабе, што мама калісьці была такая ж маленькая, як Шура, і гуляла з лялькамі, а тата — быў час — зусім не ездзіў на службу, а скакаў вярхом на палцы, у папяровым калпачку. Гэта было так дзіўна, што дзяўчынкі рагаталі, а самая малодшая нават пляскала ў ладкі, рызыкуючы разбудзіць няньку. Пасля гэтага нішто ўжо не здавалася дзіўным, і Галаван лёгка распараджаўся падзеямі гэтага свету, з якім дзеці звыкліся, як звыкаешся, пазіраючы ў каляровыя шкельцы, з тым, што неба здаецца чырвоным, і дрэвы таксама, і чырвоны фурман паганяе чырвоную кабылу, прычым чырвоныя колы ўздымаюць чырвоны пыл па дарозе... У мамы тады быў вялікі казёл, які ўсіх біў насмерць рагамі, а мама вадзіла яго на стужачцы, як сабачку. І калі тата задумаў ажаніцца з мамай, то маме было ўсяго чатырнаццаць гадоў, і казёл ледзь не забіў тату насмерць. Але тата ўсё-такі ўкраў маму з акна і ажаніўся. А потым, калі Вася ўжо быў на свеце, маму хацелі ў таты адабраць, аддаць у манастыр, і каб яны зноў былі нежанатыя, а Васі тады зноў не было б, таму што ў нежанатых ніколі не бывае дзяцей. І ўсё гэта ён памятае. Яму здаецца, што ён памятае, як тата ўкраў маму з акна. Ён у гэты час прыўстаў у ложку. Бацька аднойчы назваў яго за гэта апавяданне дурнем. Калі ж ён расказаў, які быў ложак, і дзе ён стаяў, і які быў пакой, то бацька назваў яго дурнем у другі раз, таму што яго тады не было на свеце, а ў ложку, які ён апісвае, спала сама мама, калі яшчэ была маленькай дзяўчынкай, і пакой быў той, дзе мама жыла дзяўчынкай, а бацька ажаніўся з ёй у іншым горадзе. І, напэўна, мама яму расказвала пра свой пакой, а ён хлусіць, што сам яго бачыў. Усё атрымлівалася як быццам і так, і праўда была на бацькавым баку; але Вася з горыччу думаў сам сабе, што праўда заўсёды на баку дарослых, хоць па сутнасці гэта не так: варта яму заплюшчыць вочы, і перад ім з'яўляўся нейкі пакой, і акно, і тата нясе з акна маму. А месяц свяціў неяк дзіўна, бо і месяц быў, вядома ж, трошкі іншы, як і людзі.
Усё гэта і шмат што яшчэ ажывала ўночы, і кожны раз, узіраючыся ў гэтыя карціны, Вася адкрываў у іх усё новыя падрабязнасці. Кожны раз новая дробязь зрасталася з ранейшымі так моцна, што пры наступным расказе яе ўжо нельга было аддзяліць, і Васю здавалася, што ён усё гэта сам бачыў і памятае. Гэта акалічнасць была іншы раз прычынай непаразуменняў: скептычны і станоўчы Марк часам напамінаў, што раней Вася расказваў інакш, і пачынаў сцвярджаць, што ўсё гэта хлусня і «не можа быць». Вася пакутаваў і стараўся змякчыць Марка паддобрываннем; але гэта не заўсёды дзейнічала, і тады Мордзік, з уласцівымі яму ўпартасцю і жорсткасцю, пачынаў адмаўляць усё. Па-першае, ён сцвярджаў, што ўсё-такі ён быў бы, калі б нават тату з мамай зрабілі зноў нежанатымі. Ён усё-такі быў бы сабе, дый годзе, і ведаць нічога б не ведаў... Ці мала што!.. Потым ён гаварыў, што Вася не бачыў, як тата ўкрадаў маму праз акно, таму што Васі тады не было; тата з мамай былі яшчэ нежанатыя, а сам жа Вася гаворыць, што ў нежанатых не бывае дзяцей. Потым ён ішоў яшчэ далей і падвяргаў сумненню сам факт «украдання». Жэняцца заўсёды ўдзень і выходзяць у дзверы; ён бачыў, як на суседнім двары жаніўся лакей. Ён сышоў з ганка і сеў у воз да рамізніка, а пакаёўка, якая таксама з ім жанілася, села ў панскую каляску.
— Ну хлусіш... ну вось і хлусіш,— горача заступалася за Васю Маша.— Я сама чула, тата гаварыў у гасцінай, што мама — крадзеная і што яе хацелі адабраць.
— Не, не крадзеная... не, не крадзеная! — упарціўся Мордзік.
— Значыць, па-твойму, тата схлусіў, скажы: схлусіў? — наступала горача Маша.
— Тата пасмяяўся, а вы, дурні, верыце! Што, з'ела?.. І казла не было,— усё гэта адны выдумкі і хлусня і не можа быць...
— Не, не хлусня, не, не «не можа быць», а ты — агідны нявера, брыдкі Мордзік!..
— Хлусня, хлусня, хлусня!..— паўтараў Мордзік з халоднай злосцю.
— Не хлусня, не хлусня, не хлусня!..— старалася перагаварыць яго Маша, а маленькая Шура, яна заўсёды была на сестрыным баку, пачынала плакаць.
Шум будзіў няньку... Але калі нават не было гэтага, гульня была сапсавана. Дзеці ў гэтую хвіліну ненавідзелі Мордзіка, як і тады, калі яны з цяжкасцю састаўлялі картачныя домікі, а ён кожны раз упарта страляў у іх з кутка папяровымі шарыкамі.
Фантастычныя Галаванавы домікі таксама развальваліся ад скептычнага дотыку, і дзеці разыходзіліся ад свечкі з кіслым настроем. Васю гэта засмучала да слёз.
Тым болей што ён, па сутнасці, разумеў, што, напэўна, праўда Мордзікава. Але справа ж не ў гэтым. У Васі таксама праўда, і ён зусім не хлус. І потым: як жа не было казла, калі казёл быў і мама сама гаварыла?..
Падышоўшы цяпер да свечкі, Марк перш-наперш злаўчыўся і пстрыкнуў аднаго таракана так лоўка, што той некалькі разоў перакуліўся ў паветры і, як ашалелы, пабег у куток.
Марк трымаўся смела і незалежна. Не вельмі прыгожыя рысы твару ўражвалі ўпэўненасцю і нейкай станоўчасцю. Вася быў мацерыным любімцам, Марк — бацькавым, які любіў яго за станоўчасць і храбрасць. Ён не баяўся цёмнага пакоя, не баяўся халоднай вады, кідаўся ў раку гэтак жа лёгка, як і залазіў на палок гарачай лазні. Між тым як Васевы пачуцці настройваліся ўжо загадзя; загадзя ён сцінаўся ад холаду, і ад гэтага, здавалася, сама скура рабілася ў яго больш далікатнай; ён дрыжаў ад холаду там, дзе Марку было толькі прахладна, і не выносіў гарачыні тады, калі Марк сцвярджаў, стоячы на ўвесь рост на палку, што яму «ніколькі не горача». І хаця, выключаючы выпадкі накшталт расказанага, браты вельмі сябравалі між сабой і разумелі адзін аднаго з паўслова, а часам і без слоў.
— Ну што, бачыў зноў? — спытаў Мордзік.
— Зялёнага? Бачыў.
— Хлусіш, я думаю.
— Далібог, бачыў.
— Ну?
— Нічога не хлушу! Бачыў, больш нічога... Без твару.
— З паперы?
— Як быццам... не трэба гаварыць.
— Вось глупства! Я не баюся. Чаго баяцца, калі ён з кардону? Ну ты, зялёны, выходзь! — храбрыўся ён, павярнуўшыся да дзвярэй. Аднак чорная цемра падзейнічала і на яго; ён адвярнуўся і дадаў ужо цішэй: — Я б яго разадраў, болей нічога.
Вася паспяшаўся перамяніць гаворку.
— А табе здаецца дзіўна? — спытаў ён.
Мордзік падумаў:
— На самай справе, здаецца. А табе?
— І мне здаецца. Чаму б гэта?
— Таму, што... на дварэ вецер,— сказаў Мордзік, прыслухоўваючыся да шэлесту лісця.
— І дождж ішоў вялікі. І цяпер яшчэ ідзе, але меншы. Але гэта не таму. А здаецца табе,— жыва дадаў ён,— што гэта шалясцяць аркушам паперы... вя-я-ялізным?
Мордзік прыслухаўся і сказаў:
— Не, не здаецца.
— А здаецца табе, што гэта сыплюць зерне ў бочку?
Мордзік зноў паслухаў.
— Зусім не здаецца, таму што гэта вецер.
— А мне часам здаецца. Але, усё-такі, сёння дзіўна не таму.
— А чаму?
— Не ведаю. Ведаў, ды забыўся. Цяпер не ведаю.
— І я не ведаю.
Абодва памаўчалі.
У гэты час на другой палове дома, якая была аддзелена даўгім калідорам, рыпнулі імкліва адчыненыя дзверы. Ім адгукнулася аконная рама ў дзіцячым пакоі, полымя свечкі ўскалыхнулася, і дзверы зноў зачыніліся.
— Чуў? — запытаў Вася.
— Ага, чуў... Пастой.
Сапраўды, у тыя імгненні, пакуль дзверы адчыняліся і зачыняліся, з другой паловы данесліся нейкія гукі. Відаць, там не спалі і, мусіць, не клаліся ўсю ноч. Нечы голас патрабаваў вады, нехта нават галасіў і плакаў, нехта стагнаў... Пры апошнім гуку сэрцы ў хлопчыкаў забіліся трывожна.
— Ведаеш, што гэта там? — жыва спытаў Вася.
— Ведаю. У мамы неўзабаве народзіцца дзяўчынка.
— А можа, хлопчык.
— Н-ну... можа, і хлопчык.
Мордзік памятаў два выпадкі нараджэння, і абодва разы гэта былі дзяўчынкі. Таму яму і цяпер здавалася, што павінна нарадзіцца абавязкова дзяўчынка. Хаця паколькі ён памятаў нараджэнне дзяўчынак, а свайго і Васевага не памятаў, то часам яму прыходзіла ў галаву простая ідэя, што нараджаліся толькі дзяўчынкі, таму што быў час, калі іх зусім не было. А яны, хлопчыкі, ніколі не нараджаліся і былі заўсёды. Ён сам не вельмі верыў у гэтую тэорыю, але яна ўзвышала яго ў сваіх вачах і давала перавагу перад дзяўчынкамі, якія таксама хацелі б «быць заўсёды», але павінны былі змірыцца перад нядаўнасцю факта Шурынага нараджэння.
— Вось чаму і здаецца дзіўна...— зноў сказаў Вася.
— Хлу-усіш...— зацягнуў быў Мордзік, але потым пагадзіўся: — А відаць, твая праўда.
— Вядома, ад гэтага. Бачыш, там ніхто не клаўся. І потым гэта ж заўсёды бывае дзіўна...
Абодва задумаліся.
— Раптам не было дзяўчынкі, раптам ёсць...— сказаў Галаван.
— Ага,— паўтарыў і Мордзік,— раптам не было, раптам ёсць... Дзіўна: адкуль бяруцца?.. Пачакай, я ведаю,— паспяшаўся з адкрыццём: — Падкідваюць!
Тлумачэнне было простае, але іх не задавальняла.
— Не,— сказаў Галаван.
— Чаму гэта не?
— Таму што... таму... вось чаму не: таму што адкуль жа той чалавек возьме, які падкіне?
— Ён у іншага.
— А іншы?
— Яшчэ ў каго-небудзь.
— А яшчэ хто-небудзь дзе возьме?
— Н-не ведаю... Нянька гаворыць: мяне пад лапушнікам знайшлі. Глупства, я думаю.
— Вядома, глупства. Хто туды пакладзе дзіця? І пра залатую нітку... быццам па залатой нітцы спускаюць — таксама глупства.
— Ужо гэтая старая скажа!.. Ну, а як па-твойму: адкуль?
— Вядома, з таго свету.
Мордзік задумаўся. Здагадка падалася яму вельмі простай і зразумелай... Канечне: на гэты свет трапляюць з таго свету.
— Ну, а як?
— Можа, прыносяць анёлы.
— Анёлаў, можа, яшчэ і няма.
— Ну, ужо гэта ты не кажы. Гэта грэх. Гэта ўжо ўсе ведаюць, што ёсць.
— А дзядзька Міхал...
— Ці мала што. Калі людзі бачылі...
— Хто бачыў?
— Многія бачылі. Я таксама бачыў... у сне...
— Які ён?
— Белы-белы. Ляцеў ад саду Выгоўскіх, усё з дрэва на дрэва, а потым пераляцеў праз агарод, праз плошчу. А я гляджу, дзе ён сядзе. Сеў на дах на Мошкавай краме і пачаў махаць крыламі. Потым зняўся і паляцеў далёка-далёка.
— Добра лётае?
— Выдатна. Я потым кажу Мошку: я сніў, што на тваім даху анёл сядзеў.
— А Мошка што?
— А Мошка кажа: ай-вой, падумаеш! У мяне кожны шабаш бываюць у доме анёлы, а чарцей насядзе на дах, усё роўна як галак на старую таполю...
— Хваліцца.
— Н-не, наўрад. У яўрэяў шмат што бывае. А памятаеш Юдку?
Юдка быў аграмадны жыд, з вялікай барадой і страшнымі паўвар’яцкімі вачыма. Ён разносіў па хатах лепшыя гатункі мукі і прадаваў яе ў розніцу. Адмераўшы муку гарцамі, ён потым дабаўляў яшчэ патрошку — «дзеткам, кухарцы, няньцы, кошцы, мышцы». Пры гэтым барада яго трэслася, а вочы варочаліся ў арбітах. Як толькі яго аграмадная постаць з мяшком на сагнутай спіне паказвалася ў варотах, дзяцей калацілі жах і цікаўнасць. Яны дрыжалі перад Юдкам, але не маглі адмовіць сабе ў задавальненні паглядзець, як Юдка будзе прыкідваць «на кошку, на мышку». Ён хадзіў кожны тыдзень і кожны раз рабіў на дзяцей вельмі моцнае ўражанне.
Неяк аднойчы Юдка раптам знік і не паказваўся некалькі тыдняў. І маці і дзеці былі ў разгубленасці і думалі, што стары жыд памёр. Аж было іншае: у судны дзень Юдку схапіў жыдоўскі чорт, якога ведаюць у народзе пад імем Хапуна. На кухні гісторыю расказвалі з усімі падрабязнасцямі. У судны дзень пад вечар яўрэі збіраюцца ў сінагогу, пакідаючы «патынкі» (чаравікі) ля ўвахода. Потым запальваюць мноства свечак, заплюшчваюць вочы і пачынаюць жаласна крычаць ад страху. У гэты час Хапун налятае на іх, як каршун, і хапае аднаго. Потым, калі выходзяць з сінагогі, усе разбіраюць свае патынкі, але адна пара заўсёды застаецца. На гэты раз засталіся вялізныя патынкі старога Юдкі, і таму ўсе даведаліся, што Юдку схапіў Хапун.
Потым Юдка раптам аб'явіўся зноў, але ён кульгаў і здаваўся змардаваным, і дзеці пачалі баяцца яго яшчэ больш. Аказалася, што Юдку выратаваў яго прыяцель млынар з Кодні. Млынар гэты выйшаў вечарам на сваю грэблю і стаяў спакойна, чухаючы жывот і слухаючы, як шуміць вада ў латоках і бугай бухае ў чароце. А вечар быў ясны. Раптам бачыць ён: ляціць «нейкае» па небе. Прыгледзеўся, аж гэта Хапун цягне вялізнага жыда. «Ну,— думае млынар,— другога такога здаравеннага жыда не знайсці. Не інакш як Хапун на гэты раз схапіў майго пакупніка, старога Юдку». Канечне, калі б не тое, што Юдка заўсёды браў у млынара муку, ніколі млынар не стаў бы ўмешвацца ў гэтую справу. Але тут ён такі пашкадаваў старога знаёмага. І таму, затупаўшы нагамі, ён знянацку крыкнуў што было голасу: «Кінь, гэта маё!» Хапун выпусціў ношку і ўзмыў угору, махаючы крыламі, як малады каршун, па якім стрэлілі з ружжа (голас у коднінскага млынара будзь здароў!). А бедны жыд з усяго размаху пляснуўся на грэблю і моцна пабіўся.
Юдка быў у наяўнасці, і ўсе бачылі, што ён сапраўды кульгаў пасля гэтага здарэння. Таму і Мордзік не спрачаўся: сапраўды, у яўрэяў усялякае бывае. Акрамя таго, напамінак пра Юдку наогул знішчыў у ім парасткі скептычнай упартасці.
— Ага, дык вось тады Мошка багата мне расказваў... і тое, як нараджаюцца дзеці.
— Ну?
— Ён кажа: у бога ёсць два анёлы: адзін дастае з людзей душу, а другі прыносіць новыя душы з таго свету. І вось калі трэба, каб у каго-небудзь нарадзілася дзіця, тая жанчына робіцца хворая.
— Чаму?
— А таму, што бог пасылае абодвух анёлаў: марш абодва на зямлю да такіх і такіх людзей і чакайце майго загаду. Калі на тых людзей бог не злуецца, то кажа: пакладзіце дзіця ля маці і вяртайцеся абодва. Тады маці зноў ачуньвае. А часам кажа: вазьмі ты, смерць, душу ў маці. І тады маці памірае. А часам кажа: вазьмі і маці і дзіця — тады абое паміраюць.
— А ведаеш што,— дадаў Галаван,— можа, гэта і праўда, таму што заўсёды баяцца, калі трэба дзіцяці нарадзіцца, і мама нядаўна гаварыла: а можа, я памру.
— А цётка Каця і памерла.
— Ну, вось бачыш.
— Мусіць, гэты анёл страшны?
— Не, чаму... я думаю, не вельмі страшны. Ён жа не па сваёй волі. Думаеш, яму вельмі прыемна, калі праз яго ўсе плачуць? Але што ж яму рабіць? Бог загадвае — ён павінен слухацца. Ён жа не ад сябе.
— А заўважыў ты, пасля таго як Каця памерла, якія ў Генрыха вочы сталі?
— Цёмныя.
— Не, не цёмныя,— вялікія.
— Вялікія і цёмныя. І ніколі ён з намі так не дурэе, як бывала.
— І ўсё сварыцца і спрачаецца з Міхалам.
— Я ведаю, чаго ён злуе. Я чуў, як яны моцна сварыліся. Міхал кажа: калі чалавек памрэ, то з яго зробіцца парашок, і чалавека няма зусім. А Генрых кажа, што чалавек ідзе на той свет і глядзіць адтуль і шкадуе...
— Дык што? За што ж тут злавацца?
— Гэ! бачыш: калі з чалавека робіцца парашок, то, значыць, і з Каці таксама. А ён гэтага не хоча... Ён яе кахае.
— Як жа кахае, калі яе няма?..
— Кахае...
Абодва памаўчалі. Паколькі ніводнаму з іх не прыходзіла ў галаву зняць нагар, то свечка нагарэла так, што кнот стаў, як грыб. Прыдушанае полымя цягнулася ўгору языкамі, быццам галінкі дрэва з абстрыжанай вяршыняй; асветлены круг стаў яшчэ меншы. Не было відаць ні сцен, ні столі, ні акон. Цемра шатром навісла над хлопчыкамі, і шацёр гэты ўздрыгваў і гайдаўся. А плёскат дажджавых кропель і шолах дрэў цяпер, здавалася, прасачыліся ў сам пакой і разносіліся ў яго цемры. І хлопчыкі адчувалі, што такой дзіўнай ночы не было яшчэ ніколі.
Цяцер абодва ўжо ўсвядомілі змест гэтага адчування дзівоснасці. Нездароўе маці і яе прадчуванне, трывожная бацькава пяшчота, успаміны пра смерць цёткі Каці, потым гэты незвычайны рух, гоман і тупат на той палавіне, і нечы плач, і нечыя стогны — усё гэта было зведзена да аднаго і цяпер мела форму. Нягледзячы на падазроны аўтарытэт крамніка Мошкі, нават скептычны Марк не знаходзіў пярэчанняў супраць тэорыі, якую толькі што развіў Галаван. Новае жыццё рыхтавалася ўвайсці ў іх дом, і смерць, якая ішла ўпоручкі з ім, распасцерла над домам свае цёмныя крылы; разам са слабым стогнам маці яна дыхнула ў дзіцячыя душы спачуваннем і жахам.
— Слухай! — ціха сказаў Марк.
— Што? — яшчэ цішэй спытаў Вася.
Марк нахіліўся да яго, быццам баючыся, каб гук яго слоў не пранік туды, за цёмны купал над іх галовамі.
— Слухай... калі гэта праўда, то, значыць, абодва яны...
— Ага... дзе-небудзь тут...— Хлопчыкі адчулі раптоўны холад.
— Пабудзім дзяўчынак.
— І няньку... ідзі пабудзі.
— Я... баюся...
— І... і я таксама,— прызнаўся бясстрашны Марк.
Абодва браты інстынктыўна пасунуліся адзін да аднаго і да свечкі. Цемра, якая дасюль навісала зверху, цяпер праглынула і печ, і сцяну, і ложкі, і суседні пакой з дзяўчынкамі і нянькай, і нават сам успамін пра іх адсунуўся некуды далёка. А шолах і шэпт канчаткова зайшлі з двара, і хтосьці ціха гаварыў над галовамі двух братоў нешта незразумелае, але вельмі важнае.
Так прайшло некалькі хвілін. Магчыма, прайшло б і болей, калі б Марк не дадумаўся зняць нагар са свечкі. Але як толькі ён зрабіў гэта, полымя адразу выраўнялася, купал над галовамі хутка рассунуўся, адкрываючы столь, сцены, знаёмую старую печ з задымленым душніком, ложкі з пакамечанымі падушкамі і скінутымі на падлогу коўдрамі і дзверы ў суседнюю дзявочую спальню. Тады шолах пайшоў з пакоя, і, замест важнага голасу, чуўся плёскат разрозненых струменьчыкаў на дварэ.
— Пайду пабуджу,— сказаў Мордзік, устаючы і накіроўваючыся да дзяўчынак.— Нянька, нянька, уставай! — затармасіў ён старую.
Нянька адразу села на сваёй пасцелі, з вылупленымі, здзіўленымі вачыма.
— А што? Хіба ўжо? — спытала яна спалохана.— Ах я, старая, праспала!
Яна паправіла на галаве кічку, з-пад якой выбіваліся сівыя пасмы, і, хуценька абуўшы чаравікі, накінула на плечы світку.
— Кш у мяне!.. Сядзіце тут ціха. Я скора вярнуся.
І старая паспешліва выйшла ў калідор. Неўзабаве яе крокі сціхлі, і Марк пазіраў на брата з сумным расчараваннем.
— Пайшла!.. Вось дурніца! — сказаў ён.
— Ага, лепш было б не будзіць. Як жа цяпер мы адны?
— Пабудзім дзяўчынак.
Але дзяўчынкі, разбуджаныя валтузнёй, прачнуліся самі.
Чуваць было, як старэйшая дапамагае малодшай вылезці з ложка, і неўзабаве яны абедзве паказаліся ў дзвярах, трымаючыся за рукі.
— Добры дзень, васпаны, вось і мы! — сказала Маша весела і трохі манерна. Убачыўшы, што нянькі няма, яна гаварыла радасна і моцна.
— Цішэй, дурніца! — абарваў яе Марк.— У мамы родзіцца новая дзяўчынка, а ты тут крычыш.
— Цішэй усе! — сказаў старэйшы, прыслухоўваючыся да нечага. Дзяўчынкі пакорліва селі ля свечкі і таксама сціхлі.
Дождж, відаць, зусім перасціх. Ранейшы няспынны пошум разарваўся, і з-за яго ясней праступілі далёкія гукі: калыханне вяршалін дрэў, сонны сабачы брэх і яшчэ нейкі ціхі гул, які, пачаўшыся дзесьці вельмі далёка, на самым краі свету, цяпер патроху нарастаў і падкочваўся ўсё бліжэй.
— Нехта едзе,— сказаў Мордзік.
— Далёка, у горадзе...
Сярод сну і начной цішы, якая парушалася толькі плёскатам вады з вадасцёкавых труб ды шолахам ветру, гэты адзінокі гук колаў міжвольна прыкоўваў увагу. Хто едзе, куды ў гэтую дзіўную ноч? Вася задумаўся. Яму ўявілася ўдалечыні маленькая каляска, якая кацілася па цёмных і пустых вуліцах, абавязкова маленькая, з маленькімі каванымі коламі, таму што і гэтае меладычнае ракатанне здавалася маленькім і ціхім, хоць і далятала ўжо выразна. Маленькія конікі хутка цокаюць капытамі па бруку, і маленькі фурман заносіць руку з пугай. Хто ж гэта едзе ў позні час па вуліцах соннага горада?
Калёсы грукаталі, каціліся бліжэй, хутчэй... Потым шум адразу абарваўся, і пачулася толькі ціхае лескатанне па мокрай небрукаванай дарозе; даносіліся час ад часу то звон вобада аб каменьчык, то скрып драўлянага кузава, і кожны раз усё бліжэй...
— Праз поле едзе... да нас,— сказаў Мордзік.
Дом стаяў на краі горада, побач з шырокай пустэчай, парослай бур'яном і травой. Хто ж гэта мог ехаць да іх ноччу, ды яшчэ такой ноччу, калі ўсё так дзіўна і ў іх павінна нарадзіцца дзіцятка? І адразу стук экіпажа, што пад'язджаў, далучыўся да ўсяго, што было незвычайна, што тварылася ў іх толькі гэтай ноччу...
Затаіўшы дыханне, дзеці слухалі, як адчыніліся вароты, як колы шорхаюць на двары і пад’язджаюць да ганка. Пасля мітусня ўзмацнілася, часцей заляскалі дзверы, узмацніўся рух на той палавіне.
— Гэта дзіцятка прывезлі? — спытала Маня.
— Маўчы!..
Вася прыслухаўся, і ў яго ўяўленні ўзнікла дзіўная карціна: анёлы вылезлі з каляскі. Яны асцярожна нясуць дзіцятка, аддаюць яго маме і віншуюць: усё дзякуй богу, усё дзякуй богу! Бярыце яго сабе, усе будуць жывыя...
Але дзіўна: у доме так ціха і ніхто не радуецца. Мітусня сунялася, дзверы перасталі ляскаць. У калідоры нехта асцярожна падышоў да бліжэйшых дзвярэй, дзе жыла старая цётка, якая ніколі не выходзіла са свайго пакоя, і Вася чуў гаворку:
— Дзякуй богу, прыехаў! Цяпер усё будзе добра.
— Ох, пані, пачакайце радавацца! Сама без прытомнасці... Божа мой, як цяжка...
Потым дзверы рыпнулі, і ўсё сціхла. Яшчэ праз хвіліну ў дзіцячы пакой убегла нянька. Сівыя кудлы зусім выбіліся з-пад хусткі, па маршчыністым твары цяклі слёзы. Не звяртаючы ўвагі на дзяцей, яна нечага пашукала ў куфры, потым залезла на свой ложак, і калі яна зноў выбегла, дзеці ўбачылі ў спальні чырванаваты водбліск. Перад абразамі ціха разгаралася «страшная свечка», «грамніца»...
Дзяўчынкі нічога не разумелі і толькі пазіралі перад сабой шырока расплюшчанымі вачыма. Браты глядзелі адзін на аднаго і чакалі: хто з іх заплача першы. Тады дзіцячы пакой адразу перапоўніўся б нястрыманым ровам... Але было надта страшна... На дварэ хтосьці гудзеў працяжна і злосна, і дзеці ўжо не пазнавалі ў гэтым гудзенні голасу ветру, што пралятаў над садам.
Але раптам дальнія дзверы зноў адчыніліся, і чыйсьці надзіва спакойны, упэўнены голас гучна сказаў:
— Цудоўна, цудоўна! Віншую! — і працяжны ўздых палёгкі, якога дзецям ніколі ў жыцці не даводзілася чуць, ціха пранёсся па ўсім доме і патух...
Васю раптам стала неяк радасна, хоць у галаве была блытаніна яшчэ большая... Ён не ведаў, што значыць гэты дзіўны голас, і яму здалося, што ён засынае. Напружанне брала сваё, Шура драмала седзячы, і дзеці не заўважалі, як ішоў час...
— А я ведаю, хто прыехаў,— раптам сказаў Марк, які не паддаўся дрымоце, але словы замерлі ў яго на вуснах. Дзверы зноў адчыніліся, але цяпер не было чутна ніякіх гукаў, акрамя дзіцячага плачу. Плакала маленькае дзіцятка нейкім асаблівым, тонкім голасам, захлёбваючыся, але ўпарта і гучна...
Гэта было так нечакана, і плач чуўся так выразна, што нават маленькая Шура апрытомнела, узняла галаву і сказала:
— Дзецінька... паця.
Між іншым, яе гэта, відаць, ніколькі не здзівіла.
Затое ўсе астатнія ўскочылі на ногі. Маша запляскала ў ладкі, а Марк кінуўся да дзвярэй.
— Пойдзем туды!
Вася пайшоў за ім, але каля парога спыніўся.
— А сварыцца будуць?
— Ну, адзін раз нічога...— супакоіў Марк. Ён хацеў сказаць, што менавіта на гэты раз, у гэтую ноч, усё дазволена.— А вы, дзяўчынкі, заставайцеся...
Але Маша думала іначай:
— Вось які разумны! Заставайся сам, калі хочаш... Пойдзем, Шурачка, пойдзем, мілая! — і яна паспешліва падняла Шуру.
— Няхай ідуць,— падтрымаў Вася, які добра разумеў, што ён і сам нізашто не застаўся б.
Калі яны адчынілі дзверы ў калідор, на іх дыхнула цёплым і вільготным ветрам. Звыш іх чакання, калідор быў асветлены: у самым канцы ля ўваходных дзвярэй нехта забыўся свечку ў падсвечніку. Яна ўся аплыла, вецер гайдаў яе полымя, мітуслівыя цені бегалі па ўсім калідоры, то мільгаючы па сценах, то хаваючыся ў кутках, а чорная дзірка печы таксама быццам шавялілася, перабягаючы з месца на месца. Наогул і калідор у гэтую ноч стаў зусім іншы, незвычайны. У напаўрасчыненыя дзверы відаць была частка сіняга начнога неба, і чорныя вяршыні саду гайдаліся і шумелі. Калі дзеці падышлі ў канец калідора, вецер абдаў іх голыя ногі.
Дзверы «на тую палавіну» былі недалёка ад увахода, направа. Марк ішоў паперадзе і першы, стаўшы на дыбачкі, ціха адчыніў гэтыя дзверы. Дзеці адно за адным шмыгнулі ў першы пакой.
Знаёмыя раней, пакоі цяпер мелі зусім іншы выгляд. Перш за ўсё дзеці звярнулі ўвагу на дзверы мамінай спальні. Там было ціха, слабае святло ледзь мігцела і дазваляла бачыць бацькаву постаць, якая пяшчотна нахілілася ў галавах ложка... Няпэўным ценем па спальні часам праходзіла цёмная постаць незнаёмай жанчыны.
Марк таргануў Васю за рукаў.
— Бачыш цяпер, хто гэта прыехаў?
— Хто?
— Глядзі: дзядзька Генрых і... Міхал.
Вася перавёў вочы з дальніх дзвярэй і зірнуў у суседні пакой, які аддзяляў пярэднюю ад спальні. Раней гэта была гасціная, але цяпер у ёй усё было перастаўлена іначай. Дзядзька Генрых задумліва сядзеў на крэсле, над ім вісела лямпа, і на яго бледным твары відны былі адны вочы, якія, здавалася дзецям, сталі яшчэ большыя. Міхал без сурдута, з засуканымі рукавамі выціраў рукі.
— Што цяпер рабіць? — разгублена спытаў Вася. Ва ўсіх практычных справах ён аддаваў першынство Марку.
— Не ведаю,— адказаў той, адыходзячы ў цень. Дзеці пасунуліся за ім. Прысутнасць Генрыха і Міхала іх азадачыла. Генрых раней быў весяльчак, гуляў з дзецьмі, казытаў іх і круціў у паветры. Каля двух гадоў назад у яго нарадзілася Шура, а жонка памерла. З таго часу ён паехаў у іншы горад і рэдка бываў у іх, а калі прыязджаў, то дзеці заўважалі, што ён вельмі змяніўся. Ён быў з імі па-ранейшаму добры, але яны адчувалі сябе з ім не так, як раней: нешта бянтэжыла іх, ім не было з ім весела. Цяпер ён глыбока задумаўся, і ў вачах яго было вельмі шмат смутку.
Міхал быў значна маладзейшы за брата. У яго былі блакітныя вочы, бялявыя валасы ў дробных кудзерках і вельмі белы, правільны, вясёлы твар. Вася ведаў яго яшчэ гімназістам, з чырвоным каўняром і меднымі гузікамі, але гэта ўсё-такі было даўно. Потым ён прыязджаў з Кіева ў сінім студэнцкім мундзіры і са шпагай. Старэйшыя гаварылі тады між сабой, што ён стаў зусім дарослы, закахаўся ў паненку, зрабіў раз «аперацыю» і ўжо не верыць у бога. Усе студэнты перастаюць верыць у бога, бо рэжуць трупы і нічога ўжо не баяцца. Але калі прыходзіць старасць, то зноў вераць і просяць бога дараваць ім. А часам і не просяць дараваць, але тады бывае ім кепска, як доктару Вайцахоўскаму... Такія заўсёды паміраюць раптоўна, і ў іх лопаецца жывот, як у Вайцахоўскага...
Міхал ніколі не звяртаў на дзяцей увагі, і дзецям заўсёды здавалася, што ён не церпіць іх па дзвюх прычынах: па-першае, за тое, што яны яшчэ не выраслі, а па-другое,— за тое, што сам ён вырас яшчэ нядаўна і што ў яго яшчэ не было вусоў. Хаця, калі цяпер ён падышоў да лямпы і апрануў зусім новы мундзір, дзеці здзівіліся, як ён змяніўся: у яго былі ўжо ладныя вусікі і нават бародка, і ён на самай справе стаў дарослы. Твар у яго быў задаволены і нават ганарысты. Вочы блішчалі, а губы ўсміхаліся, хоць ён стараўся захаваць важны выгляд... Апрануўшы мундзір, ён такі не вытрымаў і, круцячы папяросу, сказаў Генрыху:
— Ну, што скажаш, Геня, як я справіўся?.. А выпадак цяжкі, і гэты стары асёл, Рудніцкі, напэўна адправіў бы на той свет ці маці, ці дзіця, а магчыма, і абаіх разам...
Генрых адвёў вочы ад сцяны і адказаў:
— Малайчына Міша!.. Так, мы прыехалі з табой своечасова. Магчыма, калі б два гады назад... у маёй Каці...
Але тут голас яго стаў глушэйшы... Ён адвярнуўся.
— А ўсё-такі,— сказаў ён,— нараджэнне і смерць... так блізка... побач... Так, гэта вялікая таямніца!..
Міхал паціснуў плячыма.
— Гэту таямніцу мы, брат, прасачылі амаль што ад найпершай клетачкі...
Дзеці разгубіліся і не ведалі, на што рашыцца. Па-першае, усё аказалася даволі будзённа, па-другое, яны зразумелі, што і ў гэтую ноч, як і заўсёды, ім можа папасці за смелы пабег: а нават вымова ў Міхалавай прысутнасці была б для іх вельмі непрыемнай. Невядома, як скончылася б іх двухсэнсоўнае становішча, калі б не прымяшаўся нечаканы выпадак.
Уваходныя дзверы рыпнулі, прачыніліся, і нехта зазірнуў у шчыліну. Дзеці падумалі, што няня, нарэшце, успомніла пра іх і прыйшла шукаць. Але шчыліна рассунулася шырэй, і ў ёй паказалася незнаёмая галава з мокрымі валасамі і барадой. Галава нясмела азірнулася, і потым нейкі чужы мужык ціхенька зайшоў у пярэдні пакой. Ён быў апрануты ў белую світку, за поясам тырчала пуга, а на нагах былі вялізныя боты. Дзеці прыціснуліся да сцяны ля куфра.
Мужык патаптаўся на месцы і ціха кашлянуў, але быццам наўмысна так ціха, што ў спальні яго ніхто не пачуў. Усе яго рухі выдавалі баязлівасць, і дзверы ён пакінуў прачыненымі, як быццам пакідаючы сабе шлях да адступлення. Кашлянуўшы яшчэ раз і яшчэ цішэй, ён пачаў чухаць патыліцу. Вочы ў яго былі блакітныя, бародка русявая, а нясмеласць і амаль што адчай на твары выклікалі ў дзяцей міжвольную сімпатыю да яго.
Ці то ціхі дзіцячы шэпт, ці тое, што ён прывык да паўцемры пярэдняга пакоя, паказалі незнаёмаму яго суседзяў. Ён, відаць, не здзівіўся, і ў яго на твары з’явіўся выраз даверлівай радасці. Ціхенька на дыбачках, хоць і вельмі няўклюдна, ён падышоў да куфра.
— А што мне... коней распрагаць загадаеце? — запытаў ён з такім амаль дзіцячым даверам да іх «загаду», што дзеці зусім пасмялелі.
— А гэта вы прывезлі маленькае дзіцятка? — спытала Маша.
— Гэ! Якое дзіцятка? Я прывёз пана з панічом... А што, мне, не ведаеце, коней распрагаць ці як?
— Не ведаем мы,— сказаў Мордзік.
— А ты вось што: ты, панічку, ідзі ў той пакой і запытай у паніча, у Міхала, што ён скажа табе?
— Ідзі сам.
— Ды я, бачыце, баюся... Мне гэта, мне не гэта... А вы б схадзілі, вам лепей схадзіць. Не бог ведае, што з вамі зробяць.
— А з табой?
— Гэ, які ж ты, хлопчыку, неразумны. Ідзі, ідзі...
Ён выпхнуў Мордзіка з кутка і накіраваў да дзвярэй. Марк лепей бы праваліўся скрозь зямлю, чым з'явіўся перад усімі — і асабліва перад Міхалам — у адной кашулі і так нечакана. Але рука незнаёмага цвёрда накіроўвала яго ўперад.
— Што гэта, аднекуль дзьме...— пачуўся ціхі матчын голас. Тады Міхал павярнуўся на крэсле, і Марк зразумеў, што лёс яго вырашаны. Таму ён са злосцю адмахнуў руку незнаёмага і храбра выступіў перад здзіўленымі гледачамі.
— Ён кажа, вось гэты...— гучна загаварыў Марк з відавочным жаданнем зваліць на мужыка цалкам віну свайго нечаканага з'яўлення,— даведайцеся, кажа, што мне коней распрагаць ці не трэба?..
— Хто? Дзе? — спытаў бацька, ён таксама павярнуўся на галасы.
— Там вось, мужык.
Але ў гэты час мужык па-здрадніцку адсунуўся да выхада і, напалову схаваўшыся за дзвярыма, палітычна чакаў канца сцэны. Маша, убачыўшы гэты манеўр, абурылася:
— А ты чаго хаваешся? Вось бачыш які: выпхнуў Маркушу, а сам схаваўся!..
Гэтае ўмяшанне выдала ўсіх. Міхал узяў з камоды свечку, узняў яе над галавой і асвятліў дзяцей.
— Эге,— сказаў ён,— тут іх цэлы вывадак. І дурань Хведзька з імі. Хведзька, гэта ты там, ці што?
— Аніхто, толькі я. Я бо пытаю, ці распрагаць мне коней?
— Дурань, зачыняй дзверы! — крыкнуў Міхал.— Ды не адыходзь пакуль што! Пачакай там у пярэднім пакоі.
Мужык з вялікай неахвотай паслухаўся.
— Ну, цяпер расправа: як вы сюды трапілі, свавольнікі? Ты навошта іх прывёў, Хведзька?
— А які іх чорт прыводзіў... Я зайшоў спытаць, ці распрагаць мне коней. Гляджу, а іх там напхана цэлы куток. Вось! А мне што? Во і маленькая панначка кажа: «Ты дзіцятка прывёз...» Якое дзіцятка, бог ведае...
Усе засмяяліся.
— Ну, цяпер вы гаварыце: як сюды трапілі?
Абодва хлопчыкі панура апусцілі галовы... Яны чакалі незвычайнага, а замест таго трапілі на допыт, ды яшчэ да Міхала.
— Мы пачулі, што дзіцятка плача,— адказала адна Маша.
— Ну, дык што?
— Нам цікава,— панура адказаў Марк,— адкуль яно?
— Ого, ого! — сказаў на гэта Генрых, які між тым узяў на рукі сваю Шуру.— Вось што называецца пытанне! Запытайце ў яго,— кіўнуў ён на Міхала,— ён усё ведае.
Міхал паправіў свае акуляры з абыякавым выглядам.
— У лапушніку знайшлі,— сказаў ён, трасянуўшы сваімі кучарамі.
Міхалава абыякавасць зачапіла Марка за жывое.
— Глупства,— сказаў ён раздражнена.— Мы ведаем, што гэта не можа быць. На дварэ дождж, яна б прастудзілася.
— Ну вось, адна гіпотэза абвергнута,— засмяяўся Генрых,— падавай, Міша, другую...
— Спусцілі проста з неба на нітачцы...
— Расказвайце...— запярэчыў Марк, уваходзячы ў большы азарт.— Відаць, самі не ведаеце. А мы вось ведаем!
— Цікава. Відаць, ад старой дурніцы, нянькі?
— Не, не ад нянькі.
— А ад каго?
— Ад... ад жыда Мошкі.
— Яшчэ лепш! А што вам сказаў мудрэц Мошка?
— Раскажы, Вася,— звярнуўся Марк да Галавана.
— Не, расказвай сам.— Вася быў вельмі сканфужаны і адчуваў сябе зусім знішчаным насмешлівым тонам Міхалавых роспытаў. Марк жа не так лёгка падпадаў пад чужы настрой.
— І раскажу, што ж такога? — задзірыста сказаў ён, выступаючы наперад.— У бога два анёлы...
І ён смела выклаў Мошкаву тэорыю, падфарбаваную Васевай фантазіяй. Па меры таго як ён расказваў, бадзёрасць яго ўсё больш узрастала, таму што ён заўважыў, як узрастала ўсеагульная ўвага. Нават маці паклікала бацьку і папрасіла сказаць, каб Марк гаварыў мацней. Генрых перастаў песціць Шуру і ўтаропіўся ў Марка сваімі вялікімі вачыма; бацька ўсміхнуўся і ласкава ківаў галавой. Нават Міхал хоць і пагойдваў з абыякавым выглядам правай нагой, пакладзенаю на левую, але сам, відаць, быў зацікаўлены.
— Што ж гэта ўсё... праўда? — запытаў Марк, скончыўшы расказ.
— Усё праўда, хлопчык, усё гэта праўда! — сказаў сур’ёзна Генрых.
Тады Міхал, які яшчэ за хвіліну перад тым сцвярджаў, што дзяцей знаходзяць у лапушніку, нецярпліва павярнуўся ў крэсле.
— Не вер, Марк! Усё гэта — глупства, неразумныя Мошкавы казкі... Ахвота...— павярнуўся ён да Генрыха,— забіваць дзіцячую галаву глупствам!
— А ты толькі што не забіваў яе лапушнікам?
— Гэта не так шкодна: гэта — відочны абсурд, ад якога ім пазбавіцца лягчэй.
— Ну, раскажы ім ты, калі можаш...
— Ты ведаеш, што я мог бы расказаць...
— Што?
Міхал звонка засмяяўся.
— Фізіялогію... зразумела, у папулярным пераказе... Спадзяюся, гэта была б праўда.
— Дарэмна спадзяешся...
— Чаму?
— Ты ведаеш няшмат, а думаеш, што ведаеш усё... А яны адчуваюць таямніцу і стараюцца ўвасобіць яе ў вобразы... Па-мойму, яны бліжэй да ісціны.
Міхал нецярпліва ўскочыў з крэсла.
— А! Я сказаў бы табе, Геня!.. Ну, ды цяпер не час. А толькі вось табе лепшая мерка: паспрабуйце вы ўсе, з вашаю... ці, правільней, з Мошкавай тэорыяй зрабіць тое, што, як ты зараз бачыў, мы робім з фізіялогіяй... Вы будзеце з замілаваннем маліцца і чакаць анёлаў, а хворая памрэ...
— Ну, паміраюць і з фізіялогіяй, я ведаю гэта з блізкага вопыту...— сказаў Генрых глуха.
— Прыватны факт, і фізіялогія дрэнная...
— Гэты прыватны факт для мяне — зразумей ты — больш агульны, чым усе твае абагульненні. Пачакай, ты зразумееш калі-небудзь, што значыць смерць каханага чалавека і ці прыватны гэта факт.
— Ісціна вышэй асабістага пачуцця! — сказаў Міхал і змоўк. Ён зразумеў, што з Генрыхам цяпер нельга працягваць гэту гаворку.
У пакоі стала ціха. Дзеці былі збянтэжаныя. Яны не зразумелі ні слова з таго, што гаварылася, але адчувалі адно: спрэчнасць іх тэорыі. Гэта іх бянтэжыла і не радавала.
У гэты час Хведзька, пра якога ўсе забыліся, зноў высунуў галаву з-за вушака.
— А што, мне распрагаць коней ці не? — прамовіў ён з глыбокім сумам у голасе.
Гэта ўмяшанне было ўсім вельмі дарэчы.
Міхал весела засмяяўся.
— Ага-а! — сказаў ён.— Вось яшчэ адзін мудрэц. Паспрабуем зараз маленькую індукцыю... Як ты думаеш, Хведар, куды мы з табой ехалі?
— Ды я ж думаю, нікуды, толькі сюды.
Ён уважліва, не адрываючы вылупленых вачэй, пазіраў на Міхала, як быццам баяўся яго жартаўлівых роспытаў.
— Ну?
— А што ну?
— Ну, прыехалі мы сюды ці не?
— Гэ, вы бо ўсё смяецеся. Чаго б я пытаў, калі яно само відно?
— Дык нашто ж коням стаяць на дажджы, дурань?
— Вось і я так думаў,— узрадаваўся Хведзька.— Яно хоць дажджу ўжо няма, а коням стаяць няма чаго. Пайду распрагаць. Так і казалі б адразу...
І ён з яўнай палёгкай паспяшаўся выйсці.
— Ну, і вы таксама... марш назад! — сказаў бацька.
— А... а дзетачку? — сказала Маша сумна.
Віноўніца ўсёй валтузні знаходзілася ў спальні. Маці ціха сказала нешта, і неўзабаве бабка вынесла яе на руках у прыгожанькім белым спавівачы.
Сярод кучы бялізны відаць была маленькая галоўка. Вочы глядзелі прама, на твары быў той надзіва свядомы выраз, які часам робіць твары дзяцей амаль старэчымі. Дзяўчынка пазяхала і пацягвалася.
— Ганарлівая якая! — невядома чаму вырашыла пра яе Маша, устаючы на пальчыкі.
Калі б мама была здаровая, яна, напэўна, успомніла б, што дзецям трэба прынесці адзенне. Але цяпер ніхто не звярнуў увагі на тое, што яны выйшлі, як і зайшлі, у адных кашульках. Шура засталася на бацькавых руках.
Выйшаўшы ў калідор, Маша адразу ж пабегла ў дзіцячы пакой, а хлопчыкі затрымаліся. Марк убачыў у прачыненыя дзверы, што ля канюшні стаіць брычка, а Хведзька ўжо распрог коней і вядзе іх пад павець. Гэта яго зацікавіла, і ён шмыгнуў на ганак; Вася пайшоў за ім.
Хведзька прывязаў коней, потым яго белая світка мільганула ля брычкі, і ён вынес адтуль вялізны чамадан Усцягнуўшы яго на ганак і паставіўшы на верхняй прыступцы, ён, па-свойму, з наіўнай фамільярнасцю звярнуўся да Марка:
— А то, відаць, у вас нарадзілася тут нешта?
— Не нешта, а дзяўчынка.
— Вось я і кажу. А пра што гэта панічы спрачаліся?
— А гэта, бач ты... Мы кажам: у бога два анёлы...
— Ну-ну, не два,— шмат... Ці ж мала іх у бога... багата...
— Праўда? А Міхал кажа: глупства!
— Но!.. Малады паніч іншы раз скажа, дык будзе з чаго пасмяяца! — І ён сам засмяяўся.
Дзеці адчулі да яго поўны давер.
— А праўда, што дзяцей прыносяць анёлы?
— Яно... гэта самае... дык трэба сказаць, што дзяцей прыносяць бабы... і не хто іншы... А душу анёлы прыносяць. Вось ужо гэта дык ваша праўда. Вось што, хлопчыкі: душу... Ну, а мне, хлопчыкі мае, трэба куфар несці, вось што. А то я б тут вам усё гэта як след расказаў...
І Хведзька ўзваліў сабе на плечы цяжкі чамадан.
Хлопчыкі вельмі шкадавалі аб гэтай неабходнасці. Там, у кабінеце, іх тэорыя, якая паспяхова вытрымала ў дзіцячым пакоі іх уласную крытыку, неяк затуманілася. Яны адчувалі разгубленасць. А тут кароткая гаворка з Хведзькам зноў аднавіла яе ў ранейшым парадку і стройнасці.
І абодва яны адначасова паглядзелі на неба.
Толькі цяпер яны звярнулі ўвагу, што і на дварэ таксама ўсё дзіўна. Першае дзіва заключалася, вядома, у тым, што яны такой парой стаяць на ганку босыя і неапранутыя і што іх абдзімае халаднаваты і сыры вецер. Акрамя таго, на дварэ, там і сям, нейкім асаблівым, загадкавым водбліскам начнога неба дзіўна адсвечвалі лужыны, а сад усё калыхаўся, быццам усё яшчэ не мог канчаткова супакоіцца пасля начных хваляванняў. Неба святлела, і таму больш рэзка выглядалі на ім буйныя, цяжкія і быццам ускудлачаныя воблакі. Быццам нехта праляцеў па небе, усё параскідаў, усё перарыў, і цяпер да надыходу раніцы так цяжка прывесці ўсё ў парадак. А між тым усюды відна была паспешлівасць. Адно тонкае воблака, якое велізарным слупам выцягнулася да самай сярэдзіны неба, хутка хілілася, слуп ламаўся і закрываў адны зоркі, у той час як з-за яго смела выглядвалі іншыя. Нейкія параскіданыя па небе лахманы сцягваліся ў адно месца, у суцэльную хмару, якая усё асядала уніз; і па меры таго як хмара ападала, рабілася святлей, і можна было разгледзець, як асіна ў садзе раз-пораз мяняецца ад ветру, узмахваючы сваімі, белымі знізу, лістамі.
І дзецям у пасвятлелым небе бачыўся няўлоўны палёт светлага анёла, між тым як другі распасцёр цёмныя крылы там далёка, пад нізкімі хмарамі. Абодвум хлопчыкам хацелася сустрэць тут усход сонца,— гэта так цікава,— і яны прастаялі б яшчэ доўга, калі б нянька, нарэшце, не спахапілася. З буркатнёй і злосцю неслася яна па калідоры з неўласцівай старым нагам хуткасцю. Аднак да ганка яна не дабегла, а спынілася за тры крокі ад дзвярэй, прыхінуўшыся да сцяны, так што засталося вузкае месца для праходу дзяцей.
— А кш, а кш! — крычала яна.— Ах, праклятыя гультаі, куды забраліся, няма на вас халеры вялікай!.. А кш!..
Хлопчыкі ахвотна не пайшлі б праз небяспечны праход, але яны разумелі, што іх учынак зусім выходзіў з рамак кампрамісу і што нянька мае права на адплату. Заставалася толькі спадзявацца на свой спрыт.
Галаван быў няньчыным любімцам, і хаця бег першым, але ўдар атрымаў лёгкі. Затое пляскач, адпушчаны Марку, разнёсся па ўсім калідоры. Тым не менш, адбегшыся на сярэдзіну калідора, ён спыніўся і сказаў даволі раўнадушна:
— Думаеш, надта баліць? Зусім не баліць, толькі звонка.
Праз паўгадзіны ўсё ў доме супакоілася, хоць спалі не ўсе.
Бацька думаў пра тое, што яшчэ прыбавіліся выдаткі, а пенсіёну і так не хапае. Маці думала пра тое ж. Яна загадала прынесці да сябе дзяўчынку, глядзела на яе і плакала, таму што не ведала, ці можна радавацца гэтаму новаму жыццю пры такіх мізэрных сродках. Міхал пачынаў драмаць і ў дрымоце думаў пра жыццё, што яно цудоўнае. А Генрых не спаў, пазіраў у цемру і думаў пра смерць: што ж яна такое?
Толькі дзеці спалі ціха-мірна і моцна.
1888