Калі гэта было — дальбог, не ведаю.
Ва ўсякім разе даўно... Даўно, калі мераць час меркай аднаго жыцця.
Наш дом стаяў на крутаяры над Дняпром, аддзелены ад яго алеяй старадаўніх ялін. За домам быў вялікі сад, увесь зарослы і цяністы. А за садам стаяў вельмі стары, урослы ў зямлю дом, які належаў гаспадарам з дзіўным прозвішчам: Косця. У доме былі печы з маляванымі галандскімі кафлямі і бронзавымі круглымі аддушынамі.
У гэтым доме спыняўся Напалеон, калі ішоў у паход, які яго загубіў. І таму дом здаваўся мне прывабным і страшнаватым, не такім, як усе астатнія аршанскія дамы.
У тую ноч над Дняпром раўла страшэнная навальніца. Вецер удзіраўся праз яліны ў сад, глуха шумеў іхнімі лапамі, варушыў парадзелую лістоту дрэў.
Мой бацька, які ўвогуле не вельмі любіў вершы, падышоў да акна, прыціснуўся лбом да чорнай шыбіны і, гледзячы некуды ў змрок, ціха сказаў:
Реве та стогне Дніпр широкий,
Сердитий вітер завива...
Радкі, якія ведаюць усе людзі і якіх тады яшчэ не ведаў я. Самыя, калі можна так сказаць пра вялікае, «збітыя», самыя «зацяганыя» радкі. І яны раптам аддаліся ў сэрцы вялікай праўдай, адпаведнасцю таму, што рабілася за акном.
Я спытаў у маці, хто гэта.
— Шаўчэнка.
Дняпро, па маіх тагачасных пераконаннях, быў нашай, маёй ракой, і я спытаў:
— Ён наш?
— Ён украінец. Яны таксама на Дняпры. Ніжэй па плыні.
«Ніжэй па плыні» азначала тады для мяне «за Ляўкамі», апошняй павароткай ракі, якую я ведаў. Нішто сабе. Блізка. Суседзі. Свае.
Я тады яшчэ не ведаў, да якой ступені я меў рацыю, лічачы гэтага чалавека «сваім». Я проста не мог уявіць, колькі жыццёва важных сустрэч мае адбыцца ў мяне з ім. Розных сустрэч: у горы і ў шчасці, у хмельным ап’яненні юнацтва і сталай задумлівасці.
Першае пачуццё, калі я пачаў чытаць Тараса, было, вядома, не роздум і не суперажыванне. Гэта было хутчэй амаль фізічнае адчуванне заміраючага сэрца. Сэрца замірала ад размаху фантазіі паэта:
Уявіш сабе гэтую поўную крыві гадзюку-раку і здрыганешся ад той жудасці, якая ахоплівае ўсю істоту, калі чытаеш сапраўды вялікі, просты твор няпростага мастацтва.
Лёс зрабіў так, што мае шляхі часта праходзілі праз тваю, Вялікі Кабзар, Украіну, перасякалі твае дарогі. Я трапіў туды неўзабаве пасля вызвалення Кіева (Беларусь яшчэ была пад акупантамі), Крашчацік быў разбураны, але ў Крашчаціцкім завулку збярогся дом, дзе ты жыў. І стаяла чырвоная каробка універсітэта, у якім ты выкладаў бы мастацтва, каб цябе не арыштавалі за бунтарскія вершы. Праз некалькі год я пайшоў вучыцца ў той самы корпус. Ва універсітэт, які носіць тваё імя. І твая Украіна на цэлыя сем год стала мне другой радзімай.
Домік, у якім ты жыў, стаў музеем. У ім была дзівосная печка. Яна адна ацяпляла ўсе пакоі, выходзячы ў кожны хаця адной нейкай маленькай сваёй гранню. І быў пакойчык у мезаніне, дзе стаяў твой мальберт, ляжаў твой гадзіннік і твае пэндзлі. Можа, адным з іх ты маляваў Кацярыну і дзеда, які рэжа лыжку з грушы і сумна глядзіць на дзяўчыну?
Не. Кацярыну ты маляваў яшчэ ў 1842 годзе. Праз пяць год цябе арыштавалі і дзесяць год трымалі ў ссылцы. Значыць, ты маляваў гэтым пэндзлем нешта іншае. Магчыма, дамалёўваў серыю акварэляў. Магчыма, мой улюбёны «Від на Кара-Тау». І зноў не, бо пэндзаль не акварэльны.
То што?
Не скажаш. І ўсё ж гаворыш.
У студэнцкія гады я з сябрамі хадзіў да цябе ў Канеў, на Чарнечую гару. Ішлі доўга, шмат разоў пераплывалі на сялянскіх дубках праз Дняпро, спыняліся ля крыніц, ішлі па высокіх кручах Трыполля. І зямля была падобная і не падобная на Украіну. Хаты тыя самыя, але вакол былі старыцы, дубы, шаўковіцы на пяску і тэрыконы бітых ракавінак у кожным двары. Гэтыя тэрыконы яшчэ здалёк ззялі перламутрам — аж вачам было балюча.
І раптам адкрылася перад намі гара твайго запавету. І ты ў бронзе. А пад табою твой Дняпро. Мой Дняпро. У чалавека бывае шмат успамінаў, але гэты быў з тых нешматлікіх, якіх не забудзеш.
Пасля універсітэта я два гады настаўнічаў не так і далёка ад тваёй Звянігарадчыны. Пад Белай Царквою. Ля Тарашчы. У мясцінах, што ты апісаў у «Прагулцы з задавальненнем і не без маралі».
Сяла, прыгажэйшага за мае Лесавічы, па-мойму, няма на Украіне. Сады, белыя хаткі, Катлуй, які абмывае падэшвы ўзгоркаў, утвараючы бясконцыя стаўкі. І песні, песні такой дзівоснай прыгажосці, што шчыміць у сэрцы.
Маліцеся лёсу, паэты, каб ён даў вам у сэрцы вашага народа хоць сотую долю таго месца, якое займае ў сэрцы звычайнага ўкраінскага селяніна Тарас. Гэтага хопіць. Старыя, амаль непісьменныя дзяды чыталі некаторыя яго творы на памяць. І калі над белымі букетамі цвітучых садоў басілі хрушчы — гэта было як Тарасаў «Садок вишневий». І, напэўна, мала хто ў такія празрыстыя вечары не ўспамінаў аб ім.
Хрушчы басілі над вішнямі, як тысячы тысяч сімпатычных бамбавозаў. І гаспадар мой, філосаф ад прыроды, з двухкласнай асветай, ідучы са мною ў Тарашчу і ўзыходзячы на гару, кожны раз спыняўся, аглядаў беленькія ў зялёным хаткі і з чуллівай усмешкай дэкламаваў:
Неначе писанка сіло.
Гэта было на тваіх шляхах, Тарас.
Хадзіў я і ў Лысянку над Гнілым Цікічам, сяло сто разоў апісанае паэтам. Тут ён часта бываў. Тут пабудаваў калісьці палаты Багдан Хмель. Будынак пазней разбурылі людзі Гонты і Залізняка.
Усе гэтыя мясціны былі месцам страшнага пажару гайдамацкай вайны. Гэта тут сяляне-рыцары разбіралі вазы з «жалезнай таранню» 2 і рэзалі магнатаў. Гэта тут палалі палацы.
Дзве сабакі заўсёды знюхаюцца, калі справа ідзе аб іхняй шкуры. Войска царыцы памагло магнатам Польшчы. І калі нават у наш час тут можна пачуць яшчэ апавяданні пра тыя неспакойныя часы, то можна ўявіць, якім было водгулле навальніцы ў гады дзяцінства вялікага паэта. І мне здаецца — што б тут ні казалі — што менавіта адсюль ён і паходзіць: гэта — апошняе зіхаценне вялікага зарава былых навальніц і першая зарніца будучага вялікага ўрагану.
Як кожны чалавек, ён не ведаў і не мог ведаць сілы пражытага ім жыцця, магутнасці сваіх слоў. Ён не ведаў, што ён — зарніца. Яму здавалася, што ён — толькі апошні ўсплёск зарава.
Ацэньваюць нашчадкі. Сучаснікі — лямантуюць на руінах, як Іерамія. Жолуду, які ўпаў са зрынутага, вялікага калісьці дрэва, заўсёды здаецца, што гэта канец. Ён не ведае, што ён, самотны і малы для самога сябе, ёсць эстафета будучыні, што ў ім — карані, галіны і лісці вялікага дрэва лютасці, якое будзе весці спрэчку са стагоддзямі, зберагаць сабою чыстыя крыніцы і даваць цень усім добрым людзям.
Жолуд не ведае. А між тым ён — прыклад для кожнага змагара. Нішто не знікае ў свеце. Слязіна крыўды адальецца акіянам. І адно жыццё можа назаўсёды пераважыць шалі вагаў, калі яно — для людзей, калі яно — высакароднае.
У першых вершах Тараса загучаў гнеў і адчай. Гэта і зразумела. Лагодны, смелы і горды народ, абяскроўлены войнамі і паўстаннямі, здраджаны, абылганы, закоўвалі ў кайданы. Слізкі ад крыві бізун лунаў над спінамі людзей. Свісталі шпіцрутэны. І гэта не Тарас Трасіла, а Тарас Шаўчэнка плакаў над прыніжэннем роднай зямлі:
Обізвавсь Тарас Трясило
Гіркими сльозами:
— Бідна моя Украіно,
Стоптана ляхами!
Па загадзе дзяржаўнага фельдфебеля армейскія фельдфебелі здзекаваліся над самой гісторыяй, раскопваючы магілы, выкідаючы з іх шматпакутныя касцякі. Туга «Розритоі могили» ідзе адсюль.
Веданне гісторыі, любоў да яе — гэта падмурак, на якім чалавек — у дадзеным выпадку паэт — будуе трывалы будынак свайго жыцця. І варты жалю той, у якога такога падмурку няма: мурашка, закінутая ў мора, бездапаможнае кацяня ў твані.
На гэтым падмурку Тарас пабудаваў велічны гмах сваёй паэзіі, галоўнай рысай якой стала багаборніцтва. Таму што слабы дазваляе адчаю прыдушыць сваю любоў, а моцны даходзіць да поўнага забыцця небяспекі і пачынае пагарджаць тленным і схільным да болю целам сваім у імя гонару, у імя справы, у імя любві да зямлі і людзей.
І тут ужо чым больш ворагаў, тым лепш. Губляць няма чаго, а слава — большая.
Цар — давай цара, бог — давай бога!!! Таму, што ўладары шныраць вачыма па ўсіх канцах зямных, ці нельга захапіць чужы край і ўзяць яго з сабою ў труну. Няма сілы бачыць гэта, і чалавек крычыць — усё адно дзе: на людных плошчах ці ў пустынях. Няхай не пачуюць ні там, ні там — абы не быць саўдзельнікам брыды, якую чыняць тыраны.
Знішчаць? Няхай. Смерць лепшая за такое жыццё.
Яго любоў да людзей не ведала межаў. Часам яна прыкрывалася панцырам іроніі, часам аддавала горкім сарказмам. Шаўчэнка надзіва па-юнацку страсны. Ён прымушае кожнае сэрца біцца ва унісон са сваім, магчыма, больш чым які другі паэт на зямлі. І таму ён друг, таварыш дум, паплечнік усіх узростаў.
Ён чалавек дзівоснага, неверагодна рэдкага на зямлі складу.
Ніколі ў жыцці ён не ведаў кампрамісаў. Роўнасць у яго азначае «роўнасць для ўсіх», без аніякіх выняткаў. Толькі што перажыўшы незлічоныя пакуты салдатчыны, ён слухае на параходзе ігру «прыгоннага Паганіні» Панова.
«...з тваёй беднай скрыпкі вылятаюць стогны зняважанай прыгоннай душы і зліваюцца ў адзін працяглы, сумны, глыбокі стогн мільёнаў... Ці хутка даляцяць гэтыя прарэзлівыя крыкі да твайго свінцовага вуха, наш праведны, няўмольны, неўлагодны божа?»
Роўнасць была патрэбная яму не ў нейкай там легендарнай будучыні, а сёння, зараз, вось тут, пад страхою кожнай мужыцкай хаты. Ягоныя радкі аб вёсцы і дагэтуль нельга чытаць без слёз абурэння і гневу.
... Латану свитину з каліки знімають,
З шкурою знімають,— бо нічим обуть
Княжат недорослих. А он розпинають
Вдову за подушие, а сина кують,
Единого сина, едину дитину,
Едину надію! — в війско оддають!
Да віноўнікаў такога не можа быць іншага пачуцця, акрамя нянавісці. Усё адно хто яны: тупыя капралы або лібералы-панкі, ханжы, манюкі, «заўзятыя патрыёты», якія ўмеюць абдурыць нават славу.
Кругом паскуда!
Чому ж його не так зовуть?
Чому на його не плюють?
Чому не топчуть?! Люди, люди!
За шмат гнилоі ковбаси
У вас хоч матір попроси,
То оддасте.
Па-мойму, гэта азначае: знішчыць на месцы.
У каземаце, загнаны ў пустыню, Шаўчэнка кіне словы, споўненыя той гардыні, без якой людзі не былі б людзьмі: «караюсь, мучусь, але не каюсь». У яго не можа быць дылемы Галілея з адной замежнай п’есы: пайсці на касцёр або пакаяцца, каб «даўжэй гаварыць праўду». Ёсць ва ўсім гэтым нешта невыказна брыдкае, і нездарма легенда выправіла яву, сказаўшы: «А ўсё ж яна круціцца».
Душу ўладна бярэ ў палон стойкі гонар за тое, што сярод роду чалавечага быў такі чалавек. Нібы сам беспамылковы інстынкт народа, вопыт усіх яго пакаленняў узрос у адной душы.
Агульнапрынятым, напрыклад, быў погляд сучаснікаў на Пятра І як на ўвасабленне велічы, як на з’яву, што можа абяліць рабства і тыранію. І вось Шаўчэнка перад помнікам Пятру:
Кінь басуе,— от-от річку,
От... от... перескочить,
А він руку простягае,
Мов світ увесь хоче
Загарбати.
А вось як выглядаюць пад пяром паэта Пятро і Кацярына:
Кати! Кати! людоіди!
Наілись обое,
Накралися! А що взяли
На той світ з сабою?
Слава асвянцоных афіцыйнай гісторыяй муроў — вось яна:
...а з шкур наших
Соби багряницю
Пошив жилами твердими
І заклав столицю
В новій рясі. Подивися:
Церкви та палати
Веселися, лютий кате,
Проклятий! Проклятий!
І так паўсюль. У паэта адна думка — думка народа.
Усе булгарыны і чужбінскія могуць ледзь не з амбонаў крычаць, што разгром народнай самасвядомасці — дабро. А Шаўчэнка адказвае:
І забули сірий попіл
По вітру розвіять.
Лежить попіл на розпутти,
А в попелі тліе —
Іскра огню великого.
Тліе, не вгасае,
Жде підпалу, як той месник,
Часу дожидае...
Клерыкалы могуць лямантаваць, што праваслаўе, самадзяржаўе і народнасць — дабро. А ён ведае, што ўсё гэта — фальшывыя гучныя словы, прыкрываючыся якімі, нянавісць, варварства і карыслівасць робяць свае цёмныя справункі.
У нас
Святую Біблію читае
Святий чернець і научае,
Што цар якийсь — то свині пас
Та дружню жинку взяв до себе.
А друга вбив. Тепер на небі!
От бачите, які у нас
Сидять на небі.
Прадажныя гісторыкі выстаўляюць гнюсную расправу з паўстанцамі Каўказа як высакародную справу. Толькі два чалавекі падымаюць голас супраць маны — Леў Талстой і Тарас Шаўчэнка:
Ми християни: храмы, школы,
Усе добро, сам бог у нас!
Нам тільки сакля очі коле:
Чого вона стоіть у вас,
Не намі дана; чом ми вам
Чурек же ваш та вам не кинем,
Як цій собаці! Чом ви нам
Платить за сонце не повинні!
Іронія і сарказм мацнеюць. Здаецца, немагчыма ўжо ні ў каго верыць. Народ змучаны паборамі, замардаваны, прыніжаны. Ён адрокся ад свайго слова, нават ад імя свайго. Немагчыма не кідаць у твар людзям слоў горычы і... немагчыма не любіць іх.
За каго ж ти розіп’явся,
Христе, сине божий?
За нас, добрих, чи за слово
Істини... Чи може,
Щоб ми з тебе насміялись?
Воно ж так і сталось.
Несправядліва было б не звярнуцца са словам да тых, што дапусцілі такое. Так нараджаецца адна з лепшых рэчаў «І мертвим, і живим», магутная, адчайная і, на жаль, амаль безнадзейная спроба абудзіць сумленне ў тых, што, стаўшы над простымі, зажэрліся, забылі аб тым, хто яны, якога народа дзеці, забыліся на ўдзячнасць, на неабходнасць плаціць борг.
Умийцеся! Образ божий
Багном не скверніте.
Не дуріте дітей ваших,
Що вони на світі
На те тільки, щоб нанувать...
Бо невчене око
Загляне ім в саму душу
Глибоко! Глибоко!
Дознаються небожата,
Чия на вас шкура,
Та й засудять,— і премудрих
Немудрі адурять!
Падпявалы хлусні, парафіяне дурасці, слугі ўвасобленай бяздарнасці, з інтэлектам, спалоханым яшчэ ў матчыным лоне,— вось яны, бязлітасна высмеяныя паэтам:
Німець скаже: — Ви моголи.
— Моголи! Моголи! —
Золотого Тамерлана
Онучата голі.
Німець скаже: — Ви слав’яни.
— Слав’яни! Слав’яни!
Славних прадідів великих
Правнуки погані!
Паны і паўпанкі, уладары душ, цемрашалы, паборнікі бізуна, закляймёныя пякучым Шаўчэнкавым словам:
А чванитесь, що мин Польщу
Колись завалили!..
Правда ваша: Польща впала,
Та й вас роздавила!
Доборолась Украіна
До самого краю.
Гірше ляха своі діти
Іі розпинають.
Паўстае перад вачыма «містычная», змрочна-жорсткая ад любві паэзія «Велікого льоха»3 — аднаго з найбольшых дзіваў у паэзіі.
Усім ладам сваім яна неабвержна сведчыць, што няма даравання тым, хто апраўдвае прыгон і дзеянні цароў, усіх гэтых Мучыцеляў і Пятрух, якіх нібыта трэба ўсхваляць за іхнія дзеі і якіх сучасныя ім прыгонныя мужыкі лічылі за антыхрыстаў. Нельга апраўдваць тых, што далі магчымасць вароне ўкрасці кавалак жоўці ў засланага дзекабрыста, тых, вялікіх, што тысячамі губілі людзей на будове Пецярбурга, на Ладазе, у Фінляндыі, на Арэлі.
Теперь уже заходились
Древності шукати
У могилах... бо нічого
Уже з хаты взяти.
Раскопваюць магілы, і ў вочы ім смяюцца касцякі. Каб яшчэ ў форменных кайданах, то прыдаліся б. Але кайданы старыя. І золата няма. І няма нашчадкам карысці ад гордай беднай гісторыі.
І такі чалавек мог існаваць у чорны, у жалезны, у подлы век! Нездарма, відаць, гаварылі аб такіх вароны
2
Я золотом розтопленим
Заллю йому очі!..
1
А він, клятий недолюдок,
Золота не схоче.
3
Я царевыми руками
Скручу ему руки!..
2
А я зберу з всього світа
Всі зла і всі муки!..
Мукі сабралі. Каземат. З забаронаю пісаць і маляваць. Узнагарода за сапраўдную любоў да радзімы. Адзіная ўзнагарода, якой можна ганарыцца.
І адначасова ў гэтым пакаранні — усё бяссілле катаў. Што з ім сапраўды рабіць? Хіба знішчыць? Але мёртвы не пакутуе. Зламаць? Але такія нязломныя.
Знішчыць — застанецца песня. Заточыш — застанецца жывая нянавісць. Кабзар стаўся мацнейшы за фельдфебеля ў парфіры. Але яго казематныя вершы — гэта згусткі пакуты і болю. Менавіта гэтыя гады далі «Садок», які мог бы здацца ідылічным і саладжавым, каб мы не ведалі, калі ён напісаны.
Ідылія знікае. Застаецца плач па волі, смяротная настальгія і пяшчота. Каб ён быў толькі нязломны прарок — мы, магчыма, болей паважалі б яго, але так не любілі б. Каб ён пісаў толькі вершы пра тугу — мы шкадавалі б яго, але не захапляліся. Ён пісаў і тое і другое. Пад пагрозай кары.
У гэтыя гады з’явілася ў свет, бадай, самае чароўнае стварэнне яго — балада, якая сваімі трыццаццю чатырма радкамі адна вартая юнацкай «Кацярыны», балада «Рано-вранці новобранці».
Маці вярнула дачку, якая пайшла была за навабранцамі. Потым пахавала яе і сама пайшла ў старцы. Пахілілася хата. І вось аднойчы прыйшоў на мыліцы салдат, сеў і задумаўся. Хата пустая. А калісь жа тут ткаліся ручнікі, мярэжыліся шоўкам вясельныя хусткі. І ён думаў жыць і кахаць.
Сидить собі коло пустки.
Надворі смеркае.
А в вікно, неначе баба,
Сова виглядае.
Не ведаю, як у каго, а ў мяне марозам цягне па скуры, так гэта хораша. І ўсё гэта не толькі абвінавачванне супраць дзяржавы, якая ваюе, жандарыць і трушчыць людскія жыцці. Гэта яшчэ і прадбачанне свайго лёсу. Плач аб пакінутай радзіме, хаце, аб дзяўчыне, з якой ён ніколі не сустрэнецца, плач аб сваёй самотнай старасці.
Такога, магчыма, ад яго і чакалі.
І памыліліся. Ён застаецца нязломны. Яму здаецца, што і самога бога даўно праклялі людзі. Значыць, няма чаго маліцца. Толькі што адпушчаны на волю, ён, ні пра што не забыўшы, нічым не навучаны, піша яшчэ больш выбуховую рэч:
Німіі, подліі раби,
Підніжки царськіі, лакеі,
Капрала п’яного! Не вам,
Не вам, в мережаній лівреі
Донощики і фарисеі,
За правду пресвятую стать
І за свободу. Розпинать,
А не любить ви вчились брата!
О роде суетний, проклятий,
Коли ти видохнеш? Коли
Ми діждемося Вашінгтона
З новим і праведним законом?
А діждемось-таки колись!
Яшчэ больш ярасна накідваецца ён на царкву, якая мірылася з усімі гаспадарамі, абы яны дазвалялі ёй жыць і гандляваць Хрыстом. З цэзарамі, што цкавалі хрысціян ільвамі, з язычнікамі, што забівалі папоў. Царква-блудніца, відаць, толькі з-за сусветнай славы самога пана Езуса не аб’явіла яго «ілжэнастаўнікам» і «ерэсіярхам», бо ўся гісторыя царквы ёсць актыўнае адмаўленне Евангелля, бо людзі, якія ліжуць мірскім уладарам пяткі, відавочна, забылі словы аб «сусветных валадарах цемры гэтага веку». І таму — дзярыце з баграніц анучы, курыце люлькі з кадзіл, паліце «яўленнымі» печку, вымятайце крапілам новую хату.
Нянавісць душыла паэта. Здохла «Сука», жонка Мікалая І, галодных дзяцей з прытулкаў гналі за труною «маці народаў», дзякаваць за шчаслівыя забавы дзяцінства. Паэт задыхаўся:
І день іде, і ніч іде.
І голову схопивши в руки,
Дивуешься, чому не йде
Апостал правди і науки!
Ставячы перад сабою гэта пытанне, ён не ведаў, што апостал праўды і навукі даўно ўжо з’явіўся ў свет, ударыў грамавержца, прыкутым Праметэем пакутаваў у пустынях і цяпер памірае ад пакут, якія даў яму лёс, ад няздзейсненых жаданняў, ад няволі.
Не ведаў, што апосталам гэтым быў ён сам.
...Буде бите
Царями сиянее жито!
А люди виростуть. Умруть
Ще незачатіі царята...
І на оновленій землі
Врага не буде, супостата,
А буде син, і буде мати,
І будуць люди на землі.
Людзі будуць, урэшце, на ўсёй зямлі. І ў немінучым чаканні гэтага мы павінны вечна дзякаваць светачам, і сярод іх Кабзару, за тое, што ён вучыць таму, што не падмане і не састарэе: любові да чалавека, вучыць адзіна вартаму ў свеце — мужнасці.
Вось і ўсё аб тым, як жыццё ўвесь час сутыкала мяне з думамі і радкамі Шаўчэнкі.
Нічога незвычайнага. Усё такое ж, як і ў мільёнаў іншых людзей. У мільёнаў, з якіх я не вызначаюся нічым. Бо так думалі аб ім і так сустракаліся з ім — усе.
Артэрыя Дняпра з’яднала мяне калісь з тваім, Кабзар, радзінным месцам, з домам, які даўно ўжо стаў попелам.
Стаў попелам? Так. Але з попелу гэтага выкрасаўся агонь, які адзін спаліў на нашай грэшнай зямлі больш нечысці, чым тысячы іншых вогнішчаў.
І таму я схіляю перад табой галаву, слава Украіны і ўсіх краін зямлі, мой Бацька, багаборац з майго Дняпра.