У той год рана з Нямкоўскіх балотаў пацягнуліся гусі ў вырай. Іх доўгія кліны шарэлі ў блакітным небе, а журботнае гагатанне чулася з вышыні, заглушаючы ціхае трапятанне жоўта-чырвонага лісця, што сыпалася пры кожным подыху ветру на прыхопленую за ноч халаднаватай скарынкай зямлю.
Рана і зіма легла ў той год. Як пасыпаўся мяккімі белымі вохлапкамі снег з нізкага цёмнага неба ў апошнія дні кастрычніка, так і не спыняўся, за рэдкімі перапынкамі, ажно да паловы лістапада.
За снегам людзі не заўважылі, як счарнела, скруцілася ў трубачкі лісце, як пакрылася лёдам рэчка, як, нібы акрэслены шэранню, пабліжэў далягляд — яны быццам прагледзелі канец восені і пачатак зімы.
За два тыдні снег вырас да падстрэшша скасабочанай пуні, якая чарнела наводшыбе Буды — пуню перасыпалі і зладзілі з абгарэлых бёрнаў мужчыны яшчэ летам, — зраўняўся са свежым зрубам калодзежа сярод вёскі, ухутаў мяккай белай коўдрай чэзлы лазняк і навіс цяжкімі сіняватымі шапкамі на разлапістых старых дубах ля дамбы. Ён засыпаў больш як напалову стажкі ў лузе за Дабаснянкай, зраўняў рэчку і мост.
І раптам праяснела. Пачысцела каламутнае неба. Спачатку ў пралысінах з’явілася вялізнае ружовае сонца, праз дзень-два ачысцілася ад хмар, стала высокае-высокае.
Вецер зусім сціх, нібы выдахся. Снег наўкола каляна заблішчэў. Цяпер далёка чуліся галасы дзяцей на рэчцы, залівісты брэх сабакі і шоргат палазоў, іржанне коней у пуні і мэканне казы, рып старога калодзежнага жураўля над новым зрубам.
У паветры востра запахла нішчымнымі дымкамі, якія шызымі высокімі слупамі ледзь узнімаліся ад зямлянак, горка-даўкаю сажаю, што, чарнеючы, віхурылася з каміноў былых буднянскіх хат па абодва бакі некалі доўгай вуліцы. На коміны садзіліся вароны, узнімаючы вусцішны згэлк.
Вёска, якая, здавалася, калі ішоў снег, вымерла, цяпер, у пагоду, нібы абудзілася ад сну, і гэтае абуджэнне нагадвала водгаласкі некалі сапраўднага жыцця па мінулым часе люднага селішча.
Такою парою трое буднянцаў Яўхім Баравец, Міхей Міхасёў і Мікола Бязродны меліся ехаць на санях за рэчку па сена.
Там, за Дабаснянкай, у заліўным і топкім лузе напачатку восені яны скідалі тры стажкі — на большае не хапіла сілы і часу — сена тады нельга было звезці ў вёску: да маразоў туды з канём ходу няма, грузне ледзь не да жывата, ды і чалавек, калі касіў, цаляў на купіну.
Тады, у сенакос, коней у вёсцы не было. Гэта пазней, як вайна адкацілася далей на чужыя землі, Міхей, былы партызан — яго не ўзялі на фронт, бо не загаілася яшчэ рана, якую ён атрымаў, як нашы наступалі сюды — неяк прывёў з раёна парку карослівых нямецкіх коней, якіх там далі на разжытак гаспадарцы.
Вядома, як з’явіліся тут коні, можна было па мёрзлым з’ездзіць на луг, але мужчыны гэтак не зрабілі. «Будзе ім яшчэ час нам рукі падмяніць, — казаў Яўхім,— дужа ж далікатныя коні...»
Тыя коні, можа, і былі далікатныя, пакуль іх не ўпрэглі ў ваенныя лямкі, цяпер жа ледзь цягалі ногі, ды і кароста... А на першы час ля пуні меўся стажок накошанага сена ля дамбы. Гэтага сена, ашчаджаючы, якраз хапіла да сённяшняга дня.
Цяпер коні, не раз абкураныя дымам, вычышчаныя ад каросты, былі ўга якім багаццем буднянцаў, дзе да вайны быў ладны калгас.
Учуўшы мужчын, што ішлі да пуні, коні заржалі ў цесным закутку.
Яўхім, сямідзесяцігадовы стары, сухі, як жэрдка, са зрэзаным маршчынамі тварам, з сухімі жылістымі рукамі — ён ішоў паперадзе, — пачуўшы коней, здаецца, пасвятлеў тварам, шпарчэй зашоргаў цяжкімі ботамі па снезе, выдыхаючы клубы белай пары, сказаў:
— Го!.. Зачакаліся. Скажы ты, не было б то жывое.
На яго няпэўныя словы ніхто не адказаў, ды і казаў Яўхім больш да сябе. У руках ён трымаў старую, з чорнай расшчэлінай уздоўж, драўляную лапату, на якой звычайна садзяць у печ хлеб.
Ля пуні боты Яўхімавы зашоргалі па снезе яшчэ хутчэй, здавалася, спяшаючыся, ён не паднімаў ног, а слізгаў імі па снезе — і раптам спыніўся, крэкнуў, уторкнуў лапату ў шорсткі снег. Крыху пастаяў у нейкім аднаму яму вядомым роздуме, потым таропка пацёр чырвоныя рукі, устрасянуў плечуком, як маладзён, затым схапіў лапату і пачаў адкідваць снег, якога за ноч намяло да варотцаў.
— Скажы ты, дзядзька, — гледзячы, як спорна шоргае лапатай, адкідваючы далей вялізныя снегавыя шапкі, заскакаў побач Мікола, — які снег. Я дык і не памятаю, ці была калі такая зіма.
Мікола грукаў па ўмёрзлым драўлянай нагой, пакідаючы ямкі, здавалася, што гэтая драўляная нага балюча ўпіваецца яму вышэй калена ў жывое, таму ён і скача.
— Можа, калі і была, — заспакойна, на хвіліну спыняючыся, каб перадыхнуць, сказаў стары. — Толькі і я не памятаю такой зімы не толькі тут, а і наогул у сваім жыцці. Не буду маніць.
Сказаўшы так, Яўхім зноў узяўся за лапату.
Яўхім Баравец быў цяпер самы стары з буднянцаў, што летам сорак трэцяга года ўратаваліся ад гібелі, калі немцы палілі вёску. Тады мала хто пазбег смерці: некалькі жанчын і дзяцей на досвітку пайшлі ў лес, каб набраць малін і абмяняць потым на соль у барвіцкім гарнізоне. Соль пасля павінен быў Яўхім аднесці партызанам, што стаялі лагерам у Нямкоўскіх балотах. Немцы ж на вёску наляцелі пазней, а восьмай гадзіне, ягаднікаў не перахапілі.
І яшчэ жывым са старых застаўся Язэп Кучынскі. Дык яму як не ўратавацца? Яго сын Стась знюхаўся з немцамі з пачатку акупацыі і служыў ім.
Праўда, колькі дзён да гэтага, Язэп, вярнуўшыся ад сына з гарнізона, казаў, што, можа, людзі пайшлі б у лес, нешта капошацца немцы, хто іх ведае...
— Чуе сабака пагібель, лашчыцца, — сказаў нехта з буднянцаў, якія стаялі сярод вуліцы і слухалі Язэпа.
— Чаму ета сабака? — павярнуўся на голас Язэп.— Я нічога дрэннага нікому не зрабіў.
Яўхім тады і разануў яму ў вочы:
— А таму, што скуголіш. Ведаеш, што на фронце немцам добра-такі хвост прышчамілі, дык трасешся.
— А ты скуль ведаеш?
— Добрыя людзі кажуць.
— Якія гэта добрыя людзі? — спытаў Язэп, зыркаючы з-пад рэдкіх, нібы вышчыканых, рыжых броў.
— Так я табе і сказаў! — усміхнуўся Яўхім. — Можа, шапнуць каму хочаш? Глядзі, не паспееш...
Усе, хто стаяў на вуліцы, пазіралі то на Яўхіма, то на Язэпа. А Яўхім разышоўся, з кожным словам бліжэй падступаў да Язэпа. Язэп тым часам згорбіўся, патупіўся ў зямлю:
— Дарэмна ты так, Яўхімка, да мяне. Можа, Стась і ваўкалака. А я пры чым?
— Твой корань!
— Што праўда, то праўда, — нібы здаўся Язэп. — Гэтага не адсячэш... Але ж быў час, людзі гэта ведаюць, я па завуголлі не хаваўся.
Тоўстыя сіняватыя Язэпавы губы дрыжалі, ён стараўся глядзець міма людзей. Яўхіму нават на імгненне зрабілася яго шкада. Але пры людзях ён цяпер не мог дазволіць сабе пашкадаваць чалавека, з якім некалі сябраваў, не дазваляла яму і тое, што ўжо не першы раз Язэп напамінаў пра сваё былое: нібы ўскідваў на вагі добрае і дрэннае. Дрэннае не сваё, сынава, бо сам Язэп, і сапраўды, шкоды не рабіў людзям.
— Былое — не сцяна, не схаваешся, — сказаў Яўхім,— было — сплыло, як вада ў рэчцы. Ты пра цяперашняе думай.
— Я перад богам чысты!
— Вось гэта яму і скажаш, як час надыдзе, — холадна, аднымі вачамі ўсміхнуўся Яўхім. — Не з ім жывеш. Я такі ж, як і ты, стары чалавек, можа, таксама адной нагой стаю ўжо там, але няма яго, бога. У немцаў на спражках напісана «З намі бог». Калі ён дазваляе смерць, здзекі, дык які гэта бог? Сярод людзей жывеш, па-чалавечы гаворыш, перад людзьмі і адказ трымаць будзеш. А мы, — ён павярнуўся да вяскоўцаў, — асцерагаемся, каб ты ведаў...
... — Яно добра, што снегу столькі насыпала,—сказаў Яўхім. Ён скончыў работу, паставіў лапату да сцяны. Высокі, роўны, з сівой, латачком, аб'інелай вакол бяззубага рота барадой, з маленькімі вострымі вачамі і апалымі шчокамі, ён паглядзеў наўкола, дадаў: — Маё вам слова, калі на вясну расстараемся насення ды засеем клінок на грудку ля дамбы, восенню будзем з хлебам.
— Далёка ідзеш, а пад ногі глядзі, — усміхнуўся Мікола. — Тут хаця б пра сённяшні дзень не думаць. Яшчэ і да стажкоў не дабраліся, а ты, дзядзька, пас ужо будучым хлебам корміш.
— Клопат — стажкі, — сказаў Яўхім. — Снег трымаецца моцна, хоць ты таўкачом скарынку ламі. Але трэба ўжо сена звозіць, коні мох павыскубалі са сцяны, салому са страхі цягаюць. А там у лузе — сена, як чай.
— Снег, снег, — умяшаўся Міхей, — от як накоціцца паводка, дык будзе табе снег!
— Гэта чаму? — спытаў Мікола. — А дамба навошта? Як накоціцца вада, так і адкоціцца.
Яўхім не стаў слухаць далей, каўзануў руку ў кішэню штаноў, адкінуў палу доўгага шэрага шыняля, дастаў ключ, збіў рукавіцай снег з іржавага цяжкага замка, шчоўкнуў ключом.
У пуні пахла прэллю, было паўзмрочна. У цемры слаба вымалёўваўся закуток, слізганулі па сцяне два доўгія цені, падаліся да людзей.
Тут, у пуні, драўляная Міколава нага грукала так гулка па намерзлым праходзе, нібы ў якой скрынцы, і Яўхім ад гэтага аж сцяўся — ён не мог спакойна глядзець на гэтага скалечанага чалавека, маладога, у самой сіле. І каб не думаць пра гэта, стары хутчэй падаўся да стойлаў, лагодна пагладзіў цёплыя шыі коней, прыгаворваючы:
— Цярпіце, цярпіце, каб жа была якая крошка...
Яўхім развёў перад коньмі рукамі, нібы яны маглі разумець, потым адкінуў завалы, накінуў вараному аброць, пацягнуў з цемры. Белага пакінуў у стойле, той заржаў, пачаў трывожна хадзіць з кута ў кут.
— Бачыш, фанабэрыцца, — сказаў Міхей, — далікатны, няйнакш які афіцэр на ім гарцаваў. Як вёў яго з раёна, дык усё стараўся схапіць мяне зубамі за плячо. Але так я яму і даўся, прыструніў уражыну як след!
— Ну і дзяўбень, — нязлосна сказаў Яўхім, — гэта ж; жывёла, што яна разумее? Ёй адно каго вазіць, ці немца, ці цябе. Яе пакармі, дагледзь, ды ў работу. Конь без работы псуецца. Хопіць яшчэ і вараному, хопіць і беламу.
Міхей, пачуўшы такое, разгублена залыпаў вачамі, відаць, ён меў намер пажартаваць, развеяць панурасць, але стары яго жарту не прыняў.
На дварэ Яўхім моўчкі, думаючы пра нешта сваё, надзеў каню хамут, падвёў да саней, запрог. Потым лёгенька ўскінуў у сані жоўты, як свечка, пакручасты парубень, згроб скукарэчанымі рукамі наледзь з нямецкага шыняля, тужэй зацягнуў на поясе сырычку, пахукаў на ахаладзелыя рукі, сказаў, зноў вяртаючыся да ранейшага:
— Ге-е!.. Не журыцеся, хлопцы, будзе хлеб. Куды ж без яго? Вайна не сёння-заўтра скончыцца. Столькі ўсяго прахам пайшло! Помачы пакуль нам нямашака ад каго чакаць, наадварот, мы павінны памагаць. Тут ужо нікуды не дзенешся.
— Павінен быць, — пагадзіўся Мікола. — Але ж, землі нашы якія... Я ж, пакуль нагу мне не адчыкрыжыла, дык ці не па ўсёй Украіне прайшоў. Там зямля тлустая, хоць на скібу намазвай. Толькі кінь зерне ў яе. А ў нас што? То затопіць, то ссушыць, адно слова, пясочак...
Мікола змоўк, як параненая птушка заскакаў вакол саней.
— Яно, можа, і так, — пагадзіўся стары, — але ж нечага і нам грашыць. Гэта па цяперашнім часе пасеялі клінок азіміны ля рэчкі, сняжок яе цёпла ўхутаў, не вымерзне. А яравыя — будзе бачна. Нешта ж прыдумаем, добрае і нас не міне. Скончыцца вайна, калгасы пачнуць станавіцца на ногі, во і коней нам далі на разжытак, не можа быць, каб зерня не далі па вясне. У бядзе-горы не адны мы, але ж глядзі ты, тым-сім і нам памагаюць. А вось каб гэта цяпер дзяцей падтрымаць ды Кацю. Па добрым часе ёй цяпер за дзвюх трэба сілкавацца... Як падумаеш, дык сціскаецца сэрца, хоць ты плач.
— Тут, дзядзька, нічога не зменіш, — сказаў Міхей. — Ці ж у аднаго цябе баліць?
— Ведаю, ведаю гэта. Мабыць, ужо так на раду ёй напісана, планіда яе такая, як казалі даўней. Як насланнё. Тады свёкар і свякруха, бацька, а цяпер вось і Пятрок...
— Планіда, кажаш? — падышоў да яго Міхей. — Цяпер ва ўсіх нас адзін лёс-планіда. Гэта як луста з аднаго бохана, адзін смак.
— Што праўда, то праўда... Толькі грэх нам менш пра яе рупіцца, чым пра сябе.
— Але ж, — уздыхнуў Мікола, — я з яе Петраком дык і не бачыўся. Ды і Міхей таксама. Я вунь дзе быў — аж у Крыму, а Міхей пераправу праз Бярэзіну ладзіў, як Пятрок завітаў. Аднаго цябе ён з мужчын, дзядзька, і пабачыў.
— Але, аднаго... Пятрок ведаў, што вы жывыя, я казаў яму, дужа хацеў ён пагаварыць з вамі. Казаў, што вайна хутка скончыцца. Казаў, што і яго, як і цябе, Мікола, добра-такі пакруціла. З-пад Бабруйска да Мажайска з акружэння выйшаў. І на засады напорваўся, і па мінных палях ішоў. Хаця б дзе шкрабанула. І ў рэйды ў тыл хадзіў, і ўзнагароды меў. Іх жа, як на мой розум, за так не даюць.
— Не, за так не... — сказаў Мікола.
— Я вось багата пражыў, — працягваў Яўхім. — І дрэннае бачыў, і добрае. Але ж ніяк не зразумею, як іншы чалавек можа насіць у сабе столькі зла...
— Ты пра Стася? — спытаў Міхей. — Не называй яго чалавекам. Гадзюка, як яе ні грэй запазухай, усядно ўджаліць.
— Я не пра гэта, — перабіў яго стары. — Не ад гадзюкі ж ён нарадзіўся. Я так разумею, што ўсе людзі нараджаюцца аднолькавымі, хоць кажуць, што яблык ад яблыні далёка не коціцца. І плачуць малыя аднолькава, і смяюцца, і птушачак шкадуюць, і кветачкамі мілуюцца. А вось вырастаюць... Як зразумець гэта? Тут хоць тры жыцці пражыві, а не даведаешся... Вазьмі ты Стася. Хто мне скажа, дзе ён пераступіў мяжу між добрым і злым?
— Ты, дзядзька, бачу, хочаш дакапацца, чаму Язэпаў сын да немцаў пайшоў, чаму стаў ізвергам, — сказаў Міхей. — Я і сам думаю чаму? Іншы раз здаецца, варта чалавеку аступіцца адзін раз, далей ужо яго пацягне, як у вір... Можа, тут далей трэба глядзець, трэба паглядзець на Язэпа. Кажаш, яблык ад яблыні... Не намі прыдумана. І, мабыць, людзьмі не дурнейшымі за нас, так мовіць, выцякае з чалавечага вопыту.
— Што гэта мы пра адно ды пра адно, — перабіў яго Яўхім. — Ат, давайце лепш закурым, яшчэ і нагаворымся і наробімся.
Яўхім палез у кішэню, нязграбнай пяцярнёй дастаў шчопаць тытуню, ашмёткі пажоўклай нямецкай газеты, павярнуўся да Міколы і Міхася:
— Курыце.
Міхей глянуў грэбліва на паперу:
— Зноў, ты, дзядзька, сунеш нямецкую. І як ты гэты тытунь з яе смокчаш? Немцам смярдзіць!
Між тым Міхей рукі не адняў, узяў тытунь, скруціў цыгарку, заціснуў яе між пальцамі, выставіў, нібы паказваў каму дулю, цвыркнуў слінай.
Яўхім пазіраў на ўсё моўчкі, калі ж Мікола паднёс Міхею запалку і той салодка зацягнуўся, стары кінуў:
— Бач ты, немцам яму мая табака смярдзіць! А мне — мёдам?! Я вінаваты, што ў мяне, акрамя гэтае гадасці, нічога няма? — ён рэзка, нібы хацеў парваць, шкуматнуў полы нямецкага шыняля.
Гэта ўжо быў не жарт. Міхей разгублена паціснуў плячамі, адступіў на крок, паглядзеў недаўменна на Міколу, шукаючы падтрымкі.
— Хопіць! — сказаў Мікола. І да Міхея: — Калі ў цябе ёсць добрая папера ды шыкоўны палітон, дык дай дзядзьку. Ай, у гэтай апратцы не пазнаеш яго! А я пазнаю!..
— Так, так, Міколка! Я што, немцу служыў, што ён мяне так? — аж затросся стары. — Ці ж я не хадзіў у раён, каб забралі на фронт? А там — не, нягеглы, як пячатку паставілі на лоб! А як ты ў лесе быў, чаму мяне не мінаў? Чаму тады я табе быў патрэбен? А цяпер ужо я немцам смярджу яму!
Яўхім разышоўся. Здавалася, што ён вось-вось схопіць Міхея за каўнер.
— Ды кінь ты, дзядзька!—сказаў Міхей. — Будзя, трэба ж часам і пасмяяцца. Нібы не ведаю, колькі ты дабра нам зрабіў.
— А ты мяне не ўлагоджвай!.. Скажы ты, немцам яму ад мяне патыхае. Ты лепш да Язэпа прынюхайся... Бач, моду займелі, бацька за сына не адказвае. З цябе свет гарыць, Мікола, ты ж так казаў?
— Казаў.
— Не мой сын Стась, не я яго гадаваў, а Язэп, бацька яго. І глядзі ты, ніхто Язэпа не чапае. А ён пад тую марку недзе месяц пабадзяўся, ты спытаў дзе? І як вады ў рот набралі, маўчок! А ты спытай у яго, чаму ў яго дымок скаромны, а не такі, як у Каці? Думаеш, у Язэпа камора пустая і, як у мяне, мышам няма што тачыць?
Стары пераходзіў ад адной гаворкі да другой, ён ужо забыўся, што пакрыўдзіла асабіста яго, яго ўжо крыўдзіла, што гэтыя маладыя мужчыны не звяртаюць увагі на Язэпа Кучынскага, а з яго кпяць іншы раз.
Конь ішоў вуліцай, скіраваны да месца, мінаў зямлянкі і чорныя, засыпаныя снегам каміны, набліжаўся да хаты Язэпа, якая стаяла наводшыбе.
Спрэчка аціхла так жа нечакана, як і ўсчалася. Яўхім плёўся за санямі, Міхей крыху воддаль ад яго, часам скоса зіркаючы ў бок старога. Мікола чыкільгаў побач з канём, трымаў наматаныя вакол правай рукі лейцы.
— Замяло, замяло, — зноў сказаў Яўхім, калі конь выйшаў на цалік і пачаў глыбока правальвацца ў снег. Гэтай фразай ён нібы шукаў прымірэння з мужчынамі, бо адчуваў сябе ў нечым вінаватым перад імі, разумеў, што пагарачыўся. Полы яго шыняля, пакідаючы дзве крывыя баразёнкі, цягнуліся па снезе.
— Ага, замяло, — сказаў, прыпыняючы хаду, Мікола. — Трэба нешта думаць з хлебам.
Тым часам сані параўняліся з хатай Язэпа Кучынскага. Яўхім і Міхей паглядзелі на яе непрыязна. Старому здавалася, што хата падобна на самога Язэпа: вокны глядзяць падслепавата, нібы яго вачамі, нізкая, нязграбная, як ён сам. Яўхіму падалося, што за наледдзю акна, якое выходзіла на вуліцу, нібы мільгануў цень.
— Паслухай, Мікола, — сказаў Міхей, — а што, калі у яго хлеба папытаць? У яго павінен быць. Нешта ж восенню цягаў у мяшэчку з горада.
Пачуўшы гэта, Мікола як спатыкнуўся. Спыніўся і Яўхім, паглядаючы на яго.
— У Язэпа? — раптам прысеў Мікола і таркануў пугаўём у бок хаты пад старой вялікай ліпай.
Міхей не адказаў.
Мікола толькі цяпер заўважыў, што драўляная нага глыбока правалілася ў снег, паспрабаваў яе выцягнуць, але адразу гэта яму не ўдалося. Тады, пераводзячы дыханне, збіраючыся з сілай, ён сказаў:
— Ці чуеш, дзядзька, што ён плявузгае?
Мікола сціснуў кулакі, аж пабялелі пальцы, і раптам закашляўся, яго грудзі пад шынялём закалаціліся, ірвануў драўляную нагу са снегу, выскачыў на цвёрдае.
— Аддалі б, як разжывёмся, — нібы падтрымаў Міхея нечакана Яўхім.
— А цябе, дзядзька, я не разумею, — сказаў Мікола.— То ты на Язэпа, то...
Мікола закашляўся, сагнуўся, абхапіў рукамі грудзі, пачаў паволі апускацца ў снег. Кашаль хутка даводзіў яго. Мікола схапіў прыгаршчы снегу, прыклаў яго да твару. Але гэта не дапамагала.
Яўхім і Міхей падбеглі да яго, падхапілі пад пахі, паднялі.
Мікола ўзняў галаву, паглядзеў на іх вільготнымі вачамі, як выдыхнуў:
— Не трэба... Чуеце? Ён ад нас адвярнуўся, а вы...
Ён не хутка супакоіўся, а калі супакоіўся, заскакаў да саней, перакуліўся ў іх, схапіў лейцы, закруціў імі ў паветры:
— Но!..
Конь ірвануў з месца, Мікола расцягнуўся ў санях. Яўхім і Міхей павярнуліся адзін да аднаго: Яўхім у нямецкім шынялі, Міхей — у нашым.
— Але чаму ты так на мяне глядзіш? — сказаў Яўхім. — Ды я...
Ён з усяе сілы рвануў за полы шыняля, лопнула, перацёртая на поясе, сырычка. Здалося, стары вальней уздыхнуў, потым крыкнуў:
— Ды хай гэтае непаразуменне возьмецца сінім полымем!..— і, не чакаючы адказу, пабег даганяць сані.
Пра што ён казаў, пра шынель ці пра няпэўнасць сваіх адносін да Язэпа, не было зразумела.
Язэп Кучынскі, з-за якога між мужчынамі ўзнікла спрэчка, жыў адзін. Яго хата стаяла наводшыбе, ля дамбы. Язэп стараўся не паказвацца на людзі.
Ужо колькі гадоў ён не спаў як след начамі. Варта было яму толькі вечарам укласціся ў настылы драўляны ложак, заплюшчыць вочы, як цяжкія думкі роем круціліся ў галаве, наслойваліся адна на адну. Былі яны няпэўныя, здаецца, ні пра што канкрэтнае, але гнялі, вярэдзілі душу і, урэшце, тычыліся цяперашняга яго становішча.
Язэп адчуваў сябе адзінокім, як палявая былінка.
Як ні мяркуй, а песці табе свой цяжкі крыж да скону. І, можа, калі і памрэш, ніхто не памяне цябе добрым словам, ніхто не дагледзіць тваю магілу.
Калі ж і ўдавалася заснуць, то звычайна пад раніцу, як спакутуецца душа, як сам сабе знелюбееш, калі мо ўжо соты раз асудзіш сябе, што нарадзіўся, што жыў, пусціў на свет таго, каго праклялі людзі.
І прачынаўся ён заўсёды ад няпэўных, але страшных сноў, у якіх ад некага ўцякаў, але так і не мог уцячы.
Звычайна, прачнуўшыся, ён разважаў так: ад сябе ўцякаў, ад лёсу. А хіба ад яго ўцячэш, хіба перайначыш тое, што было?
І на гэты раз ён прачнуўся зацемна, толькі ў сне сёння ні ад каго не ўцякаў, а як за ім беглі, нібы сеў ля дамбы і чакаў, калі дагоняць. Вось толькі не памятаў, ці дагналі, ці схапілі яго, а калі схапілі, ці адбіваўся, ці казаў што ў сваё апраўданне.
Ён ляжаў у мулкім, пабітым шашалем ложку, пазіраў праз акно ў цемру, чакаў, калі пасвятлее, хоць ведаў, што і гэтая раніца, як і папярэдняя, нічога не зменіць у яго жыцці.
Святло ў хату ўлівалася паступова. Калі быў марозны ранак, як сёння, яно спачатку высвечвала насупраць ложка акно: на яго абледзянелыя краі нібы знутры спачатку насоўвалася тоненькая светлая палосачка, потым яна рабілася зялёна-празрыстай, шырылася, пачынала чырванець. Пасярод шыбы, там, дзе менш намярзала, пакалыхваўся жоўты сонечны зайчык.
Калі чырвань залівала наледзь, шэрань, як цень, саслізгвала з падлогі на столь. Чорная столь, здавалася, цяжэла яшчэ больш, нібы апускалася ніжэй.
Сцены, крутыя бакі бёрнаў, адлівалі чарнатой, аж пакуль на падлозе льга было бачыць чыстыя, нікім не запэцканыя маснічыны.
Узоры хутка добра вымалёўваліся на шыбе, нібы хто ўціснуў у лёд лісты папараці.
Рыпнуў ложак. Язэп цяжка ўзняўся, гупнуў на падлогу босымі нагамі, падэшвы апякло холадам. Адчуваючы холад, Язэп нават узрадаваўся, яму нібы зрабілася лягчэй на душы, нібы хто студзіў яго боль.
Басанож ён пратупаў да печы, у паўзмроку намацаў за засланкай цёплыя, залапленыя дэрмацінам на пятках буркі, патрымаў іх у руках, вярнуўся назад.
Буркі ён паставіў пад ложак.
Нетаропка, як заўсёды, Язэп аглядаў хату, быццам прывыкаў да яе. Яго позірк спыніўся на фотаздымках у цёмна-карычневай рамцы на сцяне. Язэп узіраўся ў фотакарткі, ён нібы ў думках размаўляў з людзьмі, вобразы якіх яны адлюстроўвалі.
Вось ён з Марыляй на здымку, зробленым на кірмашы ў Добасне. Здымак зжоўк, як вераснёвы кляновы ліст. Але бачна, як Марыля і ён пазіраюць прама ў аб’ектыў, нібы вераць, што адтуль вылеціць птушка.
Цяпер яму і сапраўды хочацца пагаварыць з нябожчыцай, з некалі блізкім чалавекам, хоць з-за яе ўсё жыццё пайшло рыкашэтам. Язэпу хочацца паскардзіцца, сказаць, што ён бядуе — хоць атруты глыні.
Даўно спіць вечным сном Марыля. Здаецца, ніколі ён яе не любіў, нават не прывык да яе, а звязаны яны адным. Была Марыля — і няма яе. І няма ў яго, як на грэх, да яе жалю, адно, чужы чалавек. Памерла Марыля перад самай вайной. Ёй бы яшчэ жыць ды жыць, толькі дуплісты род Варывончыкаў, ніхто з жанчын да сапраўднай старасці не дажыў. У маладосці ўсе цвітуць, а як народзяць дзяцей, пачынаюць чахнуць, а чаго?
«Во, Марылька, — думаў Язэп, — на тым свеце ты. І нічога цяпер табе не трэба: ні зямлі, ні куфэркаў, ні сварак».
Пагаварыўшы ў думках з Марыляй, Язэп перавёў позірк правей, дзе сярод зжоўклых фотакартак зеўрала карычневая пляма. Была там раней фотакартка, была... Выдраў яе Язэп. Фотакартку выдраць можна, а як выдраць з сэрца тое, што гняце?
Зноў рыпнуў пад Язэпам ложак, стары ўстаў, выпраміўся. У вачах на момант пацямнела, яго захістала. Язэп ступіў крок, другі да акна, усё мінулася. Ступіў таму, што пачуў на вуліцы галасы.
Прыхінуўшыся да шыбы, Язэп пачаў прахукваць вочка ў зледзянелай шыбе. Лёд раставаў павольна, стары спяшаўся, і калі ўжо можна было зірнуць, паглядзеў на двор.
Па вуліцы да пуні ішлі Яўхім, Мікола і Міхей. Яўхім трымаў драўляную лапату, Міхей — сахор і жмут вяровак. Мікола скакаў следам, у яго руках нічога не было.
«Толькі пры яго сіле і здароўі рабіць», — падумаў Язэп.
Правёўшы вачамі мужчын, Язэп хуценька ўсунуў халодныя ногі ў буркі, накінуў на плечы світку і выйшаў з хаты на падворак.
Язэп не ведаў, куды ён пнецца, пакуль не спыніўся пад паветкай і яго позірк не наткнуўся на сахор.
Ступаючы пад паветку, ён нібы адчуў дотык рук да халоднага гладкага дрэва, яму нібы запахла лугавым сенам, ён, здаецца, пачуў людскія галасы, як некалі было да вайны на сенажаці, адчуў лёгкую стомленасць і даўно забытую радасць. Хуценька, баючыся, што гэтае адчуванне раптам знікне, Язэп схапіў сахор і нібы апёк рукі — дрэва было нязвыкла халоднае, настылае.
Патрымаўшы сахор мінут колькі, няўцямна паглядаючы на вуліцу, Язэп паставіў затым яго на месца, вярнуўся да ганка.
Зноў, як у хаце, закружылася галава, засмактала пад лыжачкай — Язэп ужо каторы дзень нічога не еў, хаця есці ў яго было што. Язэп ашчаджаў сапраўднае багацце па цяперашнім часе — мех зерня, цэлы мех. Зерне ён зарабіў восенню ў горадзе, разгружаючы вагоны. Але да зерня не дакранаўся ўвесь гэты час. Можа, шкадаваў — яго толькі ў раллю, можа, адкладваў надалей: жыццё ёсць жыццё. Сёння яму не салодка, а заўтра, можа, будзе яшчэ горш.
Неўзабаве ён падняўся на ганак, не абіваючы снег з бурак, пайшоў у хату, прысеў ля акна на зэдлік, зноў праз вочка ў шыбе пазіраў на вуліцу. Пуні з акна не было бачна, яе закрывалі каміны і вялізны аб’інелы куст бэзу на агародзе.
Гэты куст бэзу быў стары. Цяпер ён быў абсыпаны бухматым інеем. Стаяў куст ад хаты крокаў за дваццаць. Пасярод агарода. Цяпер белы, як скамянелы, з сярэдзіны адліваў гнятлівай чарнатой. Здавалася, што яна ішла ад тоўстых, у руку, першародных сцяблоў. Калі доўга глядзець на гэту чарнату, здаецца, яе гнятлівасць запаўняе ўсё ўсярэдзіне, выціскае адтуль нават тыя крупінкі святла, якія цепліліся з раніцы. Яна нібы пакалыхвалася перад Язэпам, гэтая чарната, паглынаючы святло, якое лілося на куст з ружовага халоднага сонца.
Язэпу здавалася, што куст ссох, што вясною яго ўжо не кране квецень і зеляніна, што яго ўжо ніколі не абудзіць птушыны гоман, ласкавы вецер і тонкія пахі не будуць плысці ў паветры, не ап’яняць лёгкім одумам.
Спруцянела голле яшчэ летам, нібы хто перасек карані. Тады лісты ўвачавідкі пажоўклі, і калі налятаў вецер, яны сыпаліся на зямлю, нібы ў лістапад.
Можа, куст ссох таму, што некалі полымя лізнула і яго — як гарэла вёска. І яшчэ Язэп часам думаў, што бэзу лёсам наканавана загінуць.
Бэз тут рос сам па сабе, яшчэ да таго, як Варывончык гэтую зямлю купіў Язэпу ў пасаг за дачку. Варывончык, як ставілі Язэпу хату, раіў выкарчаваць бэз: лепш на гэтым лапіку пасадзіць кош бульбы. А то ніякай карысці — карані смокчуць з зямлі сокі, а голле кідае цень. Але Язэп заўпарціўся, адабраў у старога сякеру.
— Чакай, ты з гэтага бадылля пад’ясі, — заступілася тады за бацьку Марыля.
Але і яе Язэп не паслухаў, аддаючы сякеру старому, прымірэнча сказаў:
— Хай расце. Дужа ж прыгожа цвіце. Не ўсё ж капацца ў гнаі.
І добра, што настаяў на сваім. Дужа ж хораша куст некалі цвіў. Вясною ён нібы кіпеў у бела-блакітнай квецені, і калі Язэп выходзіў на ганак, галава хмельна кружылася ад пахаў.
Тады Язэпа радавала, што ад старых каранёў кожную вясну цягнуцца парасткі. Куст разросся, і чым больш займаў зямлі, тым больш сварылася Марыля, можна сказаць, ела яго поедам.
Гледзячы на маладыя галінкі, Язэп думаў: няма на свеце такой сілы, якая магла б парваць тую пупавіну, што злучае куст з зямлёю, са светам.
Неаднойчы, калі сварыўся з-за чаго з Марыляй, Язэп пакідаў хату і шпацыраваў на агарод. Ён спыняўся ля бэзу, пазіраў на куст, нібы ні пра што не думаў, а цяпер ведае: хацеў зразумець, чаму вецер адшчыквае лісточкі толькі тады, калі наляціць нечакана, згінаючы куст, ломячы сухія галінкі.
І вось ссох куст. Трэснула яго пупавіна. Цяпер вось чарната сярод белі, плыве, пакалыхваецца.
Язэп з паўзмроку хаты глядзеў праз прагал у акне на адзінае, што некалі яго суцяшала, радавала, — на аб’інелы куст. Здавалася, калючы холад сціскае сэрца, і яно абмярзае, мярцвее, як гэты куст.
Бяльмо на воку, няйнакш, для ўсіх гэты бэз. А можа, толькі Язэп не мае сілы звыкнуцца з тым, што счаўрэў бэз, а людзям няма да гэтага клопату? Язэпа вось яны не заўважаюць...
Што рабіць?.. Куды табе кінуцца? У каго яшчэ спагады шукаць?
Вось чакаў з нецярпеннем халадоў. Снегу чакаў. Здавалася, змена ў прыродзе прынясе заспакаенне душы. Здавалася, што снег назаўсёды зацярушыць тыя сцяжынкі, якія адмежавалі яго ад людзей.
Увосень ён хадзіў у горад, прыглядаўся да людзей, яму незнаёмых, а ўсё роўна адчуваў сябе адарваным ад галінкі з лістом...
Язэп не заўважыў, як ад дыхання шырыцца кружок, як пагляду спакваля адкрываецца ўсё больш і больш прастора. Вось злева ад куста, за чорнымі камінамі ўжо бачны рог пуні, грудкі зямлянак, над якімі ледзь пакалыхваюцца дымкі, мужчыны — яны чэпаюць за санямі.
Мужчынам можна пазайздросціць. Як цяпер ні цяжка ім, але яны ўтрох. Ён жа — адзін... «Што запляміў, не адмыеш». Яўхім так казаў. Мабыць, праўду казаў. Без яго гэта зразумела, было зразумела яшчэ даўно, калі ляжаў у гэтым кусце, калі збіраўся зрабіць тое, што не зрабіў, а павінен быў...
Лета сорак трэцяга не абмінула і Буду.
Сонечным ранкам, калі яшчэ не высахла раса на траве, у вёску ўехала некалькі крытых брызентам машын. З іх высыпалі немцы. А праз некаторы час з калгаснага клуба чуліся нечалавечыя крыкі, плач і стогны. Над зямлёй плыў даўкі дым. Языкі полымя лізалі яблыні, платы, ліпы. Яблыкі чарнелі, лопаліся, ацяжэла падалі на зямлю.
Язэп ляжаў непрытомны ў зялёным кусце бэзу, прысыпаны леташнім сухім лісцем.
Калі па хатах пачалі хадзіць паліцаі і немцы і выпорваць на «сход» буднянцаў, Стась прыбег да бацькі і сказаў, каб хаваўся.
— Так я і паслухаю цябе, вылюдак! — крычаў стары.— Бога ў вас няма!.. Што надумалі?!
— Твая справа! — гыркнуў Стась. — Прышпокнуць, як пацука, ды яшчэ і падсмажаць!
— Не, ты мне адкажы! — Язэп ухапіў сына загрудкі, затрос, адкуль і сіла бралася ў нямоглым целе.
Стась цяжка дыхаў яму ў твар, ад яго смярдзела часнаком і самагонкаю. Адразу, як стары схапіў яго загрудкі, ён утрупянеў, потым перахапіў сухія Язэпавы рукі і з усяе моцы адштурхнуў ад сябе.
Язэп кулём паляцеў у кут, стукнуўся патыліцай аб рог услончыка, спачатку асеў, потым, перасільваючы боль, падхапіўся на ногі, сплёўваючы кроў, коршакам кінуўся на сына.
Стась выставіў перад сабой стрэльбу, надзіва спакойна сказаў:
— Кажу табе — хавайся! Не паглядзяць, што ты мой бацька!
Язэпа стрэльба не спыніла, ён ляцеў на Стася, той вывернуўся, і стары паваліўся ля дзвярэй, прахрыпеў:
— Звер ты!! Які табе я бацька?.. Што людзям — тое і мне!
Язэп зноў усхапіўся на ногі, але Стась перагарадзіў яму дзверы прыкладам, а калі Язэп, агледзеўшыся, кінуўся да акна і наважыўся выбіць нагой раму, з усяе сілы пацэліў яму прыкладам пад дых, потым зацягнуў непрытомнага ў куст бэзу і прысыпаў леташнім лісцем.
Язэп апрытомнеў, калі вёска ўжо дагарала. Дыхаць яму было цяжка, дым перасядаў у горле, у грудзях, еў вочы. Твар гарэў, як апечаны, гарачыня сцягвала скуру на шчоках.
Навокал ні гуку, толькі недзе ля дамбы ў кустах жаласна выў сабака.
Лежачы на зямлі, Язэп доўга прыслухоўваўся да наваколля перш чым прыўзняць цяжкую, як налітую свінцом, галаву. І тады праз сетку галінак убачыў на месцы хат чорныя кучы галавешак і голыя слупы каміноў. У пялёнцы шызага дыму яны здаваліся жудаснымі прывідамі, і Язэп доўга не мог зразумець: ява гэта ці сон, ды зноў страціў прытомнасць.
Калі ён апрытомнеў, над зямлёй ужо ляжала ноч. Нязвыкла востра блішчэлі зоркі, чорны полаг ночы пакалыхваўся над зямлёй.
Язэпа калаціла дрыготка, хоць зямля пад ім была гарачая, як чарэнь.
Першае, што ён пачуў — галасы. Яны даносіліся з яго хаты. Спачатку ён не разумеў — чые.
Ён, адштурхнуўшыся рукамі ад зямлі, узняўся на калені. Зямля пад ім вагалася, і, каб не ўпасці, Язэп хапіўся рукою за тоўсты шурпаты сук. Вочы туманіліся, у іх не было яснасці, быццам яшчэ не апрытомнеў.
Прыслухоўваючыся да галасоў, ужо збіраючыся паклікаць каго на дапамогу, Язэп нечакана ў сваёй хаце заўважыў слабае святло, у якім убачыў невыразныя твары людзей, агідна скалануўся і са стогнам апусціўся на зямлю.
Яны!
Так, гэта былі яны... За сталом насупраць акна сядзеў Стась. Яго галава пахітвалася, чорныя ліпкія валасы навіслі на лоб і закрывалі вочы.
Часам Стась зграбаў набок іх рукой. Побач з ім сядзеў немец, трымаючы ў руцэ шклянку. Хто яшчэ быў у яго, Язэпавай, хаце, ён не разгледзеў, але па п’янай, бязладнай гамане зразумеў, што там сынавых сяброў шмат.
Лежачы на зямлі, Язэп левай рукой намацаў у кішэні запалкі, правай пачаў паспешліва скубці сухую траву, сціскаў яе ў жвель.
Ён ужо ведаў, што зробіць: падпаўзе да хаты і падаткне жвель пад страху, чыркне запалкай.
Ён выпаўз з куста і падаўся далей, да хлява. Трымаючыся за сцяну, узняўся на ногі, выпраміўся. Запахла перапрэлым сенам, сухім, як порхаўка, дрэвам, і гэта падказала яму, што спачатку ўдумае не тое: калі ён падпаліць хату, немцы ўратуюцца, знойдуць яго. Не, што заб'юць, не баяўся. Баяўся, што выскачаць, і тады ўсе яго намаганні будуць марныя.
Думаючы так, ён таропка мацаў салому пад страхой, пакуль рукі не наткнуліся на загорнутую ў анучу стрэльбу. Адразу дзе дзелася і дрыготка ў руках.
Гэтую стрэльбу, нямецкую вінтоўку, Язэп схаваў яшчэ ў сорак першым годзе, калі Стась уступіў у паліцыю, а па наваколлі пайшла чутка пра партызанаў.
Што партызаны прыходзяць у вёску, Язэп ведаў. Не адзін раз ён бачыў ноччу, як па загуменні да Яўхімавай сядзібы рухаліся чалавечыя постаці.
Вялікай здалася Язэпу ануча, у якую ён некалі загарнуў стрэльбу, і калі рука адчула гладкую цёплую ложу, у скроні затахкала, і ўжо амаль подбегам ён сігануў назад да куста.
Сухія галінкі затрашчалі пад нагамі, Язэп прысеў на левае калена, таропка клацнуў затворам і хутка знайшоў у цемры квадрат цьмянага святла, рэзка таркануў у той бок рулю стрэльбы.
На імгненне бліснула сталлю руля, задрыжала на яе канцы мушка, нібы прывязаная за нітку. Язэп павёў стрэльбу лявей, цень куста накрыў яго. Тады ён рэзка расхіліў галінкі — і бліскучая тоненькая палосачка прабегла ад ложы да мушкі, якая цяпер паволі паўзла па квадратным лапіку святла, спынілася на Стасевым пераноссі.
Язэп, здаецца, не разумеў, што робіць, і разам з тым разумеў, што праз некалькі хвілін усё скончыцца.
Вось Стась зноў згроб з вачэй зліплыя валасы, і па яго руках прабег чырвоны водбліск ад лямпы, слізгануй па пераноссі, потым па скроні, а з яе — уніз па шчацэ.
«Няўжо ён пра мяне забыўся?—думаў Язэп. — А калі я выйду, калі ўбачаць немцы, яны ж яго па галаве не пагладзяць... А можа, думае, што і мяне ўжо няма, я для яго — пыл...»
Не, не злосць цяпер валодала Язэпам, а ярасць. Бездапаможнасць, бязвыхаднасць. Няма ў яго жыцця, няма...
Як Стась падобны на Марылю: такая ж вялікая галава, тонкія, як шнуркі, вусны, доўгі, палазком, нос. І чорныя валасы.
Язэп доўга ўглядаўся ў сынаў твар, аж пакуль аблічча таго стала раздвойвацца ў яго ўяўленні: Стась — Марыля... Марыля — Стась... І калі палец ужо ляжаў на курку, Язэп чамусці бачыў перад сабой толькі Марылю... Ён са стогнам апусціў рулю. Ён ведаў, што больш не зможа ўзняць стрэльбу, выпусціў яе, сціснуўся ў камяк і паваліўся на пакручастыя карані. Яго калаціла ліхаманка...
Успамінаючы гэта, Язэп нібы зноў перажыў той момант і зразумеў, што і цяпер не змог бы зрабіць тое, на што наважваўся... На вуліцы пачуліся галасы. Ён як праз туман убачыў каня, сані, Яўхіма, Міхея, Міколу і адхіснуўся ад акна...
Пасля спрэчкі, якую пачалі мужчыны ля хаты Язэпа Кучынскага, едучы па сена, кожны цяпер адчуваў сябе ніякавата. Яны моўчкі мінулі мост праз Дабаснянку, скіравалі з дарогі на цалік і цяпер паволі пляліся за санямі.
Па цаліку конь ішоў цяжка. Ён гулка ламаў капытамі снежную скарынку, глыбока правальваўся, сані ехалі паверсе. Конь выцягваў шыю, рыпеў стары хамут. Бачачы, што каню цяжка, мужчыны часам стараліся памагчы яму, але як дапаможаш, калі самі правальваюцца?
— Цяпер усялякаму зверу, пры такім снезе, няма жыткі, — разважаў Яўхім. — Цяпер, калі ваўкі і абложаць лася, не ўратуецца. Толькі ногі парэжа. Той жа заяц у снезе не схаваецца, калее звер і галадае.
— Што табе, дзядзька, звер? — паціскаў плячамі Мікола, цяжка клыпаючы па шарпаку.— Пра чалавека трэба думаць.
— А ты б менш размаўляў ды садзіўся б у сані. Яшчэ надзугаешся, — адказаў Яўхім.
— Сядай, сядай, — падтрымаў яго Міхей. — Дарога ўга якая не блізкая.
Мікола так і не сеў, усё клыпаў, выбіваючыся з сіл.
Заснежаныя стагі з шэрымі, падобнымі на паясы палоскамі пасярэдзіне, здавалася, не набліжаліся. Часам, калі сані спускаліся ў нізіну, стажкі знікалі з вачэй і доўга, аж пакуль конь не ўзнімаўся на пагорак, не вынырвалі са снежнай белі. Далекаватая палоска лесу, што апяразваў луг на фоне блакітна-ружовага неба, здавалася празрыста-сіняй.
Міхей ішоў, не тулячы твару ў каўнер шыняля, часам жмурыў вочы, калі на ўзгорку віхурыў сняжок і вецер сыпаў калючы пылок у твар. Яўхім жа і Мікола туліліся. Холаду Міхей не баяўся, ва ўсякім выпадку ён так лічыў, прывучыў сябе да гэтага, не ведаючы, што ўсё роўна чалавек да холаду прывыкнуць не можа, што ні рабі. За час партызанскага жыцця яму не раз даводзілася мерзнуць і ў снезе, і ў ледзяной вадзе. Цяпер у лёгкай сваёй ваеннай апратцы Міхей, былы акружэнец, нагадваў байца, якому ісці ды ісці. Трапіў ён у акружэнне пад Віцебскам, на пачатку зімы сорак першага ён вярнуўся ў Буду, а потым, як пайшлі чуткі пра партызанаў, падаўся ў лес.
Бліжэй да стажкоў на шляху мужчын сустрэліся глыбокія сляды ад капытоў. Ланцужкі, прысыпаныя крыху снегам, цягнуліся ад надрэчных кустоў да стагоў, і Яўхім, прыгледзеўшыся, сказаў:
— Так... Пакуль мы, дык ласі, напэўна, спалавінілі сена.
Стагі і сапраўды былі добра паабскубаны. Міхей, скідваючы з саней на снег парубень і вяроўкі, роспачна кажа:
— Даашчаджаліся...
— А ты думаеш, дзядзька, ля пуні яно ацалела б...
— Ацалела б не ацалела, але...
Міхей узяў сахор, правальваючыся ў снег, пайшоў да стажка. Воз яны накідалі хутка. Работа прайшла няўзнак, у ахвоту. Падавалі на сані Міхей і Яўхім, Мікола ўкладваў, прытоптваў.
Калі ўціснулі воз, Яўхім параіў Міколу застацца на возе.
— Чаго вам мая нага муліць? — зазлаваў той. — Думаеце, калі я з дрэвам (ён пастукаў пратэзам па парубню), дык нічога і не варты? Можа, таму мяне старшынёй выбралі, што пашкадавалі? Не трэба мяне шкадаваць!.. Ёсць каго шкадаваць у нае, тую ж гарэтніцу Кацю...
Ён лёг набок, ухапіўся рукамі за вяроўку, прывязаную за канец парубня, саслізнуў з воза ў снег.
— Нічога мы пра цябе не думаем, — азваўся незадаволены Міхей. — Але пяклуешся. Каго вось тут шкадаваць, у лузе, чалавека ці каня?.. Ды воўк яго рэж! Будзем мы — усё будзе.
Яўхім махнуў рукой, таргануў каня за аброць, сані крануліся, цяпер ужо ломячы скарынку палазамі. Конь ішоў спяшаючыся, правальваўся, выбіваўся з апошніх сіл, хоць мужчыны і папіхалі воз.
— Я так мяркую, — праз нейкі час сказаў Мікола, — днямі трэба збірацца ў лес. Пакуль трымаецца снег, будзем траляваць бёрны. Не чакаць жа, пакуль вайна скончыцца і вернуцца мужчыны.
— Ды не сядзім мы склаўшы рукі! — запярэчыў Яўхім. — Як думаеш, Міхей?
— Як спытаюць, знойдзем што адказаць, — сказаў Міхей. — На вуліцы ніхто не жыве? Хоць зямлянкі зляпілі. Тое-сёе пасеялі... За гэта я не баюся. А вось што я скажу, што Стась тут доўга хадзіў крывасмокам? Я ж тут ваяваў, за ім тры гады цікаваў, але так і не ўпільнаваў. Як вуж між карчоў выслізгваў. Сыходзіліся нашы сцежкі. Адзін раз у Нямках, здаецца, ужо мог яго прышчаміць, а ўсядно ўцёк. У канцавой хаце сядзеў, самагонку з дружкамі піў. Мы наляцелі, пакуль туды-сюды, дык ён за рэчку ўцёк.
Міхей змоўк, мабыць, успамінаў мінулае.
— Не пра гэта трэба цяпер думаць, — сказаў урэшце Мікола. — Натралюем дзерава, адну хату паставім, другую. Я вось што думаю, да наступнай зімы зраўняем мы зямлянкі, у хатах усе жыць будзем. Вядома, работы вясной будзе багата. Але ўсё ж трох мы, мужчыны... Толькі рана зброю было кідаць...
— Рана, — згадзіўся Яўхім. — Не мы на іх зямлю прыйшлі, а яны на нашу.
— Каб жа толькі яны, а тут дома ў нас усялякая нечысць завялася. Вазьмі ты, той жа Стась... — сказаў Мікола.
— Ды хопіць! — перабіў яго Яўхім. — Заладзіў, як дзяцел. Язэпа, яго бацьку, я добра ведаў, разам некалі гулялі. Маладым ён быў хлопец як хлопец. Бацькі яго гаравалі. Зямлі ў іх было, як бабе сесці. І дзяўчына ў Язэпа была бедная, гожая. З Нямкоў. І любіліся яны. А вось трэба ж, ці сам з Марыляй знюхаўся, ці зацугляла яго. І пайшло з таго часу рыкашэтам яго жыццё. Не ведаю, не буду маніць, хто ў гэтым вінаваты. Ці дзяўчына тая, ці Язэп. Быў там, у Нямках, нехта Банахват Камароўскі. Пакуль мы з Язэпам у Варывончыка жыта малацілі, дык звёў ён, Камароўскі, Язэпаву Тэклю. Язэп як даведаўся, месца сабе не знаходзіў. Хто іх ведае, можа, жыццё па-другому пайшло б яго. А як Тэклю Банахват пад вянец вёз, дык папярок дарогі выцягнуўся Язэп. Была, значыць, у чалавека душа.
— Была, ды выветрылася, — сказаў Міхей.
— Але ўсё ж мне здаецца, што пагналася Тэкля за багаццем. Банахват ладны надзел меў добрае зямлі... Не скажу вам, як Язэп з Марыляй сышоўся, не ведаю. Можа, агледзеў, што ў Варывончыка засекі не пустыя, можа, Тэклі помсціў. Тая ж замужам багата жыла. Знаю, што ў калгасе Язэп рабіў добра. Ды вы самі гэта ведаеце.
— Але, — усміхнуўся Міхей, — як было не рабіць? Цесця раскулачылі, ён і быў крывасмокам, шкадаваць не трэба. А Язэпа не кранулі, застаўся гол як сакол. Што было яму, з голаду паміраць? Цесць жа яго сям’ю на свеце трымаў: то жыта, то хаціну, то каравёнку, а потым і дзіця гадаваў.
— Во і выгадаваў, — уставіў слова Мікола.
—А што ты думаеш? Можа, і так, — раптам пагадзіўся Яўхім. — Стась людзей не любіў змалку. Бывала, сядзіць на дзедавай прызбе, есць хлеб з маслам, а побач той жа Пятрок галоднымі вачамі блішчыць. Не, Стась разламаць напалам не здагадаецца. Можа, і сапраўды Варывончыкавы адгалоскі ў яго душы былі. Я ж не забуду, як зямлю дзялілі. Тады Варывончык на сваёй дняваў і начаваў з сахорам напагатове. А не разумеў, што рака назад не цячэ, калі прарве, дык прарве ўжо.
— Я думаю, — сказаў Мікола, — будзе час ва ўсім разабрацца. Вайна столькі ўсяго нарабіла, столькі лёсаў пераламала. Тут з пляча не сячы! Трэба мець яснасць. Некалі адстоіцца, асядзе муць, светлае — яно выплыве. Але разумею і так, калі Язэп па закону не вінаваты, дык вінаваты як чалавек. Ён жа бацька.Ёсць жа нейкія чалавечыя законы. Яны вякамі складаюцца. Продкі нашы па іх жылі, і нам па іх жыць, дзецям нашым.
— Я не дужа разбіраюся ў тваіх мудрасцях, — паціснуў плячамі Яўхім. — Стары я. Мой дзень — век. Мне сёння трэба ведаць, я цяпер хачу яснасці. І не магу я адразу вось так узяць і выкінуць з свайго жыцця Язэпа. Калі Язэп вінаваты, значыць, вінаваты. Калі ж няма яго віны ў тым, што сын вытварыў, іншы клопат. І тут няма для мяне вялікай або малой віны. Віна яна і ёсць віна. Іголачка тоненькая, а балюча колецца. Таму і кідаецца мая душа з аднаго кутка ў другі. І перад вачамі то светла, калі думаю пра Язэпа, то цёмна. Я чалавек маленькі, але мне не ўсядно, што пасля мяне на зямлі будзе. Мне не ўсё роўна, як вы жыць будзеце, Каця, дзіцё яе, а яно народзіцца, павінна нарадзіцца. І мне хочацца, каб дзіцё тое вучылася хадзіць не ў зямлянцы, а ў хаце, па маснічынах, якія я пасцялю, калі паспею. Мне хочацца ведаць, якому Язэпу я ў маладосці руку падаваў: такому, як Стась, ці, можа, іншаму.
— Выберамся, выберамся мы з зямлянак, — перавёў гаворку Мікола на іншае.
— А ты не перабівай, слухай, — спыніў яго Яўхім і працягваў: — Калі ў чалавека ёсць сумленне, дык не можа быць, каб не прарвала яго. Злыя мы цяпер, злыя. А чаго, каб хто спытаў? І я адкажу: зашмат перажылі, не адталі яшчэ душой. І ніхто нас за гэта не асудзіць, бо нам і цяпер цяжка ой як! І разбірацца быццам няма калі. Але пакуль я ведаю адно: нельга жыць, трымаючы ў сэрцы зло. Ёсць крыўда і ёсць зло, ці не так?
— Па-твойму, дзядзька, па адной шчацэ б'юць, а другую падстаўляй? — засмяяўся Міхей.
— Я сваю шчаку нікому не падстаўлю, — адмахнуўся ад яго стары, — толькі злы чалавек ён і ёсць злы.
Яўхім затуліўся ад ветру, пахукаў на пачырванелыя сухія рукі, пацёр адна аб адну, узяў лейцы ў Міколы.
Мікола адышоўся ад воза, паглядзеў на Міхея, асуджальна паківаў галавой, маўляў, не чапай старога.
Міхей усміхнуўся, паціснуў плячамі:
— Ат...
Калі пад'ехалі да моста, Мікола сказаў:
— А будавацца пачнём з Каці.
Каця Грудніцкая, якой першай у Будзе было вырашана ставіць хату, стала жыць з Петраком перад самай вайной. Родам Каця была з суседняе вёскі, якую таксама спалілі немцы летам сорак трэцяга.
Да вайны буднянскія хлопцы часта хадзілі гуляць у яе вёску, нягледзячы на перашкоды: рэчка вакол яе вёскі Заброддзе ад Буды двойчы кружыла. Трэба было праз яе перабірацца, потым ісці ўзбалоткамі, усяго кіламетраў восем.
У Заброддзі, вёсцы разы ў два большай, чым Буда, меўся клуб, было багата моладзі, туды нават правялі электрыку.
Хадзіў туды гуляць і Пятрок Журавец. Хто ведае, калі ён упадабаў Кацю, можа, у адзін з ціхіх летніх вечароў, калі дыміцца ля рэчкі луг, калі зоры падаюць у траву, а можа, вясною, у час паводкі, бо прывёз ён дзяўчыну ў Буду вясною. Самай звычайнай, як усе вёсны. На гэтую зямлю прыйшла паводка — недзе ў Карпатах раставаў снег, ільды, і вада неўтаймаванымі рэкамі сцякала з гор, залівала, круціла вянцы зрубаў, узрывала грэблі, даходзіла да Заброддзя, прымушала тут упартых жыхароў перабірацца з хат на стрэхі.
З раніцы да вечара па вуліцах плавалі лодкі, веславалі мужчыны, дзеці, жанчыны, крычалі пеўні, брахалі сабакі, усё было звыклым, як год, пяць, дзесяць назад — была паводка.
Буда стаяла крыху вышэй Заброддзя, але яе таксама, пакуль не пабудавалі дамбу, кожны год затапляла паводка, толькі вада звычайна вышэй прызбаў не ўзнімалася. Калі ж тут пабудавалі дамбу, паводка абыходзіла вёску бокам, і буднянцы добрым словам успаміналі вайскоўцаў, якія дапамаглі ім пасля вучэнняў за два гады да вайны насыпаць дамбу, ці, як казалі, вал.
Апошняй перадваеннай вясной буднянцы дапамагалі ў час паводкі суседзям. Чаўны і лодкі буднянцаў снавалі між вёскамі. Людзі вазілі туды харч, корм жывёле, якая стаяла на ферме на ўзгорку ля лесу.
У тую вясну вынес з хлеўчука прасмоленую лодку і Пятрок, прынёс да вады і, адштурхнуўшыся вяслом, скіраваў таксама ў Заброддзе.
Высокі, шыракаплечы, з вясёлымі вачамі і добрым адкрытым тварам, ён гнаў, ажно згіналіся вёслы, лодку да далёкай вёскі, гнаў супраць цячэння, не зважаў, што раз’юшаная вада нясе бёрны, карчы, кусты, вываратні, якія, калі не быць абачлівым, могуць тараніць.
Ля вёскі Пятрок скіраваў да фермы, прывязаў лодку да старога, расшчэпленага маланкай дуба і пахлюпаў да фермы. Потым там чуўся смех, шчаслівыя галасы.
Зачасціў Пятрок у Заброддзе. А калі паступова адыходзіла вада, калі ачысціўся луг, а на грудках зацвілі вербы, узялася тонкай зелянінай зямля, аднойчы пад высокім сонцам гайдалася лодка і наўкола чулася песня:
Жаваранак, ранняя птушачка,
Чаго так рана з выраю вылятаеш?
А там пры даліне — там ляжаць крыгі,
А там пры дарозе — снягі і марозы.
— А я тыя крыгі крыламі разаб’ю,
А я тыя марозы нагамі растапчу...
Спяваў Пятрок, і падпявала яму Каця, ведаючы, што напаткала сваё шчасце, з якім ёй жыць давеку.
І было вяселле ў Будзе. На ім гуляла ўся вёска, і быў каравай, і былі прыказкі і пажаданні, каб жыта радзіла, каб Каця любіла, каб пчолы раіліся і нараджаліся дзеці. І быў на гэтым вяселлі Стась Кучынскі. Ён нават сядзеў поручкі з маладымі і сыпаў дружкам-дзяўчатам прыгаршчамі цукеркі... А для Пятра і Каці быў заранак шчасця. А потым была позва Петраку і Стасю на службу. І разам пайшлі яны ў горад, а калі пачалася вайна, іхнія сцежкі разышліся на доўгія чатыры гады. Сустрэліся Пятрок і Стась, калі нашы вызвалілі раён. Тады камандаванне часці (яна праходзіла побач) на некалькі дзён адпусціла Петрака наведаць родных. Прыйшоў Пятрок у канцы ліпеня. І верыла і не верыла Каця гэтаму, быццам разумела, што шчасце яе будзе недаўгавечнае.
У страху яна чакала таго моманту, калі Пятрок зноў пойдзе на вайну, нібы хто падказваў, што чакае яе нядобрае. І не пускала яна яго тады ў лес, упрошвала не ісці. Пайшоў сачыць вепра, ды там і застаўся...
У Вылазах, глухім забалочаным месцы, калі, пахадзіўшы па лесе, Пятрок сеў адпачыць на старую падгнілую калоду, нечакана на яго выйшаў Стась з сябруком-паліцаем. Як прыйшлі нашы, Стась уцёк у лес і цяпер там хаваўся. Сустрэліся яны нечакана твар у твар, Пятро нават не паспеў зняць стрэльбу з плячэй, убачыўшы Стася і яго хаўрусніка, не кінуўся ўцякаць — як сядзеў, так і сядзеў. Пазналі яны адзін аднаго. Доўга пазіралі вочы ў вочы, потым Пятрок сказаў, каб Стась адумаўся, пакуль не позна, пайшоў павініўся.
— Мне ўжо дарогі назад няма, — сказаў Стась. — Ды нікому і непатрэбна маё раскаянне. Усядно да сцяны паставяць... Ты ж за мяне слова не замовіш.
— Не, не замоўлю, што зарабіў, тое і атрымаеш, разбяруцца, у чым вінаваты, у чым — не. Толькі нельга хадзіць па зямлі ваўкалакам, нельга зло тварыць далей, — сказаў Пятрок.
Ён узняўся з месца, наважыўся яшчэ нешта сказаць, але ў гэты час грымнуў стрэл...
У гэтым Стась і яго сябрук прызналіся, калі ля Рагачова іх арыштавалі, а Петрака праз колькі дзён знайшлі ў лесе буднянцы.
Цяпер Каця адна жыла ў зямлянцы, чакаючы таго часу, калі ў яе народзіцца дзіця. Па яе падліках, гэта будзе вясной...
Пасля таго як немцы спалілі вёску, Язэп як ніколі востра адчуў сваю бездапаможнасць і старасць.
Старасці, звычайнай, чалавечай, ён не баяўся. Некалі, як быў малады, дык наогул пра яе не думаў. Здавалася, што будзе жыць вечна.
Прыдбаўшы за Марыляй палоску зямлі, ён атрымаў да ўсяго і каня. Думаў, што зажыве як хоча, пабагацее, прыкупіць яшчэ зямлі, не будзе ні ад каго залежаць. Больш за ўсё ён думаў пра гэта, пра незалежнасць.
Але колькі ён ні рваў жылы на сваёй пясчанай палосцы, зерня ў засеках не прыбывала, гаспадарка не шырылася, хромавыя боты ён так і не абуў, як марыў, харомаў не паставіў. І жыў ён, як кажуць, з аглядкай на Марыліных бацькоў. Ды і жонка сіпела, што гаспадар ён нікчэмны, не тое што яе бацька, які нават парабкаў трымаў.
— Але ж, — казаў Язэп, — на яго ўся вёска горб гне, яму лацвей багатым быць з-за чужое працы.
— Не задарма ж робяць, — заступалася за бацьку Марыля.
— Лічы, што задарма...
— Ён нікога да сябе сілком не цягне, — цыўкала Марыля падслепаватымі вачамі.
— Пацягне само, калі жывот падцягне!
— Ну калі ты і надалей так будзеш варушыцца па гаспадарцы, як цяпер, дык і ў нас з сынам жываты да спіны прырастуць! Усё зіркаеш, каб бацька памог.
— Не трэба мне яго помач, — абураўся Язэп, — без яго абыдуся... Жывуць жа людзі. Кажуць, арцель арганізоўваць будуць, пайду туды.
— Ідзі, ідзі, — казала Марыля, сціскаючы тонкія вусны, — калі розум выветрыўся. Мо Яўхіма слухаешся? Дык жа ён голы, як палка. Яму лацвей у арцель ісці, на чужое. Бізула ты!.. Тады з ім па лясах туляўся, як з ланцуга сарваўшыся, бач, бандытаў лавіў, каб цябе нарадка лавіла!
— Не туляўся, а за ўладу хадзіў. Вось толькі ў цябе і твайго бацькі не спытаўся!..
— Каб жа заікнуўся, я б табе пабегала! Галавы яшчэ не скруціў, ну добра, сваю, а маглі б і мяне, і дзіця забіць... А табе Саветы нават кавалак зямлі не прырэзалі за гэта.
— А ты хацела, каб за ўсё табе кавалак давалі! — абураўся Язэп. — І чаму я тады ў войску не падаўся вучыцца на камандзіра!
Яму ўспаміналася, як разам з чырвонаармейцамі выпорваў бандытаў з лясоў, як яго хваліў камандзір, пажылы чалавек, які нібыта ў цара служыў, а потым стаў за народную ўладу. Дык той камандзір казаў, што трэба Язэпу падавацца ў горад вучыцца, ну а пра камандзірскія курсы, мусіць, смехам казаў... Які з яго вайсковец? Куды было падацца, калі ў вёсцы жонка і малое дзіця, калі табе хутка сорак стукне?.. Можа, дарэмна збаяўся, можа, трэба было плюнуць на Варывончыкаву палоску, пасадзіць жонку і сына на калёсы ды паехаць у горад. Ва ўсякім разе, ніхто не папікнуў бы кавалкам хлеба, ніхто не грыз бы за палоску пяску. Што яго тут трымала? Хіба што Тэкля... Дык і яна ўжо даўно была не яго, а ён не яе...
— Прыся, прыся ў арцель, — ківала галавой жонка,— там бага-а-та што дадуць табе! Аж пуп развяжацца, як дахаты будзеш несці.
Больш Язэп слухаць не мог. ён моцна грукаў цяжкімі дзвярамі, выходзіў з хаты. ён кіраваўся праз падворак на агарод, доўга хадзіў па палосцы, думаючы, што заўтра абавязкова пойдзе да Яўхіма, той параіць, як быць. Трэба ж яго падтрымкай заручыцца, а то яшчэ і ў калгас не запішуць. Ён жа зяць крывасмока, як тады казалі пра такіх, як Варывончык.
Але ніхто яго не папракаў. У калгасе вальней стала жыць. І хлеба паеў уволю, а перад самай вайной нават хромавікі справіў, праўда, ні разу ў іх па вёсцы так і не прайшоўся, думаў аддаць Стасю, як той будзе жаніцца. А той, як пайшоў у паліцыянты, без дазволу забраў тыя боты.
А Марыля ўсё жыццё сіпела, сіпела і чахла з кожным годам усё больш, пакуль не сканала перад вайной...
Цяпер, пазіраючы на фотакарткі, Язэп спыніў позірк на Марылі — стаіць адна ля цяжкой шырмы, паклаўшы руку на высокі столік.
Цяжкі чалавек была Марыля. Слова ёй насуперак не кажы. Хіба што цяпер... А цяпер кажы не кажы — адно, нічога не перайначыш.
Вось, Марылечка, думаў ён, не слухала ты мяне дарэмна не слухала. Нібы я і не быў бацькам твайго дзіцяці, а так, парабак твой. Сварыліся мы з табою, было, і мірыліся. А сэрца да сэрца не гарнулася. І сына ты ад мяне адарвала, аддала яго ў чужыя рукі, бацьку свайму аддала. Ого, той выгадаваў! Не хацеў я гэтага, як чула сэрца, што не туды паверне ў жыцці сын, як усе людзі. Ды і які я бацька, калі сваё дзіця аддаў некаму!.. Праўда, пярэчыў табе, але ж ты сіпела, што яму лепей будзе ў бацькі твайго, майго бясхлеб’я баялася. Але ж перажылі бясхлеб’е, ці ж толькі адзін я перажыў?.. Цяпер, во, і сына перажыў... Ён, можа, і жывы. толькі ж хіба цяпер ён чалавек?.. І хлеб быў у мяне, і да хлеба было. І цяпер крыху ёсць. У каморачцы, а як жа. Цэлы мех. А ты ведаеш, што па цяперашнім часе гэта як мех грошай, да якіх сквапная ты была? Толькі навошта мне цяпер той хлеб, тыя грошы? Хлеб той горкі, ой які горкі... Праўду кажуць, што не хлебам адным жыве чалавек... Эх, Марыля, Марыля! Мы з табой вінаваты, што са Стасем так атрымалася. Табе лёгка, ты нічога не ведаеш. А калі б і ведала, то невядома, што казала б. Толькі крываточыць сэрца ў мяне, смыліць душа. Іншы раз думаю, ці не накласці на сябе рукі? Накласці-то можна, дык хіба ж гэта выйсце?.. Ніхто мне не спачувае, ніхто мяне не суцешыць... Даруй, чужыя мы былі з табой, чужыя. Горка прызнацца: не любіў я цябе. Ды і ты мяне не любіла. Што цяпер казаць? Сам вінаваты, асляпілі вы мяне з бацькам палосачкай зямлі, сыпнулі яе ў вочы, як Тэклю страціў, пасватаўся, прадаў душу, а цяпер расплачваюся за ўсё горам. Мабыць, і мая часіна апошняя недалёка, а ўсядно так кажу...
Язэп круціў адна за адной цыгаркі. У хаце было як у смалакурні. Ён адчуваў, што зноў, як раніцою, кружыцца галава. Паціху ўзняўся з месца, апрануў стары, заляжалы кажух, пратупаў да дзвярэй.
У твар адразу, як раніцай, дыхнула пякучым холадам, ля ганка з-пад дзвярэй набівала снежнага пылу. Язэпу здалося, што гэты калючы пыл упіваецца ў твар.
У паўзмроку сянец ля дзвярэй у куце ён намацаў гальнік, потым піхнуў рукой дзверы на ганак. Яны рэзка рыпнулі, і адразу ў вочы ўдарыла бель: на імгненне зажмурыўся.
Калі Язэп расплюшчыў вочы, зноў, як раніцай, убачыў наўкола ружавата-сляпучую бель. Ён глыбока, на поўныя грудзі, уздыхнуў, быццам яму выпала адзіная хвіліна ў жыцці ўвабраць у сябе гэтую халодную чысціню, адчуў, як холад супакойвае сэрца, як вызваляецца ад вярэдлівых думак.
Упершыню за сённяшні дзень ён так ясна пачуў гукі вёскі: галасы дзяцей ля рэчкі, залівісты брэх сабакі, мэканне казы ў пуні, трэск сухіх галінак бэзу, сакатанне сарокі недзе і глухі стук драўлянага вядра па абледзянелым зрубе калодзежа.
Язэп зноў скіраваў пад паветку.
Снег суха рыпеў пад нагамі, непрыемна, нібы пясок на зубах. Ён узяў драўляную лапату і пачаў рабіць ад ганка да студні сцежку. Хутка ён упарыўся, расплікнуў каўнер кажуха, скінуў рукавіцы ў снег і з кожным крокам набліжаўся да студні.
Пракапаўшы сцежку, ён схадзіў па вядро і, задаволены работай, вярнуўся да калодзежа.
Галасы дзяцей чуліся ўжо зусім блізка, недзе крокаў за сто за спіной. Язэп не паварочваўся, толькі чамусьці яго пальцы хутчэй заслізгалі па шасце, да якога было прымацавана драўлянае вядро.
Выцягнуўшы вады, Язэп знарок нетаропка наліваў яе, наглядаючы, як вецер выдзімае ваду на снег. Галасы: раптам абарваліся.
Язэп паглядзеў у вядро. Яно было няпоўнае. Другі? раз чэрпаць ён не стаў, узяў за вочапку і заспяшаўся дахаты. Ён стараўся ісці свабодна, адчуваючы за сабой лёгкія, як украдне, крокі.
Вось ён ужо ступіў на ганак, ужо ўзяўся левай рукой за пякучую клямку, як у дзверы, побач з ім, бухнуў важкі лядзяш.
Язэп разгублена паставіў вядро, павярнуўся, думаючы, што з ім жартуюць, нагнуўся, схапіў камячок снегу, каб адказаць на жарт, шпурнуць у дзяцей, і, як акамянелы, знерухомеў: з-за частаколу на яго пазіралі дзве пары дзіцячых вачэй — Валік і Света. У гэтых малых вачах быў гнеў і агіда. І больш за ўсё Язэпа ўразіла, што дзеці, калі ён павярнуўся, не кінуліся ўцякаць, а Валік нават згінаецца, каб узяць другі лядзяш.
Гэта было занадта. Язэп моўчкі чакаў, што будзе далей. Ні адна жылка, здаецца, не тарганулася на яго твары. «Значыць, і для дзяцей я...»
А Валік глядзіць прама ў вочы, упэўнены, што робіць правільна, што мае права так рабіць, вось яго рука ўзнялася, вось ён ужо адводзіць яе назад, і тады Язэп пачуў жаночы голас:
— А-я-яй! Ану адыдзі! Ці ж дзед табе раўня?
Далей ён не чуў, павярнуўся, адчыніў дзверы. Ён не хацеў сустракацца з Кацяй. Ён баяўся гэтай сустрэчы.
У тую ноч ён доўга не мог заснуць.
Гэта нельга было растлумачыць. Прачнуўшыся назаўтра, Язэп адчуў на душы незвычайную палёгку. Магчыма, усяму прычынай было ўчарашняе рашэнне: пакінуць вёску.
Колькі часу ён ляжаў, баючыся паварушыцца, каб не страціць гэтую лёгкасць, уяўляў, як ногі хутка адчуюць казытлівы халадок падлогі, як пачнецца яго шлях у зманлівае і невядомае, як за мяжою ўчарашняга дня застанецца ўсё яго тое, чым жыў раней, і амаль усміхнуўся.
Ён не заўважыў, як пачало віднець. Неяк непрыкметна азначыліся крутыя, як літыя, чорныя сцены хаты, павышэла столь і зашарэла падлога, ён адчуў усім целам, істотай: час.
Язэп рэзкім рухам скінуў з сябе коўдру, прайшоўся па хаце ўзад-уперад, прыслухоўваючыся да сваіх цяжкіх крокаў, акідваючы хату абыякавым паглядам.
Здаецца, цяпер зроку не было за што зачапіцца, хіба што за ўсё тую ж чорную рамку з фотакарткамі, ад якіх цяпер веяла нечым чужым і халодным.
Збіраўся ён нядоўга: паклаў у зрэбную торбачку пару сподняга, счарсцвелы кавалак хлеба, жменьку дробных галовак цыбулі, каўзануў рукі ў рукавы кажушка і, не азіраючыся, выйшаў у сенцы. Там ён у паўзмроку адчыніў дзверы ў каморку. Перад вачамі калыхалася палоска святла, што ўлівалася сюды праз вузкае, як рукавічка, акенца ў сцяне.
Святло падала на падлогу, ламалася на ёй, клалася на важкі мех у куце ля супрацьлеглай сцяны, высвечвала побач сухія жорны.
Паветра ў каморцы востра пахла пылам і пяском. Язэп пратупаў да святла, адчуваючы, як угінаецца пад нагамі падгнілая маснічына, звыклым лёгкім рухам узяўся за старую слізкую драўляную ручку жорнаў, крутнуў. Пачуўся халодны, звыклы грукат. З латачка на падлогу сыпанулася жменька пылу і пацярухі. Пылок доўга асядаў у палосцы святла.
Язэп пастаяў, потым нахіліўся, рэзка шмаргануў завязку меха і таропка, нібы хто мог яго заспець за гэтым, сунуў рукі ў цьмяную медзь зерня. Яно было сухое і прыемнае. Здалося, што запахла рошчынай. Язэп нібы пачуў звон каласоў на полі, гэтае імгненне, якое так нечакана авалодала ім, слізганула ў яго душу самай вялікай радасцю за апошнія гады, ап’яніла.
І разам з тым, стоячы так, ён разумеў, што неадкладна павінен адысці. Бо калі пастаіць тут яшчэ хвіліну-другую, сёння яму ўжо цяжка будзе здзейсніць тое, што ўдумаў учора — застанецца ў палоне цяпла і хаты, у палоне хлеба, які толькі што адчувалі рукі і якога нават не памятае калі еў уволю.
Перасільваючы сябе, Язэп завязаў мяшок і як не подбегам выйшаў з каморкі, і спыніўся толькі на ганку, накідваючы на клямку прабой. «Хай снег мяце, — падумаў ён, — можа, яшчэ каго мая стадола сагрэе...»
Ён ішоў па вуліцы не азіраючыся, не прыслухоўваючыся да сваіх крокаў, не звяртаючы ўвагі, што сляды яго ланцужком кладуцца па свежым — за ноч сцежку добра-такі прысыпала.
«Нічога, Язэп, — супакойваў ён сябе, — ты яшчэ не зломак. На кавалак сабе заробіш... Там цябе ніхто не ведае. Ніхто не будзе капацца ў тваёй душы. Усё там адыдзе ў нябыт...»
Спыніўся ён на мінуту толькі ля дамбы, акінуў позіркам высокую, выцягнутую падковай яе спіну, махнуў галавою, успамінаючы, што немцы тут пры адступленні нешта спешна капалі, ці не акопы. Але, памятаецца, так і не замацаваліся, мабыць, перадумалі.
Ужо зусім развіднела. Снег каляна блішчэў. Недзе ля берага пад снегам гулка трэснуў лёд. Звонкі гул ускалыхнуў паветра, і гэта як падштурхнула яго. ён рушыў наперад.
Да шашы яму трэба было прайсці кіламетраў пятнаццаць, а там Язэп меўся суняць якую машыну ці падсесці на спадарожную фурманку і, калі пашчасціць, дацямна трапіць у горад.
У лесе было яшчэ паўзмрочна, не тое што на чыстым. Неба, як здавалася Язэпу, тут было крохкім, як крыга, сінявата-ружовым. Гэтая сіняватасць цяжка ляжала на вяршалінах дрэў, спакваля яна раставала, сосны бялелі, ён прыкмячаў гэта, ідучы вузкай вілюжыстай дарогай, зацярушанай снегам. Ад дрэў па сінім шурпатым снезе паўзлі цёмныя, як не вільготныя, цені, а хутка іх парэзалі бліскучыя сонечныя зайчыкі.
Ісці па вузкіх, прысыпаных снегам слядах ад палазоў было нязручна, нібы па глыбокай баразёнцы. Язэпа хістала ў бакі, і, каб не ўпасці, ён тыркаў папірачом то справа, то злева ад сябе.
Хутка ён ужо звыкся з дарогай, ступаў больш упэўнена, папірач цягнуўся збоку па снезе, пакідаючы неглыбокую баразёнку. Язэп пачаў прыглядацца навокал, праводзіў вачамі купкі дрэў, заснежаныя паляны, лысыя блішчастыя ўзгоркі, якія часам выбягалі да дарогі. На гэтых узгорках некалі сеяў калгас. У вайну яны пуставалі, зараслі асотам, утравелі.
Ён не разумеў, што глядзіць навокал не проста так, а развітваецца з усім тым, што жыло ў яго сялянскай душы ад нараджэння, што любіў, ён не ведаў, ды і не думаў, ці зможа там, у горадзе, без усяго гэтага жыць яго збалелая душа.
Ніхто з буднянцаў спачатку не заўважыў, што Язэп Кучынскі сышоў з вёскі. Людзям было не да яго. У кожнага хапала сваіх клопатаў, ды яшчэ і агульных па гаспадарцы.
Да вайны ў Будзе быў ладны калгас. Аднаго ворыва дзвесце гектараў. Праўда, землі тут бедныя, пясчаныя, падзол. У засушлівае лета, хоць вясною паводка і затапляла палеткі, збожжа збіралі не надта. Затое на лугах расла трава — касу не пацягнуць. Сена касілі ўдосталь і сабе, і на продаж, на выручанае куплялі хлеб. Трымалі тут багата жывёлы, пашы хапала. Жывёлу таксама прадавалі, паступова расшырылі малочную ферму, і перад вайной па лугах тут хадзіў вялікі статак.
Трымалі буднянцы і ладны табун коней. Была ў калгасе і тэхніка. Сезонныя работы тут заўсёды выконвалі ў тэрмін, людзі на працадзень па тым часе атрымлівалі добра, словам, жылі, будаваліся, гадавалі дзяцей, жанілі маладых — усё ішло як у людзей.
Перад самай вайной буднянскі старшыня Мацей Кавальчук нават збіраўся правесці электрыку ў вёску, пра гэта гаворкі было на кожным сходзе. Мацей казаў, як будзе электрыка, дык і працаваць стане лепей, і жыць весялей. Будавалі калгаснікі і свой клуб, школу, і раптам — вайна.
У першыя дні на вайну пайшлі Мацей Кавальчук, Яўхімавы сыны, крыху пазней — мужчыны ці не з кожнай хаты, хто мог трымаць зброю, меў здароўе. Тады з мужчынамі пайшоў у раён і Яўхім. Усе думалі, што ён сабраўся праводзіць сыноў, але пасля казалі, што Яўхім разам з мужчынамі стаў у строй, ды на фронт не ўзялі, сказалі, што гадок яго не той. Яўхім крыўдзіўся, даказваў, што ваяваць ён яшчэ можа, хоць сабе і ў абозе, бо без абозаў ні адна вайна не можа абысціся. Але і ў абоз яго не ўзялі, і праз колькі дзён, калі немец быў ужо зусім блізка, вярнуўся Яўхім у Буду нейкі прыціхлы, маўклівы.
А праз дзень ён пагнаў калгасных коней у раён, але па дарозе табун і Яўхіма перахапілі дыверсанты ў форме чырвонаармейцаў, загадалі гнаць коней назад, а ён пагнаў у лес. На дарогу выскачылі нямецкія танкі, і невядома, як уратаваўся стары.
За вайну немцы разрабавалі ўсё калгаснае, ды агонь выкаціў вёску разам з людзьмі ў сорак трэцім.
Пасля, як адкацілася вайна, Міколу прызначылі старшынёй, Мацей Кавальчук загінуў недзе пад Харкавам, яго ж сям'ю спалілі — род Кавальчукоў перастаў існаваць.
Цяпер у Будзе, акрамя Яўхіма, Міколы, Міхея, Каці, Надзі Сапёрскай і яе дзяцей — Валіка і Светы, больш нікога не было, калі не лічыць Язэпа, якога ў разлік не бралі.
Буднянцы гэтым часам думалі, як захаваць коней да вясны, дзе ўзяць насенне пад яравы клін, бульбу, чым карміць людзей, дзе шукаць плугі, бароны. Неаднойчы з раёна сюды прыязджала начальства, але, акрамя добрага слова, падтрымкі не мелі людзі. Ды і разумелі яны, што не трэба ім чакаць дапамогі, а, наадварот, яе чакаюць ад іх.
Хоць вайна і адкацілася на чужыя землі, яе адгалоскі не міналі і Буду. Нямкоўская паштарка, калі завітвала сюды, дык несла пахавальныя — часта ў тыя сем’і, якіх ужо не было. Чытаючы казённыя паперы, мужчыны ўздыхалі: не толькі пераставалі знікаць з зямлі цэлыя сем’і, але знікалі і чалавечыя роды.
Не было ў Будзе роду Русінавых, вялікага, у чатыры сям’і, не было ўжо роду Іванцовых, Круталевічаў, бо хто быў у акупацыі — згарэў, а хто быў на вайне, загінуў там.
Язэпа звычайна ўспаміналі, калі раны крываточылі новым чарговым буднянскім горам, калі кожнаму рабілася нясцерпна, невыносна балюча, калі Язэпаў лёс, яго жыццё, выплывалі на паверхню. Тады ў людскіх сэрцах не было месца Язэпу, не было да яго спагады, тады хацелася, каб ён назаўжды знік з памяці, з вачэй і больш нічым не напамінаў пра сябе.
Пакуль мужчыны вазілі з засыпаных снегам лугоў сена, жанчыны і дзеці даводзілі яго тут да ладу, усцягвалі на гарышча, каб не мазоліла вока, скідалі невялікі стажок ля сцяны будыніны, абгароджвалі яго, падпіралі жэрдкамі.
Апошні вазок Яўхім, Міхей і Мікола прывезлі толькі на схіле трэцяга дня. Яны добра-такі ўрабіліся, цягнуліся за санямі панурыя, ледзь перастаўляючы ногі, і Яўхім, абышоўшы стажок, прыдзірліва агледзеўшы яго, сказаў да жанчын:
— Дзе ж вашы рукі былі, маладзічкі? Быццам па найме рабілі. Загуляе завіруха, як бачыш аберне, расцягне па полі, замяце. Як і не было тае работы.
— А там, дзядзька, і былі, — не ўцярпела Надзя Сапёрская, — дзе і былі. Не аберне, воўк яго рэж! Ці ты спадзяешся, што гэта жменя прастаіць да вясны? Ці думаеш, што жывёла святым духам сыта будзе?
Яўхім пашкадаваў, што зганіў жанчын; што з іх возьмеш, не жаночая гэта справа стагі кідаць, але, каб не адступіцца ад свайго, не сунімаўся:
— Ты на гэта не дужа спадзявайся, Надзька, святым духам, вядома, сыты не будзеш. Але ж ашчаджаць трэба, вясна чакае... А тое, бачу, што развучыліся мы рабіць за вайну, дык хіба гэта дзела!
— Хто і развучыўся, — сказала Каця, — а хто і не навучыўся. Вось што дрэнна, дзядзька. І ты не дужа на нас крычы. Гэта Валік са Светай тапталі. Калі ім было вучыцца?
Каця прыставіла да стажка граблі, паглядзела на дзяцей, якія забаўляліся ля пуні і цяпер сцішыліся, пакрыўджана шморгалі насамі: во, рабілі ў ахвоту, а іх работу зганілі, ды хто — дзед Яўхім!
— Каб жа знаццё, што гэта тапталі дзеці, — разгубіўся стары.
— А хто ж яшчэ? — сказала Каця. — Яны, можа, сапраўднага лугавога паху не ведаюць. Не па сваёй ласцы.
— Я іх не віню, — пачаў адступаць Яўхім, — вядома, калі і ад каго ім было навучыцца? Не разабраўся я, стары чаўпень, ляпнуў... Бывала, у іх гады дзяцей сама на луг браць. Там і днявалі і начавалі. Толькі, думаю, цяпер ім не стагі трэба кідаць, а за партай сядзець, пераросткі ж. Не памятаю, ці хадзіла каторае хоць зіму ў школу?
— Калі ж было? — нібы здзівілася Надзея. — Яны ж у мяне блізняты. Акурат у сорак першым трэба было ісці ў школу. Дзякуй, Каця чытаць навучыла, я сама — непісьменная, зіму пахадзіла ў школу, ахвочая да вучобы была, але дзед насцёбаў анучай, пасадзіў за кросны. Вось і ўся мая грамата, казаў, што з навукі хлеба не пад'ясі, трэба глядзець, каб мурог не быў зялёны, трэба палотны ткаць для пасагу.
А во, на табе, зялёны ці белы мурог, усё скруціла, усё пайшло прахам... Света добра чытае, а Валік— праз пень-калоду. Ды што ты з яго возьмеш? Падрасце хлопец, паразумнее.
Валік, пачуўшы гэта, унурыўся, адвярнуўся.
— Вось табе і маеш, — развёў рукамі Язэп, — як жа бацьку лісты пішаш?
— Ат, маўчыце, дзядзька, — Надзея выцерла слязу ражком старой вязанай хустачкі, — ці ж не ведаеце, што ад самае восені ад Ігната ні слыху ні дыху? Якія лісты? Можа, дзе ўжо і костачкі сапрэлі...
— Кінь дурное! — зазлаваў Яўхім. — Ці мала што бывае? На вайне чалавек, а не на гулях. Ты глядзі, уваб'еш яшчэ што дрэннае ў галаву і сабе, і дзецям!..
Яўхім падышоў да хлопца, паклаў яму на плячо руку, паглядзеў у твар, паспрабаваў усміхнуцца. Але ўсмешкі не атрымалася, і Валік яшчэ больш насупіўся.
— Памыляецца, Валічак, твая маці, — заступілася за хлопца Каця. — Чытаеш ты пакуль не шыбка, як коўзаешся, а лічыш добра. Падвучымся, праўда?
Апранутая ў старую выцвілую плюшаўку, у вялікія, не для яе нагі, залапленыя валёнкі, яна стаяла ля хлапчука і ўсміхалася, суцяшаючы. Два ніжнія гузікі на яе плюшаўцы не былі заплікнуты, не сыходзіліся, і было бачна, што ёй ужо рабіць і хадзіць цяжка.
— Вось аддаць бы іх у раён, у школу, — сказаў Яўхім.
— Але, дзядзька, — сказала Надзея, — каб там з неядзі памерлі? У мяне ж нямашака чаго ім у торбачку пакласці. Тут яны пры мне, хоць і не сытыя, мне дзень святлейшы, а там — бог бацька.
— Што вам гэта бог даўся? — зноў зазлаваў Яўхім. — Набожкаліся.
— Я так, да слова. Вунь у Язэпа на куце іх некалькі, багоў. І Стась, здаецца, крыж на целе насіў. А што вытвараў?
— А стары тут пры чым? — сказала Каця. — Мы тут яго душу перамываем, а яго ўжо даўно не відаць. І дым з коміна не ідзе. Хата як амярцвела, і сцежка на падворак засыпана снегам.
— Можа, акалеў? — сказаў Міхей, падыходзячы да стажка і атрасаючы з апраткі пацяруху.
— Ну і язык у цябе! — кінуў Яўхім. — Не сабака ж. Можа, занядужаў і няма каму лыжкі вады паднесці.
— А ты, дзядзька, ідзі, ідзі, — заківаў галавой Міхей,— паглядзі, вады падай, каб ён смалы глынуў!
— І пайду, Міхейка, пайду...
Яўхім паправіў шапку, якая ссунулася на лоб, павярнуўся, пастаяў крыху, бы раздумваючы, потым рашуча пакрочыў да Язэпавай хаты.
Усе моўчкі пазіралі яму ўслед. Спачатку Яўхім ішоў вуліцай, ступаючы ў наезджанае, пахістваўся з боку на бок, потым ступіў на цалік, каб скроіць шлях, ішоў не аглядваючыся, мусіць, гонар не дазваляў, ведаў, што пазіраюць услед.
Каця наважылася памкнуцца следам, можа, не да Язэпавай хаты, можа, хацела спыніць старога, што яму сказаць, але па яе твары каўзануўся цень, яна ціхенька войкнула, прыклала руку да жывата, сцялася, прыслухоўваючыся, потым шырока адкрыла вочы і ўсміхнулася сама сабе таемна і радасна, цяпер ужо далёкая ад таго, што тут адбываецца. Яна асцярожна апусцілася на бярэмя сена, не знесенага яшчэ на гарышча.
Яўхім дайшоў да жардзяніка, перакуліўся цераз яго, мінуў аб’інелы куст, зачапіўшы голле плячом, і вось ужо яго калматая шапка ўзнялася над бэзавым кустом, мабыць, стары ўзышоў на ганак.
Усе як застылі, чакалі, што будзе далей, не адводзілі вачэй ад дзвярэй. Яўхім выйшаў з хаты мінут праз пяць, заспяшаўся назад тым жа шляхам. І калі ўжо ўсіх ахапіла нецярпенне, сказаў неяк разгублена:
— Няма яго! Няма...
Язэп Кучынскі стаў працаваць у горадзе на чыгуначнай станцыі. Работы тут было вельмі багата, можа, таму ніхто не цікавіўся Язэпам, не пытаў, адкуль і чаму ён прыйшоў сюды, дзе жыве, чым займаюцца родныя.
Ён працаваў грузчыкам, разам з ім працавалі такія ж, як і ён, летныя мужчыны, былі і падлеткі. Хоць яшчэ далёка на захадзе ішла вайна і праз станцыю ці не кожны дзень праходзілі вайсковыя эшалоны з тэхнікай, папаўненнем, тым не менш даводзілася Язэпу разгружаць вагоны з цэментам, цэглай, з іншымі будаўнічымі матэрыяламі. Яны прыбывалі з самых розных месц, і было зразумела, што цяпер у Сібіры, у Казахстане ці Расіі паступова наладжваецца жыццё, што там робяць не толькі танкі, самалёты, гарматы, але і ўсё тое, без чаго немагчыма аднаўляць жыццё. Значыць, думаў Язэп, вайна скончыцца не сёння-заўтра, ды і, напэўна, у нас сіла вялікая, раз людзі не толькі на вайну працуюць.
Думаючы так, Язэп не аддзяляў сябе ад таго, што цяпер рабілася на свеце, яго крыху супакойвала тое, што і ён нешта робіць. Яму здавалася, што ідуць вагоны з глыбіні краіны таму, што там таксама працуюць не пакладаючы рук такія ж, як і ён, пажылыя мужчыны, жанчыны, падлеткі, ведаючы, што без іх справы не будзе. Разумеў ён, што там людзі адрываюць ад сябе апошняе, каб падзяліцца з другімі, і ім, напэўна, не лягчэй, чым тым, хто прымае іх дапамогу. «Напэўна, — думаў Язэп, — пройдзе яшчэ не адзін год, а можа, і дзесяткі, пакуль зямля залечыць раны, пакуль людзі адужаюць гора, забудуцца на яго, толькі ўжо тым часам мяне не будзе...»
Часам пасля работы ён выходзіў у горад. Горад быў разбураны, у ім, здаецца, не было ні аднаго цэлага будынка, людзі туліліся ў падвалах, у наспех збітых бараках, але ўсюды адчувалася жыццё: у нішчымных дымках, як і ў Будзе, што віліся раніцаю, у дзіцячых гульнях, якія ён бачыў ля станцыі, у тых жа натоўпах, якія, здаецца, ні днём ні ноччу не знікалі са станцыі.
Іншы раз Язэпа цягнула на рынак. Рынак, як люстэрка ўсякага горада, добра выяўляе настрой людзей, іх клопаты, сапраўднае, ні ад кога не схаванае жыццё. Тут абменьвалі ўсё, што толькі можна было абмяняць, каб атрымаць кавалак хлеба, не гаворачы ўжо аб сале ці мясе.
Хадзіў Язэп на рынак без усялякай для сябе патрэбы, каб паглядзець на людзей, пачуць іх, як жывуць, паслухаць іх гаворку. Мяняць або прадаваць што Язэп не меў, ды каб і меў, напэўна, не рабіў бы гэтага. Яму хапала таго, што атрымліваў за работу на станцыі.
Звычайна Язэп спыняўся ля сялян, прыглядаўся да іх, і калі яны пачыналі на яго падазрона касавурыцца, не бянтэжыўся, а падыходзіў бліжэй, казаў, што сам з вёскі, але цяпер жыве ў горадзе, дык яму цікава, як людзі жывуць у вёсцы.
Калі хто з мужчын падтрымліваў гаворку, спачуваў Язэпу, што ён тут, што ў вёсцы ўсё ж лягчэй цяцерашнім часам, Язэп казаў: «Можа, калі і вярнуся, пакуль не з рукі, у вёсцы ў мяне нікога няма...»
— Загінулі тут ці на фронце? — пыталі ў яго.
— Але, — няпэўна адказваў Язэп і, здаецца, не думаў у такі час пра тое, што было з сынам, з ім самім, з вёскай, буднянцамі. Усё мінулае для яго нібы пераставала існаваць, яго нібы не было, гэтага мінулага. Часам здавалася, што ўсё ранейшае жыццё — сон. І толькі ў рэальнасць вяртала тое, калі хто з сялян, пагаварыўшы, паціху, азіраючыся, пытаў, ці няма ў Язэпа нечага такога, за што яму можна даць колькі яек ці брусочак сала. Тады Язэп разумеў, што такі чалавек прыехаў на рынак не толькі таму, каб апрануць дзяцей, адарваўшы ад сям'і і без таго не лішнюю лусту хлеба, а з нейкай іншай мэтай. Ён ведаў, што тут нямала ёсць і такіх людзей, якія нажываюцца на чужым горы, і, здаецца, сярод іх было больш гарадскіх жанчын, трапляліся і мужчыны, якія невядома чаму не былі на фронце.
Такія звычайна рвалі ўсё, што траплялася пад рукі, за бясцэнак, а калі самі мянялі, дык абдурвалі сялян. Язэп іншы раз на свае вочы бачыў, як за акраец хлеба людзі аддавалі пярсцёнкі, цёплую апратку, усё, што толькі можна было аддаць.
Аднойчы, калі ён хадзіў па рынку і прыглядаўся, што б гэта прыдбаць паесці, яго спыніў мужчына гадоў сарака, турзануўшы за рукаў кажушка.
— Бяру кажух, — мацаў яго мужчына, — даю кавалак каніны. Ну?..
Язэп павярнуўся да таго, на імгненне застыў на месцы. Вочы прыжмураныя, бегаюць па баках, твар як акамянелы, хаця б жылка тарганулася на ім, рэдкае белаватае шчэцце на шчоках, апранены, як і Язэп, у кажух, даволі-такі паношаны, але дабротны, цёплы.
— Навошта табе, чалавеча, кажух? — знарок здзівіўся Язэп. — У цябе ж ёсць. Ды і мой памер на твае плечы не налезе. Я ж дробны, а ты спраўней, на галаву вышэй за мяне.
— А твая якая справа? — ціха сказаў мужчына. — Сабе ці не сабе хачу ўзяць. Калі есці хочаш, дык скідай. А не — ідзі сваёй дарогай, я цябе не бачыў.
Мужчына ужо адышоў, як Язэп паклікаў:
— Пачакай...
Мужчына спыніўся, павярнуўся на голас, кінуў позірк з-пад густых белых броваў:
— Надумаў?
— Занадта ж дзёшава хочаш.
— А ў цябе ёсць чым іншым таргавацца? Пярсцёнак ці яшчэ што?
— Нямашака, толькі мне здаецца, лёгка табе дасталася тая каніна...
— Што? — мужчына падступіўся да Язэпа, заціснуў ў кішэні нешта. — Ды я зараз міліцыю паклічу, яны табе пакажуць, спекулянт няшчасны, як да чалавека прыставаць!
Такога нахабства Язэп не чакаў.
Мужчына ўзняў галаву, стаў глядзець па баках, быццам некага вышукваць. Язэп разгубіўся, потым увабраў галаву ў плечы, падумаў, што такі і сапраўды можа паклікаць міліцыю, тады высветліцца хто ён, Язэп, такі, не абярэшся непрыемнасцей.
Мусіць, бачачы, што Язэп разгубіўся, мужчына сказаў:
— Так што, дзядзя, давай тэпай адсюль! Недзе ж хаваў кажух, а можа, зняў з каго? Хто такі?..
Усё гэта спудзіла Язэпа, здалося, мужчына бачыў яго наскрозь, ведаў усё пра яго сына. Сапраўды, калі б не Стась, садралі б паліцаі кажух з плячэй.
Язэп заспяшаўся прэч, пакрыўджаны і абражаны не толькі такім паваротам гаворкі, але і сваім мінулым, якое адразу ясна выявілася ў яго памяці. Язэп думаў, што і тут, у горадзе, пра яго ведаюць.
Ён таропка ішоў пустэльнай вуліцай, не зважаючы, як звычайна на разваліны, не баючыся пакаўзнуцца на слізкім, ён быццам уцякаў ад нахабнага мужчыны, якому, здаецца, усё было вядома.
У той дзень Язэп доўга сноўдаўся па горадзе. Ён удыхаў горкі пыл, глядзеў на пачарнелы сухі снег, не зважаў на холад, і яму здавалася, што тут, як і дома, няма да каго прыхінуцца. Ісці ў катушок, у якім на станцыі жыў разам з трыма, такімі ж, як і сам, пажылымі мужчынамі, не хацелася. Не было між імі ніякай душэўнасці, а нейкая адчужанасць, Язэпу іншы раз думалася, што ў кожнага з іх таксама нейкае сваё гора, якое не выставіш напаказ, якое не можа мець спачування. Сам жа з роспытамі не лез, ды і яны нічога не пыталіся.
Пад вечар ён прыцёгся на станцыю, каб выпіць кубак варголы, сагрэцца.
Браўся мароз, ветру не было, але ў вышыні дым ад паравозаў разрываўся на стужкі, плыў у паветры, узнімаючыся ўсё вышэй і вышэй, раставаў ў зялёна-ружовістым небе. Снег пад нагамі каляна хрумсцеў, блішчаў кавалачкамі дробна патоўчанага шкла.
Да буфета падступіцца было цяжка. У зале тоўпілася багата людзей, цывільных і вайскоўцаў. Людзі мітусіліся, некуды спяшаліся.
Язэп, крыху адагрэўшыся ў будынку, выйшаў на перон. Тут таксама было людна. На пуцях стаялі і пыхкалі парай два вайсковыя эшалоны. Адзін з іх кіраваўся на захад, другі на ўсход. Ля эшалона, што ішоў на ўсход і нямоцна пыхкаў парай, было людна. Узад-уперад бегалі вайскоўцы. Нехта нёс у кацялку варголу, нехта нешта крычаў ахрыплым голасам, мабыць, падаваў каманду, слоў разабраць нельга было. Нехта лаяўся, размахваючы пісталетам, гразіўся аддаць пад суд буфетчыцу, якая чамусьці не можа даць пляшку. Язэп зразумеў: штосьці здарылася. Ён праціснуўся ў натоўп. У натоўпе, акружаныя цывільнымі і вайскоўцамі, стаялі двое ў армейскім. Стаялі моцна абняўшыся, нібы застылі, стаялі моўчкі і не звярталі ні на кога ўвагі. Нехта таксама праціснуўся ўсярэдзіну, стоячы побач з Язэпам, пытаўся, што здарылася. Жанчына пажылога веку, сівая, у лапленай куфайцы, не адводзячы вачэй ад вайскоўцаў, сказала:
— Ёсць нешта на свеце. Гэта ж брат з братам сустрэліся. Адзін адтуль, другі — туды. Адзін знявечаны, а другі мо на смерць едзе. Вось што робіцца... Але ж дарожкі іх перакрыжаваліся, барані іх божа.
— Як сустрэліся?
— Пытаецеся вы ў мяне, — адказала жанчына, — як людзі сустракаюцца?..
Язэп не стаў далей слухаць, яго цягнула праціснуцца бліжэй да шчаслівых вайскоўцаў, што стаялі на пероне абняўшыся. Ён, можа, упершыню за вайну быў сведкам сапраўднага чалавечага шчасця, і яму зноў захацелася верыць у жыццё, у дабро, у лёс і спагадлівасць чалавека да чалавека. Ён не ведаў гэтых людзей, ніколі іх не бачыў і не ўбачыць напэўна. Але ў яго сэрцы цяпер цяплілася радасць за іх і разам з тым нарастала трывога: адзін на фронт, другі з фронту. Вайна ж яшчэ не скончылася, і можа здарыцца так, што гэта іх апошняя сустрэча, сустрэча братоў.
Язэп зноў ірвануўся наперад, некага адштурхнуў локцямі, стаў побач з братамі, нібы баючыся, што подых гэтага шчасця абміне яго, не закране сваёй цеплынёю.
Паравоз пыхкаў параю ўжо часцей, пачуўся нават свісток, і Язэп, углядаючыся ў твары братоў, жахнуўся, нібы маланка жагнула перад вачамі. Вайсковец у шынялі з пагонамі радавога раптам выпраміўся, нібы адштурхнуў сваё цела ад брата, узняў галаву, сцяў вусны: пазіраў сінімі-сінімі вачамі ўдалечыню. Брат, маладзенькі лейтэнант, усё яшчэ торгаўся ў яго на плячы, прыгаворваючы:
— Братка мой, дадому едзь, чуеш, дадому! Больш нікуды. Выкінь усё з галавы! Там цябе чакаюць людзі...
У радавога твар быў у ліловых цяжкіх рубцах, вусны сцягвалі сінія шнары. Гэта быў абпалены твар, які яшчэ як след не зарубцаваўся. І яшчэ ў радавога замест нагі была дзеравяшка, да якой ён, напэўна, яшчэ не прывык, бо стаяў, не абапіраючыся на яе, падцягнуўшы крыху ад зямлі. Дзеравяшка, як у Міколы.
— Божа праведны, — перахрысцілася побач з Язэпам нейкая старая, — што вайна з людзьмі робіць? За што такая кара? Закрый, божа, гэтага хлапчука...
Апошняе было сказана пра лейтэнанта, і сапраўды, на выгляд юнака гадоў васемнаццаці, няйнакш. Напэўна, ён толькі што скончыў курсы і едзе на вайну. І невядома, што яго там чакае, але што б з ім ні здарылася, пра яго людзі ніколі не скажуць так, як пра Стася, думаў Язэп.
А Стась... Ён таксама быў прызваны на вайну, а потым з’явіўся ў вёсцы. Аб’явіўся ноччу, асцярожна пастукаў у акно. У Язэпа тады так і ёкнула сэрца — сын! Дрыжачымі рукамі ён адчыніў дзверы, прывёў сына ў хату, пасадзіў за стол, нічога спачатку не пытаў. А раніцай, прачнуўшыся, Стась сказаў:
— Усё, бацька, адваяваўся я!
— Бог з табой!—сказаў Язэп. — Як гэта? У акружэнне трапіў? Дык крыху пасядзі дома, нікуды не высоўваўся. Не можа быць, каб у лясах людзі не аб’явіліся.
Стась засмяяўся нягучна, потым развёў рукамі:
— Эх, бацька, бацька! Што ты разумееш? Такая сіла прэ, усё крышыць на сваім шляху, а ты — пасядзі. Ды каб былі жывыя дзед і баба, яны б мяне зразумелі. Саветам — капут. У дзеда з бабай усё забралі. І зямлю, і хлеб, а саміх вунь куды выслалі, дзе Макар цялят не пас. І як у ваду... А яны мяне гадавалі. Пакуль ты з Яўхімам на сходы хадзіў, дык я з голаду б тады памёр. Ды каб не Саветы, я б таксама нешта меў, лапленымі штанамі не свяціў бы. Мне ж дзед абяцаў усё на мяне перапісаць, а вы адабралі. Хопіць, бацька!
Стась моцна стукнуў кулаком па стале, ажно зазвінела шыба. Язэп здрыгануўся.
— Хопіць! — паўтарыў Стась. — Паглядзім, пад кім кладачка пераломіцца! У гарнізон пайду.
— Аксціся! — Язэп усхапіўся з месца, нахіліўся праз стол да сына, працягнуў рукі, каб схапіць таго за грудзі. Стась адшатнуўся.
— Ды хто тваю галаву затлуміў? — крычаў Язэп.— Зломіць немец хрыбет на Расіі. Што тады з намі будзе? Бацька я табе ці не?
— Раз на свет пусціў, то лічышся бацькам, — сказаў залішне спакойна Стась. — Але не ты мяне гадаваў. Ды і што ты мне даў? Так што не ты мне суддзя. Але шкада мне цябе, старога дурня. А немца нішто не спыніць, пад ім уся Еўропа.
— Адумайся, — цяпер ужо прахрыпеў Язэп. — Мала што было, ну кінуў па дурасці зброю, хто гэта ведае? Колькі ўсяго за вайну перамелецца. Падавайся ў лес, вазьмі зброю. Партызаны ва ўсе войны былі. Я тваёй ганьбы не вытрымаю!
— А дзе ты дзенешся? Жыць захочаш — будзеш трываць. А не вытрымаеш, знаць, сваё адхадзіў...
Апошняе Стась сказаў зусім адчужана. І Язэп зразумеў, што перад ім сядзіць чужы чалавек, з якім, здаецца, яго ніколі нічога не звязвала, зразумеў, што Стась ад задуманага не адступіцца не таму, што перакананы ў сваім, а таму, што ім кіруе злосць, нянавісць да людзей, сярод якіх жыў.
— Мне дарогі назад няма, я для сябе ўсё даўно вырашыў,— сказаў Стась.
— Душа твая дуплістая! — сказаў Язэп. — Гнілая, ткні пальцам — рассыпецца...
Ён узняўся з-за стала, адышоўся да дзвярэй, доўга і няўцямна глядзеў на сына, які цяпер ужо, не зважаючы на бацьку, сёрбаў крупнік.
...Усё гэта ўспомнілася Язэпу цяпер на пероне, калі пачуў, як старая, не знай не ведай вайскоўцаў, прасіла бога, каб ён адвёў кулю і агонь ад маладзенькага лейтэнанта, які едзе на фронт, насустрач смерці. ён і не прыкмеціў, як у марозным паветры хваляй пракацілася: «Па эшалонах!» — і паравоз даў доўгі гудок. Ляснулі настылым жалезам буферы, здаецца, прагнуліся рэйкі, нібы ўціснуліся ў чорны ад вугальнага пылу снег, абудзіўся, як яго хто моцна штурхнуў у плечы — пажылы вусаты салдат прабіраўся праз натоўп да цягніка.
Язэп саступіў, даючы яму дарогу, і зноў убачыў вайскоўцаў, якія стаялі абняўшыся цяпер ужо так моцна, што здавалася, няма такой сілы, якая магла б іх разлучыць.
А колы на стыках ужо тахкалі часцей і часцей, і нехта крычаў з праплываючага міма вагона: «Васілій, час, хутчэй» — і тады радавы адштурхнуў ад сябе лейтэнанта, пракрычаў: — Бяжы, Васіль!.. Гэта ж фронт!..
Малодшы лейтэнант нібы абудзіўся, спачатку няўпэўнена адыходзіў ад брата, пахістваўся, потым пабег, азірнуўся:
— Ваня, толькі дадому? Чуеш?.. Дадому!..
Язэп, як і астатнія, хто быў на пероне, не ведаў, што здарылася ў лёсе братоў, не ведаў, чаму салдат, знявечаны вайной, не збіраўся ехаць дамоў. Можа, у яго там былі жонка і дзеці, маці, а можа, ужо нікога не было. Можа, ён не мог там, дома, паказацца знявечаны ці што іншае перашкаджала, але вось гэтае, разарванае ветрам «Дадому...» невыносным болем і крыўдай за сябе, за салдата працяло яго, Язэпаву, душу. І ён сагнуўся, забыўшыся на людзей, якія неадчэпнымі позіркамі праводзілі эшалон, абхапіў галаву рукамі, сціснуў скроні, быццам баяўся, што яна расколецца ад гнятлівых думак, застагнаў. І праз боль, праз стогн пачуў рэзкае да хрыпаты:
— Бяжы, Васіль... Не бойся, дамоў я, дамоў!.. Бі там гада!
Адна, з безлічы трагедый вайны, якая цяпер праявілася ў лёсе двух людзей, адкрылася Язэпу надзіва ясна і балюча. Гэта была не толькі асабістая трагедыя двух вайскоўцаў, але і яго, Язэпава, трагедыя. І яго асабістая цяпер нібы знайшла выйсце, падказала Язэпу, што рабіць далей. Страсянуўшыся, выпраміўшыся, ён кінуўся прэч, а ў галаве як адгукалася рэха: «Дамоў, дамоў...»
Нейкі час Язэп бег за эшалонам, а калі апошняя платформа знікла за паваротам, і ён выскачыў да тупіка, ля якога сляпіў зрок чырвоны агеньчык семафора, спыніўся як укопаны, зразумеўшы, што гэтыя хвіліны быў непадуладны сам сабе, цяжка апусціўся на чорны, ужо наздраваты ды зноў скамянелы снег.
І цяпер ён нібы ўпершыню зразумеў, што там, дома, у Будзе перапляліся ўсе яго беды, і што толькі там ён і ніхто іншы зможа развязаць, разблытаць гэты цяжкі вузел свайго лёсу, і што ён павінен быць цяпер на зямлі, на якой нарадзіўся.
Праз два дні буднянцы заўважылі над комінам Язэпавай хаты сцярожкі дымок.
Яўхім Баравец на гэтай зямлі кораня не меў. І наогул, ён не ведаў, ці ёсць дзе на свеце людзі яго роду, радня. Быў ён тут прышлы, як некалі казалі. Яўхім з’явіўся ў Будзе гадоў сорак назад, ды так і застаўся тут, прыжыўся, пусціў парасткі, палюбіў гэты край, людзей.
Да Буды ён, сірата, які не ведаў і не памятаў бацькоў, хадзіў па зямлі, адзін час, хлапчуком, вадзіў ад вёскі да вёскі старцаў, потым, як падрос, наймаўся рабіць людзям, навучыўся ўсяму, чаму толькі можа навучыць жыццё.
У Буду ён трапіў не адзін, а з таварышам, такім жа, як і сам, бадзягам, якога сустрэў аднойчы ў час вандровак. Згаварыліся разам хадзіць, так лягчэй. Якраз была зіма, рабіць на полі няма чаго, жыта абмалочана, і яны наняліся да Хведара Ружлевіча рабіць гонту. Хведар ставіў зруб, меўся аддзяліць ад сябе дарослага сына, тут яны і наняліся памагчы.
Тады яшчэ занадта прамы, высокі, чорны як смоль Яўхім падабаўся не адной тутэйшай дзяўчыне. Як пойдзе з таварышам на вечарынку, дык вачэй ад яго не адрываюць. За гэта неаднойчы мясцовыя хлопцы збіраліся яго адлупцаваць, але пабойваліся, таварыш пусціў чутку, што ён не адну турму прайшоў. Гэта, як кажуць, умервала пыл тутэйшых хлопцаў, чапаць баяліся.
Але тым не менш некалькі начэй запар пачалі знікаць іх інструменты, якія хавалі пад паветкай. Мусіць, мясцовыя хлопцы такім чынам хацелі ім дапячы. Яўхім і яго таварыш вымушаны быў ездзіць у мястэчка, купляць там інструмент, але, неяк не вытрымаўшы, Яўхім сказаў на вечарынцы таварышу, каб усе пачулі:
— Зноў інструмент укралі, Ігнат. Але памянеш маё слова, той, хто гэта зрабіў, прыцягне яго ў зубах ды яшчэ ваўком павые пад акном дзядзькі Хведара. Не пагляджу, што грэх, начарую!
Чаму ён так сказаў, і сам растлумачыць не мог, мабыць, яго падштурхнула набожнасць мясцовых жыхароў, а пра ведзьмакоў чаго толькі не наслухаўся, як старцаў вадзіў.
Назаўтра мясцовыя хлопцы пыталіся ў Хведара, няўжо і сапраўды Яўхім чараваць умее.
— А хто яго ведае? — паціскаў той плячыма, — можа, і вядзьмак. Вочы ў яго гараць, мабыць, ведае нешта.
Тут падвярнуўся Яўхімаў таварыш, які запэўніў, што і сапраўды Яўхім вядзьмак, нагледзеўся, разам бадзяючыся па вёсках.
На наступны дзень увесь інструмент быў на месцы.
«Абыходзьце гэтага знахара, — казалі старыя маладзейшым,— не чапайце, трымайцеся далей ад бяды...»
А пад вясну зачасціла да Хведара суседка, удава, старая Аўгінка. Усё нешта шапталася з Хведарам, украдне паглядала на Яўхіма. Аднойчы яна прынесла ў прыполе дзесятак яек, пастаяла ў парозе, потым згорбілася, нерашуча падышла да яго, паклала на стол яйкі, узмалілася:
— Дзіцятка ты маё! А мой ты татачка!.. Не плюнь старой у вочы... Гора ў мяне несуцешнае, памажы! Век буду богу за цябе маліцца.
Старая пазірала яму ў вочы так жаласліва, безабаронна, і Яўхім, нічога яшчэ не ведаючы, пачаў суцяшаць яе, казаць, што дапаможа, калі ў яго сіле.
— Дачка ў мяне нягеглая, — зашапялявіла бяззубым ротам старая. — Васемнаццаць гадочкаў ёй, а чэзнуць пачала, свайго ценю баіцца, іншы раз і мяне не пазнае. Як памутненне на яе хто наслаў. Гэта ж восенню ў грыбы хадзіла, ля Вылазаў перастрэлі яе нейкія дзецюкі, кажа, згвалціць хацелі, ледзь уцякла, у балоце хавалася, як не захлынулася. З таго часу няма з ёй ладу. Дзе толькі рады не шукала. Дык, можа, ты б пашаптаў, можа, адпусціла б. Дзеўчына нібы кветка цвіла, а цяпер — як сухая лісцінка...
Упершыню пашкадаваў Яўхім, што тады сказаў пра знахарства. Паверылі людзі, не да дабра гэта. Чым ён мог памагчы гэтай кабеце, калі сам, як пень, непісьменны і, акрамя сілы, нічога не мае? Вось каб тады ён выпадкам быў на Вылазках, то, канешне, дапамог бы, заступіўся. Як сказаць старой пра гэта? Можа, ён адзіная яе надзея?.. Адмовіш, падумае, што з-за платы... Чуў Яўхім ад старцоў, што ад спуду чалавека можна вылечыць, трэба толькі яму ўнушыць, што страху няма, ды словы боскія казаць. Што можна чалавеку ўнушыць — у гэта Яўхім верыў. Ён не раз, калі было страшна, прымушаў сябе верыць, што страху няма.
— Не трэба мне, цётка, твае яйкі. Але паглядзець дачку — пагляджу. Калі ў маёй сіле, дык памагу гору.
А праз паўгода ўстала на ногі Аўгінніна Марфа, зноў зацвіла дзеўка, заружавеліся шчокі, вярнуліся да яе смех і весялосць. Толькі ўсім яна казала, што нічога такога Яўхім не знае, а падышоў да яе з ласкай ды ўпэўненасцю, не адыходзіў увесь гэты час ні на крок, вады падаваў, ці не з лыжкі карміў, вось і ўсё. І застаўся Яўхім у старой, падслепаватай Аўгіннінай хаце, і не прымаком стаў, а, як казалі людзі, гаспадаром Марфіным і мужам. Пра знахарства хутка забыліся. Рабіў Яўхім, як усе, дзень і ноч, знахарствам не жыў, тоўкся па гаспадарцы, а ў багацеі не выйшаў.
Успомнілі людзі пра яго знахарства, а дакладней, успомніў Язэп, калі пачалася вайна, калі адпраўлялі сыноў на яе. Падобныя, як блізняты, рослыя, як ён у маладосці, Яўхімавы сыны мелі адзін дваццаць, другі дзевятнаццаць гадоў. Працавалі яны ў калгасе, Мікодзя на трактары, а Іван на ферме. Праводзячы іх на вайну, разам з мужчынамі, Петраком і Стасем, Яўхім і сам наважваўся ісці ваяваць. За вёскай ён апусціўся на мосце на калені, нібы засланяючы дарогу назад, спыніў сыноў, дрыжачай і скукарэчанай рукой перахрысціў іх, сказаў:
— Хай не кране цябе, Мікодзя, і цябе, Іван, куля, хай агонь абміне, меч... Я, дзеці, бласлаўляю вас на подзвіг ратны. Так ужо выпала на ваш век, што трэба ісці зямлю бараніць, замест таго каб зерне ў яе сыпаць. І памятайце, не забіваць ідзяце, а зямлю бараніць. І няма вам шляху назад без перамогі.
Сыны слухалі моўчкі, схіліўшы галовы, слухалі і мужчыны, і Язэп Кучынскі. Ён пазіраў на Яўхіма недаўменна, шырока адкрытымі вачамі.
— Не адступім, бацька, — сказаў Мікодзя. — Зямля ж наша — краіна, не на гулі ідзём...
І калі мужчыны моўчкі рушылі далей па дарозе, патанаючай у гаркавым, падобным на дым, пыле, а сыны Бараўца і Стась праз кожны крок азіраліся ўсё назад, Язэп прыўзняў Яўхіма з калень, сасмяглымі вуснамі вымавіў:
— Хадзем, Яўхімка...
А праз гадзіну Яўхім таксама ішоў у райцэнтр...
Не адзін раз за вайну Яўхім успамінаў гэты дзень, як праводзіў сыноў і буднянцаў на фронт, і сваю размову з Язэпам. Асабліва часта ўспамінаў Язэпа, калі праз некалькі часу пасля акупацыі ў вёсцы з’явіўся яго Стась і хутка начапіў на рукаў паліцэйскую павязку. Неяк адразу, ці не з першага дня, паміж Яўхімам і Язэпам стала халодная сцяна адчужанасці. Колькі разоў Язэп ні спрабаваў зачапіць Яўхіма, пагаварыць з ім, нічога не атрымлівалася. Яўхім, здаецца, пазіраў на яго звысака, грэбліва, калі выпадкова сустракаліся на вуліцы, або адварочваўся, ці рабіў выгляд, што не прыкмячае яго. А Стасю, калі той стаў паліцыянтам наогул пляваў услед. А калі аднойчы Стась на падпітку паспрабаваў ухапіць Яўхіма загрудкі, той вывернуўся жвава і, пазіраючы прама ў вочы, сказаў:
— Ты, тхор, лапы не распускай, адыдзі! Глядзі, знойдуцца людзі, укароцяць, ясна?
Стась такога не чакаў, разгубіўся адразу, а калі ачомаўся, каўзануў руку пад рэмень вінтоўкі, наставіў у грудзі старому і, наліваючыся крывёю, па-бычынаму выгінаючы тоўстую, зарослую шчэццем шыю, клацнуў затворам.
— Ну?! — прыкрыкнуў на яго Яўхім. — Адыдзі! Калі яшчэ не напіўся людской крыві, адумайся!.. Некалі ж адрыгнецца, смаркач!..
Яўхім павярнуўся і, не азіраючыся, спакойна пайшоў дахаты. А Стась усё стаяў сярод вуліцы ў запыленых ботах, трымаў у руках вінтоўку, увесь калаціўся і скрыгатаў зубамі. На шум выйшаў з хаты Язэп, убачыўшы Стася і Яўхіма, падбег да сына, павіс на руцэ:
— Што ж гэта ты ўдумаў, га?
— Адыдзі, бацька! — хрыпеў Стась. — Адыдзі, а то не пагляджу. Абаронца знайшоўся... Ды я...
Больш ён не знайшоў што сказаць, рэзка закінуў вінтоўку за плячо, павярнуўся і падаўся ў Баравіцу, дзе стаяў гарнізон, але крокаў праз пяць спыніўся, сказаў:
— Памятайце, гэта вам не вытоптваць людзей з балотаў, калі іх жменька была!.. Сёння я вас, дурняў, шкадую, бо свайго розуму не ўставіш. Пажывіце, паглядзіце, што робіцца навокал, добра паглядзіце. Можа, трохі асядзеце. Але наступны раз — не!
Ён узмахнуў рукой, як адсек...
Успамінаў той дзень Яўхім і думаў, што для такіх, як Стась, няма ні бога, ні чалавека, ні малітваў, няма нічога святога.
Памятаў Яўхім і тое, калі агонь выкаціў Буду, калі, вярнуўшыся з лесу, убачыў галавешкі замест хат, чорныя камяні, якія балюча рэзалі вочы. Ад Марфы сваёй ён не знайшоў нават костачак...
Успамінаў, потым у бяссіллі калаціўся, стагнаў, зваў сыноў, быццам зноў бачыў іх перад сабой, быццам зноў гаварыў з імі: «...і памятайце, не забіваць ідзяце, а зямлю бараніць... І няма вам назад шляху без перамогі...» І чуў у адказ: «Не адступім, бацька...» І як ніколі востра адчуў тады Яўхім, што казаў праўду, адчуў і зразумеў, што, калі ў яго дзяцей душа яго і матчына, наказ споўняць...
Успамінаў і тады, калі з акружэння прыйшоў у вёску паранены Міхей і, пабыўшы крыху дома, зайшоў ноччу да Яўхіма, не стукаў у шыбу, а напаўголаса пазваў:
— Дзядзька Яўхім, а дзядзька Яўхім!.. Выйдзі...
Бач ты, не казаў «адчыні», быццам баяўся, што не зразумее яго Яўхім, што не пусціць на парог, пракляне, плюне ў вочы за тое, што ён дома, а не на фронце. Значыць, не вінаваты, значыць, разумеў Міхей, што калі там яго выштурхнула з сядла, дык тут ёсць яму справа.
І калі Яўхім выйшаў, накінуўшы на плечы старую куфайку, Міхей сказаў:
— Дзядзька, віна мая, што к фронту не прабіўся, а другой віны няма, куля падшчыкнула, ледзь не пад корань... Толькі знай, зброі сваёй не кінуў!.. Дзе ж мне цяпер людзей шукаць, скажы, дзядзька!..
— Усюды людзі, Міхейка, — сказаў Яўхім. — А тых, што табе трэба, шукай на Вылазах ды скажы, што я табе так раіў, чуеш?..
Шчымела сэрца ў Яўхіма: можа, дзе і яго сыны так прабіраюцца дадому. Таму спытаў:
— А маіх не бачыў?
— Не, дзядзька. Іх ад нас адлучылі. Яны ж танкісты, а я — пяхота. Не даводзілася іх больш бачыць. Ды наогул пра нашых нічога не чуў, быццам вецер нас развеяў, а дзе хто стаў — не ведаю.
На развітанне яны абняліся, і яшчэ доўга ў цемры перад Яўхімам пакалыхвалася нязграбная постаць Міхея.
Праз некаторы час, як пачаў партызаніць, ноччу прыйшоў Міхей у Буду, зноў-такі да яго, Яўхіма. Адубелы, галодны, схуднелы. Пераапрануўшы яго і перавязаўшы рану, Яўхім завёў Міхея на Вылазы, бо нельга было трымаць яго дома — у вёсцы круціўся Стась.
Добра помніў Яўхім, калі пасля вызвалення вярнуўся з фронту Мікола. Ён скакаў на драўляным пратэзе па пустой, не так даўно спаленай вёсцы, жаласна вітаўся з тымі, хто астаўся жывы.
— Адваяваўся?.. — казаў Яўхім, абдымаючы Міколу і прытуляючыся няголенаю шчакою да яго пляча.
— Адваяваўся там, а тут, дзядзька, мабыць, не! — казаў Мікола. — Вочы баляць, не магу глядзець наўкола... Ну, а як твае хлопцы, што ад іх чутна?
Яўхім уздыхаў:
— Чуткі няма пакуль... Міхей вярнуўся яшчэ на самым пачатку...
— Як?..
— Акружэнец ён... Увесь час партызаніў.
— Але, — змяніўся, змякчэў Мікола. — Значыць, так павярнулася. А я ўжо быў падумаў...
— Не хаваўся ён па завуголлі ды за бабскую спадніцу не трымаўся, партызаніў. Цяпер кірхае, грудзі яму прастрэлілі.
Пакуль вочы звыкаліся з густой цемрай, Яўхім пільна прыслухоўваўся да наваколля. Было чутна, як у хляве мэкае каза, у хмызах за рэчкай іншы раз глуха, як вецер у завіруху, выў воўк. Яўхім намацвае жалезны прэнт ля дзвярэй зямлянкі, бярэ яго ў рукі і, адварочваючы ад ветрыка твар — апошнім часам нават слабы вецер выціскаў з вачэй слёзы — шкрэгае па шурпатай дарозе да хлява. Крокі гулка раздаюцца ў настылым нішчымным паветры.
Калі месячна і бязветрана, ён доўга ўзіраецца наўкола: як прывіды, пабліскваюць, кідаючы цяжкія цені, коміны, гіганцкай здавалася дамба, маўклівыя плямы дубоў: чыгунна-ўчарнелыя ля яе, нібы спакваля насоўваліся на вёску, і бязмежна пустэльнай выдавала ўкрытая снегам зямля.
Такія ночы ён не любіў, не мог спаць такімі начамі, гняла адзінота і бяссілле перад вялікім, так і неспазнаным за жыццё светам.
Яўхім ідзе да хлява, нетаропка дастае з кішэні ключ, адмыкае замок. Поруч з ім самотна скрыпіць пратэзам яго напарнік Мікола.
З вуліцы ў будынак з шоргатам улятае вецер, шамаціць рэшткамі саломы па кутках, заціхае, аслабеўшы, на гарышчы. Са стойла патыхае прэлым цяплом, фыркаюць коні.
Яўхім прычыняе дзверы, намацвае ў кішэні карабок, запальвае стары задымлены ліхтар. Трапяткое слабае святло высвечвае кругляк ля сцяны, хамуты, вупраж, падвешаныя на цвіках, рассоўвае па кутах цемру, з загарадзі выцягваюцца доўгія конскія морды, па сценах слізгаюць іх цені.
Яўхім, крэкчучы, узбіраецца па ўсходках на гарышча, наскубвае там па невялікім ахапку сена. Асцярожна, каб не расцерушыць, спусціўся ўніз. Раздае коням харч, разважае ўслых:
— Вясной будзе лягчэй. Снег згоніць з дамбы, там заўсёды раней, чым дзе, трава выпстрыкаецца. Там грыва рана падсыхае, леташняе бадылле нечапанае, траўка на прагалах хутка расце, сяк-так выкруцімся. Жывёле вясной толькі дай волю, не прападзе. Дзе галінку адшчыкне, дзе траўку-красачку схопіць, глядзіш, і весялей жыць. А цяпер во глядзі, мох са сцен павыскубалі, дзерава грызуць.
Мікола слухае Яўхіма, згаджаецца з ім. Пагаварыўшы, яны ідуць да зямлянак. Мікола гулка стукае драўляным пратэзам, Яўхім тупае ботамі. Каля зямлянак моўчкі разыходзяцца — кожны скіроўваецца да сваёй.
На згоне зімы Яўхім, Мікола і Міхей пачалі вазіць бёрны з лесу. Стаялі ясныя, бязветраныя дні, з чыстым полагам неба, з сонцам, якое кожны дзень узнімалася ўсё вышэй і вышэй і днём станавілася па-вясноваму яркім, сляпучым. Снег наўкола пасінеў, асеў, на дарозе зрабіўся наздраваты, і, калі ступаць па цаліку, адчувалася пад нізам вада. Дрэвы, здавалася, страцілі чарнату, зрабіліся карычневыя, пасвятлелі прыдарожныя бярозкі, асыпаліся з галін іней, наледзь.
Днём пахла вясной, свежым ветрам, які прыносіў з лесу пах хвоі і елкі, толькі дубы стаялі ўсё яшчэ чорныя і дробна трапятала пажухлае, не апалае за зіму лісце.
У вёсцы адчувалася жыццё, брахаў, заліваўся, амаль не перастаючы, сабака, мэкала каза, іржалі коні, дзеці гойсалі па вуліцы між чорных каміноў, жанчыны выходзілі да рэчкі ў пролабках мыць і паласкаць бялізну. Тады далёка па наваколлі чуўся пляскат праніка.
Спаўзла спакваля і наледзь з шыб Язэпавай хаты. За вокнамі чарнелі галінкі бэзу, а калі зноў браўся марозік, каляна блішчэлі, патрэсквалі суха.
Язэп па-ранейшаму рэдка выходзіў з хаты. Калі трэба было схадзіць да калодзежа ці прынесці з-пад паветкі бярэмя дроў, ён цікаваў з акна, каб на вуліцы нікога не было.
Вярнуўшыся з горада ў Буду, ён жыў ранейшым жыццём, разумеючы, што ніхто яго не чакае, што людзі не маюць у ім ніякай патрэбы. Раніцаю Язэп бачыў, як мужчыны ехалі па дзерава, гаваркія, павесялелыя, можа, і радасныя. Цэлы дзень ён сноўдаўся без справы па хаце, а падвечар зноў садзіўся да акна, углядаўся ў дарогу. Спачатку ля левага берага рэчкі з’яўлялася абшарпаная чырвоная дуга, яна то апускалася за грудок, то ўзнімалася над ім, пакалыхвалася мерна, потым плыла над грэбенем дамбы, а ў тым месцы, дзе дамба агінала вёску, неўзабаве паказвалася галава коніка, выгнутая шыя. Урэшце з’яўляліся сані з падсанкамі, нагружаныя бёрнамі. За санямі, час ад часу папіхаючы іх, ішлі мужчыны.
Калі яны міналі яго, Язэпаву, хату, ён бачыў, што твары ў мужчын стомленыя, агрубелыя. Якраз насупраць Язэпавай хаты да саней падбягалі Валік і Света, побач, радасна павіскваючы, скакаў сабака.
Потым, калі конь скіроўваў да Кацінага пляца, з зямлянкі выходзіла і гаспадыня. Ступала яна, як прыкмячаў Язэп, грузна — была цяжарная. Каця выносіла драўлянае вядро і карэц. Па чарзе мужчыны доўга, са смакам, пілі ваду.
Язэп з цікавасцю глядзеў на Кацю. Жывот у яе быў востры, як некалі ў яго жонкі, калі хадзіла цяжарная Стасем. І ён падумаў сам сабе, што ў Каці абавязкова павінен быць хлопчык. Вядома, будзе ён падобны на Петрака. Думаў ён і пра тое, што некалі, калі яму, Язэпу, яшчэ адпушчана пажыць на гэтым свеце колькі гадоў, аднойчы сыдуцца, перакрыжуюцца дарогі: сына Петрака і Каці, і яго... Думаў чамусьці і не баяўся таго часу, а, наадварот, супакойваў сябе ў чаканні, уяўляючы гэтую сустрэчу. Бо яна вельмі неабходна будзе Язэпу. Ён павінен ведаць на астатак дзён, калі ляжа ў зямлю: здраднікам, бацькам здрадніка ці чалавекам, у якога няма віны перад людзьмі.
Мужчыны, Яўхім і Міхей, скідвалі бёрны з саней. Мікола стаяў наводдаль, паказваў, куды класці.
А праз некалькі дзён Язэп бачыў, як шахаюць у руках мужчын сякеры, як з-пад вострага ляза ляцяць па баках цёскі. Ён уяўляў, як там, на пляцы, цяпер пахне смалою, свежым, вымазаным аб галавешку шнурам і як з ахвотаю працуюць мужчыны.
Тады нешта шчымліва-салодкае падкочвалася пад сэрца, кружыла галаву, рукі пачыналі ныць, ім патрэбна была справа. Але...
І рос паступова зруб, вянец лажыўся на вянец, і ўсё вышэй хадзіла па крузе сонца, шырэў далягляд.
Вясна па-сапраўднаму адчулася толькі ў пачатку красавіка. Увесь сакавік снег яшчэ трымаўся, адступаў нехаця, вечарамі браўся мароз і скоўваў лядком усё, што раставала за дзень.
А тут неяк ураз перайначылася, палагоднела сонца, якое так доўга вышэла, асцярожна саграваючы зямлю, і вось ужо пабеглі да ракі звонкія гаманлівыя раўчукі, кругом паплыло, вецер хоць і памацнеў, але ўжо не было таго холаду, што раней, заварушыліся, як абудзіліся ад сну, галінкі бэзу, пацягнуліся да сонца. А неўзабаве прыляцелі шпакі і хутка пацягнуліся ў Нямкоўскія балоты гусі.
А праз нейкі час над Будай закружыў бусел.
Да вайны тут на старым дубе ля дамбы было гняздо, і кожнае лета буслы хадзілі на лузе ля рэчкі, выводзілі дзяцей, вучылі лятаць, каб восенню павесці за сабой у вырай. Перад самай вайной жанчыны, якія рвалі каля дуба шчаўе, прынеслі вестку, што буслы скінулі адно птушанё.
У свеце было неспакойна, і жанчыны гаварылі, што гэта дрэнная прыкмета, хаця наогул перад вайной людзі жылі ў трывозе і на многае, чаго раней, здаецца, не заўважалі, цяпер звярталі ўвагу.
Жыў тут бусел і ў вайну, здавалася, яна павінна была абысці яго, гэтую святую птушку. Але ж не, як гарэла Буда, птушкі ўстрывожыліся, пакінулі сваё гняздо і, трывожна курлыкаючы ў задымленым ад пажару небе, доўга кружылі над вёскай...
Можа, гэта той бусел, які жыў тут раней, зноў вярнуўся ў сваё гняздо. Людзям хацелася, каб ён пасяліўся тут зноў. Асабліва жадалі гэтага дзеці, Валік і Света. Убачыўшы бусла, яны бегалі па вуліцы, махалі рукамі:
— Бусел, бусел, ляці сюды!.. Не будзе тут табе бяды...
Хто іх навучыў гэтым словам, людзі не ведалі, але, гледзячы, як дзеці заклікаюць бусла, усміхаліся, на іх тварах быццам адтавала жорсткасць, і Міхей, збіўшы з лучыны, як ён казаў, «седала», зацягнуў яго на дуб.
Але дарэмна дзеці зазывалі птушку, дарэмна ўглядаліся ў неба дарослыя, бусел доўга кружыў над спаленай вёскай, але так і не сеў.
...Коні, калі Яўхім зняў з іх вупраж, нібы зразумелі, што пасля цяжкай работы ім дадуць волю. Яны застрыглі вушамі і, памахваючы хвастамі, зацёпалі капытамі, па раскіслай дарозе. Яўхім вёў коней на пашу.
Сёння мужчыны не ладзілі зруб, нібы спахапіліся, што хутка спатрэбяцца кроквы, запрэглі ў старыя калёсы парку, паехалі ў лес. Намучыліся яны там добра. Дзе коні ішлі самі, дзе даводзілася папіхаць, аднак прывезлі ажно два вазы жэрдак, мабыць, і мнагавата на адну хату. Дык жа, — меркавалі, — ці адна сёлета ў нас хата будзе? Не прападзе.
А зруб яны ўзвялі ладны, ужо да паловы акон. Так Каця захацела, каб у хаце вокны былі з усіх бакоў, каб сонца ўвесь час свяціла, бо насядзелася ў сырой зямлянцы. І цяпер зруб жаўцеў гладкай сасной, радаваў вока.
Сёння першы раз Яўхім вёў пасвіць коней на дамбу. Як былі ў лесе, дык заўважыў, што там-сям зелянець пачынае, асабліва па грудках, слаба, але пралескі ёсць на сухіх грыўках, леташняе бадыллё можна скубануць, словам, можа, не столькі таго наедку будзе, колькі волі.
Адсюль, з вёскі, добра бачна, як за мастком ля дамбы ўпіваюцца ў бераг, ледзь прыхопленыя лёгкай зелянінай, вострыя, як змылкі, крыгі, як пеніцца цёмная вада, якая з таго боку затапіла ўвесь луг і падбіраецца пад Нямкоўскі лес. Вада на тым беразе пахавала дарогі, ні прайсці, ні праехаць цяпер да райцэнтра будзе аж да лета, пакуль Дабасна не ўвойдзе ў берагі.
«Скажы ты, — думаў Яўхім, — рэчцы ці цеперся трэба было ачысціцца ад крыг, а іх вада ўсё нясе і нясе невядома адкуль. Мабыць, адрывае ад балотаў, яны ж заўсёды адтаюць, калі рака чыстая. Вялікая вада, цяжкая будзе вясна для многіх вёсак, дзякуй, у нас дамба, міне...»
Сонца апускалася за блакітны грэбень Нямкоўскага лесу, халаднаватае, чырвонае, нібы пацягнутае сіняй плёнкай, зеленавата-ружовістае чыстае неба падказала старому, што ноччу возьмецца марозік, дрэвы ля дамбы пачарнелі, як і не было карычневага іх свячэння днём. Іх густа абляпілі гракі, безупынку крычалі.
На зямлі ад дубоў ляжалі доўгія вільготныя цені, пакалыхваючыся на снежаніцы. Адчуваўся халадок. Стары падвёў коней да дамбы, спыніўся, прыжмурыўшы з асалодаю вочы. Яму ўявілася лета, лугі ў духмяных травах, у якія ён на начлег павядзе коней, невялікі касцёр на беразе ракі, крыкі начных птушак.
Колькі разоў за сваё жыццё, парабкам у маладосці, гаспадаром, як спыніўся ў Будзе, а потым пры калектывізацыі ён ганяў коней на начлег. І заўсёды нібы дакранаўся душой да таямніцы вольнасці і неабсяжнасці свету, да яго вечнасці — у небе ляжыць бясконцы Млечны Шлях, мігаюць зоркі, скочваюцца з полага начы, прачэрчваючы на ім вогненную дугу, і фыркаюць коні, час ад часу лязгаюць падковамі аб камяні ў траве. І плынь ракі, адвечная рачная плынь, нагадвае чалавечае жыццё ў вечным імкненні наперад.
Яўхім спутаў коней, паляпаў па маршчыністых шыях, агледзеў на дамбе сушэйшае, прагалы, якія здалёк выдавалі сапраўды зялёнымі, цяпер былі больш шэрымі, на іх ляжала пераблытаная леташняя трава,— крыху пастаяў, наглядаючы, як коні, трасучы грывамі, паскакалі да кустоў, потым павярнуліся да ракі.
Вада ля дамбы была каламутная, ля карчоў пакалыхваліся пеністыя грывы. Далей плынь несла дробныя крыгі, аскабалкі, вываратні, лёгка, як пушынкі, кружыла іх, а ў лугах яна здавалася бясконцым чорна-карычневым шклом, з водбліскамі дарожкі ад нізкага сонца.
Стары са смакам выкурыў самакрутку, паслухаў, паглядзеў на гракоў, нязлосна замахнуўся: «Ну, хеўра, калі ўжо раскрычацца, дык хоць ты вушы затыкай!» І падаўся памалу ў вёску.
Пад нагамі цяпер ужо хрумсцеў тоненькі лядок калюжын, дарога падмерзла, і пальцамі ног Яўхім адчуў, што мокрыя, у дзіравых ботах ногі пачынаюць мерзнуць.
Адсюль, з дамбы, якая моцна трымала ў сваёй падкове раз'юшаную ля берага ваду, Буда была бачна як на далоні: у рыжых падцёках слупы каміноў чарнелі на фоне цяпер ужо сіняга неба, шэрыя нізкія грудкі зямлянак, чорная хата Язэпа Кучынскага наводшыбе — вокны не блішчаць, промні слізгаюць міма, а далей — жоўтыя бёрны Кацінага зруба.
Над зямлянкамі ледзь варушыліся тонкія стужкі дымкоў, з коміна Язэпавай хаты нічога не было бачна.
«Бач ты, — падумаў Яўхім, — з курамі ў адзін час кладзецца. Можа, днём што варыць...» — смачна каўтануў стары сліну.
...Яўхіма нешта моцна штурхнула ў плечы, сарвала з галавы шапку, і яна пакацілася па лёдзе. Адчуў, што апякло карак, перацяло дыханне і, нібы пераламаўшы сярэдзіну, кінула на зямлю, пацягнула па шурпатым, як рашпіль, лёдзе.
Нечаканы выбух аглушыў яго, пакаціў на зямлю. Перавярнуўшыся дагары, шырока адкрытымі вачамі Яўхім убачыў у счарнелай сіняве камякі зямлі, аскабалкі дрэў, кусты, якія паволі распаўзаліся ў вышыні, на імгненне нібы застылі там, а потым рынуліся назад.
Паветра звінела. Яму здалося, што ў гэтым пранізлівым звоне ён чуе ржанне коней: яно то наплывае, то аддаляецца ад яго, нібы патанае ў лугах. Праз хвіліну гукі зніклі, насунулася цяжкая цішыня, даўкія хвалі гарачага паветра, апёкшы горла, твар, рукі, адкаціліся, і, жмурачы вочы ад запозненага страху, ён прыўзняў галаву, каб паглядзець на дамбу. Дамбы не было, не было дрэў, коней, гракоў, толькі дым над успененай, у чалавечы рост хваляй, якая вялізным валком кацілася на яго.
У Яўхіма хапіла сіл, перамагаючы слабасць і боль, абапіраючыся на рукі, здзіраючы іх у кроў, узняцца, павярнуцца тварам да вёскі. Адтуль, спатыкаючыся, беглі Мікола і Міхей, і ён, разумеючы, што іх можа накрыць хваля, слаба замахаў рукамі, абвялымі, як перабіты чарот, сціснуўся ў камяк, потым з намаганнем выпрастаўся і кінуўся напярэймы.
Ён нешта крычаў ім, але голасу свайго не чуў, і калі хваля, растраціўшы сваю сілу, дагнала ля вёскі яго і слаба таўхнула пад калені, ён утрымаўся, павярнуўся да ракі, убачыўшы, што чорнае шкло вады распаўзаецца, затапляе нізіны, нясе мост, паўзе сюды, зноў закрычаў:
— Коні!..
Язэп і сапраўды рана клаўся спаць, як толькі пачынала шарэць, бо ведаў адно: калі не ляжа, спацца яму будзе, як заўсёды, неспакойна. Ён ужо амаль задрамаў, як пачуў працяжны гул, грукат, а праз імгненне яго скаланула, нібы адваліліся ножкі ў ложку, зазвінелі шыбы, са столі пасыпалася кастрыца. Нічога не разумеючы, ён інстынктыўна сціснуўся ў ложку ад страху. Навакол усё дрыжала, нібы страляла артылерыя, і гэты гул шырыўся, каціўся па зямлі.
На вуліцы нешта гучна лёпала па гразі, потым трашчала, чуліся крыкі, перапалоханыя мужчынскія галасы і слабыя жаночыя ўскрыкі, потым доўга, глуха і працяжна, як перад хаўтурамі, выў сабака.
Гул заціхаў, але нешта на вуліцы па-ранейшаму трашчала, людскія галасы чуліся побач з яго хатай, потым адкаціліся далей, да пуні. Язэп кінуўся да акна. У гэту хвіліну знадворку нібы хто з нечалавечай сілай ударыў у раму. Яна затрашчала, паволі адарвалася і ўпала на Язэпа. Разбілася, зазвінела шкло. У тое ж імгненне ў твар ударылі пырскі халоднай, калючай, як град, вады. Язэп ледзь утрымаўся на нагах, чакаючы, што ўсё гэта паўторыцца зноў. Але хваля адкацілася, нібы знясілела, і ён убачыў, як паволі вада адносіць ад яго раму, падобную на крыж.
«Паводка!» — мільганула думка. І ён не думаў ужо пра дамбу. Язэп нібы забыўся, што яна была. Яму здалося, што прыйшла звычайная паводка, якая штогод прыходзіла ў Буду, калі яшчэ не было дамбы. А потым аж жахнуўся: паводка ніколі не была такой нечаканай. Значыць, дамба... І тады ён, нібы гэта было ўчора, уявіў сабе, як па ёй, пакрытай жнівеньскай квеценню, поўзаюць немцы, зразумеў усё. Яны ж, адступаючы, замініравалі!..
Язэп адчуў, што стаіць у вадзе і ногі пячэ холад, інстынктыўна кінуўся ў сенцы. Фанерныя дзверы ў каморку сарвала з крука, і яны павіслі, перакасіўшыся.
У каморцы было мокра, вада толькі-толькі дайшла сюды. Язэп ашчаперыў рукамі важкі мяшок, зрабіў крок да жорнаў, з вялікім намаганнем паставіў на іх. Выціраючы з ілба вільгаць, з палёгкай уздыхнуў: «Паспеў».
Па ранейшых паводках Язэп ведаў, што праз дзень-другі вада загоніць яго на страху. Але цяпер ён быў спакойны — зрабіў самае галоўнае, што павінен быў зрабіць — выратаваў збожжа. Адпачыўшы, намацае на паліцы сякеру, стане на жорны, адарве колькі дошак на столі, зробіць лаз на гарышча.
Здаецца, вада больш не прыбывала, таму ён не спяшаўся, аддыхваўся. А калі крыху адпачыў, захлюпаў босымі нагамі назад у хату.
У хаце было цёмна, вада, як абцугамі, сціскала ногі. Не зважаючы на холад, Язэп абмацаў у пячурцы запалкі, запаліў свечку. У вадзе, на падлозе, задрыжаў, захістаўся слабы язычок агню.
Свечка жыганула вострым язычком цемру, яна рассунулася, згусла пад столлю, і стары амаль зусім супакоіўся, убачыўшы, што па хаце, як жывы, рухаецца яго цень.
«Нічога, дзень-другі, схлыне, — падумаў ён, — гэта ж трэба так знячэўку!.. Колькі ў яго жыцці было гэтых паводак? Не злічыць. Усе перажылі людзі, прывыклі да іх. Праўда, раней чакалі іх, рыхтаваліся. А цяпер... Во, праўду кажуць, як гром на галаву...»
Язэп вырашыў, што сёння на гару не пойдзе — за ноч азызнеш. Ды чаго ісці? Вада, здаецца, не прыбывае, печ яшчэ цёплая. Вада можа пабольшаць раніцаю, а дакладней, днём, як добра возьмецца сонца... Збожжа ён уратаваў, а можа, яго ўсё-такі трэба зацягнуць на гарышча?
Разважаючы так, не ведаючы, што робіцца на вуліцы, паклаў пад галаву дзяружку, заціх, прыслухоўваючыся, як ціха качаецца вада ў хаце. Здаецца, ён ужо задрамаў, сагрэўшыся на печы, як у сцяну нешта моцна стукнула. Са сцяны сарвалася і плюхнула ў ваду рамка з фотакарткамі. Ён расплюшчыў вочы і здзівіўся, што не патушыў свечку і пры яе цьмяным святле ўбачыў, як, кружачыся ў густой чорнай вадзе, рамка з фотакарткамі паволі асядае на падлогу.
«Ну вось, цябе ўжо і зусім няма, — слаба прашаптаў ён. — Эх, Марыля, Марыля... Так нас жыццё скруціла... А была ж Тэкля ў мяне...»
...Язэп прыглядаўся да Тэклі доўга, усё баяўся падысці да яе, загаварыць. Была яна прыгожая, акурат з карціны. Вочы вялікія. Доўгія, ніжэй пояса, косы, гнуткая станам, высокія вострыя грудзі... А калі выпадкам пагляды іх сустракаліся, дык сэрца ў Язэпа абмірала.
Асмеліўся ён падысці да яе, як у Нямках разам з Яўхімам малацілі Банахвату Юхнаўцу жыта. Тэкля разам з Банахватавай Кацяй падавалі снапы.
— Ты чаго гэта мяне абыходзіш, нібы кусаюся? — спытала яна, пасміхаючыся, калі ім выпала дваім застацца.
— А я і не абыходжу, — саромеючыся, сказаў ён. — Няма калі дужа прыглядацца.
— Ага, няма калі, — нібы пагадзілася яна, — дык ты нанач не пляціся ў Буду, а прыходзь на вячоркі.
Зачасціў ён на вячоркі, а пасля іх стаў знікаць з Тэкляй да самай раніцы.
— Глядзі ў мяне, — аднойчы перахапіў яго руку і замахнуўся на Язэпа сын Банахвата Аўдзей.
Такі ж самы, як і Язэп, жаніх — ішоў яму дваццаць трэці год, Аўдзей бліснуў на Язэпа з-пад ілба, больш нічога не сказаў, потым адпусціў руку. Але Язэп зразумеў, што Аўдзей стане папярок яго і Тэклінай дарогі.
Так і атрымалася. Язэп у той жа дзень пайшоў начаваць у Буду, трэба было змяніць апратку, а калі назаўтра прыйшоў на ток, Аўдзей, пасміхаючыся, адвёў яго ў кут і шапнуў:
— Во, усё зразумеў, і розум табе ўстаўляць не трэба, сам усё дапяў.
З таго дня і не адступаў Аўдзей ад Тэклі. Язэп баяўся падыходзіць да яе на вячорках, бо ў куце тоўпіліся сябрукі Аўдзея.
Так і разышліся іх шляхі. Праўда, аднойчы яшчэ перакрыжаваліся, і мог Язэп быць шчаслівым, мог быць з Тэкляю. Але не хапіла ў яго смеласці.
...Тады гладкія, сытыя коні Аўдзея Юхнаўца пад звон шамкоў неслі вяселле з Нямкоў у Дабасну, у царкву, вянчацца. З-пад капытоў пырскамі разлятаўся змакрэлы снег, чулася: «Гані! Гані!..», а Язэп і яшчэ чалавекі тры буднянцы якраз ля рэчкі перагарадзілі па звычцы дарогу жэрдкамі — кінулі зайца.
Хлопцам трэба было зарабіць гарнец гарэлкі, Язэп згадзіўся ісці з імі толькі таму, каб пабачыць Тэклю.
Дарога спускалася з узгорка, мінала невялікі ельнік і якраз самы разгон саней быў ля моста. Вось тут уздыбіліся, захраплі коні. Убачыўшы, што дарога перагароджана, паганятыя спынілі коней.
З пярэдняга вазка і вываліўся шулай Аўдзей, пасунуўся па шорсткім снезе, абдзіраючы рукі і твар.
Гоман, крыкі, перапалох.
Аўдзей падхапіўся, скінуў з сябе выпацканую паддзёўку, вывернуў ці не з коранем сасонку і, замахваючыся, прахрыпеў:
— Хлопцы!.. Бі галоту!.. Іш, Аўдзеевай гарэлкі захацелі. А трасцу ім у бок!
Як па камандзе, з вазоў паўскаквалі Аўдзеевы сябрукі, закрычалі, загаласілі жанчыны. Усчалася бойка. Што маглі ўчатырох буднянцы зрабіць супроць такой хеўры?
Праз колькі хвілін яны, акрываўленыя, пахістваючыся, пляліся па глыбокім снезе да рэчкі, якая ля моста не замярзала, каб абмыць акрываўленыя твары і рукі.
— Язэпка, — чуў ён услед знаёмы голас. — А што яны табой зрабі-лі...
Гэта галасіла Тэкля, і ён, паварочваючыся да яе, чуў, як роў Аўдзей:
— Назад, сучка!.. Абаіх парашу!..
А Тэкля, падцягнуўшыся да Язэпа, хапілася выціраць яго акрываўлены твар белай насовачкай і праз слёзы шаптала:
— Адно тваё слова, Язэпка, на ганьбу пайду, нялюбы ён мне...
Язэп бачыў, як, грузнучы ў снезе і цяжка сапучы, трымаючы за рыльца вялікую бутлю, да яго цягнуўся Аўдзей. Язэп адмоўна пахітаў галавой.
— Даўно б так, — харкнуў Аўдзей, падхапіў левай рукой пад пахі Тэклю, а правай шпурнуў у снег гарэлку.
— Бярыце, зарабілі ж...
Не сказаў Язэп тады аднаго-адзінага слова. Аказваецца, як мала іншы раз трэба зрабіць чалавеку, каб жыццё яго перайначылася.
Спыніўшыся на гэтай думцы, Язэп зразумеў, што шкадуе сябе, шкадуе, што жыццё не атрымалася, і нібы хто яму падказаў, што ўвесь час, стараючыся даказаць сваю нявіннасць, ён толькі і рабіў, што шкадаваў сябе. Яму заўсёды хацелася, каб яму спачувалі. Ён не мог цяпер вызначыць, чаму так, але неадчэпным, як назола, было адно: ён шкадаваў сябе...
Дык вось чаму ён, імкнучыся да людзей, ні разу, пасля таго як згарэла Буда, не прыйшоў да іх: не ведаў, ці зразумеюць яны яго...
А што ім трэба было разумець? Тое, да чаго ўрэшце дайшоў сам, што адкрылася сёння вось так нечакана з-за паводкі, з-за таго гора, якое яна прынесла буднянцам і яму. Бо хто скажа, чым усё гэта скончыцца ў галодную бясхлебную вясну, калі асабіста ў яго ёсць мех збожжа, ёсць страха над галавой. А яны, буднянцы, у якіх паводка забрала не толькі надзею на лепшае, але і страху над галавой?
А можа, ён ад самаго сябе ўцякаў увесь гэты час?.. Язэпу ад гэтай думкі зрабілася млосна, але ён ужо не мог спыніцца, яна пацягнула другія, патрабавала абгрунтавання, разумення свайго стану... Але ж ніколі не думаў, што ад самога сябе не ўцячэш... Значыць, ён таксама павінен пакутаваць, і, можа, пакуты, як напісана ў Бібліі, аблегчаць душу. Але ў бога ён даўно не верыць і, магчыма, ніколі не верыў. Яўхім сказаў: «Між людзей жывеш, перад імі і адказвай, а не перад богам...» Праўду сказаў. Калі так падумаць, дык, можа, ужо дажывае... Толькі ці працякала яго жыццё побач з людзьмі? Быццам працякала і быццам не. Слізганула яно ўбаку ад іх, іншы раз выходзіла да людзей, як да святла, але не хапіла ў яго моцы, каб застацца на гэтым святле, каб не збочыць у цень. Бо так, здаецца, і лягчэй яму было. А калі падумаць з другога боку: што лёгкага? Пакуты ў адзіноце, шкадаванне сябе, безуцешнае чаканне спагады. Вось яно, аказваецца, жыццё сапраўднае іншы раз залежыць ад аднаго слова, сказанага шчыра і ў час, без усялякай баязлівасці... Магчыма... А можа, яно залежыць яшчэ і ад кроку, калі ты павінен ступіць, нават ведаючы, што на злом галавы... Не трэба абачлівасці пры гэтым, трэба паверыць у людзей, у іх гнеў і дабрату, як у самаго сябе. Наводшыбе ён, і хата яго наводшыбе... Таму і ацалела. Толькі ці лягчэй ад гэтага? Не, не лягчэй. Бо хата гэтая самому муліць сэрца цяпер не менш, чым успамін пра Стася... Ён павінен хоць раз у жыцці цвёрда зрабіць крок, ён павінен нешта прыдумаць, ён не мае права сам перад сабой застацца тым, кім лічаць!.. Божа, слова і крок, крок і слова. Як гэтага не хапала яму ўсё жыццё! І як не хапае цяпер.
На дварэ зусім сцямнела. Праз праём акна ў хату ўрываўся халодны вецер. Было бачна, як у цёмным небе слаба трапечуць зоркі, іх адбіткі пакалыхваюцца ў чорнай вадзе яго хаты зусім побач.
«Не! — прастагнаў Язэп, быццам прымаючы нейкае рашэнне. — Не, наперад...»
Ён хуценька злез з печы. Калыхнуліся пад нагамі зоркі, ён зноў адчуў пякучы холад вады.
Калі мужчыны дабеглі да Яўхіма, а Яўхім да іх, вада ўжо піхала іх у калені. Мікола і Міхей, нічога не кажучы, падхапілі яго пад рукі.
Яўхім аддыхаўся, яго галава ўпала на грудзі, знясілена выдыхнуў:
— Коней рашыў...
— Не ты рашыў — вайна, — сказаў Мікола. — Замініравалі дамбу. І нашы ніхто не праверыў... Мост праверылі — цэлы... Спяшаліся... Як гэта магло быць, вініць каго? Няма каго вініць, дзядзька. Хто ж думаў, што наша Буда, з адной хатай, з купкай людзей з’яўляецца для ворага нечым моцным? Як змяя, здаецца, забітая, а іншы раз уджаліць можа. Ты пры чым тут?.. Супакойся, супакойся, — ён угаворваў яго спачувальна-строга, —няма тваёй віны ў гэтым. А калі б хто з дзяцей пагнаў туды коней ці быў побач?
— Я — нічога... Адзін я... А вось, баронь лёс нас, што нікога не было, Валіка, Светы...
— Пайшлі, — сказаў Міхей, — вада ідзе і будзе ісці, а там жа жанчыны.
Падтрымліваючы адзін аднаго, яны ўтрох, нібы абняўшыся, рушылі да людзей, якія акамянелай купкай стаялі на ўзгорку ля пуні. Вада пераціскала ногі, хлюпала, накочвалася, штурхала ў калені, потым, аслабеўшы, заціхала на міг.
— Я голас свой чую, — слаба сказаў Яўхім. — Значыць, не скантужыла... А думаў, калі шпурнула на зямлю...
— Маўчы, дзядзька, маўчы, — сказаў Мікола. — Адкоціцца. Ці ж першы раз? Ці ж не памятаеш, як на стрэхах ды на гарышчах жылі?
— Во, во, — слаба ўсміхнуўся стары, — і куры былі з табой на гарышчы, ды яшчэ як ціснуліся, як ціснуліся. А скажы ты, як вада адкочвалася, дык і не ўзяць каторую...
Яны падыходзілі да людзей. Яўхіма ўразіла, што ніхто з іх не крычаў, не галасіў: ні жанчыны, ні дзеці, ні старыя. Ён паспрабаваў усміхнуцца, каб падбадзёрыць, разумеючы, што гэта зусім не стасуецца да таго, што адбылося. Але яго ўсмешку ў змроку ніхто не заўважыў. Перасільваючы шум у галаве, спытаўся:
— Ці ўсе хоць тут?
— Усе, — сказала Каця, — толькі Язэпа няма...
— Язэпа? — сказаў Яўхім. — У яго ёсць дзе схавацца, хата ж...
Яўхім заўважыў, як пасля яго слоў тарганулася Каця, яе рукі інстынктыўна хапіліся за жывот. Яўхім памкнуўся да яе, перахапіў рукі, заціснуў у сваіх:
— Не трэба, Кацька. Ты, мабыць, спужалася?
— Не, дзядзечка, спачатку крыху... Дужа страшны выбух быў. Нядоўга мне адной быць...
— Ага, бачу, бачу... Жанкі, вы вядзіце Кацю, хадзем, мая ясачка, хадзем. Там цёпла, адпачні! А рукамі не чапай, не трэба, не чапайся за цела. Спуд ёсць спуд...
— Глупства гэта, — сказала Каця.
— Канешне, глупства, хай са спакоем народзіцца...
Жанчыны падышлі да Каці, хацелі ёй памагчы, але яна выпрамілася, уздыхнула з палёгкай:
—Адпусціла крыху, я сама...
Мужчыны і дзеці ішлі следам за імі да пуні, вада зноў прыбыла.
— Дзядзька, дзядзька! — амаль закрычала з пуні Сапёрская, — вада ж не кранула тут. Ну, ведалі, дзе пуню ставіць!..
Яўхім увайшоў у пуню, намацаў ліхтар. Мікола чыркнуў запалкай, запаліў ліхтар. У пуні і сапраўды было суха.
— Садзіцеся на калоду, — сказаў Яўхім, — тут заставайцеся, а ты, Каця, і ты, маладзічка, — звярнуўся ён да Сапёрскай, — на гарышча.
Яўхім бачыў, як балюча таргануліся Каціны шчокі.
Блізка да поўначы, калі дзеці, скруціўшыся клубочкам, спалі на палацях, зробленых з жэрдак Міхеем, а Каця на гарышчы ціха стагнала, мужчыны пачулі з вуліцы разарваны ветрам голас:
— Людзі!.. Людзі!..
Яўхім усхапіўся, прачыніў дзверы і, пазіраючы ў цемру, крыкнуў:
— Каго гэта да нас прыбіла ў такую пару?..
— Ліхтар, ліхтар вазьмі, пасвяці, дзядзька!—параіў яму Мікола, падаючы ліхтар.
Яўхім узяў ліхтар, захлюпаў з пуні, спыніўся.
Голас аціх на хвіліну, потым недзе збоку ад пуні зноў пачулася хрыпла:
— Людзі...
Спачатку, калі Яўхім пачуў голас з вуліцы, ён здзівіўся, падумаўшы, каго гэта магло занесці сюды такою парою і адкуль? Дамбы ўжо няма, няма і моста, і адзіная дарога, якая злучала вёску са светам, адрэзана вадою. Ніхто чужы не мог сюды прыбіцца. Значыць... А можа, гэта яму здаецца? Можа, ён, Яўхім, яшчэ не ачуняў ад выбуху і ўсё яму прытрызнілася?
Не, ужо дужа ўсё, што нядаўна адбылося, было жудасным і рэальным, і непрыемная думка мільганула ў яго галаве. Ён ужо ведаў, хто гэта шукае ля іх паратунку, і помслівая зласлівасць, як ніколі раней, агарнула яго душу. Папераменна цяпер у ім змагаліся два пачуцці. Адно — адправіць таго, што прыйшоў, прэч. Так і сказаць яму, сказаць, каб стала невыносна крыўдна. Абразіць, каб ніколі не мог апамятацца, каб адчуў усю сваю нікчэмнасць як чалавек, нікому тут не патрэбны... Другое — злітавацца, прытуліць, даць сваё месца. Не ад дабра ж той прыйшоў сюды. Мабыць, многае перадумаўшы, перасіліўшы страх перад гэтымі людзьмі.
Калі выбраць першае, даць волю пачуццям непрыязні, дык як да гэтага паставяцца мужчыны? Можа быць, яны пагадзяцца з ім, Яўхімам. Можа, яны цяпер менавіта і чакаюць ад яго, як самага пажылога чалавека, адзінага правільнага рашэння, чакаюць гэтага — «прэч!», іх жа адносіны да таго, хто прыйшоў — зменлівыя, больш за ўсё ў іх непрымірымасці. Яны ж адкрыта часта жадалі яму бяды, гора і не хавалі гэтага.
Але ж часам і спачувалі, стараліся апраўдаць, раздумвалі, ці вінаваты ён у тым, што ім давялося перажыць. Ён, Яўхім, бачыў людзей і злых, і спагадлівых. І часцей за ўсё ён думаў, што чалавек ад зла — слепне. Ён перастае быць чалавекам і прагне толькі аднаго — зла. Але са злом жыць па зямлі нельга... Людзі павінны заставацца людзьмі ў любых абставінах. Ці не гэты чалавечы закон часта парушаецца намі самімі?
Не, у чалавечых сэрцах не павінна быць месца злу, калі бяда...
— Сюды, сюды, на святло! — Яўхім прыўзняў ліхтар.
Потым ліхтар высвеціў постаць чалавека. Яўхім пазнаў Язэпа — згорбленага, прыгнечанага, як пад цяжкай ношай. Яўхім ад нечаканасці застыў на хвіліну, потым спытаўся ціха:
— Гэта ты, Язэпе?..
— Я, я, Яўхімка...
— Адкуль ты?
— З дому я, з дому, — слабеў яго голас.
Яўхім павярнуўся і, апускаючы ліхтар, святло якога цяпер вострым трохкутнікам адмяжоўвала яго ад Язэпа, пахлюпаў у пуню.
Язэп спыніўся. Яго постаць, здаецца, застыла. І цень, цяжкі і чорны, некалькі разоў ускалыхнуўся на гэтым трохкутніку, слізгануў і знік у цемры.
— Ідзі сюды, няма чаго калець там, — сказаў Мікола.
— Людзі, — зноў прахрыпеў Язэп, падыходзячы. — Збожжа ў мяне там... дома... Вада прыбывае... Хлеб там. І печ яшчэ цёплая. Як жа вы тут... Дзеткі ж...
— Тут яны, тут, — выціснуў з сябе Мікола. — Каці дрэнна.
Язэп неяк бокам усунуўся ў пуню, цяпер ужо добра асветлены ліхтаром, ён раптам, выстаўлены як напаказ перад людзьмі, выпраміўся, мокрай рукой выцер твар, патупіў галаву ў ваду, якая ўжо лізала калоду ў куце, затым узняў на іх поўныя смутку і болю вочы і, бачачы як Мікола торгае за плечы Валіка і Свету, сказаў глуха:
— Хлеб, як жа вы без хлеба, дзеці... І хата...
Позірку ён не адвёў, калі Яўхім падышоў да яго, паглядзеў сурова, цяжка выдыхнуў паветра з грудзей і сказаў, як да сябе:
— Але ж...