Над кварталам лунаў пах старой скрышанай цэглы. Пыл, які абсыпаў лістоту дрэў, траву, асфальтаваныя сцежкі, быў чырвоным і непрыемна рыпеў на зубах.
Чыгунная баба — гэты маятнік разбурэння — яшчэ не хіснуўся каля дома, што стаіўся паміж паламаных яблынь і шэра-чырвоных таполяў, яшчэ не адлічыў апошнія хвіліны яго каменнага жыцця. Дом існаваў, хоць і быў пакінуты гаспадарамі. Побач стаяў амаль скончаны шэра-бетонны шматпавярховік, які, здавалася, уціскаў маленькі дом у зямлю.
Двое хлопцаў пастаялі каля дома, паглядзелі на яго сцены, скрозь у рознакаляровых пасках і плямах аблупленай тынкоўкі, на выбітыя вокны, на прачыненыя сінія дзверы і ўвайшлі ў калідор. Драўляная лесвіца ад невялікай пляцоўкі вяла на другі паверх.
— Пачнем зверху? — спытаў адзін з хлопцаў.
— Давай зверху,— адказаў другі.
Старэйшаму з хлопцаў, яго звалі Віталік, было семнаццаць гадоў. Ён быў невысокі, шырокі ў плячах, чорнавалосы, апрануты ў злінялыя джынсы і шэрую палатняную куртку. Яго сябар, рухавы Арсень, выдаваў вышэйшым за Віталіка, хоць ростам яны былі аднолькавыя. У Арсеня былі доўгія рудыя валасы, празрыстыя сінія вочы і вельмі белы твар, які крыху псавала рабацінне. Апрануты Арсень быў у джынсы і сінюю майку з ярка-чырвоным малюнкам. Хлопцы вучыліся на другім курсе мастацкага вучылішча.
— Глядзі, што гэта? — сказаў Арсень і паказаў на рэчы, зваленыя пад лесвіцай калідорчыка.
— Гэта ўжо нішто.
— Чаму нішто? — імкліва перапытаў сябар.
— А каму гэта патрэбна?
— Давай паглядзім, можа, што знойдзем.
— Потым, а цяпер пойдзем наверх,— сказаў Віталік і рушыў па рыпучай лесвіцы.
На другім паверсе ўсе дзверы былі адчынены. Віталік прыгнуў галаву, паглядзеў пад ногі, прайшоў у пакой, Арсень застаўся ў калідорчыку.
У пакоі скразняк хістаў лахманы блакітных шпалераў. Пад блакітнымі, у дробную клетачку былі ружовыя шпалеры, пад ружовымі зноў блакітныя, з-пад блакітных выглядалі кавалкі зжаўцелых газет і шэрая атынкоўка.
— Ведаеш, за які год? — у пустым пакоі гучна спытаў Віталік.
— Што за які год?
— Газета пад шпалерамі — за сорак сёмы.
— А што за газета? — Арсень стаў на парог і зазірнуў у пакой.
— Відаць толькі малюнак і тэкст.
— А што за малюнак?
— Завод у горадзе... Назву не разабраць. Ды гэта і не малюнак, а фотаздымак.
— Ты народзішся праз адзінаццаць год пасля гэтай газеты,— сказаў Арсень і адкінуў з ілба кучаравыя валасы.
— Мы ўжо нарадзіліся і выраслі.
— Я пра тое, што нас тады не было.
— Зразумела. А што тады было?
— Магу сказаць дакладна: дом, газета, завод на здымку — нас не было,— з гэтымі словамі Арсень увайшоў у пакой і ўважліва агледзеў яго.
Пакой быў з адным невялікім акном. На падваконні ляжаў стос агульных сшыткаў у бляклых кардонных вокладках. Хлопец падышоў да акна і ўзяў верхні сшытак.
— Што за сшытак? — спытаў Віталік, разглядаючы паштоўку, якую ён падняў з падлогі.
— Цікава. Сшытак па гісторыі мастацтваў. Канспект студэнта групы... Глядзі, на першай старонцы лацінскі выраз.
— Адкуль ты знаеш, што лацінскі?
— Я збіраў манеты, таму і ведаю, што гэта па-лацінску напісана.
— І што там напісана? — Віталік падняў з падлогі яшчэ адну паштоўку.
— Арс лонга, віта брэвіс! — павольна прадэкламаваў Арсень.
— А што гэта азначае?
— Азначае гэта, што жыццё кароткае, а мастацтва вечнае. Вазьму сшытак сабе, пачытаю.
— «Арс» — гэта мастацтва,— сказаў Віталік.
— Мастацтва, а што дзіўнага?
— Нічога. Атрымліваецца: Арсень — мастак?
— Арсень, гэта імя майго дзеда, мяне назвалі па дзеду.
— А за які год сшытак? — спытаў Віталік.
— За шасцідзесяты.
— Ты памятаеш што-небудзь за шасцідзесяты год?
— Што я павінен памятаць, мне яшчэ не было года.
— А мяне ў гэтым годзе пчала ўджаліла. Уяўляеш, я еў яблык, і разам з яблыкам пчала трапіла ў рот. Пра яблык расказвала маці, а вось як балеў язык, як ён распух на ўвесь рот — памятаю дакладна.
— Можа, ты яшчэ памятаеш, як нарадзіўся? — спытаў Арсень і пачаў праглядаць адзін за адным сшыткі.
— Гэта толькі ты памятаеш усё,— злуючы, сказаў Віталік і нагнуўся па новую паштоўку.
— Не злуйся, я пажартаваў.
— Лепш ідзі ў другі пакой, там шмат чаго засталося. Будзе што цікавае — пакліч.
— Добра! — Арсень выйшаў у другі пакой.
— Тут кот! — пачулася праз некалькі хвілін.
У пакоі, куды ўвайшоў Арсень, сядзеў вялікі шэры кот. Хлопец дайшоў да сярэдзіны пакоя і спыніўся. Кот ускочыў на падваконне і некалькі разоў каўкнуў.
— Які кот?
— Паглядзі, вялікі кот і не ўцякае,— у голасе Арсеня было здзіўленне.— Відаць, ён тут жыў...
Віталік з парога скіраваў да ката. Кот прыціснуўся да падваконня і ўважліва сачыў за чалавекам. Калі хлопец амаль падышоў, кот скокнуў на яблыню і знік. Віталік выглянуў на вуліцу.
— Збег гаспадар пакінутых рэчаў.
— А мне каты падабаюцца больш, чым сабакі,— сказаў Арсень.
— У нас быў сабака. Вялікі, белы, а звалі яго Рудзік,— сказаў Віталік.
— А чаму Рудзік, калі ён быў белы?
— Таму што папярэдняга звалі Рудзік: імя перайшло ў спадчыну.
— У маёй бабы быў кот. Ён спаў разам са мной. Яму падабалася спаць са мной.
— Нашага сабаку суседзі знішчылі.
— Як знішчылі? — Арсень здзіўлена паглядзеў на сябра.
— Далі іголку ў сале. Сабака з’еў, а потым здох.
— Каты лепш, чым сабакі, яны больш незалежныя. Сабакі прывыкаюць да гаспадара, а каты да дома.
— Хатнія жывёлы — каты, хоць сабакі таксама лічацца хатнімі.
Хлопцы хадзілі па пакоі, падымалі з падлогі кніжкі, у большасці падручнікі, часопісы, гарталі, знаходзілі паштоўку ці ліст, некалькі хвілін разглядалі, клалі на падваконне. Скразняк скідаў паперы на падлогу і гнаў па засмечаным пакоі з кута ў кут. Гутарка то замаўкала, то пачыналася зноў.
— Відаць, гаспадары не ўзялі яго ў новую кватэру — вось ён і жыве ў гэтым доме,— сказаў Арсень.
— А можа, ён збег і вярнуўся на старое месца? Ты ж казаў, каты прывыкаюць да дома, а не да гаспадара.
— Не, відаць, яго не ўзялі.
— А як ты думаеш, чалавек да каго больш падобны: да ката ці да сабакі?
— Людзі падобны да сваіх бацькоў.
— Гэта я без цябе ведаю. Я падобны да маці, а брат да бацькі. А ты заўважаў, што каты і сабакі падобныя да гаспадароў?
— Уяўляю ката, падобнага да цябе,— сказаў Арсень і паглядзеў на Віталіка.
— Што табе даліся гэтыя каты?
— А ведаеш, каты і сабакі, калі прыходзіць час паміраць, збягаюць з дому.
— А людзі наадварот... А твой Рудзік збег з дому? — пасля паўзы спытаў Арсень.
— Куды ён збяжыць, ён быў на ланцугу.
— Каб быў ненавязаны, то збег бы.
— Абавязкова. Але гэта цікава, так?
Ля сцен стаялі буйныя рэчы: паламаная дзіцячая калыска, шафа без дзверцаў і шуфлядаў, крэсла з прабітай плеценай спінкай, дзіцячы столік без ножкі. Дробныя рэчы ляжалі на падлозе. На сценах былі цёмныя прамакутнікі зялёнага колеру — там шпалеры не злінялі і не змянілі свой сапраўдны зялёны колер на салатны.
— Добра было б знайсці рамы,— сказаў Арсень.
— Якія рамы?
— Тыя, што віселі на сценах. Бачыш, засталіся цёмныя плямы.
— Рамы, відаць, забралі — патрэбная рэч.
— Асабліва нам з табой.
Віталік падняў з падлогі невялікі пакуначак, загорнуты ў газету і перавязаны шпагатам.
— Фотаздымкі.
— Пакажы.
У газеце былі загорнутыя фотаздымкі: старыя, карычневыя, на цвёрдым кардоне ў шэрых шурпатых рамках. На першым здымку быў малады чалавек ля белай пукатай вазы, з вазы тырчэла з растапыраным доўгім лісцем паўднёвая расліна. Чалавек глядзеў у аб’ектыў, і выраз твару атрымаўся вельмі сур’ёзны. Шырокія запрасаваныя галіфэ, бліскучыя боты, белая кашуля, зашпіленая на ўсе гузікі, на левай руцэ вялікі гадзіннік, у правай — чорная кепка з белай кветкай. На рамцы выціснуты знак «Івацэвічы». На адваротным баку вучнёўскай ручкай надпіс: «На доўгую памяць лепшаму сябру ад...» Далей быў выкручасты неразборлівы подпіс і дата.
— Добрая звычка адзначаць фотаздымкі датамі,— сказаў Віталік і перадаў картку Арсеню.
— Я таксама зараз адзначаю.
— Ты як сапраўдны мастак.
— Ты ж таксама адзначаеш...
— Я пра чалавека ў галіфэ, зразумеў?
— На доўгую памяць, а фотаздымкі на падлозе. Як табе памяць гаспадара? — спытаў Арсень.
— Гэта, можа, не гаспадар, а яго дзеці? Гаспадар мог даўно памерці.
— А дзецям што, не патрэбна «доўгая памяць»?
— Маглі выпадкова забыцца на здымкі?
— І ката забыліся, і здымкі? Не. Гэта ўсё кінулі як непатрэбнае.
Хлопцы пераглядалі здымкі, пераварочвалі і чыталі надпісы з адваротнага боку. На адным здымку быў партрэт хлопчыка з букетам чаромхі. На двух маладая жанчына: на першым з дзіцем пад дрэвам, на другім побач з высокім мужчынам у вайсковай форме.
— Як ты лічыш, хто гэта? — спытаў Віталік.
— Жонка гаспадара ці сястра.
— Каб гэта была сястра, то яна, відаць, падпісала б, што здымак брату.
— Брату можна і не падпісваць.
— А вайсковец хто — гаспадар?
— Мне здаецца, што гэта знаёмыя гаспадара, таму і засталіся фотаздымкі тут. Дзеці не кінуць здымкі бацькоў, а знаёмых маглі пакінуць.
— Пакінуць ці выкінуць?
— А якая розніца, зараз яны нашы,— сказаў Арсень і пайшоў у кут пакоя, дзе стаялі дзверцы шафы з пабітым люстэркам. Віталік застаўся разглядаць фотаздымкі.
Арсень падышоў да люстэрка і паспрабаваў зазірнуць у яго. Глядзецца было нязручна, ён падняў дзверцы і паставіў на падваконне.
— Глядзі! Гэта тое, што нам трэба. Рамы. Без шкла, але добрыя. Вось пашанцавала!
Ля сцяны стаялі тры рамы. Дзве большыя — прамакутныя і адна невялікая — круглая. Усе яны былі вішнёвага колеру, лакіраваныя, шырокія, з высокім профілем. На іх адчуваўся цяжкаваты форс. Дрэва было крыху паточанае шашалем, але крэпкае і прыгожае.
— У гэтых рамах, відаць, былі партрэты гаспадароў,— сказаў Віталік і агледзеў адну з рам.
— А навошта ў новай кватэры старыя рамы, тым больш паточаныя шашалем?
— Такія прыгожыя рамы — гэта памяць,— Арсень трымаў і аглядаў з розных бакоў круглую раму.
— Памяць — фотаздымкі, а рамы — якая памяць?
Хлопцы круцілі рамы, пагладжвалі лакіраваную паверхню, выціралі пыл, спрабавалі выцягнуць іржавыя цвічкі, якія некалі трымалі шкло.
— А што будзем рабіць з фотаздымкамі?
— А што ты прапануеш? — Віталік праз раму паглядзеў на Арсеня.
— Прапаную ўзяць. Прыгожыя фотаздымкі. Спатрэбяцца для працы.
— Добра. Давай падзелім. Я вазьму два з жанчынай і чаромху, а табе вось гэтыя. Згодзен?
— Навошта табе два з жанчынай, дай адзін мне.
— Жанчына падобна да маёй маці.
— Пакажы. Гэта табе здаецца, што яна падобна. Твая маці зусім іншая,— Арсень скептычна пераводзіць позірк з Віталіка на фотаздымак.
— Я памятаю сваю маці маладой.
— Маці немагчыма памятаць маладой. Яна заўсёды такая, як зараз. Я не магу ўспомніць сваю маці маладой.
— Не можаш, а я памятаю, вось таму і забяру. Тым больш я іх знайшоў.
— Добра, бяры, толькі не крыўдуй,— твар Арсеня пачырванеў, і вочы зрабіліся зусім сінімі.— А рамы як падзелім?
— Як хочаш, ты іх знайшоў.
— Кожнаму па вялікай, а як круглую?
— Мне не падабаецца круглая, можаш яе пакінуць сабе.
— Дзякуй, Віталь Аляксандравіч, а мне круглая вельмі даспадобы. Трэба яшчэ паглядзець, можа, знойдзем іншыя — бачыш, колькі плям на шпалерах.
Хлопцы пахадзілі па другім паверсе і сышлі ўніз. Мінулі маленькі пакой кухні і апынуліся ў вялікім, на два акны памяшканні. Кот сядзеў на падваконні і глядзеў у пакой. На падлозе былі рассыпаны цвікі, параскіданы кансароўкі і кавалкі бітага шкла.
— Асцярожна, не прабі падэшву,— сказаў Віталік.— Бачыш, колькі шкла.
— Я гляджу пад ногі, не хвалюйся.
На круглым стале з точанымі ножкамі ляжала вопратка, перапэцканая фарбай. Каля сцен стаялі бутэлькі розных памераў і з рознага шкла, слоікі, амаль усе колатыя, эмаліраваная міса, начоўкі, паедзеныя ржой, шкапчык, крэсла без спінкі, паламаныя скрыні і шмат іншых вялікіх і дробных рэчаў.
— Як шмат збіраецца непатрэбных рэчаў, а іх трымаюць няведама на што,— сказаў Арсень і паправіў рамы, што віселі на плячы.
— Асабліва не захоўваюць. Рэчы існуюць, і іх не заўважаюць, калі людзі пераязджаюць — рэчы робяцца бачнымі, а многія непатрэбнымі ў новай кватэры.
— Уяві, што мы не першыя, хто наведаў гэты дом. Частка знікла, частку ўзялі мы. Вакол людзей адны рэчы.
— А другія?
— Якія другія?
— Ты кажаш адны, а я кажу другія.
— Не чапляйся за словы.
— Слова — не рэч, і зачапіцца за яго немагчыма,— сказаў Віталік.
— Цікава... Рэч можна забыць, а слова?
— Слова? Можна забыць і слова.
— Адмыслова.
— Нічога адмысловага, усё проста.
— Спрошчана і заблытана,— сказаў Арсень.
— Пойдзем...
* * *
Хлопцы выйшлі на вуліцу, крыху пастаялі пад крывымі яблынямі і таполямі. З акна на іх пазіраў вялікі шэры кот. Непадалёк глуха стукала чыгунная баба і чуўся смех рабочых. Над кварталам лунаў пах скрышанай цэглы.
— А што ты намалюеш у вялікую раму, Віталік?
— Намалюю гэты дом, дзе мы іх знайшлі. А ты?
Арсень прыставіў раму да свайго твару, зрабіў сур’ёзны выгляд і спытаў:
— А табе падабаецца мой партрэт на фоне сцяны?
— Падабаецца.
— Гэта табе падарунак на доўгую памяць.
Яны ішлі па асфальтаванай сцежцы, потым разам азірнуліся на двухпавярховы дом, што стаіўся між крывых яблынь побач з вялікім шэра-бетонным шматпавярховікам.