У кухні сонечна і ціха. Бацькі на працы. Я адзін у кватэры. За акном пыльны, асветлены сонцам гарадок. Разглядаю знаёмыя будынкі, знаёмыя абрысы дахаў, купіны вялікіх шэрых таполяў. Усе справы засталіся там — у сталічным горадзе. У мяне тры вольныя дні. Не трэба ісці на працу, спяшацца, чакаць. Можна доўга спаць, праглядаць некалі прачытаныя кнігі, гуляць ля возера, у парку. Гарадок амаль не змяніўся. Жоўты трохпавярховы будынак школы, цагляныя дамы, іржавыя дахі, белыя коміны і над усім — вялікія таполі. Некаторыя дамы афарбавалі па-новаму, але ўжо некалі яны былі такімі, і таму гэтыя змены не здзіўляюць. Аднойчы я спрабаваў напісаць свой гарадок, стварыць дакладны краявід...
Званок. Адзін доўгі, два кароткія. Хто гэта можа быць? Іду ў калідор і адчыняю дзверы.
— Не чакаў?
— Ведаеш, не. Праходзь у кватэру.
Мы падаём адзін аднаму руку. У яго моцны поціск. Ён раней таксама моцна сціскаў маю далонь пры сустрэчы ці развітанні.
— Я даведаўся, што ты прыехаў, і вырашыў завітаць. Даўно не бачыліся, не тое што ў школе. Штодня тры гады за адной партай. Каб ты не пайшоў вучыцца, то і далей сядзелі б побач.
Згодна хітаю галавой. Ён Віктор. У класе ва ўсіх былі мянушкі. Сабе мянушку ён зрабіў сам, змяніўшы націск. Таму ў яго была мянушка-імя. Нават некаторыя настаўнікі звалі яго «Віктор», У гэтым была павага да здольнага хлопца. Мы яму зайздросцілі. Вучыўся Віктор лепш за ўсіх у класе. Вучоба давалася яму лёгка, без асаблівых намаганняў. Да ўсіх урокаў ён ставіўся аднолькава, адказваў роўна і ўпэўнена. Мы не ведалі, якія прадметы яму падабаюцца.
— Ты што, не пазнаеш, так разглядаеш?
— Даўно не бачыў, вось і гляджу. Праходзь у залу, сядай дзе зручней.
— Мо пойдзем на вуліцу. Надвор’е неблагое, хоць і горача.
— У другой палове дня абяцалі навальніцу.
— А ты змяніўся,— кажа ён і садзіцца да стала.
— Час. Толькі наш гарадок не мяняецца.
— Ты змяніўся, выглядаеш па-даросламу.
— Жартуеш, Віця? — нечакана нават для самога сябе я называю яго Віця. Ён уважліва глядзіць на мяне і паварочваецца да стала. У яго бліскучыя каштанавыя вочы ў чорнай аблямоўцы веек.
— Надоўга дадому?
— На тры дні, потым зноў праца.
— А ў мяне вакацыі, яшчэ месяц вольнага часу.
— Зайздрошчу — адпачнеш.
— А ты ведаеш, не стаміўся, адпачываць няма ад чаго.
Між шыбаў лётае матылёк. Ён стукаецца ў шкло. Крылы складваюцца і робяцца шэрымі, разгортваюцца, і я паспяваю заўважыць два карычневыя кругі ў белай аблямоўцы. За шклом неба. Бухматыя цяжкія аблокі вісяць над іржавымі дахамі, над пыльнай зелянінай дрэў, над ружовымі дамамі, над збялелым, злінялым ад сонечнага святла асфальтам. Матылёк на імгненне сцішэў, склаў крылы. Потым пачаў караскацца па вертыкальнай сцяне шкла. Здавалася, што ён сядзіць на вільчыку даху, потым на срэбным дроце тэлеантэны, на коміне, мяняе напрамак і трапляе на франтон жоўтага дома. Шэры матылёк у жоўтым трохкутніку, побач з люкарнай. Жоўты будынак школы пад зялёна-папяловымі таполямі. Так і трэба пісаць краявід гарадка...
Мой госць сядзіць, паклаўшы моцныя інтэлігентныя рукі на калені. Ён разглядае карціны, што вісяць у прасценку, між кніжнаю шафай і акном. Я прыглядаюся да яго. Заўважаю бледнасць твару, пад вачамі сіняватыя кругі.
— Што глядзіш так уважліва? — ён паварочвае галаву.
— Нешта ты бледны, не загарэлы?
— Не загараў... Вось і бледны. Ты таксама не эталон здароўя.
— Я і прыехаў адпачыць. Стаміўся. Шмат працы. Амаль паўгода з майстэрні не вылазіў. Ды і засталося шмат чаго дарабляць.
— Добра чалавеку, калі ў яго ёсць праца,— ён змоўк, не дагаварыў фразу.
— Ну, а як ты, Віця?
Ён зноў уважліва глядзіць на мяне, тонкія вусны крывяцца ў спробе ўсміхнуцца.
— Жыву... Не ведаю, як і адказаць. Ты ведаеш, чаму я завітаў да цябе?
— Добра, што прыйшоў.
— Я хацеў пагаварыць.
— Са мной?
— Я спрабаваў з іншымі, не атрымліваецца. Слухай, у цябе была калі-небудзь бяссонніца? Не было? А ты ведаеш, што гэта такое? Хоць адкуль, калі ў цябе яе не было.
Я сачу за матыльком, што спрабуе прабіцца праз шкло на вольнае паветра, апынуцца ў прасторы краявіду.
— Кладуся спаць, хоць ведаю, што не засну. Ведаю, што доўга буду глядзець у сцяну. Чаму ў сцяну? Я засынаю толькі тварам да сцяны. Засынаю — перада мной сцяна, прачынаюся — бачу сцяну.
Матылёк зноў на даху школы. Я вучыўся ў гэтай школе. Твары аднакласнікаў успамінаюцца цьмяна, невыразна. Дэталі, словы — белыя фартухі, сінія касцюмы...
— Памятаеш, як мы з табой пажартавалі з Лінзы. Гэта было ў восьмым класе. Апошнім часам я ўспамінаю гэты выпадак даволі часта.
Ён сядзеў побач з намі, праз праход. У яго былі вялікія акуляры ў чорнай пластмасавай аправе, з пукатымі круглымі лінзамі. Ідыёцкія акуляры, памятаеш іх? На ўроку матэматыкі ён заснуў. Ты першы гэта заўважыў. Ён спаў, сціскаючы ручку. Здавалася, што ён уважліва слухае настаўніка. Ты адарваў два кавалкі паперы ад сшытка. Я паслініў іх і нячутна заляпіў шкельцы акуляраў. Ён нават не варухнуўся, нічога не адчуў. Потым я нахіліўся да яго і сказаў на вуха: «Лінза, да дошкі!» Ён падхапіўся і закрычаў. Ён не разумеў, што з ім, размахваў рукамі, пакуль не скінуў акуляры. Нам было весела, хоць і запісалі заўвагі ў дзённікі.
Зараз я разумею яго. Гэта жахліва: прачынацца, адкрываць вочы і бачыць сцяну. Белую сцяну, і не ўяўляць, дзе ты. Толькі я не крычу — прызвычаіўся. Ты хочаш спытаць, што жонка? Яна пачынае плакаць, калі я расказваю ёй пра сцяну. Я спрабаваў змагацца з бяссонніцай. Бегаў, плаваў, займаўся на турніку, стамляўся, што ледзь прыходзіў дадому, але дарэмна — не дапамагала. Раней не ўяўляў, што такое можа быць са мной. Разумееш, менавіта са мной?
За акном нерухомыя аблокі пачынаюць цямнець. Сонца знікае. У пакоі паўзмрок. Адшукваю матылька. Ён зліўся з іржавым дахам школы і заўважаецца толькі па ўздрыгванні крылаў.
— Ты памятаеш школу? Я добра вучыўся, быў выдатнікам. Мне заўсёды шанцавала. Раней. Самая вялікая рыбіна трапляла да мяне. На спаборніцтвах і «алімпіядах» я перамагаў, хутчэй за ўсіх бегаў і хутка рашаў задачы. Усё атрымлівалася само па сабе, я нават не прыкладаў асаблівых намаганняў. Пасля восьмага класа, калі ты паехаў вучыцца, я сядзеў за адной партай з дзяўчынай. Тады ўсё было добра. Я займаўся спортам, трэнеры былі задаволены. Зараз выкладчыкі таксама задаволены, я лічуся адным з лепшых дыпломнікаў. Пасля школы я адразу паступіў у інстытут. У які — мяне не вельмі хвалявала, ведаў — змагу вучыцца ў кожным. Там у інстытуце гэта і пачалося. Не, не бяссонніца. Спаў я добра і моцна, вельмі моцна. Я пачаў заўважаць, што мне нецікава вучыцца, нецікава займацца спортам, нецікава чытаць, размаўляць — усё пачало страчваць сэнс. Я не кінуў інстытута, не кінуў спорта, не кінуў хадзіць на спатканні. Жыццё ішло як раней — толькі мне было нецікава, яно рухалася побач, не кранаючы мяне, як за шклом. Я не мог ні з кім параіцца, ніхто не разумеў ці не хацеў зразумець. Я пачаў заставацца сам-насам.
Падчас гаворкі ён глядзіць у акно. Моцныя інтэлігентныя рукі сціскаюцца ў кулакі. Ён сашчэплівае пальцы, зноў сціскае кулакі. Рукі рухаюцца асобна, незалежна ад слоў.
— Пасля першага курса я думаў, што стаміўся, што трэба змяніць звыклы рытм жыцця. Рытм змяніўся. Я апынуўся ў войску. Напачатку было цяжка, вельмі цяжка. Усе ранейшыя клопаты зніклі, я забыўся на свае праблемы. Да войска думаў, што там у мяне будзе час, каб знайсці выйсце і зразумець, што адбываецца са мной. Там з’явілася надзея, што калі служба скончыцца, то маё жыццё зменіцца. Разумееш, апошні год я толькі чакаў, калі вярнуся дадому. Чакаў з упэўненасцю, што ўсё прайшло, скончылася і мне зноў будзе цікава жыць.
Нарэшце я дома. Жыццё здалося новым. Я сустрэў сваю будучую жонку, мы з ёй сядзелі за адной партай у дзевятым і дзесятым, я табе гаварыў. Яна вучылася ў інстытуце. Павінна было нарадзіцца дзіця — мы ажаніліся. Я вярнуўся ў інстытут. Яе бацькі аддалі кватэру, дапамагалі, усё было добра. Нарадзілася дачка...
Зараз я зноў адчуваю, што займаюся не сваёй справай. Што ўсё, што здараецца са мной,— не маё, не кранае мяне, што жыццё не змянілася. Ты разумееш, пра што я кажу?
Між шыбаў лётае матылёк. Ён паланёны шклом. Гук, калі ён б’ецца ў шкло, мяккі, але добра чутны ў цемнаватым пакоі. Я падыходжу да акна і адчыняю фортачку. Шэры матылёк сядзіць на белай раме. Малюнак на крылах крыху сцёрся. З вуліцы пахне гарачым асфальтам і пыльнай тапалёвай лістотай. Я вяртаюся на сваё месца.
— Ты ведаеш, што рабіць. У цябе ёсць занятак, якому ты належыш. Я спрабаваў чытаць, але кнігі не пра тое, што хвалюе менавіта мяне. Спрабаваў нічога не рабіць — не дапамагло.
Я магу быць інжынерам, добрым інжынерам. Мае праекты падабаюцца. У іх няма нічога незвычайнага, яны надзейныя праекты. Толькі мне гэта нецікава. Я не магу імі займацца.
Спорт. Я кінуў спорт. Трэнеры не разумелі. Казалі, што я вельмі перспектыўны. Я не бачыў той перспектывы. Памятаеш, у восьмым класе пісалі сачыненне «Кім я хачу быць». Ты напісаў, што будзеш мастаком. Да канца заняткаў заставалася мала часу, а я не ведаў, што пісаць. Ты параіў напісаць пра спорт. Я напісаў, што мая мэта — быць чэмпіёнам. Я стаў чэмпіёнам у дзесятым. Я не разумеў, што «чэмпіён» — гэта не прафесія, не занятак, што гэта імгненны стан, кароткі, ненадзейны. Я адчуў гэта пасля і кінуў спорт....
У мяне ёсць дачка, жонка, кватэра, інстытут, здольнасці — што яшчэ трэба, каб жыць. Але не маю нечага галоўнага.
Можна кінуць інстытут, жонку, кватэру... Можна, толькі што гэта зменіць. У войску не было ні жонкі, ні інстытута, а было нецікава. Я не адчуваю сваёй неабходнасці ў жыцці. На маім месцы можа быць іншы. Ты маўчыш, добра, што не раіш паехаць на вёску.
Матылёк узмахвае крыламі, некалькі разоў натыкаецца на шкло і нарэшце вылятае на вуліцу. Неба зрабілася цёмным, чуецца далёкі гром. Дождж пакуль не пачынаецца.
— Віця, а чым займаюцца аднакласнікі, той жа Лінза?
— Аднакласнікі? Жывуць. Лінза працуе на заводзе. Кожны тыдзень ходзіць у лазню. Адпусціў бараду, носіць капялюш. Зараз у яго цёмныя акуляры ў тонкай залатой аправе. Увогуле задаволены жыццём, хоча наладзіць сустрэчу класа. Заўсёды запрашае ў лазню. Ён зробіць сустрэчу, толькі я не пайду. Не ведаю, пра што размаўляць, а сядзець моўчкі і рабіць зацікаўлены выгляд не маю ахвоты. Ва ўсіх сваё жыццё: дзеці, жонкі, праца, лазня, машына — усё як належыць. Я, можа, перабольшваю, але ты разумееш, ва ўсіх свае цяжкасці.
Ён змаўкае і глядзіць у сцяну. На твары разгубленасць. Моцныя рукі сціскаюць край стала. Нават у цемнаватым пакоі відаць, які ў яго бледны твар. Тонкія вусны крывяцца.
— Віця, а як твая дачка?
— Дачка. Ёй ужо два з паловай. Ходзім разам у парк, да возера. Я сяджу на лаве, яна гуляе ў пяску, вышуквае ракаўкі, размаўляе. Учора былі ля возера, я глядзеў на ваду, яна кранула мяне і сказала: «Тата, не спі». Яна думае, што калі я нерухомы, то сплю. Разумееш, як разважае дзіцёнак. А я ведаю, што ўначы будзе сцяна, белая сцяна... Глядзі, як цёмна на вуліцы. Зараз будзе навальніца. Я, відаць, пайду. Прабач.
Ён падымаецца з крэсла і вінавата пазірае на мяне.
— Будзе навальніца.
— Усё абыдзецца, не хвалюйся, Віктор,— я называю яго Віктор нечакана для самога сябе.
— Думаеш?
— Так.
У калідоры мы паціскаем рукі. Яго поціск вялы і слабы. Зачыняю дзверы. Некалькі хвілін слухаю яго крокі ў пад’ездзе. Іду ў кухню. Па шкле бягуць першыя буйныя кроплі. Іржавыя дахі робяцца цёмнымі. На таполях выварочваецца лісце — моцны раптоўны вецер. Чую рэзкі ўдар і звон разбітага шкла. Звон стаіць у вушах. Спяшаюся ў залу, чапляюся за крэсла, на якім сядзеў мой госць. Зачыняю фортачку.
Ціха. Краявід гарадка ярчэе, набірае колеры: асфальт робіцца бліскуча-чорным, жоўты будынак школы на вачах ператвараецца ў зялёны.
Па шыбках бяжыць залева навальніцы. Дождж і шкло размываюць і ствараюць дакладны краявід правінцыяльнага гарадка.