Гістарычная драма канца XVII веку ў пяці дзеях з пралогам
Асобы
Пан Сурынта — 32 і 50 г.
Яго жонка Рузя — 25 г.
Нянька — 30 і 48 г.
Казак — 25 г.
Кася, дачка пана Сурынты — 18 г.
Аканом пана Сурынты — 40 г.
Агата, панская ахмістрыня — 30 г.
Парабчанкі:
Ганна — 18 г.
Параска — 19 г.
Аксіння — 20 г.
Супрон, стары музыка — 60 г.
Пракоп, парабак-нагляднік — 60 г.
Бутрым, парабак — 18 г.
Янук, парабак, прыкідваецца дурнем — 25 г.
Віцька, парабак-паўстанец — 20 г.
Трызна, пан — 60 г.
Гарбарын, пан — 45 г.
Музыка І, скрыпач — 25 г,
Музыка ІІ, цымбаліст — 30 г.
Казакі.
Татарын.
Заўвагі да пастаноўкі
У першым акце на сенажаці павінна быць шмат хлапцоў і дзяўчат; з іх складаецца хор.
У другім і трэцім актах гэтыя парабкі могуць быць казакамі, а таксама і музыкамі, апрача старога Супрона, які павінен дзейнічаць з казакамі ў другім акце, у сваёй вопратцы.
Тыпы
Сурынта — вялікага росту, брунет, з доўгімі закручанымі вусамі, нос з гарбінкай. Праз 18 год прабіваецца сівізна.
У чацвёртым акце — хворы, твар паблажэў, зубы не тыя; у апошнім акце — зусім як цень.
Трызна — дробненькі, маленькі чалавечак, зусім сівы, бязвусы, носіць бакенбарды, з кіёчкам у руках.
Гарбарын — з жывоцікам, больш рухавы.
Аканом — руды, казліная бародка, востры нос; ходзіць заўсёды з канчуком.
Кася — маладая прыгожая брунетка, доўгія косы, на левай шчацэ досыць значная радзімка (намаляваць грымам).
Віцька — рослы дужы хлапец, брунет.
Татарын — у доўгіх шараварах, без кашулі, моцна загарэлы.
Хлопцы і дзяўчаты на сенажаці ў бедных сялянскіх вопратках, у лапцях. Казакі здаровыя, загарэлыя, добра апранутыя.
Парабак Янук прыкідваецца дурнем, а на справе не такі. У другім акце ён прыгожа ўбраны і служыць пры палацы.
Дэкарацыя: лес, дарога. Пры дарозе стары дарожны слуп з надпісам (надпісу не відаць); з левага боку ад гледача — вялікае дрэва і куст; з правага боку — сялянскія могілкі, крыжы. Адзін крыж ляжыць на магіле. Чуваць спеў салаўёў. Летняя ноч. Крадучыся між магіл, на дарогу выходзіць узброены казак, які выглядае некага. Потым падыходзіць да магілы, бярэ ў рукі крыж і кажа.
Казак. Брат мой, калі ты паміраў, на тваіх вуснах застыгнуў смяротны праклён. «Браты! — казаў ты, — я паміраю, як нявольнік, са скутымі рукамі і нагамі, паміраю за волю, за сваіх братоў — падданых!» Ты пасылаў пракляцце дзікаму зверу пану Сурынту за яго ўчынкі, ты прасіў мяне, калі настане дзень помсты, прыйсці на тваю магілу. Слухай жа, брат мой! Дзень помсты надышоў! (Дастаў пісталет і схаваўся за дрэвам.)
Выходзяць Сурынта, жонка, нянька з дзіцянём (ад гледача справа).
Сурынта. Нянечка, асцярожна: не зачапіся і не выпусці дзіцятка!
Нянька. О не, вялікі пане, трымаю, як той дыямент дарагі!
Сурынта. Прыгожы быў дзень, прыгожы зараз і вечар... Салаўі аж заліваюцца... Аднак, Рузечка, паспяшайма ў палацы; ноч надыходзіць ужо.
Нянька. І для дзіцяці дрэнна: сыра.
Жонка. А я гатова да раніцы тут быць, такі прыгожы вечар.
Сурынта. Ты, Рузечка, нашпацыравалася даволі!.. Пара дадому!..
Нянька. Узышлі мы на могільнік сялянскі — яшчэ чаго напалохаецеся!.. Хадзем лепш!
Жонка. Могільнік не страшан мне, а вось ад гэтай магілы неяк жудасна...
Сурынта. А што гэта за магіла?
Нянька. Ды тут парабак пахаваны, якога пан пакараў смерцю...
Сурынта. Ага, памятаю! У маёй волі гэта!.. Хадзем!..
Нянька. Крыж паваліўся... (Хацела падняць.)
Жонка. Я памагу табе, нянечка!..
Сурынта. Няхай ляжыць!..
Жонка. Нябось і яго ж матка радзіла — гадавала... Не спадзявалася ж яна, што нехта заб’е...
Сурынта. Рузя!.. Ты пляцеш недум!.. Што ён для нас?
Жонка. Ты грэх вялікі ўчыніў, забіўшы яго!..
Сурынта. Чаму гэта?
Жонка. Дык так! Парабак валяўся ў крыві, я глянула— і вось нарадзілася дзіця з радзімкай на шчацэ...
Сурынта. Гэта не прычына.
Нянька. Якраз гэта прычына, чаму радзімка ў дзіцяці...
Сурынта. Ну, годзе! Хадзем!
Жонка (углядаецца на могільнік). Гэх, які ён вялікі!.. Колькі тут слёз праліта было!
Сурынта. На тое ён і могільнік. (Паўза.) Рузя, ты нешта неспакойна, хадзем лепш адсюль! (Падышоў да яе.) Ты чаго ўздрыганулася?
Жонка. Мне страшна!
Сурынта. Рузечка, што з табою?
Жонка. Адчула раптам, што хутка памру!
Сурынта. Рузя!
Нянька. Панечка, хадзем лепш адсюль!
Жонка. Дай мне дзіця!
Нянька. Дзіцятка спіць, не трэба! (Не дае.)
Жонка. Я толькі пацалую! (Моцна пацалавала.)
Сурынта. Рузя, ці ж так можна?!. Дзіця ж спіць!
Жонка. Я ж яго кахаю!.. (Углядаецца.)
Сурынта. Рузя, ты што, мая дарагая?..
Жонка. Вось тут, на гэтым месцы, пахавайце і мяне!..
Сурынта (здзіўлена). Рузя, ну што ты кажаш?!.
З таго боку, адкуль яны выходзілі, завыў воўк.
Жонка (са страхам дзіка крыкнула). Няня! Трымай дзіцятка мацней!
Сурынта кінуўся ў бок, дзе завыў воўк. Грымнуў стрэл, і жонка пана павалілася забітаю. Сурынта кінуўся да яе, нахіліўся.
У гэты час выскачыў казак і да нянькі.
Казак. Давай дзіця! (Пачынае вырываць, нянька не дае, нарэшце вырваў і уцёк у левы бок. Нянька з крыкам пабегла за ім і падае.)
Заслона
Тая самая дэкарацыя. Праз 18 год. На могільніку на авансцэне стаіць вялікі помнік з партрэтам жонкі Сурынты. Побач сенажаць.
Парабкі і парабчанкі, падграбаючы сена, пяюць песню.
Бутрым (як скончылі песню). Гэта я разумею!.. Новая песня — жывая, як вада!..
Параска. У нашай старонцы і не чутно такіх!
Ганна (паказваючы на Касю, якая стаіць ля помніка). Ёй вось трэба дзякаваць: яна нас навучыла!..
Параска. Прыказка праўду кажа, чужое ўсё смачней!..
Ганна. Прыляцела галубка з чужога краю і падаруначак прынесла!.. Дзякуем табе!..
Пракоп. А цікава ведаць, нябось у хахлоў, дзеткі, навучылася?
Кася. Чула, як пяялі гайдамакі... Спадабалася... сабе завабіла...
Аксіння. Ну, досыць распытваць, дзе пяялі ды хто пяяў!.. Трэба ведаць, што яна госць у нас: збяглянка!..
Пракоп. Яно і праўда: лепш маўчаць!.. Яшчэ даведаецца пан — дзяўчына тады прападзе!..
Бутрым. Вясёлая песня!.. не раўня нашым!.. Весела не толькі нам, а і пані нябожчыцы, што ў гэтай магіле ляжыць.
Параска. А ты, Бутрым, не чапай касцей бядачкі!.. Спіць... і няхай спіць!..
Бутрым. Наша песня яе не абудзіць!
Ганна. А канешне трэба вам закрануць нябожчыцу?!
Пракоп. Для яе ўсё роўна! 18 год, як парыць зямлю... Даўно ўжо спарахнела!..
Кася. А скажыце, чыя гэта магіла?
Бутрым. Жонкі нашага пана!.. На гэтым месцы застрэліў яе казак, тут і пахавалі...
Пракоп. Казак страляў у пана, а куля трапіла ў грудзі ёй... Так увесь набой і застаўся ў грудзях яе... 18 год ужо прайшло!..
Бутрым. А казакі тут з частых гулялі... Бывала, наляцяць — горача сядзець. Асабліва панам давалі гарту!..
Пракоп. Скуль гэта ты ўсё ведаеш, смаркач?
Усе зарагаталі.
Бутрым. Казалі людзі...
Пракоп. Людзі, людзі... Ты ў мяне лепш запытайся — я скажу...
Усе. Скажы, Пракоп! Скажы!
Параска. Табе вядома, Пракоп, як усё было!
Пракоп. Слухайце!.. Сурынта, наш пан, грозны вельмі быў... Бывала, як забушуе — канец чалавеку, — то гайдукі на стайні засякуць, а то сам галаву кіем пашчапае... Была ў яго жонка... Любіў ён яе... ой, як любіў!.. Раз увечары вось тут на сенажаці ён з ёю праз дарогу ішоў, аж аднекуль выскачыў казак, стрэліў і замест пана забіў ягоную жонку, пасля выхапіў з рук у нянькі дзіцянё... (Кася ускрыкнула.)
Усе. Што з табой?
Кася. Нічога!.. Страшна!.. Казак выхапіў дзіця?..
Пракоп. Дык вось, выхапіў дзіця і знік. Паплакаў пан наш, пахаваў яе тут, і ўсё... 18 ужо год прайшло з таго часу...
Ганна. А чаму ж яе пахавалі якраз тут: на сялянскім могільніку?..
Усе. Але — чаму?..
Пракоп. Яна прасіла, каб на гэтым месцы яе пахаваць...
Усе ўглядаюцца на помнік.
Параска. Але ж і прыгожая яна была!..
Пракоп. Лялька!..
Усе. Ведаў яе, Пракоп?
Пракоп. Ведаў? Колькі разоў слова добрае чуў!.. Дапамагала яна беднаце!..
Янук. А дзе ж дзіця, што адабраў казак?
Пракоп. Пэўна, загінула!..
Янук. А мо дзе і жыве...
Параска (доўга ўглядалася на Касю). Дзяўчаты, гляньце!.. Як яна падобна да нябожчыцы пані!..
Усе глядзяць.
Ганна. І тварам... і носам, быццам тая сама пані перад намі стаіць!..
Пракоп. Ды кіньце вы жартаваць!.. Ну, што супольнага: яна — мужычка, а тут...
Параска. Але ж гляньце — вочы, нос...
Бутрым. Годзе вам лапатаць! Яна так падобна да жонкі пана, як я да самога Сурынты! (Залажыў рукі назад і паважна пайшоў убок. Ўсе рагочуць.)
Пракоп (да Касі). Не слухай, дзеткі! Яны адно жартуюць... Старайся, каб не даведаўся пан, што ты збеглая! Усё тады будзе добра, і мы цябе пакрыем!..
Аксіння. А ты, Пракоп, цішэй..
Ганна. А ці праўду кажуць людзі, быццам бы ў ноч на радуніцу цень нябожчыцы над магілкай з’яўляецца?..
Параска. Праўда, праўда! Я сама ўчора бачыла!
Усе. А што ж ты бачыла?
Параска. Страх над магілкай бачыла!
Усе. Які там табе страх?
Параска. А такі: нешта белае стаяла па-над магілаю і хісталася ад ветру...
Усе. А-я-яй!..
Параска. Так, так!.. Белае... падобнае да чалавека...
Ганна. Ну, гэта, пэўна, яна была!..
Бутрым. А потым што?
Параска. Я і памяць страціла... Ледзьве ўцякла...
Бутрым. Ну і дуркеша ты, Парася!.. Ці ж гэта быў страх?!
Параска. А то як жа!.. Страх, каб я свету не бачыла!..
Бутрым. Гэта ж быў я! Ха, ха, ха!..
Усе рагочуць.
Параска. Маніш, маніш!..
Бутрым. Я яшчэ пеўнем заспяваў, каб табе больш страху нагнаць!..
Параска. Во, злыдзень! Напужаў толькі!..
Ганна. І добра зрабіў! Бо не трэба цягацца апоўначы, а лепш у хаце сядзець!
Параска. Трэба было!..
Ганна. Бач яе — марцовая паненка!..
Параска. Хто б смяяўся, ды не ты б!..
Ганна. Я ж поначы не цягаюся...
Параска. Святая!.. Анёльчык!.. А з Сымонам хто галубіцца?..
Ганна. А з Дзянісам хто мілуецца?
Параска. Твой Сымон смаркаты!
Ганна. А твой Дзяніс гарбаты!
Усе рагочуць.
Янук. Ну, годзе, сакатухі!.. Спляліся ўжо!..
Параска. А чаго ёй ад мяне трэба?
Ганна. А табе чаго?
Параска. Дурніца, змоўкні!
Ганна. Ты сама дурніца!
Дзеўкі пачалі біцца.
Янук. Кіньце, авечкі бясхвостыя, а то я вас інакш папрашу!.. (Пачаў іх разводзіць, а яны яго павалілі і надавалі гуплікаў. Ён адбег убок.)
Усе. Давай, давай.
Янук. Дзяўчаткі, завошта?
Параска. А хто цябе выклікаў на гутарку?
Ганна. І я кажу, чаго ты выскачыў?.. Мы пасварыліся, мы і памірымся!..
Бутрым (падышоў да Янука, узяў яго за вуха). Хадзі сюды! (Прывёў на авансцэну.)
Янук (ідучы). Чаго?
Бутрым. Добра далі? (Пусціў. Усе рагочуць.)
Пракоп. Віцька ідзе!
Бутрым. Ну, годзе сварыцца!
Усе хлапцы. Ага, добра! (Узрадаваліся.)
Ганна. Нарэшце! Цэлы дзень недзе бадзяўся, а нанач цягнецца!..
Бутрым. А гэта справа не твая! Маўчы і не гаўкай, а то вецер падхопіць і да пана замчыць!..
Пракоп. А пан вуха трымае востра!
Янук. Воўк здалёк стрэльбу чуе!
Бутрым. На тое ён і воўк!
Параска. А скажыце, браткі, толкам, куды гэта Віцька адлучаецца?
Ганна. Мала ўдзень, дык і ўночы!..
Бутрым. Маладзенькія яшчэ!.. Няхай вось зубкі адрастуць, каб языкі мацней трымаліся!
Аксіння. Зялёная яшчэ, галубачка!
Ганна. Бач, якая спелая — нябось на прыпечку ляжала, дык падсохла!..
Аксіння. Ці не замнога гаворыш?
Бутрым. Ну, досыць вам сварыцца! Рыхтуйцеся да полудня з Віцькам... Вунь і стары Супрон ідзе...
Усе (радасна). Гэта ж ён полудзень нясе! (Гоман.)
Прыйшоў стары парабак Супрон з вядром, міскамі, лыжкамі і хлебам. Усе кінуліся да яго.
Супрон. Чакайце, чакайце!.. (Дзеліць хлеб. Усе пачынаюць есці. Янук моцна сёрбае.)
Ганна (да Янука). Ды не сёрбай ты так, а то яшчэ мяне ў сваю мяліцу ўцягнеш!
Усе рагочуць.
Параска. У яго рот, як торба!
Ганна. І стварыў жа бог такую недарэку!..
Янук. Ну, годзе, годзе, а то сухім хлебам падавішся!..
Ганна. Не бойся, не падаўлюся! (Папярхнулася, усе рагочуць.)
Янук (стукнуўшы ёй у карак). Ну, глытай! Глытай!
Параска (да Агаты, якая сядзела паводдаль і не ела). Агата! Хадзі да нас, укусі трохі парабчанскай долі!..
Ганна. Будзе яна есці хлеб з жарствою?!
Бутрым. Яна нядаўна з панам каравай ела!
Параска. Хадзі, Агата, ды раскажы, як ты з панам стол дзяліла!..
Усе рагочуць.
Агата. Ды кіньце вы жарты з гэтага строіць!..
Прыйшоў Віцька.
Параска. Віцька, дзе ты бадзяешся?..
Віцька. Занудзілася?..
Параска. Мы хочам ведаць!..
Віцька. У лесе на прыволлі быў!.. Слухаў, пра што шапацелі дрэвы...
Бутрым. Во, чула!
Параска. Абы час змарнаваць!
Ганна. Разгультаіўся хлапец!
Аксіння. А табе што?
Віцька. Прыйдзе час — расквітаемся!.. Сягоння вы за мяне, а там я за вас!..
Ганна. Ён прыстаў да мяцежнікаў!..
Бутрым. Цыц!
Усе хлопцы ўстрывожыліся, незадаволена глядзяць на Ганну.
Бутрым. Авечка ты шалёная, маўчы, а то нос на порхаўку саб’ю!.. Дзе табе тыя мяцежнікі?.. Хочаш, каб панскія конюхі дачуліся ды скуру тваю на рамяні парэзалі?
Віцька. Перш чым казаць, добра адмяркуй, што кажаш!.. А па-другое, мяцежнікаў не бойся: яны нашы прыхільнікі!..
Агата. Каб іх свет не ведаў, такіх прыхільнікаў! Маёнткі панскія рабуюць!
Бутрым. Зноў гаўкаеш?
Агата. А што ж, няпраўда?
Аксіння. Слухай, Бутрым, пакінь ты з ёю спрачацца, бо дурня ніколі не навучыш!..
Агата. Ты сама дурань!..
Бутрым. Ой, прыйдзецца табе, Агата, пастку зачыніць!..
Пракоп. Як далікатна — зачыніць, кажы проста — замазаць!..
Агата. Сабе замаж!
Віцька. Агата, няўжо ты не навучылася, як жыць на свеце?
Агата. Навучы, калі ласка!
Віцька. Нашто так бароніш паноў?
Агата. А што пан — не чалавек?
Бутрым. Во дзе прыхільніца!
Віцька. Ды што з ёю гаварыць!
Агата. Не гавары, будзь ласкаў!
Чуцен рог мыслівага.
Віцька. Пан сюды ідзе!
Узняўся гоман. Усе ўзяліся падграбаць сена.
Бутрым. Паклікалі, ну дык ідзе. Бач, як узяліся за працу!..
Параска. Нешта ён часта пачаў заглядаць сюды!
Аксіння. Шукае нечага!..
Віцька. Добрага сука, каб павесіцца!
Бутрым. Лоўка, Віцька!
Пракоп. Ямчэй і быць не можа!.. А мне, Віценька, здаецца, што пан ужо вісіць і вецер ногі калыша!..
Янук. А пан усё дыша! (Зарагатаў.)
Параска. А ўсё ж хочацца ведаць, чаго ён заглядае сюды!..
Ганна. А калі так хочаш ведаць, падыдзі ды запытайся: паночку даражэнькі, чаго гэта ты бадзяешся па сенажаці?
Бутрым. І адказ быў ба!.. Тры дні чухала б патыліцу!..
Параска. Жарты жартамі, а як убачыць ён нашу працу, дастануць на арэхі і парабкі, і парабчанкі!..
Агата. І чаму вы так дрэнна думаеце пра пана? Няўжо ён такі нядобры?
Усе. І!.. Як расхваліла, падумаць!..
Бутрым. Бач, якая заступніца!
Усе. Змоўкні ты!..
Параска. Пажыла з ім не так многа, а розуму набралася вунь колькі!..
Віцька. Мала яшчэ паплакала праз яго?
Агата. Ты не бачыў маіх слёз!
Аксіння. Трохі пачакай, запяеш ваўком!..
Віцька. Прыказка нездарма кажа: хвалі сена ў стагу, а пана ў грабу!..
Агата. Няхай ён жыве! Смерці я яго не жадаю!..
Пракоп. Цішэй вы, цішэй!.. Ён зусім блізка!..
Віцька (глядзіць ўдаль). І сабака рудая следам за ім!..
Бутрым. Ды ён жа без яго ані кроку!..
Пракоп. Ой, відаць, злы сёння пан Сурынта, у зямлю глядзіць і вус круціць!
Параска. Будзе бяда!
Пракоп. А тут загультаілі ўсе, сена не паспелі ў стагі злажыць! На мой горб бяда будзе!..
Бутрым. А што, каб затуманіць пану вочы?!
Пракоп. Ды чым?
Бутрым. Песню заспяваць, а ён спевы любіць!
Пракоп. Заспявайце, дзеткі!
Бутрым. А якую?..
Ганна. Ды гэтую новую, што збяглянка навучыла нас!..
Бутрым. Цішэй, няможна ж!.. Хочаш, каб такі даведаўся пан?!
Віцька. Песню спявайце яе! (На Касю.) Чаго палохацца?!
Аксіння. Вы, хлопцы, памятайце ж, каб ніхто з вас і слова не ўспомніў пра яе!..
Бутрым. Па нас будзьце спакойны!..
Аксіння. А ты, Кася, глядзі! Як падыдзе пан, каб вачэй не ўзняла!.. Убачыць — прападзеш: ён прыгожых любіць!..
Кася. А можа, мне схавацца?
Агата. Яшчэ чаго, павінна тут застацца!..
Аксіння. Ну, дык памятайце ж, пра тое, што яна збеглая, пан ведаць не павінен!
Запяялі песню, Віцька схаваўся раней за капою сена. Падышоў Сурынта. За плячамі ў яго стрэльба, торба, стаў за дрэвам і слухае. Парабкі яго не бачаць.
Сурынта (пад канец спеву). Нішто сабе песня! Я яе з ахвотаю слухаю!..
Усе. Дзень добры, вяльможны пане!
Сурынта. Я гэткай песні і не чуў раней! (Паўза.) А ў якой старонцы пяюць такую песню? (Усе маўчаць.) Хіба глухі?.. У якой старонцы?..
Бутрым. Не ведаем, паночку!..
Агата. Я ведаю!.. Вось гэта парабчанка (на Касю) навучыла нас!
Усе захваляваліся. Пракоп адышоў убок. Кася стаіць пры помніку, тварам да публікі.
Сурынта. А хіба ж яна не мая? (Паўза.) Глухія вы, ці што? (Гнеўна.) Нагляднік!
Пракоп. Я тут, панок!
Сурынта. Чыя яна?
Пракоп. Не ведаю, панок. Учора толькі я з лесу вярнуўся.
Сурынта (упарта разглядаючы Касю, не гледзячы на Пракопа). А ты што ў лесе робіш?
Бутрым (падшапнуў таму). Лес карчаваў...
Пракоп. Лес карчаваў...
Сурынта. Дык хто ж яна?
Агата. Я скажу. Яна не наша.
Усе захваляваліся, хлопцы скрытна замахалі на яе кулакамі.
Сурынта. А... Значыць, бяглянка. Нябось аднекуль уцякла. (Падышоў да яе.) Адкуль ты, дзяўчына?
Кася павярнулася, Сурынта глянуў на яе і спыніўся.
Кася. З Мазыршчыны! (Становіцца на калені.) Паночку, даражэнькі! Я бяглянка... пашкадуйце!..
Віцька хацеў быў кінуцца на пана, але хлопцы стрымалі яго.
Сурынта. Устань! (Кася ўстала.) Як даўно тут?
Кася. Два тыдні...
Сурынта. Якога пана парабчанка? (Паглядае то на Касю, то на помнік.)
Кася. Пана Свяцкага.
Сурынта. А раней ты не была тут?
Кася. Не...
Сурынта. Чаму ж мне твар твой як бы знаёмы. (Паўза. Пра сябе.) Як падобна! Ну, добра! (Парабкі ў час размовы зацікавіліся і перасталі працаваць.) Ну, а вы чаго ўтаропіліся? (Грозна.) Вам што?.. Аканом! (Сурова глядзіць на парабкаў.)
Прыбег аканом. У руках яго некалькі палак.
Аканом. Я тут! (Убачыўшы, што пан заглядзеўся на парабкаў, разглядае Касю.)
Сурынта. Як працуюць?!. Дагледзь іх...
Аканом. Рад слухаць! (Дае палкі.) Выбірайце, ваша мосць! (Сурынта ўзяў.) Адстане цела ад касцей, а кій жыць будзе.
Сурынта. Гэтую парабчанку да мяне ў двор!
Аканом. Рад слухаць! (Сурынта адышоў.) О!.. Вы — гультаі! (Сурова агрызнуўся.) Чумы на вас няма! (Падышоў да Касі, ласкавым голасам.) Не палохайся, я не на цябе! Пойдзем сабе сцежачкай да пана, а не, заначуеш у мяне! (Хутка пайшоў следам за панам.)
Бутрым. Не відаць ужо пана!..
Віцька. Зараз вернецца, пагладзіць косці новым кіем!.. Гэх, высока ўздымаюцца мае грудзі!..
Бутрым (да Агаты). Сучка, набрахала!
Агата. Ён усё ведаў аб ёй. У яго зрок спрытны!..
Бутрым. Біць цябе трэба! (Замахнуўся.)
Віцька (спыніў). Стой!..
Агата. Ану, спрабуй!
Бутрым. Рук не хачу брудзіць...
Віцька. Маўчыце, хлопцы!.. Дайце хвілінку супачыць... Сэрца сціскаецца, да помсты кліча!..
Пракоп. Што ж цяпер будзе?
Агата. Анічога не будзе, трэба ёй ісці да пана.
Кася. Зараз ісці?
Агата. Раз пан загадаў — трэба!
Кася хацела ісці.
Віцька. Чакай, не хадзі!
Агата. Як-то чакай, пусці!
Віцька. Ды я цябе калі пушчу, на дарогу не трапіш!
Агата. Ого, які страх!
Віцька. Ты мне глядзі! Я жартаваць не ўмею!
Агата. І чаго ты вызверыўся?
Віцька. А нашто ж ты яе выпраўляеш!.. Хочаш, каб хутчэй тваё месца заняла!.. Здаецца ж, не так даўно сама была панскай палюбоўніцай, а цяпер, калі красу страціла, граблі ў рукі даў...
Агата. Маўчы ты, ліхадзей!
Бутрым. Хоць бы дзе камень знайсці ды па мызе заехаць!..
Пракоп. Утапіць ведзьму!
Аксіння. Камень на шыю ды ў вір галавою!
Ганна. Гэткую і вада не прыме!..
Агата. Цьфу на вас!
Бутрым. А ты не плюйся, а то — як плюну!..
Віцька. І прыйшло ж у галаву падсылаць дзяўчыну да гэтага павука!..
Параска. Справа вядомая!.. Уловіць у свае лапы, высмакча кроў, а пасля граблі ў рукі ды на сенажаць!..
Ганна. Не першая ўжо!
Бутрым. І як жа цяпер быць?
Віцька. А што?
Бутрым. Казаў жа прыйсці ў двор!..
Пракоп. Яшчэ судзіць будзе за пабег!..
Віцька (грозна). Судзіць! Няхай спрабуе! Хадзем, Кася! (Пайшоў з Касяй; граблі яе засталіся ля помніка.)
Бутрым. Вось табе і загваздка!
Пракоп. А нешта такі будзе!
Агата. А будзе тое, што і са мною! У палац праз дзверы, а з палаца праз акно!.. Як гразь — на дарогу!..
Параска. Такую, як ты, за нагу ды на асіну!
Агата. Глядзі, каб сама не палезла!
Бутрым. Сыдзі з воч, гадзіна! (Прапёрлі яе прэч.) Колькі жоўці ў гэтай дзяўчыне!..
Пракоп. А раней яна не была гэткая!..
Параска. Пажыла ў палацах — навучылася!..
Бутрым (глянуў убок). Во, зноў чэша наш пан Сурынта!..
Параска. І чаго яго нячысты носіць?
Ганна. Каб ён свету не ведаў!
Аксіння. Але ж цішэй, цішэй! Ён яшчэ пачуе!..
Падышоў Віцька.
Віцька. Нічога не пачуе: ён яшчэ далёка! Ану, хлопцы, сюды, а вы, дзяўчаткі, на хвілінку прэч адсюль (Дзяўчаты выходзяць, апроч Аксінні.) Вось што, браткі! (Убачыў Янука.) А дурны чаго тут?
Янук. Браточкі, і я з вамі.
Хлопцы адводзяць яго прэч. Хлопцы гуртаваліся ля Віцькі, а Янук здалёк прысеў, быццам папраўляе лапці, слухае.
Віцька. Сягоння ўначы мы павінны ўцякаць!.. Усё падрыхтавана!.. З гэтага двара бягуць 20 хлопцаў, ад Трызны — 18 і ад Гарбарына — 35.
Бутрым. Якім шляхам?
Віцька. Раней у Сіні Бор, а там да гайдамакаў! Сягоння ўначы павяду вас!..
Аксіння. А як на развітанне... запалім панскія харомы?
Віцька. Якраз не трэба!
Аксіння. Як жа без падзякі адысці?
Віцька. У свой час падзякуем! (Да дзяўчат.) Ану, падсуньцеся бліжэй!
Выходзяць усе дзяўчаты, да іх далучыўся Янук, агульны гоман.
Віцька знік. Падышоў Сурынта.
Сурынта. Эй, эй, як бачу, праца не пасоўваецца ў вас!.. Байкі адзін другому баеце?! Граблі чые валяюцца?..
Бутрым. Ды гэта ж яе...
Сурынта. А дзе яна?
Бутрым. Па загаду панскаму — у двор пайшла!..
Сурынта. У двор, чаму ж я яе не бачыў!.. Хто на імшарыне працуе?
Бутрым. Пакуль што ніхто!
Сурынта. Марш на імшарыну! Сена ў копы злажыць! (Усе адыходзяць.) Погляд вачэй у гэтай дзяўчыны нейкі асаблівы!.. Гэта калі я глянуў у глыбіню яе вачэй, то мне ўспомнілася мая нябожчыца жонка!..
Крадучыся, падышоў Янук.
Янук (стаў на калені). Паночку, будзьце асцярожны!.. Парабкі, зладзеі, хочуць маёнтак панскі запаліць і да гайдамакаў сягоння ўначы ўцякаць!..
Сурынта. Мае парабкі?
Янук. Вашыя, паночку, вашы!..
Сурынта. А ты скуль гэта ведаеш?
Янук. Сам на свае вушы чуў! Вось толькі што на гэтым месцы!..
Сурынта. Хто ж з іх заводчык?!.
Янук. Ды Віцька-парабак!..
Сурынта. А ты добра даведаўся?
Янук. Усё да каліўца!.. Я, паночку, верны ваш слуга, і дзень і ноч на варце... Усё, што толькі яны брэшуць, я збіраюся пану давесці! Мяне яны за дурня лічаць, а я, богу дзякаваць, далёка не такі!..
Сурынта. Вось што! Бяжы зараз у двор, старожы дай загад! (Паўза.) Але не, я сам!.. Дзякую табе за службу верную! Заўтра пачэсную мясціну ты зоймеш у маіх палацах!..
Янук (цалуючы рукі). Галаву гатоў злажыць за пана!
Сурынта. Скінеш лапці — кунтуш надзенеш! Шляхецтва табе потым дам!
Янук (рукі да неба). Божа мой, якая міласць, нарэшце дачакаўся!
Сурынта. Ідзі!
Янук пайшоў управа і знік за могілкамі.
Сурынта. Вось дык навіна! Добра, што дазнаўся! Усіх павешу, як сабак!
Падышла Агата плачучы.
Сурынта. А ты чаго, як той цень, снуеш за мною?
Агата. Я граблі прыйшла ўзяць!
Сурынта. Чаго ж плачаш?
Агата. Як жа мне не плакаць, калі сэрца маё так баліць, так баліць! З мяне смяюцца, панявераць, плююць у твар!.. А што дрэннага зрабіла я вам, за што выгналі на смех да парабкаў!
Сурынта. Усё сказала?
Агата. Успомніце ж, як я не здавалася на ваш загад!.. Я баялася ісці ў вашыя харомы, вы ж мяне гвалтам прымусілі, а потым выгналі.
Сурынта. Ідзі да парабкаў!
Агата. Застрэльце мяне лепш, як так здзекавацца!
Сурынта. Я сказаў — марш!
Агата. Я не хачу ад вас нічога, толькі не пасылайце мяне да парабкаў.
Сурынта. Я ведаю, што раблю!.. Паставіў — і працуй!..
Агата. Я хворая і не магу працаваць!
Сурынта (грозна). Марш!
Агата хацела ўзяць граблі, але Сурынта наступіў на іх нагой.
Агата, сурова глянуўшы, пайшла.
Сурынта. Як блізка да сэрца ўзяла!.. Вы гвалтам мяне прымусілі!.. Я права меў на гэта, на тое ты мая падданая!
Чуцен голас Касі: «Віценька, пачакай, я толькі граблі забяру!»
Убегла, убачыла Сурынту і са страхам стала.
Сурынта. Ну, чаго ж спалохалася?
Кася. Я граблі хацела ўзяць!
Сурынта. Паслухмяная ты, дзяўчынка, і песні зычныя пяеш... Ты сірата?
Кася. У мяне няма нікога!..
Сурынта. Маці твая дзе?
Кася. Мамы я не бачыла ніколі!..
Сурынта. Бацька?
Кася. Не ведала!
Сурынта. Тым лепш!.. Я запішу цябе да сваіх падданых!..
Кася. Паночку, не карайце мяне за пабег!..
Сурынта. Па закону кожны ўцякач, калі самаўладна пакідае свайго пана, падлягае вялікай кары! (Кася спалохалася.) Але... але табе будзе даравана мною воля!..
Кася (хацела пацалаваць руку). Дзякую, паночку, вы як родны бацька!
Сурынта. Не трэба дзякаваць, бяры свае грабелькі, і пойдзем!..
Кася. А мяне там чакае...
Сурынта. Хто?
Кася (не адразу). Віцька!..
Сурынта. Які такі Віцька?..
Кася (ўпаўшым голасам). Ваш парабак!
Сурынта. А ў цябе што з ім? (Паўза.) Любіш яго? (Яшчэ мацней.) Любіш яго? (Кася кіўнула галавою.) Хадзем за мною! (Пайшоў, а Кася за ім.)
Віцька (як яны пайшлі, выскачыў з-за куста). Гэх ты, пракляты!.. З-пад рук узяў! Ну, што ж цяпер рабіць?! Уся кроў узбурана... дагнаць бы ды прасадзіць нажом!.. Н-не... пачакаю, сцішся, маё сэрца, будуць і нашыя дні радасці! (Убачыў, што бяжыць аканом.) Во, яшчэ адзін спяшаецца сюды, спажыву чуе! Ану набок! (Схаваўся зноў за куст.)
Прыйшоў аканом.
Аканом. Эге-ге! Працаваць перасталі!.. Сонца над лесам, а яны так сабе!.. Чакайце ж вы ў мяне, гультаі!.. Я вам дам!.. І новенькая парабчанка таксама знікла, а важная дзяўчынка! Душу ўсю маю ўскалыхнула, так перад вачыма і стаіць!.. Гэх, хоць бы пан Сурынта да сябе яе не прыгарнуў, але не!.. Я трупам лягу, а яна будзе маёю!..
Віцька ціха выйшаў з-за куста і стукнуў яму па плячы, аканом аж сеў.
Аканом (убачыўшы яго). Гэта што яшчэ?
Віцька. Цыц, а то ў зямлю ўганю!..
Аканом (ласкава, не ўстаючы). Браток, за што ж?
Віцька. Уставай, паскуда! (Хапіў яго за карак і паставіў на ногі.)
Віцька. Ты з кім тут гаварыў?
Аканом. Гэта я з ветрам!..
Віцька. А пра новенькую парабчанку не ўспамінаў?
Аканом. Нашто яна мне, я баб цярпець не магу!..
Віцька (замахнуўся). Эх ты, каршун крыважэрны!
Аканом (згінаючы каленкі). Браток, браток!..
Віцька (грозна). Ты мне глядзі!.. Хоць адным словам пакрыўдзіш яе — не дарую!..
Аканом. Клянуся небам!.. Не пакрыўджу!..
Віцька. А цяпер жаліцца да пана пабяжыш?!
Аканом. Ці ж я баба?!.
Віцька. Бачыў мяне?
Аканом. Сягоння не бачыў!..
Віцька. Гаварыў са мною?..
Аканом. Ні слова!..
Віцька. Мне твой пан не страшны, зачэпіць мяне, з дымам паляціць усё!.. А з цябе, калі даведаюся, жылы выматаю. З Віцькам жарты малыя!..
Аканом. Я цяпер ведаю!..
Віцька. Ну, калі ведаеш, дык будзь жа асцярожным!..
Аканом. А то як жа! Трэба ж!..
Віцька. Ідзі... і памятай!..
Аканом адыходзіць з асцярогаю. Віцька на яго замахнуўся, аканом пабег. Прыйшла Агата.
Агата. Віця! Я вінавата, судзі мяне!.. Я сама не ведаю, што чыню, я не паслухала цябе, выдала гэту няшчасную парабчанку... Бараніла пана — даруй мне!..
Віцька. Мала гэтага, Агата! Каб разагнаць думкі, якія злажыліся ў нас пра цябе, ты павінна...
Агата. Усё выкажу, усё!.. Ад шчырага сэрца, каб не быць больш вашым ворагам!.. Праўда, я бараніла яго, бараніла яго сягоння яшчэ, вось тут, а цяпер праклінаю яго!.. Шмат праз яго няшчасных, а разам з імі і я!.. Не праганяй жа, Віця, мяне!.. Я пастараюся заслужыць іншых да сябе адносін!..
Віцька. Мала гэтага, Агата! Такі раптоўны нахіл у наш бок мала выклікае да сябе веры... Так бараніць яго мог толькі яго сабрат — пан, а ты ж мужычка, яго падданая, чалавек без права і голасу!.. Ну, скажы, што добрага мела ты ад яго? Нічога!.. Ён цябе прымусам уцягнуў у панскія палацы і потым выкінуў на вуліцу! Што добрага мы маем ад яго? Век працуем, а ў нагароду гайдукі вечна лупцуюць пас! (Грозна.) Не бараніць, а нож тачыць востры трэба!.. Але калі ўжо ты хочаш быць нашай прыхільніцай, дык не шукай шчасця пану, а кліч народ да помсты! Ад гэтага залежыць нашае шчасце!..
Агата. Віця. Клянуся ж, клянуся касцьмі (на магілы) гэтых сялян, што я памшчуся, і так памшчуся, што зямля заззяе чырвоным полымем!..
Віцька. Ведаеш, Агата? Менш гавары, больш рабі!
Агата. Ну, добра, я сказала, і на сэрцы ўжо куды лягчэй! Даруй жа мне і лічы мяне сваёю аднадумніцаю, якая з табою пойдзе ў агонь! (Пайшла.)
Віцька. Якая змена! Агата, такая прыхільніца пана, перайшла цяпер на наш бок!.. Гэта ўцешна!..
Прыбегла Кася.
Кася (радасна). Віця, каб ты ведаў, які добры пан!
Віцька (спахмурнеў). Няўжо добры?
Кася. Ласкава са мною гаварыў і забірае мяне да сябе ў двор!
Віцька. Якая міласць!
Кася. Я так рада! Так рада!
Віцька. Радуйся!.. Скінеш андарак, надзенеш аксаміткі!..
Кася. Я папрашу пана, каб і цябе ён паставіў да лягчэйшай працы!..
Віцька. Не прасі.
Кася. Чаму?
Віцька. Дорага табе будзе гэта каштаваць.
Кася. Не разумею я цябе, Віця!
Віцька. Ты шмат чаго яшчэ не разумееш!
Кася. І таму ты, Віця, гэтакі злы?
Віцька. Эх, Кася, не пытайся.
У гэты час, крадучыся, падышоў Сурынта, убачыў і схаваўся за дрэва, зняўшы стрэльбу з пляча.
Кася. Віця, у чым жа справа?..
Віцька. Ты ж сама лезеш у пятлю, не зважаючы на тое, што праз гэтага чалавека мора праліта слёз!..
Сурынта (выскачыўшы). Ты, што гэта, мяцежнік, парабкаў збіраеш?
Віцька. Што? Не падабаецца вам, панок?..
Сурынта. У, гад!
Хацеў стрэліць, Віцька выхапіў з халявы нож, замахнуўся. Кася кінулася між імі, загарадзіла сваімі грудзьмі Віцьку. У гэты час з-за каменя выскачыў парабак Янук, схапіў за руку Віцьку, у таго выпаў нож, між імі пачалася бойка. Віцька, нарэшце, кінуў аб зямлю Янука і сам наўцёкі.
Сурынта (у другі бок). Гэй, служба!.. Сюды!.. Мяцеж!.. (Пабег.)
Кася (за ім). Што будзе?! Што будзе?!
Аканом (з-за куста). Ах, каб цябе чума!.. Ледзь пана Сурынту не забіў!.. Вось шкада дык шкада!.. Я толькі гэтага і чакаю! Але нічагутка! (У той бок, куды пайшоў Сурынта.) Ты загінеш, і на тваіх касцях крумкачы гуляць вяселле будуць, а з ёю жыць буду я, я!..
Заслона
У пакоях Сурынты. Пасярэдзіне вялікае венецыянскае акно, злева і справа — дзверы. Па сценах — партрэты продкаў-магнатаў, развешана зброя. Пасярэдзіне сцэны — стол, за сталом сядзяць паны: Сурынта, Гарбарын і Трызна. У іх гулянка. На стале пітво і закуска.
Усе (падняўшы чары). Віват! Віват!
Гарбарын і Трызна. Няхай жыве пан Сурынта!..
Сурынта. І я дабра жадаю вам, суседзі слаўныя мае! І межы, і лясны абшар уладанняў нашых далучаць нас у моцную сям’ю. Патомак слаўны Трызнаў, радавіты Гарбарын — вы родныя мне па духу, па крыві... Мы з вамі сёння сонца разам сустрэнем!..
Гарбарын. Да раніцы гуляцьмем!..
Трызна. Да свету!..
Сурынта. Музыкаў зараз клікнем, і маладзіц сюды прывалакуць, загад такі я даў!..
Гарбарын. Няўжо?
Сурынта. Прыгожых... свежых... з-пад вянца!..
Трызна. Шокі-бокі, гоцаца, гані дзевак з-пад вянца!..
Гарбарын. Люблю разгул-вяселле, гатоў за гэта жыццё аддаць!..
Сурынта. Не аддавай жыцця затанна, бо жыць на свеце будзеш толькі раз!
Гарбарын. Хоць раз, але ўжо так, каб памятна ўсім было!..
Трызна. Шокі-бокі, гані дзевак з-пад вянца!..
Сурынта. Вось зараз прыйдзе верны мой слуга, і маладух сюды прыгоняць. (Папляскаў у далоні.)
З’явіўся Янук — ён ужо апрануты ў кунтуш; за паяском у яго канчук.
Сурынта. Аканома сюды дай!
Янук. Праз хвілю будзе тут! (Выйшаў.)
Сурынта. Вось верны мне слуга — як той сабака!.. Шмат парабкаў да гайдамакаў уцяклі, а ён сам захацеў застацца!..
Гарбарын. Ну, будзь здароў!
Трызна. Жыві і ты сабе на радасць! Віват!
Уваходзіць аканом.
Аканом. Я тут, вялікі пане!
Сурынта. Кажы, сабачы сын, што, як дзяўчаты?!.
Аканом. Вось толькі поп звянчае, на панскі каравай малодак прывяду. Няхай гуляюць на здароўе вам!..
Трызна. Шокі-бокі, гоцаца, гані дзевак з-пад вянца!..
Гарбарын. А колькі іх у цябе?..
Аканом. Тры!
Трызна. Замала для мяне!..
Сурынта. Здаволяць!..
Гарбарын. Так, мудрая галава!.. Жыві ж на радасць нашу!..
Сурынта (да аканома). Чые дзяўчаты пад вянцом?
Трызна. Ці не ўсё роўна? Абы дзяўчынкі!..
Гарбарын. І я кажу!.. У гэткім разе не пытаюць!..
Трызна. Ды нам і не да твару ведаць радаслоўе мужыкоў!..
Сурынта. Ну, чые ж дзяўчаты пад вянцом?
Аканом. Ганулька сінявокая, Параска сіраціна і Марыся, дачка музыкі!
Сурынта (здзіўлена). Сягоння шлюб Марыські?
Аканом. Якраз цяпер!
Сурынта. І ты цяпер мне толькі кажаш?
Аканом. Даруйце, пане, яна ж у мужа яшчэ і не была!.. Пачын ваш першы!..
Сурынта. А ты не памятаеш, руды сабака, мой загад, як за Марыськай наглядаць?
Аканом. Я і наглядаў!..
Сурынта. Ой, глядзі мне, злыдне, наклічаш немачы на карак свой!..
Аканом. Я спадзяюся толькі ласку заслужыць!..
Сурынта. Чаму не ідуць!
Трызна (з Гарбарынам у час размовы Сурынты з аканомам мімічна гутарылі). Я буду поп!
Гарбарын. А я жаніх!
Сурынта (да аканома). Для цябе дзве дарогі. Заслужыш міласць панскую — шляхецкі герб, зямля, а не — я бізунамі засяку!..
Аканом. Душу гатоў аддаць!
Трызна. Пакуль там душу, дзяўчыну лепш давай!
Гарбарын. З душы тваёй я чаравік не пашыю!..
Відаць праз акно, як Янук вядзе трох музыкаў.
Аканом. А вось і музыкі пад акном!..
Трызна. А маладзіцы?..
Аканом. Праз хвілю будуць!..
Гарбарын. А не ўцякуць?
Аканом. З рук маіх яшчэ ніхто не ўцякаў! Там людзі пэўныя сочаць за імі, не выпусцяць!..
Сурынта. Усё ў парадку, мае вы дарагія госці!.. Маладзічак мы сустрэнем з музыкай, з парадам!..
Трызна. З парадам, з карнавалам!..
Гарбарын. З салодкім караваем!..
Сурынта (да аканома). Кліч сюды музыкаў! Аканом (адчыніўшы дзверы). Гэй, музыкі! Хутчэй перад ясныя паноў вяльможныя вочы!
Увайшлі трое музыкаў — 2 скрыпкі і цымбалы; між імі стары музыка, парабак Супрон; ён скрыпач.
Аканом. Пашану перш злажыце, хамы! (Сарваў з Супрона з галавы шапку і кінуў яе аб зямлю.)
Сурынта (да старога Супрона). Ну, стары, даўно не чуў я тваёй музыкі!.. Сягоння будзеш весяліць нашу грамаду!..
Чуваць галасы мужчын і кабет за сцэнай, і ўсё больш і больш.
Сурынта. Што там за шум?
Аканом. Маладзіц вядуць... Вядома, гаспадары іх не рады праву пана...
Сурынта. Бач іх!..
Трызна. Па раніцы няхай прыходзяць — аддамо!..
Гарбарын. А пакуль ноч, то будуць нашы!..
За акном відаць, як Янук адганяе канчуком народ і нарэшце пераганяе да дзвярэй трох маладзіц. Шум патроху сціхае.
Сурынта. Ану-тка, расчыні ты дзверы як належыць!..
Аканом расчыняе дзверы. Увайшлі тры дзяўчыны: Ганна, Параска, Марыся, убраныя ў шлюбнае; усе яны плачуць. Паны ж радасна рагочуць.
Аканом. Вось гусачкі-сівалапкі!.. Ану, смялей, смялей да пана!
Трызна. Я пан.
Гарбарын. І я пан!
Трызна. Мне адну!
Гарбарын. І мне адну!
Аканом (падводзіць да пана Сурынты Марысю). А вось і Марыся сінявока!..
Сурынта. Ну, чаго ж засаромелася, як чырвоная калінка?..
Аканом. Сумленная, паночку!..
Сурынта. Пад вянцом стаяла?
Марыся. Стаяла!
Сурынта. З кім?
Марыся. З Ігнатам!
Сурынта. А даўно ты знаёма з ім?
Марыся. Разам гадаваліся!
Сурынта (грозна тупнуўшы нагою). Знаёма, знацца, блізка з ім?!.
Марыся спалохалася і не можа адказаць.
Аканом. Яна з ім спатыкалася, паночку, толькі ўдзень! Мая ў тым парука!..
Гарбарын. Чаго тут байкі баяць! Вызначай хутчэй, каму якую!..
Трызна. Па мне давай сюды любую!..
Сурынта. Вось гэтыя для вас, Марыся ж для мяне!.. (Дзяўчаты кінуліся на калені з плачам: «Паночку, пашкадуйце!») Дарэмна просіце! У вашай хаце не будзе весялей ад нас! Усё ў нас тут ёсць: музыкі, гарэлка, за свата аканом...
Трызна. А я жаніх!..
Сурынта. Ты, аканоме, сват!
Аканом. Абы загад — сабакам брахаць пачну!..
Гарбарын. Ану, загаўкай!
Аканом чакае загаду пана.
Сурынта. Ну, што ж!
(Аканом брэша, як сабака, яны рагочуць, дзяўчаты плачуць. Потым Сурынта ўзяў ручнік, падазваў аканома.) Хадзі сюды! Ты будзеш за свата ў нас! (Аканом стаў перад ім на каленкі, ён завязаў яму ручнік, штурхнуў нагою, аканом паваліўся.)
Трызна. Вясельны карнавал!
Сурынта. Стол накрыць і маладзіц дап’яна напаіць!
Трызна. Тут маладосць жыве!
Гарбарын. І радасць, і вяселле!..
Сурынта. Музыкі! Грайце!
Музыкі, апрача Супрона, граюць польку.
Трызна (вылезшы з-за стала). Слёзы прэч! (Пачынае скакаць, а пасля схапіўся за нагу і сеў.)
Сурынта (да музыкаў). Грайце вясёлую! Ты, аканом, скачы! (Музыкі граюць, дзяўчаты плачуць, аканом скача.) Часцей, часцей! Упрысядкі! (Аканом пайшоў упрысядкі.) Казой, казой! (Аканом стаў ракам, Сурынта сеў на яго, аканом яго возіць.) А стары ж музыка чаму не грае? (Кажа гэта, седзячы на аканоме.)
Супрон (гнеўна). Рука мая адсохне, калі паслухаю цябе! Дзіця маё тут пралівае слёзы, а ты загадваеш, каб я іграў!.. Пракляцце на цябе!.. Пярун забі цябе!..
Сурынта. Ды як ты смеў?!.
Супрон. Не страшна твая кара, не страшна мне і смерць!.. Скажу я табе праўду ў вочы!.. Ты — вырадак з людзей, ты ваўкалак!.. Я праклінаю!..
Сурынта (кінуўся да сцяны, схапіў пістоль). Заб’ю сабаку! (Але стрымаўся.)
Марыся (кінулася да бацькі, засланіла сабою яго). Лепш я памру!
Супрон. Дзеткі, не застуй лепш мяне ад душагуба!..
Сурынта. Н-не, гэтага замала! Аканом, кліч сюды мне гайдукоў!
Аканом дабег толькі да дзвярэй. Убег Янук.
Янук. Я тут!..
Сурынта. Забраць старога і пасадзіць на кол!..
Янук з аканомам выводзяць Супрона.
Супрон. Будзь пракляты, душагуб! Ты кары не мінеш! (Вывелі.)
Гарбарын. Знявага роду слаўнаму!
Трызна. Герба шляхецкага!
Сурынта. О ты, мара праклятая!.. Я пакажу, як абражаць мяне! (Адышоў убок, пістоль паклаў на крэсла.)
Трызна. Устрывожыў, парушыў наш спакой!..
Сурынта. Падлогі толькі не хацеў запляміць кроўю гэтага гада! Плач не плач, а ты ўжо, Марыська, бацькі не ўбачыш!
Дзяўчаты плачуць. Уваходзіць аканом.
Аканом. Вялікі пане, сюды ідзе старая нянька!
Сурынта. Не пушчаць!
Аканом пабег назад.
Гарбарын. Нашто старая баба нам...
Трызна. Раз маладая ёсць у нас!..
Сурынта. Пакіньце скігітаць, дзяўчаткі!.. А музыкі чаго змоўклі?!. Што? Мо суд не спадабаўся панскі?!
І музыка. Ды мы нічога! Разважаем, як людзі брэшуць!..
Сурынта. А што яны брахалі?
Трызна. Браток, дай спосаб мне ўспомніць маладосць! Хутчэй вызнач мне дзяўчыну!..
Гарбарын. Мінтрэжыцца ўся мая істота!..
Сурынта. Хвілінку пачакайце!.. (Да музыкаў.) Што ж брахалі?
І музыка. Ля царквы сёння казалі людзі, што быццам бы той Віцька-парабак за атамана ў гайдамакаў!
Трызна. Царыца неба, што я чую?!.
Гарбарын. Гэта навіна!..
Сурынта. А што яшчэ?..
І музыка. Войска нібыта ў яго і не злічыць!..
Трызна. Да іх маіх падданых 28 уцякло!
Гарбарын. А маіх 35!
Сурынта. А раней казалі людзі, быццам бы ён акалеў і косці дзікія звяры па свеце разнеслі...
І музыка. А мо і так!..
Гарбарын. Мяне ўжо і непакоіць!.. Не так даўно маёнтак пана Свіды з дымам паляцеў! Напэўна, ад рукі яго!..
Трызна. Вечны пакой, і пан Замойскі лёг ад яго рукі!
Сурынта. Зараз будзем ведаць! Музыкі, выйдзіце, паклічце аканома!
Музыкі выйшлі.
Трызна. Вось табе і парабак!
Гарбарын. У, злыдзень!..
Убягае аканом.
Сурынта. Ты што, руды сабака, устрывожаны?
Аканом. Ды з мужыкамі, значыць, ваяваў!..
Трызна. Чулі, ужо — чулі!
Сурынта. Скажы, якія весткі ёсць пра Віцьку-парабка?
Аканом. Ужо ніякіх! Віцька галавою налажыў, ад чумы памёр!..
Гарбарын. Самая найлепшая для гада смерць!..
Сурынта. Гэта няпэўныя весткі!
Аканом. А чаму, вялікі пане, запыталі?
Сурынта. Кажуць, ён у гайдамакаў!
Аканом. Быў, а цяпер на тым свеце!
Трызна. Вось гэта весткі!..
Сурынта. Не зусім, кажу, пэўныя!..
Гарбарын. А калі і так, ды больш увагі на сваю старожу!..
Сурынта (да аканома). Зараз жа бяжы да майго дазорцы і скажы, уланы каб былі на месцы і коні ў даглядзе!..
Аканом. Усё, панок, на месцы, але ж той Віцька на тым свеце! (Пабег.)
Сурынта. Перасцярога быць павінна!
Трызна. Табе трэба ў караля гармату папрасіць!
Гарбарын. Ды кароль не пашкадуе яму і дзве гарматы!
Сурынта. Ёсць у мяне свае ўласныя ўдалыя: людзі надзейныя, коні ліхія, самапалы...
Трызна. Ну, дык за пана Сурынты моц!..
Гарбарын. А я... (ўстаў) за караля і тыя гарматы, якія ахвяруе ён табе! Віват!
Усе. Віват!
Сурынта. Усё ішло так добра, а вось гэты хам папсуў мне ўвесь настрой!
Трызна. А я ў настроі! (Вылез з-за стала.) Давай хутчэй дзяўчыну!..
Сурынта. Ну, вось гэта табе! (Падводзіць адну.) А гэта пану! (Падводзіць другую.) А Марыся — мне! (Схапіў яе на рукі, але ў гэты момант грымнуў стрэл. Сурынта выпусціў Марысю.)
Трызна (са страху). Гром!
Гарбарын. Гармата!
Сурынта кінуўся да акна. Кася пад акном.
Кася. Вялікі пане, Віцька з бандай тут! (Схавалася.)
Убягае Віцька. Ён апрануты казаком, узброены. Стрэліў у Сурынту, той паваліўся1. Дзяўчаты кінуліся з крыкам да Віцькі. З усіх бакоў з’явіліся казакі, татарын з булавою, з імі Агата і Супрон.
Віцька. Дзяўчаты, вы вольны! (Да Казакаў.) Няхай ідуць дадому!
Дзяўчаты выйшлі,
Трызна. Дзяўчаткі, пачакайце і мяне!
Гарбарын. І мяне!
Віцька (грозна). Назад!
Трызна. Пане есауле!
Гарбарын. Пане палкоўніку!
Віцька. Забраць!
Казакі вывелі Трызну і Гарбарына.
Сурынта (пачаў уставаць. Супрон стаіць над ім). Што са мною? Хто тут гэта?
Віцька. Я!.. Віцька!..
Сурынта (устаючы). Ты як пасмеў?! (Хапіў пістоль, які ляжаў на крэсле, але Супрон адабраў і трымае Сурынту за рукі.)
Татарын (замахнуўшыся на яго булавою). На краяла, ка кратаялы, гарбыр сакыр!
Віцька (да татарына). Стой! Стой! (Той плюнуў і застанавіўся.) (Да Супрона.) Дай сюды пістоль! (Той аддае.) Няхай застанецца на памяць!
Казак прывёў аканома. Ён амаль яго ўнёс, трымаючы за карак, са словамі: «Вось ён!»
Аканом. А родненькія мае, хто гэта?
Віцька. Не пазнаў?
Аканом. Віценька!.. З радасці не пазнаў!..
Віцька. Ну, як здароў?
Аканом. Дзякую!.. Здароў!.. (Віцька стукнуў яго па плячы. Аканом аж прысеў.) Ой, як ты нязграбна пасадзіў!.. (Седзячы.)
Віцька. Што, не па-панску?!. Уставай!
Аканом. Дзякую!.. Я пасяджу: за дзень натупаўся, ногі баляць!..
Віцька (узяў яго за карак і паставіў на ногі). Уставай!
Аканом. Устаў!
Віцька. Што табе, сцюдзёна, што зубы ляскаюць?
Аканом. З вялікай радасці, што цябе пабачыў!.. Як ты лоўка да нас з’явіўся, што ніхто цябе раней і не заўважыў!..
Віцька. Ты што гэта, сват?
Аканом. А так!.. Паны нашы жаніцца збіраліся, дык мяне за свата абралі!.. Але ты ім перашкодзіў...
Віцька. Цяпер іх вяроўка пажэніць!.. Агата дзе?
Аканом (уздыхнуўшы). Вечны пакой!.. Ад чумы памерла!..
Агата ўвайшла, узяла яго за карак.
Аканом. І яна тут!.. Выбачай, Агатка!.. Гэта, мусіць, сястра твая памерла...
Агата. А ты рад быў бы маёй смерці?
Аканом. Плакаў бы, як горкае дзіця!.. Я гэтакі: возьме за сэрца жаль — слёзы ракою!..
Віцька. Ну, годзе, руды сабака!..
Аканом. Руды, руды!..
Віцька. Запражы лепшых пару коней і адвязі нас у лес!..
Аканом (набок). Прапаў!.. А дазвол у пана ты пытаўся?
Віцька. Ад слова, а то...
Аканом. Іду, іду! А што закладаць — брычку ці каптуру на пасах?
Віцька. Для нас — што лепшае, а для твайго пана — драбінкі, на якіх гной возяць!
Аканом. Зразумеў!
Віцька. Язык моцна трымай, а то лоб трэсне!..
Аканом. Чаму не, як гакнеш, дык адразу!.. У пана нашто ўжо чэрап моцны, і то падаўся!.. Можна?..
Віцька. Двое за ім, каб не ўцёк! (Аканом з гайдамакамі выйшаў.) Ну, вяльможны пане, адгулялі вяселле, а цяпер паедзем да гайдамакаў!.. Коні ўжо гатовы!..
Агата. Няхай скажа, дзе Кася!..
Віцька. Кася дзе?.. Вольная?
Сурынта адвярнуўся моўчкі.
Агата. Зразумеў!
Віцька. Мы прыйшлі забраць Касю!..
Сурынта (гнеўна). Што? Скажыце смерць прыняць, прыму, а яе не аддам!
Віцька. Во, чула?! (Да казакаў.) Адшукаць зараз жа Касю і прывесці сюды!..
Агата выйшла.
Сурынта. А я не дазволю!..
Віцька. Пытацца буду! (Да казакаў.) Вядзіце яго!..
Супрон. Дазволь, браце, я яго падніму!.. Ану, вяльможны пане! (Узяў Сурынту за карак; яму яшчэ дапамог казак.)
Віцька. Чырвонага пеўня сюды!
За сцэнаю ўзнімаецца шум.
Віцька (да акна). Хлопцы, што такое?
Татарын (праз акно). Уланы панавы наскочылі!..
Віцька толькі што хацеў уцячы праз акно, як убег улан з шабляй. Пачынаецца бойка, улан падае забітым. Убягае другі, Віцька злажыўся ў яго з пісталета, стрэліў і забіў. Сам уцёк, чуваць голас, крыкі, звон і г. д.
Заслона
1 Заўвагі да пастаноўкі. Сурынта ў той момант, як павінен убегчы Віцька, павінен чырвоным грымам зрабіць сабе шрам на лбе і закрыць яго рукой, і як толькі Віцька стрэліць, лоб адкрыць. Грым павінен быць прыгатаваны на стале.
Вечар. Гайдамацкі лес. Гарыць вогнішча, кругом казакі; пяюць песню і п’юць. Злева ад публікі ляжыць калода, засланая дываном.
І казак (перавязвае свайму таварышу рану на галаве). Ды сядзі ты спакойна, чортава скура — вузла завязаць не магу!..
ІІ казак. А ты хутчэй завязвай, гуляе, быццам з цацкаю!..
ІІІ казак. Шануй, браце, галаву!.. Гэту скінуць, другая не вырасце!
ІІ казак. Бач, пакуль што засталася!..
І казак. І ёмка ж цябе улан пагладзіў — часць косці нават сцяў!..
ІІ казак. Паквіталіся!
ІV казак. Добра паквіталіся: ён галаву пагладзіў, а ты яго так-такі напалам!.. Зухавы з цябе баец!..
II казак. Не гладзь — не люблю!..
III казак. Атаман ідзе.
Прыйшоў Віцька, з ім татарын.
Віцька. Здаровы, браты! (Адказалі.) Ну, што, ужо адпачылі?
І казак. Давай загад, зноў пойдзем гуляць!..
ІІІ казак. Не гуляць, а Агату трэба адшукаць. Нябось уланы захапілі!.. Да сёння так і няма!..
Віцька. Не клапаціцеся пра Агату... Весткі ёсць: сягоння ці заўтра вернецца!..
III казак. Ой, рызыка вялікая, бабе даручаць справы выведаў!..
Віцька. Баба хітрэй ад чорта!
I казак. Нездарма кажуць, дзе чорт не возьме, баба справіцца!..
Віцька (да татарына). Кучум! Скажы там вартавым, каб прывялі нам на допыт панскага слугу!
Татарын пайшоў.
II казак. Нашто яго яшчэ пытаць!.. Скажы Кучуму — ён адразу ж адашле душу сабакі ў рай!
Віцька. На ўсё свой час!
І казак. Раней паслухаем, аб чым забрэша рыжы цюцька!..
IV казак. Ну вось і ён!
Прыйшлі татарын і аканом са звязанымі рукамі.
Віцька. Давай сюды!.. Паслухаем, што добрага раскажа слуга верны пана Сурынты!..
Аканом. Каб ён так дыхаў, як я яму быў верны!
Віцька. Развязаць!
Аканом (як развязалі). Пану атаману і ўсяму вольнаму кругу добрага здаровейка!
І казак. Руку!
Аканом сунуўся быў падаць руку, але казак узяў яго за карак і адвёў. Агульны рогат.
Віцька. Ну, верны служка, давядзі нам, як пан твой жаніўся!
Аканом. А каб яго вяроўка ажаніла!.. Ад гэтае жаніцьбы ў мяне бакі баляць!.. Ці жартачкі! Узбіўся на гарбель вось гэтакі бугай!..
Віцька. А хто уланаў панскіх папярэдзіў?
Аканом. Гэта вы ўжо самі, браткі, вінны!.. Неасцярожна нехта стрэліў, як увайшлі, — завіруха і ўзнялася!..
Віцька. А ты дазорцу не шапнуў на вуха?
Аканом. Ды каб мяне пярун забіў, што не!.. Я рады быў вам!..
Усе рагочуць, аканом таксама смяецца, гледзячы на іх.
Віцька. А чаго ты рагочаш?
Аканом. Памагаю ў сіле, каб весялей было!..
ІІ казак. Кучум! Дай яму паміж лапатак!
Татарын, выцягнуўшы нож, падыходзіць да аканома.
Віцька. Гэп!
Татарын спыніўся.
Аканом. Пане атаман! Ці я, ці ён павінны адысці ўбок! Баюся я твайго Кучума!
Віцька. Чаго баяцца?..
Аканом. Калі не па-шляхецку выглядае, а быццам чорт які!
Усе рагочуць.
II казак. Кучум, ты чуеш?.. Цябе ён зневажае!..
Татарын забурчэў, плюнуў і адышоў убок. Усе рагочуць.
Аканом. Пане атамане, дазвольце мне з вялікай просьбаю звярнуцца!
ІІ казак. Нябось дахаты адпусціць?
Аканом. Якраз наадварот! Хачу я тут застацца ў лесе з вамі. (Усе рагочуць.) А пра маю адвагу пытацца шмат не трэба, атаман напэўна памятае!..
Віцька. Памятаю!
Аканом. Я ж адзін з грамадою парабкаў спраўляўся! (Усе рагочуць.) Застануся ў войску вашым, тады, як сокал той, наперад! Ну, тады трымайцеся, паны!
Віцька. А нябось пана свайго ўбачыш — на каленкі перад ім.
Аканом. Гэтаму не быць!
Віцька. А пан нябось рыхтуе зноў сваю старожу!..
Аканом. Не да таго цяпер, бо галаву расквасілі, ледзь дыша!..
Віцька. А цікава ведаць, як яго здароўе...
Аканом. Калі вам трэба ведаць, я скокну, разнюхаю і сюды назад!..
Усе рагочуць.
І казак. Жартуеш?
Аканом. Якія жарты!.. Праз два-тры дні адказ прымчу!..
ІІ казак. Не брашы, ніхто табе не верыць!
Аканом. Воля ваша! Ну, як жа будзе, бацька атаман, — прымеце ў войска?!. Зрабіце ласку! Я буду бога век маліць за гэта!
Усе рагочуць.
Віцька. З гэтым пачакаю! (Да татарына.) Прывядзі сюды паноў палонных!
Татарын пайшоў.
Аканом. Дазвольце, бацька атаман, тут не быць, калі сюды іх прывядуць! (З агідаю.) Я з імі спатыкацца нават не жадаю!..
Віцька. Тут павінен быць!
Аканом. Ну, што ж, няхай паны даруюць, але мая сустрэча з імі будзе жорсткая... Ого!..
Татарын прывёў Трызну і Гарбарына, яны амаль раздзетыя, у лапцях.
Віцька. Развязаць!
Казак пачаў развязваць рукі Гарбарыну.
Аканом (да Трызны). А я, паночку, вас!.. Можна, пане атамане?..
Віцька. Услужы па старой прыязні!..
Аканом (калі пачаў развязваць вяроўкі, казакі не бачаць; яны гамоняць між сабою). Але ж завязалі! Каб ім было пуста!.. Аж пальчыкі ў пана пасінелі!.. (Глянуў, што ніхто не бачыць, пацалаваў руку пану.) Выбачце ім, пане!.. Людзі нешляхетныя, вядома, мужыкі!.. Ну, вось! (Да Віцькі, які на яго глянуў). А вяровачку куды?
Віцька. Патрымай у руках!
Аканом. А, здагадаўся! (Робіць жэст, што пана трэба будзе павесіць.)
Віцька. Вяльможныя паны, на вольнай тут зямлі, перад тварам людзей вольных, папытаю вас, і вы павінны мне адказаць! (Да Трызны.) Колькі вам гадоў?
Трызна. Лічу я непатрэбным адказваць!
Аканом. Пане Трызна, што вы робіце, хіба не бачыце? (Паказвае вяроўку.)
Віцька. 65 — ёсць?
Аканом. З гакам!
Віцька. Жанаты?
Аканом. Пан Трызна нежанаты, ды нашто яму было жаніцца, калі сябры жанатыя!
І казак. Курыны жарабец!
ІІ казак. Дзяркач пацёрты!
ІІІ казак. Нос — што прасніца!
Аканом. Фамілійны нос!
Віцька. Ногі ў магіле, а што намысліўся!.. Гвалт учыніць над бяспраўнымі дзяўчатамі!
Аканом. Пан Трызна нічога не чыніў!
Трызна (у гневе). Годзе! Я не дазволю, каб мяне, патомка роду слаўнага, пыталі людзі дзікія!.. Я ведаю, хто вы, і не чакаю вашай ласкі!.. Сягоння — ваша свята, дзікая арда!.. Рабіце што хочаце са мною!..
Гарбарын. Разбойнікі!..
Падняўся агульны гоман.
І казак. Кінуць у Дняпро!
ІІ казак. Спаліць на вогнішчы!
ІІІ казак. Кучуму даць у рукі!
Віцька. Чакайце, грамада! (Усе сціхлі.) Пастанова быць павінна ваша!
Усе. Павесіць!
Аканом (услед). Пане Трызна! Не сумуйце: вам і на тым свеце будзе добра!.. Калі ласка, вяровачку! (Кінуў вяроўку.)
Віцька (услед, да грамады). На пяць хвілін чакайце!
Аканом. Чуеце, што кажуць, пяць хвілін чакаць!.. Я ўжо здагадаўся!..
ІІ казак. А калі такі здагадлівы, хадзі, сабачы сын, за мною! (Цягне аканома.) Я цябе павешу!
Аканом (упіраючыся). Стой! Стой! Куды?.. Але ж чакай!.. Бацька атаман, што гэта за жарты?!
Віцька. Гэтага пакінуць!
ІІ казак. Ды на ліха ён патрэбен! (Кінуў).
Аканом. Ой, якія нешляхетныя людзі!.. Як жыву — не бачыў!..
Віцька. Увага!
Аканом (падцягнуў штаны). Увага!
Віцька. Цябе, калі пакажаш нам сваю адвагу, ад шыбеніцы мы пазбавім!
Аканом. Кажы якую?
Віцька. А вось паслухай!
Аканом. А? Я троху здагадаўся!
Віцька. Ты павінен зараз жа павесіць Трызну і Гарбарына! Ну, што ты скажаш?
Аканом. А што казаць!.. Дайце мне дарогу — я ўсіх паноў звяду, як вавёрак!..
ІІ казак. А потым я ўжо цябе павешу!
Аканом. Ого, які ты смелы! Плытка, брат, плаваеш, бруха відаць! (Казак замахнуўся.) Ты ў мяне глядзі, а то я калі дзьмухну!.. (Казак смяецца.) Вось тады пасмяешся!..
Віцька. І так, расправа за табою!.. Марш!..
Аканом (на казака, прыказваючы). За мною! (Казак, адыходзячы за аканомам, смяецца).
Прыйшла Агата.
Віцька. Агата, ты?!.
Агата. Толькі што з дарогі!
Віцька. Ну хваліся, аб чым даведалася?
Агата. Была амаль што ў Сурынты ў палацы!..
Віцька. Пралезла?
Агата. Пралезла. Сурынта хворы, што пакалечылі тады. Кругом палацаў панскіх гарматы на курганах стаяць, дазор уланаў павялічаны...
Віцька. А што яшчэ?
Агата. З прычыны панскай занядугі уланы над сабою рукі не чуюць!.. П'юць, гуляюць, і часта ля гармат жывой душы няма!..
Віцька. А што з Касяй?
Агата. Забраў і жыве, як з жонкай!
Віцька. Яна ж?..
Агата. І плача, і сумуе!.. Хоча ўцякаць, аднак шляхі спынены!
Віцька задумаўся.
Агата. Віця, не тужы!.. На ўсіх і сэрца будзе мала!..
Віцька. Не шкадуй мяне, Агата, не разумееш!
Агата. Віця, любы мой, я разумею!.. Горкую я навіну табе прынесла!..
Віцька. Лепшай я і не чакаў!
Агата. А скажы мне, Віця, ці рад бы ты быў, калі б я з сабою Касю прывяла?!.
Віцька. Вырваць яе стуль не так-та лёгка!..
Агата. Віця, скажы, ты любіш Касю?
Віцька. Агата, люблю я волю, вас усіх люблю!.. Для гэтага жыву... Не ўспамінай, Агата, радасць для мяне, што ты вярнулася! (Хвалюецца, але гэта скрывае; сеў. Агата стаіць і пільна глядзіць на яго. Устаў, бо ўбачыў, што аканом ідзе.) Агата! Схавайся на хвілінку! Аканом сюды ідзе!
Агата схавалася. Прыйшоў аканом. Выцірае хусткай рукі.
Віцька. Ну, што?
Аканом. Вісяць ужо зграбненька!
Віцька. Туды і дарога!..
Аканом. Аман!.. Цяпер давай мне, брат, казацкія прылады: я — твой! (Гаворыць гэта з гонарам.)
Віцька (дае пістоль). Вось табе і зброя!..
Аканом уважна разглядае пісталет.
Віцька. Пазнаў?
Аканом. Як жа не прызнаць! Гэта ж пана нашага, Сурынты!
Віцька. Так, яго!
Аканом. Тады на ліха ён мне?
Віцька. Ты з гэтага пісталета павінен забіць пана Сурынту!
Аканом. Прамахнуся... не траплю!..
Віцька. І вось, калі ты мне паабяцаеш выканаць учынак гэты, тады я цябе выпушчу на волю!.. Але ж з умоваю, што вернешся сюды назад... Зразумеў?
Аканом. Абы мне бог памог! Як палажу яго на месцы, сюды тады назад!..
Віцька (моцна). Гэй, хто там?
Аканом (пасля паўзы, моцна). Гэй, хто там?
Прыбег ІІ казак.
Аканом. Вы што там, сучкіны сыны, з варты саступілі?! (Казак смяецца.) Ой, пасмяюся я табе!..
Віцька. Завяжы яму вочы, выведзі на шлях і пусці на волю!
ІІ казак. Назусім на волю?
Аканом. А як табе здаецца?
Віцька. На дарогу!..
ІІ казак. Шкада!.. Дарэмна толькі трэці сук прыгатаваў.
Аканом. Для сябе пакінь!
ІІ казак (замахнуўся). Ну, ты, каза рудая!.. Аканом (адскочыў убок, навёў пістоль). Но, но! Лягчэй!.. Лягчэй!..
Віцька. Ну, марш у дарогу! (Казак завязвае аканому вочы сваім поясам.) Здымі з яго боты, дай лапці! (Да аканома.) Скажы панам, што іх усіх чакаюць лапці!..
Аканом. А што ім лепшага?.. Скажу!..
Віцька. А праз тры дні сюды назад!
Аканом. Я і раней вярнуся! (Віцька паклікаў да сябе казака, нешта яму шэпча, аканом, адыходзячы, ціха кажа.) Даў мне ты на свой чэрап стрэльбу! (Да казака.) Ну вядзі ж!
Казак павёў, чуваць здалёк спеў. Віцька сеў, замысліўся, а пасля дае сігнал у рог.
Віцька (моцна). Гэй, грамада, каці віно сюды. Гуляць сягоння будзем, а заўтра ў дарогу зноў.
З песняй прыйшлі казакі, з імі музыкі, пачалі скакаць. Раней чатыры пары скачуць казацкі танец з шаблямі, а потым стары казак танцуе гапака.
Заслона
Дэкарацыя ІІ акта. У пакоях пана Сурынты. Уваходзіць нянька з запаленаю свечкаю і ставіць яе ля абраза.
Нянька (стала на калені). Божа міласцівы! Ты дараваў яму жыццё, вырваў з рук гайдамакаў, вярні ж яму сілы!.. Не дай памерці!..
Уваходзіць Кася, глянула на запаленыя свечкі і спалохалася.
Нянька. Чаго, дзеткі, спалохалася?..
Кася. Няня! Што — памёр?..
Нянька. Заснуў!.. Не палохайся, галубачка, палепшае!.. Няшчасце абмінула, іначай цяпер жыць пачнём!.. Міласць ён табе вялікую дараваў: чалавек ты цяпер вольны!..
Кася. Не радуе мяне ўсё гэта!
Нянька. Жывеш жа ты цяпер не з парабкамі. (Сказала гэта, уздыхнуўшы.)
Кася. А з ім! (Прыкрая паўза.) Так, нянечка, павінна я прызнацца!.. Я жыву з ім... (Заплакала.)
Нянька. Чаго ж ты плачаш, дзеткі! Няўжо ж ты сэрцам адчуваеш нейкую трывогу?
Кася. Так, нянечка, я адчуваю, што я на краю гібелі, што скончыцца ўсё няшчасцем! (Плача.)
Нянька. Не плач! Ты ж будзеш гаспадыняю над усім!.. Табе апіша ўсё!..
Кася (здзіўлена). Мне?
Нянька. Табе! Ты яму напамінаеш нябожчыцу, падобна вельмі да яе! (Туліць яе да сябе.) І твар, і вочкі!.. (Уздыхнула.) Такая самая радзімка на шчацэ!.. Дзіцятка ты маё!.. (Моцна прытуліла і заплакала.) Дзіцятка роднае!.. Як моцна я цябе кахаю!..
Кася (са страхам). Нянечка! Чаго ты плачаш? Мне ж страшна! (Мацней.) Скажы, у чым справа?..
Нянька (стрымаўшы слёзы). Было гэта ў летні вечар... Праз могільнік мы ішлі... Спявалі салаўі, і раптам завыў воўк, стрэл... (Са страхам.) Ах!.. Пралілася кроў! (Паўза.) Не палохайся, галубка, гэта ўспамін далёкі — страшны ўспамін!..
Кася. Нянечка! Тут нейкая ёсць таямніца! А здагадацца не магу... Казалі, я падобна... Нянечка, я гэта чула... Казалі парабкі, на могільніку помнік, на ім партрэт... Няня, чаму мяне так цягне на магілу пані?..
Нянька (скрываючы). Не ведаю, галубачка, не ведаю!..
Кася. Нянечка! Скажы, якая была пані! Ці ёсць дзе вопратка яе?
Нянька, Ёсць! 18 год я берагла... Хадзем, я пакажу табе!
Кася. Хадзем! (Пайшла ў бакоўку, а няня засталася.)
Нянька. На сваіх руках яе маленькую я калыхала, а цяпер глядзець павінна на страшную памылку і маўчаць! Бацька жыве з дачкою, ні яна, ні ён не ведаюць!
Пайшла ў бакоўку. Прыйшоў аканом у падранай світцы; у лапцях, пры баку нейкая старая шабля.
Аканом. Пуста! А бацюхны, ледзь я дабраўся!.. Без малога два дні ішоў!.. Хоць бы мне хутчэй пабачыць Касеньку, хачу даведацца, ці праўда, быццам бы яна жыве ў палацах з панам!.. Нешта нікога тут няма! (Падышоў да дзвярэй і глянуў.) А, вось дзе ён ляжыць!.. Спіць, як змяніўся, быццам смерць... О! Пракляты богам чалавек!.. Як ты мне агідны!.. Дзякуючы толькі мне жывеш, бо я уланаў папярэдзіў! І адбілі, а то б павесілі, як Трызну і Гарбарына!... Ужо і конікі былі гатовы, толькі, значыць, звязанага пана збіраліся ўзяць, як бах уланы!.. Ну і пайшла кадрыль.. (Глядзіць у дзверы.) Устаў, ідзе сюды!.. Ну, аканом, трымайся!..
Увайшоў Сурынта, страшна схудалы, з павязанаю галавою.
Сурынта (убачыўшы аканома). Ты? Скуль?
Аканом. Я, верны ваш слуга!..
Сурынта. Пусцілі?
Аканом. Пытаўся я ў іх!.. Уцёк!.. Дазвольце сесці, з дарогі баляць ногі!..
Сурынта. Сядай!.. Кажы!..
Аканом. Прывезлі гайдамакі нас у лес і кінулі ў яму. Паноў Гарбарына і Трызну на раніцу забралі, а мяне пакінулі. Ноч, неба ў зорках... Што рабіць?.. Дай, думаю, спрабую шчасця!.. Палезу! Напнуўся раз, другі і вылез!.. Паўзу на бруху, як вужака, у іхні стан. Нарэшце бачу — вартавы іх спіць, п’яны-п’яны, а ночка цёмная... Пры ім вось гэта шабля... Я спрытна выцягнуў... (хацеў быў выцягнуць, рвануў раз, другі, заржавела), і вартавы як сноп упаў...
Сурынта. Забіў?..
Аканом. Адразу!.. Тады паўзу далей і бачу, Віцька п’яны, як пень, ляжыць...
Сурынта. Віцька?
Аканом. Але, ён!..
Сурынта. Ну, і што ж?
Аканом. Гэх, думаю сабе, папаўся!.. Толькі хацеў па горлу шахнуць, аж бачу, пры баку пістоль пана Сурынты, той самы, што заграбіў ён у вас...
Сурынта. Але! Пістоль мой ён узяў!..
Аканом. Гэх ты, паганец!.. Выцягнуў з-за пояса ў Віцькі я пістоль, і толькі хацеў гакнуць, аж бачу... Не палохайцеся толькі!.. Вісяць на дрэве, пакой ім вечны, пан Гарбарын і Трызна...
Сурынта (са страхам). Павесілі?
Аканом. Галавою ўніз!
Сурынта. Што далей?
Аканом. Укленчыў я перад панамі, за душы іх шапнуў малітву, узвёў я курок і бах у патыліцу...
Сурынта. Каму?..
Аканом. Віцьку!..
Сурынта. Забіў?..
Аканом. Як зайца-шарака, ані скрануўся!..
Сурынта. І гэта праўда?
Аканом. Як жыву, не лгаў!.. Вось і довад! (Дае пістоль.) Ваш?
Сурынта. Здаецца, мой!
Аканом. Не здаецца, а ваш! Панюхайце вы пулю — яшчэ і порахам смярдзіць! (Паўза.) Ну, што на гэта скажаце? (Пістоль трымае ў руках.)
Сурынта. Я скажу, што нявіданы ў гісторыі герой!..
Аканом. Я вам даўно казаў, што я — не абы-хто!..
Сурынта. А як жа банда іх?
Аканом. Якая банда... без правадыра!..
Сурынта. Зразумела! Вялікую награду атрымаеш!
Аканом. З ахвотаю прыму!..
Сурынта. Узнагарода будзе, а пакуль што заўтра бярыся за парабкаў!.. Я хворы, ты справу павядзеш!..
Аканом. Згода! А змен у нас няма ніякіх?.. Парабкі ўсе тыя самыя?..
Сурынта. Апроч адной, ну, той... яе ты ведаеш... ну, парабчанкі Касі... Ёй дарована мною воля!.. Яна жыве вось тут (паўза), са мною!.. Ты пасядзі хвілінку тут, а я загад аддам сакратару, каб напісаў паперы каралю... (Пайшоў.)
Аканом. Вось табе і на!.. Значыць, запрадалася!.. Дарэмна і спяшаўся!.. Але нічога, вяльможны пан Сурынта! Ты вырваў яе з маіх рук, я ж вырву з рук тваіх!..
Уваходзіць Кася, апранутая ў вопраткі жонкі Сурынты.
Аканом (здзіўлена). Свят, свят!.. Царыца неба!.. Гэта хто?..
Кася. Гэта ж я! Хіба ж вы не пазналі?
Аканом. Каб сонца яснага не бачыў, як не пазнаў!.. Мне здалося — пані з таго свету!..
Кася. Вы што, уцяклі ад іх?
Аканом. Як бачыце — уцёк!
Кася. Даўно вас не было!..
Аканом. Праз Віцьку, калом яму зямля!
Кася. Як?
Аканом. А так, Віцька цяпер на тым свеце ракаў ловіць!
Кася. Што значыць?
Аканом. Забілі!.. Вось гэтай цацкай. (Паказвае пістоль.) Я забіў!
Кася. Які адважны сталі?!
Аканом. Толькі што ад іх!.. Зрабіў там сваю справу... Пакарміў я Віцьку гарохам алавяным і назад...
Кася. Ой, нешта тут не так!..
Аканом. Не верыце, хадзем да іх у стан!
Кася. Згода! Хадзем!..
Аканом. О, не! Туды з’явіцца зараз не выпадае!.. Там страшэнны перапуд, я шмат людзей перастраляў, зламаўся мой пістольчык!..
Кася. Ага, спалохаўся!..
Аканом. Я не палахлівы!
Кася. А вось зараз пабачым! (Хітра.) Вы да Сурынты?
Аканом. Праўду кажучы, на вас прыйшоў я глянуць!..
Кася. Адкуль жа вядома, што я тут?
Аканом. Я сэрцам чуў!
Кася. Якое чулае ў вас сэрца!
Аканом. Штоноч у сне вас бачыў!.. Толькі і чакаў тае шчаслівае хвіліны, як вас пабачу ў сне!..
Кася. Ды што вы?
Аканом. Так, так! Калі гляджу на вас — здаецца мне, гляджу на каласістае жыта, адкуль выглядаюць блакітныя васількі!.. То ж вашы вочкі!..
Кася. Ой, як вы складна мовіце!
Аканом. Гатоў я салавейкам заспяваць!
Кася. Ну, заспявайце!..
Аканом. Баюся, пан яшчэ пачуе!
Кася. Ды не пачуе!
Аканом. Голас у мяне, што ў салаўя!.. Як зацягну... але баюся пана...
Кася (хітра). Значыць, вам Сурынта страшны?
Аканом. Ну, вядома, бо пан!..
Кася (хітра). А Віцька!
Аканом. Мерцвякі не страшныя!
Кася (стоячы ля акна, дзіка крыкнула). Ах!
Аканом. Што з вамі?
Кася. Віцька тут!
Аканом са страху паваліўся.
Кася (тупаючы нагамі, крычыць). Сюды зноў ідзе... З калом вялікім...
Аканом, паўзучы, уцякае і крычыць: «Уланы! Уланы!»
Кася (смеючыся). Ну і адважны... Налгаў, налгаў і мысліў, што паверу. (Пайшла ўслед за ім.)
Увайшла нянька.
Нянька. Як кропля вады — маці!.. Што будзе, калі ён яе спаткае — бяда!..
Убягае парабак Пракоп.
Пракоп (устрывожана). Нянечка! Толькі я ўзышоў на ганак, аж бачу...
Нянька. Каго?
Пракоп. Паню... з таго свету!..
Увайшла Кася.
Пракоп (глядзіць на Касю, хрысціцца). Вось... пані... былая наша! (Выбег.)
Кася (са страхам). Нянечка! Што гэта значыць? Хто ж я? (Прытулілася са страхам да яе.)
Увайшоў Сурынта.
Сурынта (з жахам моцна крыкнуў). Рузя!
Кася (дзіка крыкнуўшы). Мама! (Павалілася.)
Сурынта (стоячы пры крэсле). Нянька, хто ж яна? (Захістаўся і сеў.)
Заслона
Тая ж самая дэкарацыя. Ноч. На сцэне цёмна, адна свечка гарыць перад абразом. Чуваць, як спявае хор царкоўную песню, граюць арганы. Гадзіннік б’е 12. З-пад стала вылазіць аканом.
Нянька. Дачка пана!
Аканом (крадучыся, выйшаў на сярэдзіну пакоя, азірнуўся). Моляцца!.. Сурынта дажывае свае дні!.. У бога ласку вымаліць ён хоча!.. Н-не, мой даражэнькі!.. Усё рушыцца, усё ляціць у бяздонне!.. Каторую ўжо ноч не сплю, чакаю яго смерці!.. (Становіцца на калені перад абразом.) Божа літасцівы, будзь ласкаў, памажы мне ў гэты цяжкі момант!.. Рукамі ўласнымі капліцу я збудую ў імя спаса!.. (Прыслухоўваецца.) Нехта ідзе. Яна, няйначай!.. (Кідаецца ў роспачы, шукае выхада.) Цяпер мая ты будзеш!.. (Зноў пад стол схаваўся.)
Увайшла Кася, апранутая ў сваю ранейшую вопратку.
Кася. І дзень, і хвіліну праклінаю!.. Праклінаю цябе ў тваім палацы, як вырадка людскога!.. Няхай праклён пачуе зямля сырая!.. Хай паглыне яго і палац пракляты! О доля, доля!.. Куды ж ты завяла мяне!.. Дзе цяпер мая дарога! (Упала на калені ля крэсла і ціха плача.)
Увайшла нянька.
Нянька (на абраз). Божа справядлівы!.. За што твая напасць?!. Божа, божа!..
Кася (моцна крыкнуўшы). Няпраўда!.. Няма бога!.. Я перад усім светам скажу, што яго няма!..
Нянька (спалохаўшыся). Кася! Што ты кажаш?!
Кася. Ну, нянечка, якую ж назву заслужыла я цяпер?.. Дзе ж быў бог! Я з родным бацькам жыла, як яго жонка!.. Дзе ж божая рука была?!. На месцы сваёй маткі!..
Нянька. Ты ахвяра перад богам!.. Касенька, усё даравана табе!.. Бог літасцівы!..
Кася. Лепш памажы мне ўцячы!
Нянька. Дзеткі, нікуды не ўцячэш!..
Кася. Тады я рукі налажу!..
Арганы і спевы спыніліся.
Нянька. Дзеткі, пашануй хоць маю старасць, застанься з намі!..
Кася. Не, толькі ўцякаць магу я!..
Нянька. А як жа будзе з бацькам?
Кася. Мне ўсё роўна!..
Нянька, Ён зусім хворы!.. Хто ж зашануе і матчыну магілу?..
Кася. Не магу!.. Праклятаю перад усім светам стану!.. Не, толькі ўцякаць!
Нянька. Як рассудзіць такую справу!..
Кася. Скажы мне, нянечка, магла б ты для мяне?..
Нянька. Што, дзеткі?
Кася. Я хачу паклон апошні аддаць матчынай магіле!.. Пойдзем разам!..
Нянька. Зараз?.. Ноччу?..
Кася. Не страшна! Прыйду я, прытулюся да сырой магілы... Няхай пачуе слёзы свайго дзіцяці!.. Я ж у гэтым, ведаеш, не вінавата!..
Нянька. Касенька, не трэба зараз!..
Кася. Тады адна! (Пайшла.)
Нянька. Касенька, не трэба зараз!.. Куды ж ты ў гэтакую цем! (Пайшла за ёю.)
Увайшоў Сурынта зусім хворы.
Сурынта. Бясконцая якая ноч!.. Страхі... прывіды... спаць не даюць мне, сіл няма змагацца... (Сеў на крэсла, апусціўшы галаву, пасля вялікай паўзы.) Хто? Тут... хто?.. (Углядаецца ў цёмны куток.) Не пазнаю!.. Хто? Парабак?.. Што, засеклі?.. Хто засек?.. Я?.. Не памятаю!.. Я ж казаў... не памятаю!.. Дай мне спакой — за тваю душу духоўнік моліцца штодня!.. О, не магу!.. (Сеў, апусціўшы галаву.)
Ціха ўвайшла нянька.
Сурынта. Маліцца не магу!..
Нянька. Чаго ж было ўставаць вам, пане!..
Сурынта (са страхам, доўга ўглядаючыся). Няня! Ты? (Нянька адказвае.) Пабудзь тут, нянечка, са мною: страшна... Сіл няма змагацца... прывіды выгналі мяне адтуль, прыйшоў сюды, яны і тут!.. Вунь глянь!.. Ён... гэты парабак!..
Нянька. Нічога і нікога тут, панок, няма!..
Сурынта. Я ж толькі што іх голас чуў!..
Нянька. Каго?..
Сурынта. Той парабак, якога... нібы я... забіў!.. Ох, памяць, памяць... іх было шмат... Хто можа помніць усіх і ведаць?!.
Нянька. Ляглі б, паночку!..
Сурынта. Не!.. Не магу!.. Чакаю аканома...
Нянька. Ён дзесьці прапаў!.. Тры дні яго няма...
Сурынта. Ён прыйдзе!.. Што абяцаў, тое прынясе!.. (Дзесь далёка певень запяяў. Сурынта ўстрывожана, шэптам.) Няня! Чуеш?..
Нянька. Чаго палохацца?! Гэта ж на сяле пяюць пеўні!..
Сурынта. Няпраўда! Гэта — страхі, прывіды!.. Яны штоноч пяюць!.. Са страху сэрца біцца перастала!.. Няня!.. Ідзі скажы духоўніку, каб ён маліўся за мяне!.. Няхай і хор спявае ціха, ціха... Можа, я пад спеў засну, быць можа, я не буду чуць...
Нянька. Духоўнік ужо з сіл выбіўся і спевакі паснулі! Хай адпачнуць; каторую ўжо ноч яны не спяць!..
Сурынта. Няня! Прашу цябе — ты разбудзі духоўніка; няхай ён моліцца!.. (Глянуў у кут.) Во! Ён зноў стаіць тут!.. (Моцна.) Няня! Я цябе малю... (Яшчэ мацней.) На ногі ўсіх маіх падданых, уланаў, верных слуг!.. Я ж не магу, мне страшна!.. Няня! Выгані яго адсюль. (Мацней.) Ну, выгані, прашу цябе, дзверы яму ты адчыні!.. (Нянька адчыніла дзверы.) Ну, вось ён выйшаў... Цяперака спакойна я засну!.. Дык разбудзі ж духоўніка!
Сеў, апёрся аб стол, вялікая паўза. Нянька пастаяла, заламала рукі і выйшла. Увайшла Кася, доўга глядзіць на Сурынту.
Сурынта (устаў, падышоў да яе). Не праклінай мяне, дачушка!..
Кася. Прэч ад мяне!..
Сурынта. Пакідаеш?
Кася. Пакідаю, праклінаю!..
Сурынта. Кругом мяне страшэннае бяздонне!.. Астатні дажываю дзень!.. Застанься!..
Кася. Ні адной хвіліны!..
Сурынта. Тут будзеш гаспадарыць над усім!.. Табе ўсё я апішу!..
Кася. Мне нічога не патрэбна!.. Няхай люд бедны скарыстае, убогай я прыйшла і гэткаю адыду!
Сурынта. О, злітуйся над сваім бацькам!..
Кася. Усё кончана між намі! (Пайшла ў другія дзверы.)
Сурынта. Адзін, як пень той у полі!.. Ні сіл, ні блізкае душы!.. Блукаў у жыцці і не агледзеўся, як на краю пагібелі! Ну, які ж выхад?! Слуга загінуў верны мой!.. Тры дні як ужо яго няма!.. Ён абяцаў мне прынесці атруты! (Сеў на лаву; у гэты час ціха вылез з-пад стала аканом і стаў ззаду, пан спалохаўся.) Хто тут?!. Хто?.. (Са страху абамлеў.)
Аканом (узяў ліхтар, запаліў у ім свечку, падышоў, з агідаю глядзіць, а потым плюнуў яму ў твар). Вялікі пане, перад вамі ваш слуга пакорны, аканом, ачніцеся!..
Сурынта (ачнуўшыся). Ты вярнуўся?.. (Устаў, аканом яго падтрымлівае; Сурынта абняў яго за шыю і квапна глядзіць у твар.) Ну, прынёс?
Аканом павольна паказвае бутэлечку, нічога не кажучы.
Сурынта (паволі ўзяў бутэльку). Сягоння мы з табою пойдзем на паляванне!.. Будзем ганяць лісаў... Але, што я кажу, нашто ганяць іх... (Запнуўся.)
Аканом (хціўна). Атруцім!..
У Сурынты задрыжалі страшна рукі.
Аканом. Моцная, як той агонь!.. Ледзь адна капля — і смерць на месцы! (Апошнія словы кажа расцяжна.)
Сурынта (гледзячы ўдаль, паўтарае апошнія словы). І смерць на месцы! (Перамогшы сябе.) Ну, аканом, будзь жа гатоў!..
Аканом. Я гатоў! Чакаю толькі вашага загаду!..
Сурынта (паказаў рукою на дзверы). Выйдзі! (Сам адвярнуўся. Аканом, быццам адыходзячы да дзвярэй, зноў спрытна схаваўся за стол.) Іншага выхаду няма! (Нешта думае і каля сябе шукае.) Чаго шукаю я?.. Ох, памяць, памяць, і ты мяне пакінула!.. (Убачыў на стале паперу.) Але, павінен напісаць я тастамант! (Сеў, пачаў пісаць, дрыжаць рукі.) О, што са мною?!. Дрыжаць рукі... я сам не напішу!.. (Закрыў твар рукамі і думае, у гэты час вылез з-пад стала аканом, падышоў да дзвярэй і скрыпнуў імі. Сурынта спалохаўся.) Хто тут?
Аканом. Я!
Сурынта. Якраз ты мне патрэбен!.. Сядай... Пішы, што я скажу!
Аканом сеў.
Сурынта. Я, Сурынта Зыгмунд, уладар зямлі ад межаў Рыжамполю да межаў Лесаводы, уладар будовы, і статкаў, і здабыткаў, гэтым тастамантам упаважняю па маёй смерці (моцна задрыжаў)... так, па маёй смерці... быць поўнай гаспадыняю (аканом хітра спыніўся) над усім рухомым і нерухомым маім дабром падданую — Касю, Кацярыну. Ніхто не можа перашкаджаць ёй гаспадарыць так, як яна захоча, і ад сёння вольная яна. Месяца красавіка, дня не памятаю.
Аканом. Красавіка, 10-га дня 1675 года.
Сурынта (устаў, падпісаў паперу). А цяпер я прынясу пячатку! (Выйшаў у бакоўку.)
Аканом (азірнуўшыся). Што ўжо будзе, то будзе! Альбо пан, альбо прапаў. Такога моманту не ўлаўлю ніколі! Альбо загіну, як сабака, альбо век буду багаты! (Чытае.) Гэтым упаважняю свайго аканома такога-та быць поўным гаспадаром над усім. Подпіс, а пячатка зараз будзе!..
Увайшоў Сурынта.
Сурынта (паставіў пячатку, аканом злажыў тастамант, пакінуў на стале). А цяпер выйдзі і будзь гатоў... сягоння ўночы! (Адвярнуўся, аканом зноў схаваўся.)
Сурынта. Усё мінула, як той сон!.. Багацце, сіла і ўладарства!.. Свяціла калісь сонца мне, ззялі зоркі, да ног падданы мне мужык хіліўся... А цяпер ужо нада мною груган кружыць, весціць смерць!.. Тастамант тут, а разам (дастае з-за пазухі мяшочак з грашыма) і мае дукаты!.. Жыві і карыстай, а мне ва ўзнагароду за блуднае жыццё — кропля атруты! (Наліў у шклянку атруты, паднёс да вуснаў, трасуцца рукі.) Што, страшна, н-не, усё загінула, адна хіба адвага засталася са мною. (Выпіў.) Ах!.. Сэрца!.. (Апусціўся на падлогу.) Млеюць рукі, гарыць у грудзях... Што я зрабіў, я ж не паклікаў, не аддаў! (Паўзе да стала, бярэ грошы і тастамант, стогнучы крычыць.) Кася, Кася, выйдзі!.. Апошні раз я гляну на цябе!..
Аканом, як вужака, вылез і, крадучыся, падыходзіць да яго.
Сурынта (трымаючы ў руцэ, ледзь кажа). Аддай вось гэта ёй!..
Аканом (вырваўшы ў Сурынты з рук). Не ёй, а мне! (Наступіўшы нагою на пана.) А, подлы ты, сабака! Жыў, як быдлё, і паміраеш, як быдлё!.. Адна кропля атруты — вось нагарода за твае ўчынкі!.. Здох?! Цяпер я на тваіх касцях збудую сабе шчасце! (Трымаючы ў руках, падыходзіць да абраза, як бы хвалячыся.) Усё маё!.. І грошы!.. І зямля!.. І Касенька — мая!
У гэты момант, крадучыся, увайшоў Віцька, пачуў усё, злажыўся з пісталета і стрэліў.
Віцька. І куля твая! (Аканом як сноп валіцца.) Сабаку — сабачая і смерць!..
Убегла Кася.
Кася (не гледзячы на падлогу, са страхам). Віця! Ты страляў?
Віцька. Я!
Кася (ўбачыўшы трупы). Ты абодвух забіў?
Віцька. Я аднаго! (На аканома.) Вось гэтага!.. Пан Сурынта атруціўся!..
Кася (з жахам). Віця! Што цяпер будзе? Што? (Глядзіць на труп бацькі.)
Віцька. Шырокая дарога перад намі — увесь белы свет!..
Кася. А дзе ж яна, мая дарога?
Віцька. Са мною, любая! З усімі намі, хто змагаецца з няпраўдай чорнай. Туды, дзе ёсць прастор і воля! Дзе няма прыгнёту!..
Пачынае гарэць палац. Уваходзіць з каганцом Агата, трымае паходню ў руках.
Віцька. Палі ўсё, Агата!.. Няхай агонь яскравы на попел нішчыць месца людское нядолі!.. Ну, Касенька, у дарогу!..
Агата. За слёзы, за знявагу, за кроў нявольнікаў — агнём адказ наш!..
Віцька ўзяў на рукі Касю і панёс. Палац гарыць.
Заслона