Бацьку свайму,
інваліду Айчыннай вайны,
прысвячаю
Сярод цёмнай чэрвеньскай ночы, пад завывы навальнічнага ветру неспакойна стала ў адной з вясковых хат. Гаспадар, Пятровіч, адрываў галаву з заплюшчанымі вачыма ад падушкі, выкрыкваў жудасныя гукі і зноў падаў тварам ніц у падушку.
Яму, соннаму, мірсціўся бой: ляцяць вялізныя, як тарпеды, чорныя снарады і ўзрываюцца, ускідваючы ў неба шчыльныя кусты зямлі. Ён тыцкаецца галавою ў цёплы сіні ад смуроду пясок, аж задыхаецца, і ўсё роўна чуе гэта жудаснае выццё снарадаў... І раптам — нешта тупа і коратка стукае ў патыліцу; ён паварочваецца, каб глянуць, і бачыць чырвонае, як палотнішча сцяга, неба, чараду чорных груганоў і ярка-рудыя бярозы, выцягнутыя галінамі ўверх, — як выбухі.
Яго ідуць забіраць санітары.
«Што з табою, Ягор?» Ён здзіўлена лыпае гарачымі вачыма: «Няўжо незразумела?.. Я паранены...» — чуе, як бяруць яго пад рукі. «Што з табою?.. Прачніся ты!..»
Пятровіч прахопліваецца: у спальні чырванаваты паўзмрок ад настольнай лямпы, каля ложка стаіць жонка, Тацяна, і тармосіць яго за плячо.
— А?! — вырвалася ў Пятровіча. — Задрамаў во...
— Ты ад етага кіна хутка саўсім звар’яцееш! Лупішся галавою аб падушку... у печ во бузануўся, ажно задрыжэла.
— Сталінград я прысніў, матка. Як секанула асколкам мяне. Учора сёмую серыю з «Вялікай Айчыннай» паказвалі, пра Сталінградскую бітву. Вось я... успомніў, — адчытваўся перад жонкаю Пятровіч, вінавата гледзячы ёй у вочы разгубленым позіркам: яго думкі ўсё яшчэ чапляліся за сон, непакоіла іх хваляванне, што ішло ад сэрца і разлівалася дрыготкаю па ўсім целе. Ён ужо ведаў, што яго турбуе, толькі, спрасоння, не мог сцяміць, для чаго яму гэта трэба.
— У цябе ета штоноч, як пачалі паказваць тое вялікае кіно. Стогнеш...
— Памяць мая, матка, і ўначы не спіць і не будзе спаць, пакуль жыць буду. Во не адчэпіцца ніяк сон! Стаіць у вачах карціна: неба чырвонае-чырвонае, груганы — як галавешкі, і абкураныя бярозы. А зямля — сіняя. Гэта — вайна... Стой-ка, матка! — Пятровіч саскочыў з ложка, падыбаў, босы, у споднім, у веранду. Мудрагеліста выштукаваныя — квадрацікамі і трохкутнічкамі — вокны ўпускалі знадворку матава-шэрае святло далёкай зары і мігатлівых зорак. Ён пстрыкнуў выключальнікам, намацаўшы яго адразу каля вушака дзвярэй.
У верандзе стаяў самаробны шырокі стол — з раскіданымі газетамі, белай і забруджанай папераю, двума паўлітровымі слоікамі, у адным з якіх чарнелася ніжэй палавіны вада, з другога тырчалі шчотачкамі ўверх рознай даўжыні пэндзлі.
Пятровіч выцяг прыскрынак і ўзяў з яго карабок фламасцераў. Тут жа пад рукою апынуўся аркуш чыстай паперы. Праз хвіліну-другую на ім можна было адрозніць чырвоны, чорны, руды і сіні колеры.
— Зноў... — На высокім парозе, з якога трэба саступаць у веранду, стаяла Тацяна і ківала галавою з накінутай на яе хусткаю. — І ноччу няма табе спакою. Папалю калі-небудзь етае тваё прыладдзе. Завешаў усю хату мазнёй сваёй. — Яе вочы, лагодныя, пацягнутыя санлівасцю, міжволі слізганулі па сценах, з якіх — у рамках, а то проста наклееныя — панура глядзелі карціны. — Хоць бы што людскае, а то ўсё нейкае страхоцце. Адна калі, дык ажно злякнуся... — Тацяна сцепанула плячыма.
— Гэта — вайна, матка... І во, бачыш! — Ён тыцнуў пальцам у аркуш паперы перад сабою. — Новы эскіз накідаў... што прысніў. Хачу, матка, пакінуць на ім сваю памяць, ваенную... яна патрэбна народу. А!.. — выдыхнуў. — Што ты разумееш, баба?
— Вярзеш ты нешта! Маіць, яшчэ не прачнуўся? Навошта табе вайна етая? Цяпер мірна во, дык і малюй мір, як людзі.
— Мір, матка, намалююць нашы дзеці і ўнукі, а мне трэба вайну. Я памру і маю вайну ніхто не намалюе... Ідзі, матка, спаць, ідзі! Не перашкаджай творчаму працэсу!..— Пятровіч знарок гаварыў незразумелымі жонцы словамі — ведаў: гэта яе бянтэжыць.
— Во, маіць, распагодзіцца на змену квадры, — Тацяна, прыгінаючыся, выцікоўвала на небе месяц. Ён, белы, круглы, стаяў нерухома як мёртвы. — Абрыд ужо еты дождж.
«Нарэшце-такі!..» — падумаў Пятровіч, рады, што цяпер жонка пойдзе спаць, а ён стрэне дзень на адзіноце, з пэндзлем у руцэ. Зняў з цвіка фуфайку, ахінуў азяблыя плечы.
Першы ружаваты праменьчык, адарваўшыся ад яшчэ слабога сонца, што краем выткнулася ў веранду, мякка паслаўся на паперу. Пятровіч усміхнуўся: вочы, дасюль затоена-напружаныя, паяснелі ад чыстага і тонкага, як ільдзінка, бляску.
Каля печы затупала-запоркалася Тацяна; ляскаў посуд, бразгала дужка вядра і шкрэбала па яго дне конаўка, потым звонка лілася вада. Востра і смачна запахла паленым. На шыбінках — Пятровіч падняў галаву — іскрыліся бэзавыя кроплі. Прутка, не варушачыся, стаяў у празрыста-сіняватым марыве высокі ядраны бульбоўнік з завялымі счарнелымі кветкамі.
Ён зноў схіліўся над сталом.
— Ягор, ідзі снедаць! — пачуў ён быццам зводдалі голас жонкі. — Ды хутчэй, а то бульба астыне! Вечна халодную ясі, што не пракаўтнуць.
— Паспею, — сказаў Пятровіч, аднак на гэты раз чакаць сябе не прымусіў — прыйшоў на кухню. Моўчкі і засяроджана адмываў з пальцаў фарбу, спаласкваў твар халоднай вадою, якую браў прыгаршчамі з-пад умывальніка, упіраючы ў далоні клапан-вісюльку.
— Во, як з богам парадзілася, што пагода будзе, — сказала Тацяна, вымаючы з печы невялікую патэльню, на якой рудымі пухлымі астраўкамі ляжалі тры аладкі. — Бачыш, сонца...
— Я яго раней, чымся ты, матка, убачыў, — усміхнуўся ў ваду Пятровіч, ды Тацяна ўлавіла падколку.
— Было і табе не сядзець у верандзе, а спаць, як усе людзі! — не залюбіла.
— Я не маю права спаць, «як усе людзі», — зноў, як і ўночы, незразумела адказаў Пятровіч. — Тое, што я прасплю, ведай, за мяне ні цар, ні твой бог не зробяць. Толькі я!
Тацяна адразу змяніла гаворку:
— Трэба канюшыну тую на сядзібе скасіць, а то ўжо што дроцце стала. Во снедай ды ідзі.
— А я, матка, хацеў бы карціну сваю дакончыць. Бо ў магілу несці сваю памяць... толку мала.
— Цэла яна будзе, карціна твая! Нікуды не ўцячэ ад цябе — разныўся, гаротнік! Цьфу-цьфу!.. — Тацяна апякла аб патэльню палец. — Во з-за цябе зазявалася!
— Ну до, до! Пайду, толькі не зачынай буркатню.
Паснедаўшы, Пятровіч надзеў на галаву саламяны, з парудзелым знутры скураным абадком капялюш і выйшаў на двор. Зажмурыўся ад сонца, што выглянула ў пралысіну між прадаўгаватых сівых воблакаў, — каля рота і вачэй твар дробна пераплёўся маршчынамі, і стала відаць, што скура на ім пажылога чалавека, якім Пятровіч ніяк не здаваўся за сталом у верандзе. Ён выцяг з паддашка пуні касільна, да якога прышчэмліваўся банькаю мыс касы — сіняватай, з іржава-чырвонымі плямамі: нядаўна касіў у Букоце, што за Сажом, выдзеленую калгасам паласу дробнага сена. Пупок быў заснаваны шэрай запыленай павуцінаю — як бруднаю марляю.
Праверыў вялікім пальцам джала касы: клёп адчуваўся і быў відаць — роўная тонкая сцежачка. «Тыя пару сотак зрэжу», — падумаў, згадваючы, куды паклаў асялок. Адшукаў у кладоўцы, уторкнутым за рэйку, да якой былі прыбіты негабляваным бокам шалёвіны.
— Ну я пайшоў! — крыкнуў з сянец жонцы, і яна пачула праз дзверы, нешта сказала, ды ён не разабраў.
Вуліца блішчала лужынамі — белымі на чорнай мокрай зямлі, што едка пахла бензінам, гумаю і прэлай травою. Хаты — як у шчарбатым роце зубы — стаяць рэдка, былыя падворышчы бучна заглушыла лебяда з крамяным бледным лісцём: паўміралі старыя людзі. Во Аўтушыха нядаўна... Хату яшчэ, мусіць, не прадалі сыны?
Сядзібы надзялілі сёлета за ваколіцаю, дзе ў калгасе рос лубін, і Пятровічу трэба пхнуцца праз усю вёску. Яго пераняў пасярэдзіне, каля свае хаты, Сцяпан Данілавіч, дырэктар школы, — год пяцьдзесят мужчына, са светлымі, мяккімі валасамі, скрозь якія свіцілася на цемі бліскучая ружаватая скура.
— Здароў, Пятровіч! — павітаўся ён зводдалі, а потым, падышоўшы, паціснуў руку. — Касіць сабраўся?
— Ды во трэба збіць канюшыну на сядзібе. Можа, пагода пастаіць.
— Не кажы ты! У мяне няма яшчэ ні сяніны ў пуні, — паклапаціў. — Ты ж прывёз з Букоты пудоў семдзесят?
— Ай! — махнуў рукою Пятровіч. — Як яно, гэтае сянцо, ужо мне дасталося... з нервамі. Дзякуй Івану Кузьмічу — памог.
— Да яго дабраўся?
— А што дзіўнага, мне ж павінны выдзяляць сенакос.
— Пра вас, інвалідаў, дзяржава клапоціцца! — сказаў Сцяпан Данілавіч і тут жа нечакана пацікавіўся: — Як здароўе цяпер?
— Якое ўжо здароўе, Данілавіч!.. Спіна ж у мяне... з левага боку ные, ад ранення, і ногі мярцвеюць. А што? — спытаў Пятровіч, думаючы: «Не так сабе спытаў пра здароўе».
— Можа б, згадзіўся на гэты год маляванне і чарчэнне ўзяць?
— А той, новы, з Віцебскага вучылішча?
— Ды збег ён! «Што мне, — кажа, — у глушы тут марынавацца!» І — заяву на стол.
— Мусіць, Данілавіч, я сваё ўжо аднастаўнічаў. Колькі тут засталося праліпець...
— А можа б, па-пенсіянерску гадзін якіх дванаццаць?
— Трэба падумаць, Данілавіч, трэба... Вочы ўжо не тыя, энтузіязм, як цяпер кажуць, не той. Толькі для сябе і мáжу.
— Добра, Пятровіч, я перад жнівеньскай нарадаю да цябе загляну.
— Давай пагаворым... Будзе відаць тады, як ды што. — Пятровіч перакінуў касу з левага пляча на правае, больш вынослівае.
Канюшына, пасеяная на нізкім, ад выгану, канцы сядзібы была ў такіх жа кроплях, якія, успомніў, бачыў золакам на шыбінках веранды: ружова і ясна калола ў вочы. Цнатліва-чыстыя і яркія, бы вугалькі, пахістваліся ад ветру спелыя бухматыя галоўкі. Над імі млява бзыкалі — было відаць з краю — паласатыя чмялі, садзіліся і поўзалі, адтапырваючы сінія крыльцы. Паветра — як над полымем, дрыжыць, празрыста-зеленаватае.
Пятровіч наладзіў, навастрыў касу, зачаў з левага краю пакос. Канюшына блыталася і чаплялася за касу, калі Пятровіч замахваўся ёю, нязграбна падцягваючы левую нагу.
...Ён пачуў спачатку гуд машыны, а потым, абапёршыся на касу і павярнуўшы твар да выгану, убачыў жоўтую легкавушку і ззаду яе тонкі, блакітнаваты дымок; легкавушка зыбалася на рыцвінах, што пакінулі свойскія свінні, а найбольш — дзікі.
«Да мяне? Чыя ж гэта? Здаецца, старшынёва...»
Сапраўды пад’ехаў Філімончанка, старшыня. У чорным касцюме і чорным гольфе, што высока абцягваў тоўстую шыю і кранаўся маленькіх, як прыгладжаных да галавы, вушэй.
— Вітаю доблесных пенсіянераў! — Філімончанка хацеў аблакаціцца на верхнюю жэрдку агароджы, ды, глянуўшы на рукавы пінжака, адхіснуўся.
— Добры дзень! — Пятровіч, узяўшы ў руку касу, падышоў да яго.
— Сянцо, сянцо!.. — вострыя і зялёныя старшынёвы вочы, як пастаўленыя поперак кавалачкі шкла, спыніліся на Пятровічу.
— Трэба ж, — адказаў стрымана Пятровіч, гледзячы, куды ўткнуць мыс касы, каб яна стаяла, прыпятая да нагі.
— А я да цябе з просьбаю, Пятровіч... — густая зажуранасць лягла на твар Філімончанкі.
— Во! У самога старшыні да мяне просьба, — засмяяўся Пятровіч. — А я думаў, толькі ў мяне да яго можа быць.
— Мы ўсе ў гэтым свеце ўзаемазвязаны. Вось і просьба такая... лепш бы яе не было.
— Што там?..
Філімончанка пахітаў галавою, уздыхнуў:
— Вельмі добрага чалавека не стала... Шкада...
— Каго ж гэта?.. — Пятровіч пераступіў з нагі на нагу, і каса ўпала плазам у траву, блішчала там, сіняватая, аддраеная, як паска вады. Філімончанка глядзеў на яе, моршчыўся і задуменна працягваў, акурат і не чуў пытання Пятровіча.
— Трэба, Пятровіч, стужку жалобную напісаць... ад нашага калгаса. — Філімончанка з нізка апушчанай галавою схадзіў да «Жыгулёў», прынёс чорную стужку. — Вось... Прыгожа трэба напісаць. Дык як?
— Пра што размова! — узлаваўся Пятровіч. — Каго не стала?..
— Елавікоў памёр... — ціха сказаў Філімончанка.
— Іван Кузьміч?.. — Пятровіч адчуў, як па спіне папоўз холад і заварушылася на галаве скура. — Іван Кузьміч?..
— Учора... Днём.
— Дык як жа гэта? Нядаўна я быў у яго, размаўлялі... Не верыцца мне... — Вочы ў Пятровіча невыразна расплыліся, быццам усё, што з іх чыталася, правалілася на самае дно душы.
...Кабінет сакратара райкома партыі Елавікова быў на апошнім паверсе чатырохпавярховага будынка, і Пятровіч, падымаючыся па чыстых светлых прыступках, ужо каторы раз перабіраў у памяці тое, што скажа сакратару: «Пачну спакойна, хто я ды што... у чым справа... павінен... а Філімончанка сваё...» Але, як толькі машыністка з прыёмнай дазволіла яму без чаргі зайсці ў кабінет Елавікова, ён страціў вытрымку, памяркоўнасць і, павітаўшыся, з парога пачаў:
— Як гэта можна так! Мне Філімончанка абавязаны даваць сена, хаджу да яго, а ён адно і тое ж: «Я павінен... пры магчымасці, а не абязаны! Пакуль у мяне такой магчымасці няма. Будзе — дам сена». І так кажан год. Скажыце вот вы, Іван Кузьміч.
— Супакойцеся, супакойцеся, Ягор Пятровіч... — Елавікоў прыўзняўся з-за стала, паказаў рукою на крэсла побач. — Сядайце, калі ласка! Зараз разбярэмся...
Лагодны паўнаваты твар сакратара, яго мяккі позірк з-пад высока ўзнятых чорных броў, што выразна кантраставалі з сівымі, аж белымі, хвалістымі валасамі, супакоілі Пятровіча, і ён убачыў, што ў кабінеце шмат кветак — на падаконніку, на сценах, на стале — і яны ласкава адбіралі вочы, як бывала, фарбы, калі радаваўся эцюдам.
— Вось цяпер расказвайце, Ягор Пятровіч, пра жыццё-быццё.
Пятровіч, сказаўшы, што ўжо на пенсіі, паскардзіўся на старшыню, Філімончанку.
— Ёсць яшчэ бюракраты, фармалісты, — сказаў Елавікоў, цярпліва і засяроджана паслухаўшы Пятровіча. — І Філімончанка з тых... малады, не бачыў гора, ва ўсякім выпадку, такога, як наш узрост паспытаў, з кар’ерысцкімі замашкамі. Вось пад маркаю клопату аб калгасе і забывае на людзей... — Паўтарыў цвёрда: — На людзей... — Падняўся, падышоў да акна, пакратаў кончыкам пальца яркую, сабраную ў парасонікі кветку герані. — Ды абяцаю вам, Пятровіч, — сказаў, крута павярнуўшыся да Пятровіча, — што цяпер Філімончанка будзе ставіцца да вас чула. Абяцаю! Слова ветэрана даю.
Развітваючыся, Пятровіч удзячна глядзеў у вочы Елавікову і бачыў на бялках густую сетачку тонкіх чырвоных жылак.
...Філімончанка штурхнуў Пятровіча пад локаць.
— Дык бяры стужку — задумаўся... Шкада, канечне, чалавека. Ён пра людзей добра думаў. А добрыя людзі заўсёды нервовыя.
— Ад чаго ён памёр, Іван Кузьміч?
— Інфаркт. Проста ў прэзідыуме сходу...
— Ну трэба ж! Ды так адразу...
— Што зробіш. Сардэчна-сасудзістыя — хвароба веку.
«А вы, такія валакітчыкі, чэрствыя душы — вірусы гэтай хваробы! — са злосцю падумаў Пятровіч пра Філімончанку. — І мяне прымусілі перціся са сваім клопатам да занятага чалавека. Я і пачаў ад самага парога, ды крыкам. А колькі такіх...» — Пятровіч узяў з белых рук Філімончанкі стужку, беражна скруціў яе ў рулончык.
— Да вечара справішся?
— Праз дзве гадзіны напішу.
— Дык мой шафёр тады падскочыць, гадзіны праз тры. — І пасігаў, гледзячы сабе пад ногі, да легкавушкі. Мокрая крамяная трава выпроствалася, і сляды тут жа губляліся.
«Хвароба веку... — прашаптаў Пятровіч, паднімаючы касу. — І я, стары дурань, паскакаў, як той козлік, да сакратара. Памагай мне! Цяпер во можа, і мая кропля віны ў ягонай смерці. Будзе думацца...» — ён засунуў касу пад пакос і, задуменны, спакваля пацёгся дахаты.
Тацяна, згледзеўшы праз акно, завешанае цюлем, мужа, здзівілася і выбегла настрэч — на ганак.
— Ужо скасіў? А чаму такі размяклы?
— Елавікоў памёр, — сказаў Пятровіч і амаль не пачуў голасу: у роце было суха. — Вады мне падай. У сэрца коле...
— Вой, і праўду ты бледны нейкі!.. — Яна мітнулася ў сенцы і вынесла конаўку вады. — Ета той, што нам з сенам памог?
— Той самы. Во стужку на вянок буду пісаць... Старшыня прывёз.
— А-а, дык ета ён і пытаўся ў мяне, дзе ты. На машыне легкавой заязджаў. — Тацяна сашчапіла рукі. — Ён жа, Елавікоў, маіць, яшчэ не стары?
— Можа, маладзей за мяне гады якіх на тры.
— Жыць дый жыць яшчэ мог чалавек... — уздыхнула. — А што ў яго, маіць, еты... рак, раз не спаслі?
— Інфаркт. Ён шмат людзей забірае... кажуць, часцей — добрых.
Тацяна змоўкла, і Пятровіч, аддаўшы ёй пустую конаўку, пайшоў у хату. Павесіў на ласіны рог капялюш і саступіў у веранду. Паклаў на стол стужку. Схадзіў са слоікам па свежую ваду. Надавіў з цюбіка ў шклянку «Охры жоўтай», плюхнуў вады, разбаўтаў. Прыбіў цвічком канец стужкі да стала, нацягнуў яе і прыбіў яшчэ раз. Памачыў у шклянцы пэндзаль.
«І я... Навошта мне было з тым сенам да яго... за помаччу. І чалавека лішні раз растрывожыў».
Зазныбеў камар, сеў Пятровічу на шчаку і замёр, цямнеючы.
...Ён заканчваў пісаць апошнюю літару, калі ціха скрыпнулі дзверы і пачуўся за спінаю жончын шэпт:
— Я забыла... так перапужалася тваім выглядам, сказаць табе, што прыходзіла Барысіха і пытала, ці злепіш ты ёй новую печ.
— Няма ў мяне, матка, здароўя... на печы!
— Дык я ёй нічога і не памелася. Што я, без цябе...
— Правільна, за вочы не трэба дамаўляцца. — Пятровіч адсунуўся ад стала, каб зводдалі глянуць на напісанае, схіліў галаву, чытаючы па складах:
— Ад кал-гас-ні-каў кал-га-са...
— Роўненька, літарка да літаркі, — пахваліла Тацяна.
— Можна адразаць, — сказаў Пятровіч і ўзяў ножны. — Во яшчэ колькі лішняга! На два вянкі хапіла б.
Спачатку ў Тацяны заблішчалі вочы — у іх яна хавала смех, потым не вытрымала, засмяялася:
— Напішы сабе наперад стужку, а то памрэш — і не будзе каму.
Пятровіч быў задуменны і ўсё яшчэ неадрыўна глядзеў на стужку, па якой васкова жаўцелі вільготныя літары.
— Як гэта — «не будзе каму»?
— Ніхто ж не ўмее. Усе ж во цябе просяць... заўсёды.
— Я не перажываю. У мяне дзеці ёсць, роднага бацьку не пакрыўдзяць.
— І дзеці во, бачыш, забылі саўсім, — спахмурнела Тацяна. — Ні пісьма, нічога няма...
— У іх, маладых, матка, свае клопаты. Горад — гэта табе не наша Малінаўка. Трэба круціцца, як вавёрцы ў коле... — «Жаль Івана Кузьміча... Яшчэ на аднаго ветэрана менш стала. А хутка... Вось і не малюй. Трэба маляваць!» — Пятровіч скручваў у рулончык астатак стужкі. — А гэта, — кіўнуў на стол, — няхай паляжыць, засохне фарба. Як прыедзе старшынёў шафёр, дык ты аддасі яму, а я пайду дакашу. Там мала ўжо засталося. — Позірк у Пятровіча адлучаны, цьмяны, як бы звернуты ў душу. І ўсё на твары мёртвае: шэрая скура і на ёй — белыя шчацінкі, глыбокія маршчыны стаілі ў сабе пакутлівы роздум.
— А здужаеш?
— Што мне прывыкаць... («Дарма я скардзіцца хадзіў. Цяпер во...») — Зняў з ласінага рога капялюш.
Ён вярнуўся ўжо з вуліцы.
— Матка, — сказаў, — у колькі гэта раніцай на Слаўгарад першы аўтобус?
Тацяна здзіўлена паглядзела на мужа.
— У восем... Ну еты ж, што школьнікаў забірае.
Пятровіч кіўнуў галавою, моўчкі прасунуўся міма жонкі — яна зачапілася вачыма за яго спіну, нейкую вострую і чуйную, і як бы падпіхнула ўперад.
На дварэ, каля пуні, было ціха, толькі з весніц, адчыненых на гарод, туга вырываўся сыры вецер і, натыкаючыся на шчыльную высокую браму, круціў па зямлі дробнае смецце.
Пятровіч спыніўся, адчуўшы, як закружылася галава...
Па небе густа плылі рваныя шматы хмар, і ў іх бяздумным руху было нешта рашучае і напорыстае, быццам шлях іхні ляжаў у самую вечнасць.