Неяк у сярэдзіне ліпеня, у самы разгар лета, калі ўдзень ад брукаваных гарадскіх вуліц, тратуараў, дамоў пачало дыхаць нясцерпнай гарачынёй, Ганна Пятроўна раптам засумавала. Маленькая, сухая, з гладка прычасанымі сівымі валасамі, з маршчыністым тварам, яна разгублена сланялася з пакоя ў пакой па вялізнай кватэры, раз-пораз занепакоена ўздыхала. У час вячэры, калі за сталом збіралася ўся сям’я, яна сядзела прыціхлая, маўклівая, часта забывалася, і позірк яе станавіўся чужы, далёкі. У такія хвіліны яна не заўважала ні любімай дачкі Таццяны, супрацоўніцы гарадской дзіцячай бібліятэкі, ні зяця Уладзіміра Іванавіча, маладога інжынера тамбоўскага чыгуначнага дэпо, не чула шчэбету двух вертапрахаў, як яна звычайна называла сваіх унукаў Толіка і Леаніда.
Таццяна заўважыла гэтыя змены ў маці і, выбраўшы зручную хвіліну, калі яны засталіся ўдзвюх, спытала:
— Што з вамі, мама? Можа, вас хто пакрыўдзіў?
Ганна Пятроўна ўздрыгнула, падняла галаву.
— Што табе здалося? Ніхто мяне не пакрыўдзіў. Проста так.
Але Таццяна, здагадваючыся аб прычыне матчынага смутку, ведала, што ўсё гэта не «проста так», і была гатова да ўсякіх нечаканасцей. І яна не памылілася. Праз дзень, у суботу, вярнуўшыся з працы, Таццяна ўбачыла маці, адзетую ў цёмнае шарсцяное плацце, тое плацце, якое яна заўсёды надзявала, збіраючыся ў далёкую беларускую вёску Навасёлкі, на Палессе, убачыла падрыхтаваны чамаданчык у белым палатняным чахле.
Маці стаяла сярод пакоя, апусціўшы ўніз сухія, з сінімі набухлымі жыламі рукі,— родныя, мілыя рукі, якія столькі папрацавалі...
— Зноў да Андрэя? — з дакорам паглядаючы на маці, спытала Таццяна.
Ганна Пятроўна моўчкі кіўнула галавой.
— І чаго, мамуля, родная? — пачала ўгаворваць дачка.— Зноў перахвалюешся, пераплачаш, разварушыш рану. Ці ж гэта кожны год туды ездзіць?
Маці прысела на стул, склала на каленях рукі.
— Супакойся, дачушка, я не буду плакаць. Усё ўжо мінулася, адбалела. Проста так паеду, агледжу магілку, пасяджу каля сына...
— Магіла ж дагледжана, мама,— угаворвала Таццяна.— Нядаўна ж яшчэ Падабед пісаў вам пра ўсё— аградка новая вакол помніка, кветкі...
Маці махнула рукой:
— Не ўгаворвай... Ты, Таццяна, не разумееш, што я прывыкла ўжо неяк і да таго сяла, і да людзей. Па людзях засумавала, па калгасу. Пагляджу, як яны там зараз. Багдана Алешку праведаю, Падабеда... А яшчэ хачу з’ездзіць да Міколы Бабра,— памятаеш, таго, што вясною да нас заходзіў?
— І што вам да яго, мама? Нашто ён вам здаўся!
— Як гэта ты так гаворыш, Таццяна? Ён жа служыў разам з Андрушам, прайшоў разам амаль усю вайну. Аднойчы Андруша нават выратаваў яго ад смерці. Ці ж магу я быць абыякавай да яго? Ён мне не чужы ўжо, гэты Мікола.
Маці нахмурыла бровы, апусціла галаву:
— Нават непакоюся пра яго: чаму ён тады здаўся мне нейкім сумным, панылым... Як зараз помню: прыйшоў, сказаў, хто ён, і змоўк, сціснуў вусны. «Што з вамі?» — пытаюся. Маўчыць, нахмурыўся. Потым узяў мяне за руку: «Вось вы, кажа, маці, сапраўдная маці, і я няшчасны чалавек, што не маю такой...» Колькі я ні дапытвалася потым, што з ім, не сказаў, махнуў рукою і развітаўся. Толькі прасіў, калі буду ў Навасёлках, абавязкова да іх заехаць. То як жа мне не заехаць?
— Можа, выпіўшы быў, нагаварыў абы-чаго, а вам нешта здалося,— заўважыла Таццяна, хаця ўжо канчаткова пераканалася, што не здолее адгаварыць маці.
— Няхай сабе і выпіўшы, але нешта ж у яго здарылася, калі так гаварыў,— запярэчыла маці і, памаўчаўшы, летуценна сказала: — Колькі я, дачушка, бачыла там на Палессі добрых людзей, працавітых, сумленных, і мне часамі здаецца,— ты, вядома, скажаш, што гэта толькі такое матчына пачуццё,— здаецца, што гэта таму яны ўсе такія харошыя, што і наш Андруша быў такім, яны ўсе як бы раўняюцца па ім, іх вядзе наперад яго светлая памяць.
Таццяна моўчкі пазірала на маці,— добрая, мілая маці, як жа моцна яна любіла Андрэя, як моцна любіць яго і зараз. Ён як бы і не памёр для яе, а стаіць у яе думках побач з жывымі...
Увечары Уладзімір Іванавіч, вярнуўшыся з працы, таксама паспрабаваў адгаворваць маці.
— Можа б, вы хоць адклалі паездку на восень, цяпер там якраз гарачая пара, жніво.
Але Ганна Пятроўна не паслухала і зяця:
— А я нікому перашкаджаць не буду...
Назаўтра — гэта было ў выхадны дзень — Уладзімір Іванавіч раніцою з’ездзіў на вакзал, купіў білет, а пасля паўдня яны з Таццянай і дзецьмі праводзілі маці да поезда.
Дарога з Тамбова да Навасёлак была хоць і нядоўгая, але нялёгкая, з перасадкамі. Таццяну супакойвала тое, што маці ехала туды не ўпершыню і добра ведала дарогу. Да таго ж Уладзімір Іванавіч, адыходзячы з вакзала, паслаў Падабеду, старшыні Навасёлкаўскага сельсавета, тэлеграму, і Таццяна была ўпэўнена, што маці і сустрэнуць з фурманкай на станцыі, і прытулак дадуць, і праводзяць, як заўсёды, з усёй гасціннасцю.
У Навасёлках высока шанавалі памяць тамбоўскага камсамольца, Героя Савецкага Саюза Андрэя Скварцова, гвардзейца, які загінуў тут у баях з фашыстамі ў дні Айчыннай вайны. Невялікі ўзгорачак на ўскраіне сяла з мармуровым помнікам на магіле быў у вёсцы запаветным месцам. Магілу героя абсадзілі дрэвамі, яе любілі наведваць і дарослыя і дзеці, усё лета з яе не сыходзілі жывыя кветкі.
З пашанай адносіліся ў Навасёлках і да маці героя, яна заўсёды была дарагой госцяй у гэтым вялікім прырэчным сяле. Кожны раз, калі Ганна Пятроўна прыязджала туды, Падабед, а з ім і старшыня калгаса Багдан Алешка вадзілі госцю па сялу, паказвалі, як пабагацеў іх калгас, расказвалі пра поспехі і няўдачы.
Трэба сказаць, што навасёлкаўцам было чым пахваліцца. Нягледзячы на тое, што некалі, адступаючы, фашысты пакінулі тут толькі голае папялішча, Навасёлкі, як і большасць вёсак на Палессі, адбудаваліся хутка, за якіх два-тры гады. Людзі тут былі дружныя, працавітыя, і навасёлкаўскі калгас даволі хутка ўзяўся ў сілу. Зараз «Трэці рашаючы» лічыўся адной з лепшых гаспадарак у раёне. Замест зямлянак, у якіх у першыя гады пасля вайны туліліся калгаснікі, у сяле цяпер стаялі новыя дамы. Былі тут пабудаваны і добрыя грамадскія будынкі — школа, клуб, жывёлагадоўчыя фермы. Вакол вёскі выраслі сады, пасаджаныя рукамі навасёлкаўскіх садоўнікаў. З горада была падведзена ў сяло электрычнасць, радыё... Хто ведае, можа, і была свая праўда ў разважаннях Ганны Пятроўны: тут не забывалі пра светлы подзвіг Скварцова, ён аказваў свой уплыў на людзей, вёў іх наперад.
Ганна Пятроўна заўсёды шчыра брала да сэрца ўсе поспехі і няўдачы калгаса, радавалася, калі бачыла змены да лепшага, непакоілася, калі бачыла які непарадак. Такія яе адносіны да калгаса няцяжка было зразумець: ёй хацелася бачыць у шчасці і багацці людзей, за якіх аддаў жыццё яе сын, адчуваць, што ён загінуў недарма. Напэўна, тыя ж прычыны выклікалі ў яе цікавасць і да таго выратаванага некалі ў баі Андрушам Міколы Бабра...
Да паўстанка Лемяжы, бліжэйшага чыгуначнага пункта ад Навасёлак, Ганна Пятроўна прыехала назаўтра пад вечар.
На гэты раз па яе прыслалі з фурманкай Петруська, сына калгаснага конюха з Навасёлак. Гэта быў шустры чарнявы хлапчук год чатырнаццаці. Даручэнне прывезці са станцыі маці героя ён, натуральна, лічыў за гонар. Выгляд у Петруська быў урачысты: нягледзячы на ліпеньскую гарачыню, ён быў адзеты ў касцюмчык, на шыі палымнеў акуратна завязаны піянерскі гальштук.
Прывітаўшыся з Ганнай Пятроўнай, Петрусёк падхапіў з яе рук чамаданчык, сам уладаваў яго ў задку воза, у салому. Па дарозе Петрусёк пераказаў Ганне Пятроўне бадай усе галоўныя вясковыя навіны. А такіх галоўных навін, з пункту гледжання Петруська, было нямала. Перш за ўсё ён расказаў Ганне Пятроўне гісторыю пра новую жалезную аградку вакол помніка Андрэю Скварцову, як па рашэнню праўлення старшыня калгаса дзядзька Багдан ездзіў яе заказваць у гарадскую металаарцель, як спачатку там запрасілі з іх за работу вялікія грошы, але, даведаўшыся, для чаго прызначана аградка, зусім адмовіліся ад грошай, не ўзялі ні капейкі (рабочы клас — свядомы народ! ).
Потым Петрусёк паведаміў самую свежую навіну дня — пра спаборніцтва навасёлкаўскага камбайнера Лёнькі Касухі з зарачанцам Ільёй Рыбчанкам, пра тое, як учора Лёнька нарэшце паклаў Рыбчанку на абедзве лапаткі, перагнаў на пяць гектараў, і што віншаваць Лёньку з перамогай прыязджаў на легкавой машыне сам дырэктар МТС.
Ганна Пятроўна слухала Петруська з добрай ласкавай усмешкай. Па-дзіцячаму наіўныя расказы хлопчыка ярка малявалі перад ёю людзей калгаса, іх дружную працу, іх паўнакроўнае, цікавае жыццё.
Мінуўшы лес, што акружаў паўстанак, фурманка неўзабаве выехала на торную палявую дарогу, і Ганна Пятроўна ўбачыла вакол шырокія, як акінуць вокам, палеткі пажаўцелага збожжа. Жыхарка горада, яна не магла без хвалявання глядзець на гэтыя шырокія жытнія прасторы, на багацце, якое дарыла прырода чалавеку за яго сумленную працу. А на палях усюды відаць было ажыўленне. Рухаліся па полі жняяркі, гудзелі маторы аўтамашын, што адвозілі на гумны ўраджай. У адным месцы на ўзгорку, зусім блізка ля дарогі, насустрач фурманцы павольна праплыў камбайн. Яго роўны, магутны рокат на час уладарна заглушыў усе іншыя гукі поля, як бы сцвярджаючы, што сёння тут, на калгасных палях, ён адзіны паўнапраўны гаспадар. Дзе-нідзе стаялі бабкі жыта, зжатага рукамі, на палетках відаць былі жнеі, чуліся жніўныя песні.
Ганна Пятроўна са здзіўленнем заўважыла, як некуды непрыкметна знікала ўся яе стомленасць пасля пакутлівай вагоннай духаты, вакзальнай перасадачнай мітусні. Яна адчувала сябе ў нейкай прыемнай прыўзнятасці, дыханне вялікага і цікавага жыцця бачыла яна вакол.
— А ведаеце,— тузануўшы лейцамі каня, павярнуўся да Ганны Пятроўны Петрусёк,— у сяле нехта з рабят пусціў плётку, што гэта вы не так сабе едзеце. Сказалі, што вы хочаце забраць... ну, гэтае самае, ну, як яго... астанкі сына на сваю радзіму, у Тамбоў... Няпраўда гэта, а?
— Няпраўда, — ціха адказала маці.
— Вось бачыце... А як мы ўсе былі захваляваліся! Цэлым атрадам пайшлі да таварыша Падабеда. Як жа так, нашага героя і ў Тамбоў? Чаму, па якой прычыне?.. Ну, дзядзька Падабед нас заспакоіў, кажа, выдумкі ўсё гэта. Ганна Пятроўна проста да нас у госці едзе. Наша сяло не з такіх, каб у ім сорамна было спачываць герою... Каб мы знайшлі таго, хто пусціў тую плётку, ну і адкуксілі б!..— шчыра заключыў Петрусёк, патросшы пугаўём.
Маці сціснула вусны, задумалася, усхвалявана пачала перабіраць пальцамі сухую травінку з сядзення... Праўда, было некалі і такое, думала яна перавезці прах сына ў Тамбоў. Людзі адгаварылі. Радзіма!.. Ці ж месца, дзе Андруша праліў сваю маладую кроў, не было такім жа родным і блізкім для яго, як і Тамбоў, горад, дзе ён нарадзіўся? Уся вялікая савецкая зямля, ад краю і да краю, была для яго дарагой і любімай Радзімай!..
У размовах з Петруськом непрыкметна мінуў час, і гадзіны праз дзве, праехаўшы невялікі бярозавы гай, фурманка выехала на ўзгорак, з якога воддаль, на беразе рэчкі, у зеляніне садоў паказалася сяло.
У Ганны Пятроўны міжвольна мацней забілася сэрца. Колькі разоў была яна ўжо тут, усё было тут ёй знаёма, і аднак жа кожны раз, калі яна набліжалася да Навасёлак, не магла стрымаць хвалявання.
Петрусёк, як было яму загадана, пад’ехаў проста к дому старшыні калгаса Багдана Алешкі. Фурманка яшчэ толькі паспела спыніцца ля варот, як насустрач Ганне Пятроўне выйшаў сам гаспадар дома, Багдан Мікалаевіч, яго дачка, дзесяцікласніца Наташа, стройная, загарэлая дзяўчына з заплеценымі ў дзве касы валасамі, а следам за імі — высокі, шыракаплечы Ігнат Нікадзімавіч Падабед.
— З прыездам вас, Ганна Пятроўна,— прывітаўся Багдан Мікалаевіч і гасцінна запрасіў: — Заходзьце ў дом...
Не стрымала Ганна Пятроўна слова, што давала дачцэ,— уволю і паплакала і пасмуткавала каля помніка. Доўга сядзела на лавачцы нерухома, ціхая, паглядаючы на чорны мармур з высечанымі на ім залатымі літарамі. Успомніла ўсё сваё жыццё, усё да дробязі, што было звязана з яе дарагім Андрушам,— і як гадавала яго малога, і які ён быў дарослым. Андрэй стаяў перад ёю, як жывы,— з смяшлівымі, крыху прыжмуранымі вачыма, прыгожы, моцны, спакойны.
Але гэты смутак і слёзы не прыгнялі, не зламалі яе. Наадварот, выплакаўшыся, маці, нібы гаючай вадой умыла душу, паспакайнела і нават як быццам адчула нейкую палёгку: так пасля грознай навальніцы з дажджом і громам выходзіць з-за хмар яснае сонца, і ўсё вакол становіцца ясным і спакойным. Маці вярталася ў сяло, поўная жадання нешта рабіць, дапамагаць людзям добрым словам, дзяліцца з імі сваёй ласкай. Быў надвячорак. Па дарозе, уздымаючы пыл, ішлі статкі кароў. Аднекуль здалёку плыла над вечаровымі палямі ціхая песня жней. З поля прабеглі дзве палутаркі, везучы прыціснутыя пад рубель снапы сухога жыта.
«Трэба заўтра ж з’ездзіць да Міколы Бабра,— падумала маці.— Чаму ён тады быў нейкі прыгнечаны, што з ім?» Пастаяла, прыслухоўваючыся да далёкай песні... Як можна адчуваць сябе прыгнечаным, нешчаслівым у час, калі ўсё вакол у гэтакім радасным уздыме, калі ўсё — і гэтыя багатыя палеткі, і статкі, і лясы, і рэкі, і гэты ціхі цёплы вечар — належыць чалавеку працы, існуе дзеля яго шчасця і радасці?..
Увечары, у час размовы за вячэрай, калі Ганна Пятроўна звярнулася да Алешкі з просьбай дапамагчы ёй дабрацца да калгаса, дзе жыў Мікола Бабёр, яна была здзіўлена адной акалічнасцю: выявілася, што ні Багдан Мікалаевіч, ні Падабед не ведалі ніякага Бабра.
— Але ж мне сказалі, што яго вёска недзе ў вашым раёне і нават паблізу ад Навасёлак,— растлумачыла Ганна Пятроўна.— Няўжо яго тут ніхто не ведае? Няўжо ён ні разу не наведваў Андрушавай магілы?
— Чакайце, чакайце,— задумаўся Падабед.— Ці не той самы гэта Бабёр, што...— Ігнат Нікадзімавіч раптам нахмурыўся, наморшчыў лоб.— Ну, так, гэта, напэўна, ён і будзе. З Гурыноў, з калгаса «Перамога», кіламетраў за пятнаццаць ад нас... Ты, Багдан, яго таксама ведаеш. Ён бываў у Навасёлках.
Алешка запытальна паглядзеў на Ігната Нікадзімавіча:
— Гэта ці не той, што ўвесну такі сумны сядзеў каля помніка?
— Ён, — яшчэ больш нахмурыўшыся, пацвердзіў Падабед.— Сын таго вядомага Пракопа Бабра,— і дадаў, панізіўшы голас: — Хутараніна...
Алешка замоўк, апусціў уніз галаву. Відаць, абодва яны — і Падабед, і старшыня калгаса — адчулі нейкую няёмкасць. Ганна Пятроўна заўважыла гэта і насцярожылася.
— А што такое? Мой Андруша некалі выратаваў яго ад смерці, яны былі блізкімі. Чаму вы кажаце — хутараніна? Хіба ён жыве на хутары?
— Не на хутары,— глуха прамовіў Ігнат Нікадзімавіч.— Хутароў у нас ужо даўно няма... А вось хутаране, так сказаць, яшчэ дзе-нідзе, на жаль, засталіся.
— Як гэта? Я не разумею,— здзівілася маці.
— Не раіў бы я вам ехаць да тых Баброў,— не адказваючы на пытанне, кінуў Падабед. Памаўчаў, пазіраючы ў стол, і дадаў: — Ну іх да ліха! Не па нашай светлай дарозе яны ідуць, усім карэннем захраслі ў мінулым... Адно слова — хутаране.
Твар Ганны Пятроўны пакутліва перасмыкнуўся, яна ўся як бы сціснулася, звяла.
— Мне цяжка паверыць... Андрэй пісаў, як яны ў дні баёў ішлі ў атакі, як з боем перабіраліся праз Дняпро. Можа, тут якая памылка?
Ганна Пятроўна ўся захвалявалася, адсунула талерку, на якую гасцінная Наташа палажыла нейкі пачастунак.
Ігнат Нікадзімавіч кінуў на яе асцярожны позірк, уздыхнуў.
— А зрэшты, хто яго ведае, можа, я і памыліўся. Там гэтых Баброў — поўнае сяло, няцяжка і пераблытаць.
За сталом усталявалася цішыня. Толькі пузаты самавар, пыхкаючы парай, тоненька папіскваў збоку, на маленькім пасудным століку. Ганна Пятроўна да болю сціснула вусны: праўду казаў Падабед ці маніў, не жадаючы яе хваляваць.
— Калі так, я абавязкова пад’еду туды,— ціха сказала маці.
Алешка выняў з кішэні папяросы, закурыў.
— Добра, Ганна Пятроўна, я скажу, вас падвязуць... Хоць заўтра.
Ігнат Нікадзімавіч сядзеў хмуры, надзьмуты, з ссунутымі на пераноссі брывамі, і нельга было здагадацца, аб чым ён думаў, што меў сказаць і не дагаварыў...
Назаўтра раніцою, выпраўляючыся ў чарговы рэйс на элеватар з жытам новага ўраджаю, калгасны шафёр Рыгор Лабуда пасадзіў Ганну Пятроўну побач з сабою ў кабіну і падвёз да Гурыноў. Вёска гэтая ляжала кіламетрах у трох ад бальшака, і калі яны пад’ехалі да павароткі, маці хацела вылезці з машыны і пайсці туды пехатой. Але Рыгор не дазволіў ёй вылазіць і прывёз Ганну Пятроўну ў самы калгас. Потым, распытаўшы людзей, падвёз яе да двара Пракопа Бабра, бацькі Міколы.
Дапамагаючы Ганне Пятроўне выбрацца з кабіны, Рыгор пакасіўся на вароты і са знявагай заўважыў:
— Так мне здаецца, ненадоўга вы тут затрымаецеся. Выходзьце на шашу, я сёння ўвесь дзень курсіраваць буду. А калі што, дык я ўвечары сам па вас заеду.
Сказаўшы гэта, Рыгор сеў у кабіну, газануў і пакаціў усцяж па вуліцы.
Ганна Пятроўна ступіла крок-другі да варот сядзібы Баброў і спынілася ў роздуме. А чаго, уласна, яна сюды прыехала, да гэтых незнаёмых ёй, чужых людзей? Што ёй тут трэба, якая справа да іх? Вайна, баі — усё тое ўжо даўно адышло, мінулася. А Мікола Бабёр — чаму яна думае, што той, каго ўратаваў ад смерці яе Андруша, абавязкова павінен быць добрым, сумленным чалавекам?..
І аднак жа наперакор гэтаму голасу стукала ў сэрца другое. Не, не, хто б ён ні быў, той Мікола Бабёр, яна павінна праведаць яго, даведацца, што з ім. Ёй, Андрушавай маці, была справа да ўсяго — і да поспехаў навасёлкаўскага калгаса, і да лёсу гэтага мала знаёмага ёй чалавека. А калі паглядзець шырэй, то ёй ёсць справа і да ўсёй нашай вялікай краіны, да ўсіх людзей. І калі нават той Мікола Бабёр звярнуў з дарогі, то ці не яе абавязак сказаць яму матчына слова асуджэння, накіраваць, падтрымаць, калі яму цяжка?..
Ганна Пятроўна акінула поглядам сядзібу: новая дашчаная агароджа, калітка, высокія вароты. За агароджай радок маладых вішань, за імі бокам да вуліцы новы, абшаляваны па вуглах дом. Дом быў, як і ўсе іншыя ў сяле, высокі, прасторны, толькі — дзіўная справа! — уся доўгая сцяна ад вуліцы была сляпой, на вуліцу не глядзела ніводнага акна. Усе суседнія дамы, і па правы, і па левы бок, і насупраць цераз дарогу, пазіралі вокнамі на вуліцу, а гэты быў павернуты да людзей глухой сцяной.
Ганна Пятроўна горка ўсміхнулася: не, здаецца, яна дарэмна спадзявалася, што Падабед памыліўся, відаць, гэта і быў той самы «хутаранін», пра якога ён казаў.
Маці падышла да форткі, пацягнула за клямку. Фортка была зачынена з сярэдзіны. Ганна Пятроўна асцярожна пастукала. На двары пачуліся крокі, нехта стукнуў завалай, і фортка прачынілася. Ганна Пятроўна ўбачыла старога, невысокага росту, хударлявага, адзетага ў чорныя картовыя штаны і паркалёвую сарочку, падпяразаную вузенькім паяском. Стары толькі ледзь прачыніў фортку і спыніўся, са здзіўленнем аглядаючы незнаёмую.
— Скажыце, тут жыве Мікола Бабёр? — спытала Ганна Пятроўна.
— Тут,— не адчыняючы форткі, у шчыліну адказаў стары. Вочы ў яго былі вострыя, быстрыя, тонкія губы насцярожана ўздрыгвалі.— А, выбачайце, якая ў вас да яго справа? — стары наставіў вуха, з гатоўнасцю падрыхтаваўшыся слухаць.
Ганна Пятроўна растлумачыла.
— У-у, матухна, вайна, вайна, калі тое што было,— усміхнуўся стары і адчыніў фортку.— Праходзь...
Ён акуратна зачыніў фортку, залажыў завалу і паспяшыў к дому. Не пачакаўшы Ганны Пятроўны на ганку і нічога ёй не сказаўшы, стары хуценька, амаль падбегам, заскочыў у сенцы. Ганна Пятроўна падышла да ганка і збянтэжана спынілася,— ісці ёй за старым ці чакаць яго на двары? Дзверы ў сенцы былі адчынены, і Ганна Пятроўна, незнарок глянуўшы туды, убачыла: у далёкім цёмным кутку стары паспешна закрываў посцілкай нейкія бочкі і дзежы, закідваў іх старымі світамі, латунамі...
Адчуўшы няёмкасць, маці адвярнулася,— дзіўны чалавек, чаго ён так захваляваўся? Маці акінула поглядам двор. Гаспадарчыя будынкі на сядзібе Баброў, як і хата, былі пабудаваны своеасабліва, не як у людзей: шчыльна адзін каля аднаго і ўсе пад адным дахам. Проста насупраць ганка стаяў хлеў, побач — павець, стопка, далей — крыты ток, на якім сушыліся снапы жыта. Быў у гэтым нейкі незразумелы, скарэдлівы разлік: ці то гаспадар шкадаваў лесу, ці эканоміў зямлю прысядзібнага ўчастка.
— Праходзь, матухна, у хату,— выйшаўшы з сянец, запрасіў стары.— Зараз і сын зойдзе.
Маці ўзышла на ганак, ступіла крок у сенцы і... міжвольна на міг спынілася: у твар ёй ударыў цяжкі, густы пах самагоннай брагі... Дык вось што гэтак паспешна прыхоўваў посцілкамі ў бочках і дзежах стары Бабёр!
Ганна Пятроўна зайшла ў хату. У вялікім пакоі, куды правёў яе Бабёр, стаяў шэры паўзмрок — вокны былі напалову завешаны,— і, увайшоўшы з двара, дзе свяціла яркае сонца, маці некаторы час, нічога не бачачы, стаяла ў парозе. З бакоўкі насустрач ёй выйшла жанчына, год за пяцьдзесят, у даматканым андараку, у хустцы, завязанай так, што ледзь відаць быў яе дробны маршчыністы твар. Гэта была, відаць, гаспадыня. Стары Бабёр падышоў да яе, нешта буркнуў, і яна адразу ж пайшла на кухню.
— Вайна, вайна,— жэстам запрашаючы Ганну Пятроўну да стала, паўтарыў, прыцмокваючы, Бабёр.— Колькі, матухна, людзі гора нацярпеліся. Усё навокал фашыст спаліў, стаптаў. Пакуль адбудаваліся, пакуль сталі на ногі...— Стары ўздыхнуў, махнуў рукою.
Ён падышоў да аднаго з вокнаў і адсланіў посцілку. У хаце пасвятлела, і Ганна Пятроўна з цікавасцю агледзела пакой. Абстаноўка ў хаце была сціплая: у кутку стаялі два вялікія фікусы, збоку, каля акна,— драўляная канапа, побач — шафа, на сцяне, як звычайна ў сялянскіх хатах, віселі пад шклом у рамках фотакарткі.
— А ў цябе да сына якая справа ці проста так? — прыцэльваючыся вокам і барабанячы пальцамі па стале, спытаў Бабёр.
— Ён служыў разам з маім Андрушам, хацела праведаць, пагаварыць...
— А-а, яно канешне, канешне,— няпэўна прамовіў стары.— Можа, табе там чаго нагаварылі пра нас,— не вер, матухна. Усё злыя языкі, людская зайздрасць. Упоперак дарогі мы нікому не стаім. Самі сабе жывём, як можам...
Нячутна ступаючы, у пакой увайшла гаспадыня, у руках у яе былі талеркі з пачастункам. Расставіўшы іх на стале, яна прынесла з кухні пляшку гарэлкі, чаркі. Стары моўчкі, асцярожна наліў чаркі і адну з іх паставіў перад маці.
— Чым багаты, тым і рады,— беручыся за сваю чарку, сказаў стары Бабёр.
Ганна Пятроўна чокнулася, ледзь прыгубіла чарку і паставіла яе на стол. Стары прыжмурыўся, паглядзеў на амаль некранутую гарэлку маці і таксама выпіў не да дна.
— Клічку на нас прыдумалі — «хутаране»... Што ж, няхай сабе і хутаране. А з калгаса выкінуць — вось вам! — Бабёр спрытна скруціў і выставіў кукіш.— Не ўдасца! Мінімум у нас спраўны, а болей які з нас спрос? Я — стары, а сын — увесь у ранах, інвалід.
Бабёр нейкі момант памаўчаў, паглядваючы на стол, потым кароткім рухам кульнуў чарку ў шырока раскрыты рот. Панюхаў скарынку хлеба і паклаў яе на стол, не закусваючы.
— Спачатку Мікола ўзяўся рабіць як вол. Штодня на работу хадзіў. Я глядзеў на яго, глядзеў — не сцярпеў. Дурань, кажу, чаго ты са скуры вылузваешся, чаго дабіваешся? Яшчэ аднаго медаля атрымаць хочаш, мала іх у цябе? За гэта ты ваяваў, каб тут чарнець на рабоце?.. Мікола адразу быў наяршыўся, пачаў пярэчыць, але ў нас, Баброў, рука цвёрдая, мы на сваім паставіць умеем. «Што ж, пытаецца, мне рабіць загадаеце?» Ну, тут я яму сёе-тое падказаў — і чыстую, і лёгкую работу. Ведаеш, кажу, пачым сёлета грыбы ў Ленінградзе? Тое, што ты тут заплаціш за паўпуда, там табе за кіло дадуць. Ну, з’ездзіў ён туды раз, з’ездзіў другі... А што, скажы, матухна, ці ж ён не засужыў права пажыць сабе ўволю? Не заваяваў гэтае права сваёй крывёй?
Ганна Пятроўна слухала Бабра са здзіўленнем і агідай, сумная, прыціхлая. Значыць, вось хто ён, гэты Бабёр! Аказваецца, ёсць яшчэ і такія людзі ў працавітай калгаснай сям’і. Паразіты, падобныя да тых шэрых губак, што часам вырастаюць на стройным целе маладой бярозы... Дык вось чаму такі панылы быў тады, вясною, Мікола.
Што далей гаварыў Бабёр, то ўсё больш вырысоўвалася перад Ганнай Пятроўнай яго нікчэмнае аблічча. Яна была і абурана і збянтэжана,— ці ж можна было падумаць, што, пераступіўшы парог хаты Бабра, яна быццам з яснага сонечнага святла трапіць у змрочныя скляпенні мінулага? Адкуль ён узяўся, гэты нікчэмны чалавек?
— Ну-ну, кажыце, кажыце,— ціха папрасіла Ганна Пятроўна.
— А што казаць,— даліваючы чаркі, сказаў Бабёр.— Няма мне чаго казаць. Цяпер вось яшчэ адзін спосаб прыдумалі — ездзім у Оўруч, купляем пшаніцу і ціснем на продаж самагон. Так і жывём...
Бабёр падняў сваю чарку, паглядзеў на Ганну Пятроўну.
— Вып’ем, ці што?
Скварцова маўчала, нібы не чула яго запрашэння. Бабёр пачакаў крыху, крэкнуў і разам перакуліў у рот другую чарку. Цяпер яго ўжо і не трэба было запрашаць, ён ахвотна загаварыў сам:
— Ці так я некалі хацеў жыць?.. Не падумай, матухна, што я з багатых. Гадаваўся я ў беднасці, быў за парабка ў млынара. Працаваў у яго і прыглядаўся, вучыўся, як трэба на свеце жыць. Тапталі мяне, а я маўчаў, усё чакаў свайго часу, калі і мне ўдасца каму-небудзь стаць нагою на грудзі... А цяпер і патрэбы такой няма. У калгасе нядрэнна, супроць калгаса я нічога не маю. Жывём і будзем жыць!
Ганне Пятроўне раптам зрабілася душна. Яна ўстала, задрыжаўшай рукою накінула на плечы хустку.
— Ведаеце, я пайду.
Больш яна не магла тут трываць,— хутчэй, хутчэй адсюль, з гэтай змрочнай хаты, да святла, да сонца. Ганна Пятроўна павярнулася і хутка пайшла да дзвярэй.
Але ў гэты момант ад парога пачуўся ціхі голас:
— Чакайце, мама!
Голас быў такі нечаканы, што Ганна Пятроўна мімаволі ўздрыгнула. Стары Бабёр строга павярнуўся да дзвярэй. Прыхіліўшыся да вушака, на парозе нерухома стаяў Мікола. Ганна Пятроўна адразу ўспомніла, пазнала яго,— той жа хударлявы, як у бацькі, твар, доўгі, з гарбінкай нос, тыя ж тонкія, нервовыя вусны. Мікола быў у ботах, у старой, расхлістанай на грудзях ваеннай гімнасцёрцы.
— Ты прыйшоў? — пахмура спытаў Бабёр.— Каня дастаў?
— Не спяшайся, бацька,— азваўся Мікола. Ступіў крок-другі да Ганны Пятроўны, узяў яе за руку і, сагнуўшыся, прыпаў да яе вуснамі.— Дзякаваць вам, што прыйшлі,— ціха, амаль шэптам, прагаварыў ён. Не разгінаючыся, Мікола з заплюшчанымі вачыма прытуліўся да яе рукі тварам, як бы шукаючы падтрымкі, ласкі.
Ганна Пятроўна спачатку збянтэжылася, але, зразумеўшы яго пачуццё, раптам, нібы пранізаная электрычным токам, выпрасталася, горда ўзняла галаву.
— Я ўсё зразумела, Мікола. Усё, усё... Я прыйшла, каб дапамагчы табе,— голасна і выразна сказала маці.
Стары Бабёр, які, насупіўшыся, назіраў усю гэтую сцэну, з шумам адсунуў ад сябе талерку, падняўся з-за стала.
— Гэта што яшчэ за камедыя? — строга крыкнуў ён.— Я пытаюся, ты дастаў каня?
— Не дастаў! — выпрастаўшыся і адпусціўшы руку Скварцовай, рэзка кінуў Мікола.— Я і не хадзіў па каня. Я вярнуўся, каб развітацца з табой, бацька. З табой і з тваім хутарам!..
— Што такое? — павольна вымавіў аслупянелы ад здзіўлення Бабёр.— Ты што, здурнеў?
— Не, я не здурнеў! — горача, з бліскучымі вачыма выгукнуў Мікола.— Можа, быў дурны, а цяпер паразумнеў. Праз тваю прагнасць я страціў усё — жонку, павагу людзей. Праз цябе я страціў сумленне і гонар, прамяняў іх на нікчэмныя спекулянцкія грошы. Я хадзіў, не знаходзячы сабе месца, хаваўся ад людзей, як злодзей, саромеўся глядзець ім у вочы. А ты штурхаў мяне на спекулянцтва, зрабіў з мяне самагоншчыка. Табе ўсё нутро пераела зайздрасць да таго млынара, у якога ты некалі парабкаваў. Ты, як сляпы крот, не бачыш, што робіцца вакол, якім светлым шляхам ідзе жыццё!
Стары Бабёр стаяў нерухомы, бледны, тонкія губы яго нервова ўздрыгвалі, вочы былі напаўзаплюшчаны, нібы ён нешта ўспамінаў і ніяк не мог успомніць.
— Ты думаў пра сваё шчасце, але не хацеў бачыць, што цяпер іншым шляхам ідуць да яго. Ты адгарадзіўся ад людзей высокім плотам, думаў нажыцца на хітрыках і махінацыях. Такі ты бацька?.. Не бацька ты мне!
Усхваляваны Мікола кідаў у твар старому Бабру слова за словам, нібы рашуча падсякаў гнілыя карэнні дрэва, якое трэба было выкарчаваць. Відаць было, што ён доўга на адзіноце насіў у сабе гэтыя думкі і не хапала толькі нейкага маленькага штуршка, каб выказаць іх, рашуча парваць усё, што звязвала яго з бацькам.
— А вам, маці,— павярнуўся да Ганны Пятроўны разгарачоны Мікола,— яшчэ раз дзякуй. Я ведаў, што вы прыедзеце сюды, я ноч не спаў, калі даведаўся аб вашым прыездзе...
Узрушаная, расхваляваная Ганна Пятроўна ціха дакранулася да Міколавай рукі.
— Пойдзем адсюль, Мікола. Правядзі мяне...
Але стары Бабёр, нібы ачнуўшыся ад нейкага дзіўнага забыцця, раптам шумна выйшаў з-за стала.
— Чакай, Мікола! — груба выкрыкнуў ён.— Ты што ж, нягоднік, задумаў? А?.. А брага? Пра брагу ты забыўся? Прападаць бразе?..
Мікола нервова ўсміхнуўся.
— Нікчэмны ты чалавек! Ты і цяпер нічога не зразумеў... Пойдзем, маці! — Мікола накіраваўся да дзвярэй.— А брагу вывернеш свінням, не прападзе! — кінуў ён ад парога.
— І ўсё? — увесь закалаціўшыся ад злосці, выгукнуў услед стары Пракоп.— Ты больш нічога мне не скажаш? Ну, ідзі! Ідзі, гадаўская душа!.. Толькі ж глядзі, прыцісне ліха — не прасі ратунку. Глядзі!
Але Мікола ўжо не чуў бацькавых пагроз. Асцярожна трымаючы пад руку Ганну Пятроўну, ён выйшаў на двор.
Маці павольна ішла па дарозе. Вакол было ціха і спакойна, абапал дарогі жаўцелі пожняй прыбраныя палі. Як рана, аднак, пачалося сёлета на Палессі жніво... Вось ужо стаў відаць і бальшак, абсаджаны бярозамі. На ім не сціхала ажыўленне, туды і назад беглі машыны, уздымаючы густыя палосы пылу, здалёк падобнага на ранішні туман.
Маці спынілася, азірнулася на Гурыны. Акружанае зелянінай садоў, сяло здалёк бялела дахамі дамоў... Таццяна адгаворвала яе ехаць сюды. Але яна не паслухалася, і добра зрабіла, што не паслухалася.
Шчаслівай дарогі табе, мой сын...
1953