Рыгорка стаяў каля варот новай хаты цёткі Тэклі і не ведаў, што яму рабіць. Цётцы Тэклі прыйшло тэрміновае пісьмо, і ён як пісьманосец кваліфікаваны, які разумее ўсе тонкасці сваіх складаных абавязкаў, перш чым разнесці па сялу простую пошту, прыбег сюды. А калі яшчэ прыняць пад увагу тую акалічнасць, што за прынесеную два тыдні таму назад паштоўку цётка Тэкля пачаставала яго надзвычай смачнымі варэнікамі, то паспешнасць яго стане зусім зразумелай.
Але, як і ў мінулы раз, каля самых варот Рыгорку сустрэў Тузік — невялічкі чорны сабака, па сутнасці сваёй міралюбівае, дабрадушнае стварэнне, такое ж нястрашнае, як і рыжы нязграбны певень, што выступаў побач з Тузікам. Але па сабачай сваёй звычцы Тузік, трымаючы верчыкам хвост, час ад часу, каб паказаць, што і ён не абышто, а вартаўнік дома, рабіў некалькі крокаў наперад і няцвёрда брахаў: «гаў, гаў». І гэтага «гаў, гаў» хапала для таго, каб трымаць Рыгорку за варотамі. Толькі зрэдку ён прыадчыняў іх з надзеяй убачыць у дзвярах хаты добрую цётку Тэклю. Але, прастаяўшы так цярпліва некалькі хвілін, Рыгорка вырашыў дзейнічаць больш актыўна.
— Цётка Тэкля! А, цётка Тэкля! — крыкнуў ён.
«Гаў, гаў, гаў»,— стараўся Тузік.
— А, цётка Тэкля!
І вось у дзвярах хаты паказалася цётка Тэкля. Гэта была высокая, худая жанчына, з доўгімі, па-мужчынску жылаватымі рукамі. З-пад хусткі выбіваліся пасмы сівых валасоў. Твар яе, пакрыты слядамі маршчынак, здаваўся суровым, але, відаць, гэтая суровасць была толькі вонкавай. Вочы, светлыя, мяккія, паглядалі цёпла і прыветліва.
Адчыніўшы дзверы, яна з нейкай нецярплівасцю і хваляваннем паглядзела на вароты.
Гэта я, цётка Тэкля, пісьмо вам спешнае... ды вось Тузік...
— Рыгорка, сыночак мой, — працягнула радасна рукі і кінулася да варот Тэкля,— пісьмо... Пайшоў вон! — тупнула яна на Тузіка, і той, не вельмі цікавячыся, чаму гаспадыня крычыць на яго ў час, калі ён добрасумленна выконвае свае сабачыя абавязкі, пабег пад павець.
— Сыночак!.. — уся забыўшыся ад радасці, паўтарала Тэкля,— хадзі ж хутчэй у хату, хадзі, мілы мой...
Яна схапіла Рыгорку за руку і амаль уподбежкі пацягнула яго ў хату. Нервова пасадзіла Рыгорку на лаву. Яна стала перад ім, усёй сваёй постаццю выяўляючы нецярплівасць і хваляванне. На твары ў яе з’яўляліся то радасць, то непакой, то трывога, гэтыя пачуцці чаргаваліся, знаходзілі адбітак на яе суровым твары.
— Ад каго ж... хутчэй, Рыгорка!
Рыгорка, адчуваючы ўсю важнасць моманту, не валаводзіў, хуценька нырнуў у сваю паштальёнскую сумку і дастаў адтуль сіні лёгенькі канверт.
— Во,— падаў ён пісьмо Тэклі. Тая міжвольна выхапіла пісьмо з Рыгоркавых рук, але ўспомніла, што яна малапісьменная.
— Чытай... ды не марудзь, Рыгорка...
Рыгорка разарваў канверт і выняў адтуль складзены напалам лісток.
— Ад Петруся... ведаем мы яго почырк.
Тэкля ўся ператварылася ў слых. Яна яшчэ больш падалася да Рыгоркі
— Ад Петруся? Ад сынка майго?!
— Ну, чытаю,— важна сказаў Рыгорка і пачаў чытаць:
Даруй, што не пісаў такі доўгі час. Быў вельмі заняты, у нас былі іспыты. Цяпер можаш мяне вітаць — школу скончыў на «выдатна». Мне надалі званне лётчыка. Але аб усім гэтым пазней. Справа ў тым, што 4 вераспя мне давядзецца ляцець выканаць адно невялікае заданне, і маршрут палёту акурат ляжыць над нашай мясцовасцю. То я папрасіў дазволу свайго начальніка крыху звярнуць і заляцець на некалькі гадзін пераведаць цябе. Начальнік дазволіў мне зрабіць гэта. Кажучы карацей, гадзін у семнаццаць 4 верасня я буду ў Санюках. Сяду я напэўна на палянцы, каля Савосевага дуба. А калі не зааралі пад зябліва загуменне, то я там сяду.
Усяго добрага, маці! Цалуе цябе твой сын Пятрусь.
Можа, я прылячу раней, чым ты атрымаеш гэтае пісьмо, бо ведаю ж я вашу вясковую пошту. Першага верасня».
— Вось і ўсё,— закончыў Рыгорка.
У першую хвіліну Тэкля стаяла, не кранаючыся з месца. Яе свядомасць ледзь успрымала сэнс прачытанага Рыгоркам. Раптоўную радасць, бывае, чалавеку таксама цяжка асэнсаваць, як і раптоўнае няшчасце.
— Усё! — сказаў яшчэ раз Рыгорка.— Так як сёння ў нас трэцяе, то чацвёртае будзе заўтра.
І тады Тэкля ачнулася.
— Пятрусь... заўтра прыляціць Пятрусь!
Тэкля абняла сваю галаву, выпрасталася і павярнулася да Рыгоркі.
— Чытай яшчэ раз...
Рыгорка ад пачатку да канца прачытаў пісьмо ў другі раз.
Тэкля выцягнула з печы талерку аладачак у смятане, беленькіх і пульхных, і паставіла на стол. Ёй хацелася абняць Рыгорку, абняць усіх людзей.
Рыгорку прасіць доўга не трэба было. Прыцмокваючы і аблізваючыся, ён умінаў аладачкі адну за адной.
— Заўтра прыляціць,— шапялявіў ён, набіўшы повен рот смачных аладачак,— прыляціць! Мы яго сустракаць будзем. Загумення яшчэ не аралі, гэта я добра ведаю, бо ў Лёшкі ўчора жывот балеў... Хіба вы не ведаеце Лёшку? Гэта ж трактарыст з эмтээса, што ў нас на кватэры. Ах, аладачкі якія вашы смачныя! Як вы іх рабілі?
Ён еў і гаварыў, а цётка Тэкля сядзела на лаве і, схіліўшы набок галаву, хісталася паціху. Яна глядзела на Рыгорку, але думала не пра яго.
Рыгорка пакінуў есці толькі тады, калі на яго глянула дно талеркі.
— Я пабягу,— сказаў ён. І Тэкля правяла яго да дзвярэй. Тузік цяпер спакойна пазіраў на Рыгорку, але ж той, баязліва скасіўшы вочы ў бок сабакі, датуль не лічыў сябе ў бяспецы, пакуль не апынуўся за варотамі. Ужо выскачыўшы на вуліцу, Рыгорка павярнуўся, прыадчыніў вароты і, прасунуўшы на двор галаву, паказаў Тузіку язык.
І мала таго, што паказаў, ён яшчэ і перакрывіў Тузіка:
— Ме-ме-ме...
Тэкля вярнулася ў хату і села па лаву. Яна засталася сам-насам са сваімі думкамі. Яна глядзела ў акно, і з гародчыка ў хату глядзела на Тэклю чырвоная рабіна. Рабіна хіліла да долу свае абцяжараныя плодам голлі. Клён па адным губляў жоўтыя лісты. У небе свяціла сонца і плыло срабрыстае павуцінне. У сініх і бяскрайніх прасторах цягнуліся качкі, ляцелі гусі. Непрыкметна бег час.
А куды ляцелі гусі? А якімі шляхамі ўецца чалавечы лёс?..
...Чацвёртага свайго сына, Петруська, Тэкля нарадзіла ў полі. Быў гарачы спякотны дзень. Пад капою жыта стаяў гляк з халоднаю вадою. Ахопленая смагай, Тэкля ляжала на посцілцы і ад слабасці не магла дацягнуцца рукою да гляка. Ціха застагнаўшы ад нясцерпнага болю, яна згубіла прытомнасць. Суседка цераз мяжу ўбачыла гэта і прыбегла на дапамогу. Неўзабаве Петрусёк ужо быў жыхаром на зямлі. На ігрушы каркала варона. Яна каркала на бяду. Суседка перавязала Петрусю пупок і кінула каменем у варону. Мякка ўзмахваючы крыллем, варона павольна праляцела над імі. З жахам у вачах Тэкля правяла яе позіркам і папрасіла піць. Вада канчаткова прывяла яе ў прытомнасць. Над галавой стаяла як ніколі чыстае неба. У далёкіх прасцягах яго сваім жыццём жыў сусвет, невядомы, чужы. Тэкля не ведала пра далёкі сусвет. Яна ведала другое: Пятрусь быў шостым ротам у сям’і. Яна ведала другое: недажатаю засталася паласа...
Захар, яе муж, прыехаў на поле толькі пад канец дня. Ён ішоў да яе і стараўся здавацца радасным.
— Ну што прывяла, хваліся?
Ён усміхаўся крывою, жаласліваю ўсмешкай. Каб не глядзець Захару ў вочы, яна закрыла рукою твар. Захар скінуў шапку.
— Хлопчыка...
— Едзем,— адказала Тэкля.
Тады Захар паклаў на воз некалькі снапоў і дапамог узабрацца на іх Тэклі. Ціхі і абыякавы гнеды павольна пацягнуў воз. Апусціўшы галаву, збоку, як за труною, ішоў Захар. Рыпнулі вароты. З прызбы насустрач возу скочыў сухі, калматы кот. Ён прыцяком трымаў свой аблезлы хвост. Пятрусь прыехаў на сваю бацькаўшчыну. Каля пахіленых, маленькіх дзвярэй хаты, апранутыя ў рызманы, стаялі тры яго браты — старэйшы з іх меў дзесяць гадоў. Яны сустрэлі Петруська абыякава, не здзівіліся яго паяўленню, не адзначылі яго ні радасцю, ні смуткам. У іх былі тоненькія шыі і бледныя, дробненькія твары. Яны моўчкі, з аднолькавай цікавасцю глядзелі на матку, на бацьку, на гнедага, на калматага ката і на яго, Петруська.
Ужо назаўтра Тэкля пайшла дажынаць жыта. У яе балела ў паясніцы, і дзень ад гэтага здаўся годам. Людзі не дапамагалі і не спачувалі ёй. Ці вінаваты яны ў гэтым? У кожнага з іх было сваё гора, свае хваробы — гэтага хапала на ўсіх. Людзі былі чужыя адзін аднаму, яны цураліся адзін аднаго. Абапіраючыся на плечы суседа, кожны імкнуўся крыху вылезці ўгару, выбіцца з галечы і бяды. Такою была жыццёвая логіка. І сашчапіўшы ад болю зубы, Тэкля дажала паласу.
Захар не губляў надзеі паставіць на ногі гаспадарку. Ён хацеў зрубіць новую хату. У старой напаўразбуранай хаце жыць было ўжо немагчыма. Ён кідаўся ва ўсе бакі, ішоў на ўсё, абы толькі здзейсніць сваю мару. Яму здавалася, што ад гэтай хаты залежыць яго будучыня, дабрабыт яго сям’і. А зараз сям’я недаядала, сам ён зімою вазіў у горад панскі лес, улетку наймаўся да багатых у касары, аратаі — так ён збіраў грошы, каб купіць лесу. Частку лесу ён купіў, але ў яго не хапіла грошай на ўсю хату. Захар аблюбаваў месца для новай хаты і пачаў рубіць зруб. Ён паклаў ужо тры вянцы. Ён глядзеў на аснову сваёй новай хаты і смяяўся і плакаў ад шчасця, гэты чалавек, жыццё якога, не адстаючы ні на крок, суправаджалі няўдачы.
Але яму не давялося пераступіць парог сваёй новай хаты. Петрусёк нядоўга жыў пад апекаю бацькі. Уночы Захар паехаў у панскі лес, меркаваў украсці адну хваіну на хату — усё ж менш прыйшлося б купляць. У лесе нікога не было. Скінуўшы світку, ён смела пачаў секчы высокую, гонкую хвою. Хвоя доўга не хацела падаць, не хацела пакідаць жыццё, але калі ўпала, то рашыла жыццё і Захару. Ёп спатыкнуўся, упаў і не паспеў адскочыць убок, як цяжкі камель хваіны падабраў яго. Ён напружваў рэшткі сіл, каб вылезці з-пад дрэва, але не мог нават узняць рукі, спрабаваў клікаць на дапамогу, але з грудзей вылятаў адзін хрып. У лесе было ціха і па-асенняму холадна. Стромкія хвоі ўзнімалі свае вяршыні над лесам, нібы яны сябравалі з Вялікай Мядзведзіцай. У прагале паміж галін Захар бачыў толькі тры зоркі, але хутка яны патухлі.
Ён жыў да раніцы. Раніцою ляснік натрапіў на яго мёртвага і зразумеў усё. Вызваліўшы з-пад хвоі Захара, ляснік узваліў яго на воз і прывёз у вёску, дахаты. Тэкля сустрэла мужа галашэннем. У Захара быў сіні твар і з рота маленькімі пухіркамі выступала пена. Пад вечар яго хавалі. За труною ішло не больш дзесятка людзей. Каго хвалявала смерць Захара? Толькі тых, каго яна непасрэдна датычылася. Тэкля галасіла, нават забіваючы крыкам сваім літанні папа.
На хвою, пад якою хавалі Захара, падалі апошнія промні сонца. Глуха стукала зямля аб века труны. Сумна спяваў бацюшка. А Тэкля стаяла, прыпёршыся спіною да хвоі, моўчкі пазірала ў яму. Яна змарылася плакаць і галасіць, у яе не было слёз, чым плакаць. Паціху прыйшла яна дадому. Яна глядзела на пусты двор, на пахіленую хату, на чатыры вянцы новай хаты побач, на гнедага, які спакойна жаваў у канцы двара лебяду, і толькі цяпер адчула, як яна асірацела.
...І пацягнуліся гады, цяжкія і нудныя. Гэтыя гады і падарвалі былі ў Тэклі веру ў жыццёвую праўду. Яна тады не верыла нікому — ні людзям, ні богу, ні жыццю, яна верыла толькі адной сабе. У яе жыцці тады стаяла адна мэта: выгадаваць чатырох сваіх сыноў. Яна калацілася над імі, вырывала ў сябе з рота кавалак, каб накарміць дзяцей. Што ж, акрамя дзяцей, заставалася ў Тэклі, для каго ж, як не для іх, было ёй жыць? Вёснамі арала яна зямлю, засявала раллю, увосень збірала ўраджаі. Яна ніколі не бачыла светлай часіны, не разгінала спіны ад работы. Адзінай радасцю і ўцехай яе былі дзеці. Яна ведала, для чаго жыла.
І вось яна выгадавала свайго старэйшага сына, вырашыла пусціць яго ў жыццё. Яму ўжо было 13 год. Ён сплёў сабе лыкавыя лапці і перакінуў цераз плячо радзюжную торбу. Ён наняўся ў падпаскі да вясковага пастуха. У першы вясенні дзень ён выйшаў на вуліцу і затрубіў у рог. Насустрач, з поўдня, плылі гусі, яны, як і людзі, рады былі вясне. Хлопчык адчуў сябе самастойна, ён сам сабе ўжо зарабляў на хлеб. Ён вярнуўся ўвечары змораны, бледны, ап’янёны пахкім водарам вясенняга паветра, але цвёрда, па-гаспадарску сказаў маці:
— Нішто, мама, мы і хату з табой паставім. Вось няхай зараблю!
— Паставім... — падтрымала, уціраючы слёзы, Тэкля.
І ўлетку яны нанялі цесляра дзеда Архіпа, і той памаленьку палажыў яшчэ два вянцы на зруб. Зруб рос, і весялілася сэрца хлопчыка — яму здалося, што яны зрабілі немаведама як многа. Ён ляскаў доўгай пугай, адварочваючы ад шкоды кароў, і спяваў песні, не зважаючы на тое, што ў яго торбе ляжаў толькі маленькі акраец хлеба. Пастух вучыў яго граць на хваёвай жалейцы. І рад быў свайму жыццю хлопчык.
Але лёс па-здрадніцку абышоўся з ім. Халодным асеннім днём — гусі ключамі ляцелі на поўдзень — прывезлі на возе на двор Тэклі яе дарагога хлопчыка, акрываўленага і нежывога, як і Захара. Раз’юшаны стаднік, бугай, прыпёр хлопчыка да дуба, узняў высока на рогі і кінуў вобзем. Ён вымесціў на хлопчыку нейкую сваю сляпую звярыную злосць.
Час ведае, чаму так рана пасівела галава Тэклі. Ён нямала падрыхтаваў для яе ўдараў. Тэкля пахавала сына побач з бацькам. Цяпер ужо сваю мацярынскую любоў яна дзяліла на траіх дзяцей. Памалу з часам яна загаіла ў сэрцы рану ад панесенай страты. І яна зноў з надзеяй пачала глядзець на жыццё. І нават жыццё неяк выраўнялася і палягчэла.
Шырокім шляхам прыляцела ў вёску чутка аб рэвалюцыі. Яна ўсхвалявала людзей. Затрывожыліся вясковыя багацеі. Была вайна. Але калі чуткі прынеслі рэвалюцыю, вайна скончылася. Як бы на крыллях гэтых чутак прыляцеў у вёску худы, бязногі Амелька. На вайне снарадам адарвала яму нагу. Ён быў першым, які вярнуўся з фронту, і таму на яго глядзелі, як на дзіва. А ён ужо звыкся з тым, што ў яго толькі адна нага, смяяўся, жартаваў і нават падміргваў палінялым ад жыццёвых нягод брывом вясковым салдаткам. У першы ж дзень ён даволі спрытна прашкандыбаў па ўсёй вёсцы, не мінуў ніводнай знаёмай хаты. Заходзіў, гаварыў мала і, відаць, не ўсё, аб чым ведаў. Мінаў ён толькі двары з моцнымі дубовымі варотамі, з цяжкімі жалезнымі запорамі. І да Тэклі зайшоў. Прыжмурыўшы вока, ён паглядзеў на зруб.
— Хату залажылі?
— Залажылі...
— Та-ак...
Сагнуўшыся, улез у старую хату.
— Памёр Захар? Цяжка? Та-ак... Ну што ж — усім цяжка... Усім! Цярпі, Тэкля, скора палягчэе...
Амелька стаяў сярод хаты, абапёршыся на сваю драўляную нагу. Дзеці спалохана глядзелі на аднаногага чалавека.
— А галоўнае — дзяцей гадуй: людзі скора нам вельмі патрэбны будуць, ой як патрэбны. Нашы людзі.
І Амелька спрытна пашкандыбаў па вуліцы далей.
...А яна і не даглядзела сваіх дзяцей. Неўзабаве ў вёсцы аб’явіўся тыфус. Людзі лажыліся ў ложкі сем’ямі. Дзед Архіп рабіў труны. Але нядоўга ён іх рабіў, хутка і сам лёг у труну, апошнюю, якую ён зрабіў.
Першай у хаце захварэла Тэкля. Яна, калі адчула хваробу, заплакала, але не ад таго, што захварэла сама. Сэрцам яна адчула, што пагінуць дзеці. Яна ў гарачцы клікала дапамогу не да сябе, да дзяцей. А потым захварэлі і дзеці. Яны ўпокат ляжалі на палку. І не было каму падаць ім нават вады. Смага паліла іх маленькія грудзі. А калі Тэкля ачнулася, дваіх ужо не было. Целы іх былі ўжо халодныя. Застаўся адзін Петрусёк. Яму тады было чатыры гады. Ён чапляўся за жыццё, хаўкаў, як рыба, выкінутая на бераг. Тэкля сядзела на ложку слабая, змучаная горам і нават не магла ўзняцца, каб падаць яму вады. Але Пятрусь быў жывучы, ён перамог смерць.
І вось застаўся ў яе адзін Пятрусь. Але цяпер жыццё пачало спагадаць Тэклі. Пятрусь вырас моцным, жыццярадасным хлопчыкам. І ён ніколі нават не хварэў. Цэлымі днямі ён бегаў па палях, па лясах, бесклапотны і вясёлы.
З той пары, калі Тэкля закапала дзве апошнія труны, сплыло многа вады. Яна даўно змірылася з гэтай стратай. Чалавек здольны мірыцца з тым, чаго нельга вярнуць. Цяпер яна радавалася ўжо толькі аднаму сыну. І вось тры гады назад узмужнелы Пятрусь пайшоў добраахвотнікам у Чырвоную Армію. Яго прынялі ў паветраны флот і паслалі ў школу. А цяпер ён скончыў яе і прыляціць пераведаць матку...
— Тэкля! — паціхеньку пастукаў нехта ў акно.
Тэкля ледзь ачнулася і павярнула галаву да акна на двор. Каля акна стаяла яе суседка Базыліха.
— Тэкля, ці можна цябе на хвілінку?
— Сарафімка, дарагая, заходзь,— замітусілася, адразу ажывіўшыся, Тэкля. Суседка не паспела яшчэ зачыніць за сабой дзверы, як спыталася:
— Ці то праўду Цімохаў блазнюк баяў, што да цябе сынок ляціць у госці?
— Праўду, Сарафімка, праўду! Пісьмо вось атрымала.
— Вой, якая ж ты шчаслівая, Тэкля! Толькі я не зайздрошчу табе, не. У мяне, ты ж сама ведаеш, сыны таксама не абібокі якія. Вось толькі не піша нічога малодшы, той, што ў горадзе, кажа, часу няма, але хіба я не ведаю аб гэтым, ці што? Няхай і не піша. Вой, Тэкля, балбачу я без толку, а за чым ішла, і не кажу. То ж я прыйшла табе сказаць, што, можа, у цябе няма чаго-небудзь, можа, мукі няма свежанькай пшанічнай, то мой стары ўчора толькі змалоў, тонкая такая, беленькая! А ты ўжо напячы Петрусю пірагоў на сустрэчу... Вой, мне і самой неяк не верыцца, што Пятрусь ужо такі! То ж я яго і прымала ў цябе, памятаеш, у Зазер’і. От жа, як час бяжыць, а? То ты, Тэкля, кажы, мо не мукі, дык чаго другога табе трэба. Дзякаваць богу, цяпер жа ўжо... Ды ты не махай рукамі, ведаю я, што і ў цябе ёсць чым спаткаць сына, але ж...
Суседка гаварыла, не даючы нават адказаць што-небудзь Тэклі. А тая стаяла, узрушаная праяўленнем такой шчырасці, яна была ўсхвалёвана ўспамінамі аб мінулым. Базыліха хацела гаварыць далей. Раптам расчыніліся дзверы.
— Добры дзень, Тэкля Паўлаўна!
На парозе стаяў старшыня калгаса Карпаў, малады, гадоў трыццаці мужчына.
— Рыгорка-паштальён казаў, нібы Пятрусь прыляціць да вас у госці. Ці праўда гэта?
— Праўда. Вось піша,— сказала і падала пісьмо.
Карпаў разгарнуў пісьмо і, заклапочана нахмурыўшы бровы, прабег па ім вачыма.
— Так... заўтра прыляціць. Каля Савосевага дуба яму сядаць нязручна. Далёка, ды і палянка малая... Алёшка загуменне араць пачаў ужо, але ж... ну, так і зробім. Няхай загуменне яшчэ дзянёк паляжыць неўзараным. Гэта ж, Тэкля Паўлаўна, не для вас адных радасць — усім нам радасць, што вось Пятрусь, галота былая, лётчыкам стаў. Гэта ж... а, ды што і гаварыць. Пайду лепш скажу, каб араць пакінулі ды знак пасадачны пашылі. Я ж у арміі служыў, ведаю. Выкінем знак, тады ён спакойненька сядзе сабе.
Карпаў пайшоў. Сабралася ісці за ім і Сарафіма. Тэкля правяла суседку аж на вуліцу, трымаючы яе пад руку, як сваю родную. Яна зачыніла за ёю вароты, паглядзела на двор, на новую хату. Тыя шэсць вянцоў, што паклаў Захар з сынам, ужо амаль зусім пацямнелі ад часу. Чыстаю белаю смаліною канчаў калгас Тэкліну хату. Калгасныя цесляры дружна, у адзін тыдзень зрубілі яе, а сталяр Агей павыразаў на аканіцах такіх пеўнікаў, што на іх адно паглядзіш, і то весела робіцца. Цесляры канчалі хату і спявалі вясёлыя песні. На сходзе Карпаў сказаў: «Мы зрабілі табе, Тэкля Паўлаўна, хату за тое, што ты добрасумленна працуеш. Ніводная маці не скардзілася на тое, каб яе дзіця ў дзіцячым садзе было недагледжана табою. Ты да іх, як родная маці, а таму і калгас да цябе, як родны бацька».
Тэкля вярнулася ў хату і ўспомніла, што ёй трэба прынесці вады. Яна ішла да калодзежа, і кожны сустрэчны чытаў у вачах яе незвычайную радасць. І кожны падзяляў яе радасць, выказваў Тэклі што-небудзь прыемнае. Дзяўчына Настасся крычала ад калодзежа, хуценька выцягваючы вядро:
— Чакайце, цётка Тэкля, чакайце! — і, крыху засаромеўшыся, дадала: — З поўным я перайду.
Яна перабегла Тэклі дарогу, пругка трымаючы поўнае вядро. Настасся не верыла ў «поўнае вядро» — гэта бабскія забабоны, а яна ўжо трэці год як камсамолка, але яна хацела сказаць што-небудзь прыемнае старой Тэклі.
— Пятрусь ваш прыляціць? Цётка Тэкля, папросіце, каб ён пакатаў мяне на самалёце. Добра?
— Добра, галубка, добра, папрашу,— адказала Настассі Тэкля.
Яна набірала ваду і хацела плакаць, сама не ведала ад чаго: ці то ад смутку, навеянага цяжкімі ўспамінамі, ці ад радасці за сённяшняе жыццё.
Па вуліцы бег Лёшка-трактарыст. На руцэ ён трымаў скураное паліто. Твар яго блішчаў і ільсніўся ад здароўя і паўнаты жыцця. Убачыўшы Тэклю, ён уподбежкі кінуўся да калодзежа з усмешкай бесклапотнага і вясёлага хлапца.
— Тэкля Паўлаўна! Зняў мяне з ворыва Карпаў, кажа, сын ваш прыляціць, дык каб поле неараным было. То я, вядома, згадзіўся. А Карпаў сказаў, каб я Зазер’е ехаў араць. То я, канешне, не згадзіўся. Трактар буду яму ганяць... Ды, галоўнае, жывот у мяне нешта... Хай напарнік арэ ў Зазер’і. Правільна, цётка Тэкля?
— Правільна, галубок, правільна,— нават не асэнсоўваючы пытання, пацвердзіла Тэкля і глядзела на Лёшку вачыма, у якіх свяцілася мацярынская ласка. Яна выцягнула ваду.
— Дайце, мамаша, паднясу.
І не паспела Тэкля згадзіцца, як ён падхапіў вядро і панёс яго, пасвістваючы, да хаты. Яна ледзь паспявала ісці ўслед за Лёшкам. Паставіўшы ля варот вядро, той памчаўся ўсцяж па вуліцы далей.
Ужо калі Тэкля хацела ісці ў двор, яе нехта гукнуў. З другога боку па вуліцы шкандыбаў бязногі Амелька. Гэтага старога як бы і час не браў. Ён, як і калісьці ў першыя гады свайго калецтва, жвава шкандыбаў па зямлі, энергічна завіхаўся на калгаснай пчалінай пасецы паміж вулляў і выхваляўся перад калгаснікамі, што ведае па імені кожную пчалу. Праўда, ён крыху пастарэў, асунуўся, але ж волас яго быў чорны, як галчына крыло, моцны быў яго голас, і меў ён маладыя вочы.
— Тэкля, пачакай часінку, дачыкільгаю да цябе, спытаю пешта.
— Амелька? Чакаю, родны, чакаю,— павярнулася Тэкля.
— Твой Пятрусь сапраўды да цябе прыляціць ці гэта так чуткі ходзяць?
— Сапраўды, пісьмо атрымала.
— То вось жа, браце, я падаруначак яму прынёс. Ад Амелькі, скажаш, пчаляра.
Амелька адхіліў крысо світкі і падаў Тэклі гладышык светлага мёду.
— Свежанькі, як раса, чысценькі... — пахваліў Амелька мёд і пашкандыбаў па вуліцы.
Увечары Тэкля доўга не магла заснуць. Заўтра яна ўбачыць свайго сына! Яна патушыла лямпу і запаліла на комінку. Агонь лучыны, ад якога з часам адвыкала Тэкля, абуджаў у яе ўспаміны аб мінулым. Патрэсквалі смалякі, і па хаце ад няроўнага агню лёталі фантастычныя цені. У куточку за лавай пілікаў цвыркун, яго песня была аднастайная і роўная. І пакуль не дагарэў апошні смаляк, Тэкля сядзела на ложку і думала, паглядаючы на агонь, аб тым, як змянілася жыццё і людзі...
Дзень назаўтра выдаўся ясны і пагодлівы. Невялічкі марозік за ноч пакрыў інеем апаўшыя лісты, але іней знік, як толькі ўзнялося сонца. Халоднае паветра было празрыстым, як крышталь. Кляновыя лісты, адрываючыся ад галін, круціліся ў паветры. На блакітным небе не відаць ніводнай хмаркі, і ад гэтага неба здавалася неабсяжным, бяскрайнім. Такім прыгожым бывае неба толькі ўвосень.
На загуменні, куды павінен быў сесці Пятрусь, пасля абеду сабралася ўсё сяло. Была нядзеля, выхадны дзень у калгасе, і таму мужчыны, жанкі, а асабліва калгасная моладзь апрануліся ў сваю лепшую святочную вопратку. Карпаў з камсамольцамі выкладваў сярод поля пасадачны знак. У групе мужчын, апрануты ў вышываную кашулю, паголены, падцягнуты стаяў Амелька.
— Вось, адтуль будзе ляцець,— паказваў ён бярозавым кіёчкам на захад,— з-за лесу.
Амелька, як заўсёды, жвава круціўся на сваёй здаровай назе, расказваў мужчынам свае ўспаміны аб вайне.
Тэкля стаяла сярод жанчын. Кожная жанчына, якая падыходзіла да іхняй групы, перш за ўсё віталася з ёю.
— Сына твайго прыйшлі сустракаць.
І жанчыны станавіліся збоку, каб не засціць Тэклі выглядаць сына. Яна была апранута ў чыстую доўгую спадніцу і дабротны суконны сак. Хустку яна развязала і ўскінула на плечы. Сухімі бліскучымі вачыма яна паглядала на захад. Вясёлая Настасся падбегла да яе з усмешкай і румянцам на шчоках. Яна махала белым шарсцяным шалікам і паказвала ў другі бок.
— Цётка Тэкля, вунь гусі ляцяць! Пятрусь, калі б захацеў, напэўна мог бы абагнаць іх. Ай! От добра! Абагнаў бы!
Настасся была ў захапленні. Яна нарадзілася і расла ў час, калі людзі ўжо верылі адзін у аднаго і верылі ў свае сілы. Ёй прыемна было адчуваць, што чалавек можа абагнаць любую птушку. Ад гэтага яна паўней адчувала і свае сілы, Петруся ж яна лічыла роўным сабе.
— Сакатуха,— з замілаваннем паглядаючы на рухавую Настассю, адказалі за Тэклю жанкі,— дзе ж гэта відана, каб за гусямі ганяцца?
Тэкля стаяла сярод гэтых жанчын, блізкіх і родных ёй, і ўся замірала ад радасці. Радавалася таму, што хутка абдыме і прытуліць да грудзей адзінага сына, што яе радасць падзяляюць усе людзі.
Карпаў паглядзеў на гадзіннік. Да семнаццаці гадзін не хапала некалькі хвілін. Карпаў паківаў галавою і хацеў зазначыць, што Пятрусь нечага спазняецца, але раптам з самага вільчыка бліжэйшага гумна пачуўся дзіцячы крык:
— Ляціць!
Ад гумна да натоўпу калгаснікаў сыпанула стайка дзяцей, і наперадзе імчаўся Рыгорка.
— Ляціць! — крычала ўслед за Рыгоркам уразнабой уся дзетвара.
І сапраўды, з-за лесу паказаўся самалёт. Пабліскваючы на сонцы срэбрам, ён хутка набліжаўся да вёскі. Самалёт вырастаў на вачах, і разам з ім мацнеў і набліжаўся шум матора. Тонкі і стройны, як птушка, ён адзін неспакойна ляцеў па шырокіх і ціхіх прасцягах пеба і, здавалася, гнаўся напярэймы тым гусям, што ляцелі за сваім важаком на поўдзень зімаваць у далёкіх цёплых краях.
Натоўп узрушана замітусіўся. Настасся пляскала ад радасці далонямі.
— Як хораша! Ой, як хораша!..
Жанкі пад рукі падтрымлівалі Тэклю. Аслабелая ад хвалявання, яна ўпілася позіркам у самалёт. Шырокі і плаўны круг зрабіў самалёт над полем. Карпаў махаў рукой, паказваючы на знак. Але самалёт, моцна зароўшы маторам, нечага крута паляцеў уверх. Вось ён пачаў ляцець угору, амаль прастастаўна да зямлі. Перакуліўся на спіну... і з заглушаным маторам паляцеў проста ўніз. Натоўп замёр: самалёт падаў. Тэкля захвалявалася, закрыла вочы. Гэта была пятля, зрабіць якую лёгка можа спрактыкаваны лётчык. Каля самай зямлі самалёт выраўняўся і паляцеў на пасадку.
— Ура! — закрычаў нехта ў захапленні.
Здзіўленыя майстэрствам маладога пілота, калгаснікі дружна падхапілі вокліч. З крыкам усе рынуліся да самалёта, які ўжо каціўся па неараным полі.
Пятрусь вылез з пілоцкай кабіны крыху збянтэжаны — ён не чакаў, што яго будзе сустракаць усё сяло.
— Пятрусь! Здароў, Пятрусь! Пятро Захаравіч!
З усіх бакоў віталі яго сябры, знаёмыя і блізкія. Разгублены і расчулены, ён паціскаў працягнутыя рукі, адказваў на прывітанні і адначасова шукаў у натоўпе маці. Тая ж бегла ўжо да яго, радасная, і перад ёю хуценька расступаўся натоўп...
Па дарозе, абдымаючы маці, Пятрусь у адказ на яе роспыты гаварыў:
— Дома аб усім пагаворым, дома.
Шыракаплечы, павольны ў рухах, Пятрусь намнога змяніўся за гады, у якія не бачыла яго Тэкля. Яна не магла нагледзецца на яго, мужнага, спакойнага. Тэкля ведала, што яна і не нагледзіцца на яго ўдосталь сам-насам: у новай Тэклінай хаце ўвішныя жанчыны ўжо расстаўлялі на сталах пачастункі. Следам за Петрусём ішлі мужчыны, жанкі, моладзь. Дзяўчаты спявалі песні. Дзетвара бегла наперадзе, пазіраючы на Петруся, як на героя. Амелька, які нечага быў адстаў, цяпер старанна шкандыбаў, даганяючы Петруся.
— Петрусёк! Сынок, дай я хоць абдыму цябе! — крыкнуў Амелька, наблізіўшыся да натоўпу.
Яны пацалаваліся, як родныя, і Амелька неўпрыкмет выцер рукавом набегшую слязу.
Пятрусь адчыніў вароты свайго двара і спыніўся, паглядзеў на новую хату.
— Хата добрая. Вось бацьку майму не давялося пажыць у ёй.
І Пятрусь шырока расчыніў дзверы. Ён ужо ведаў аб тым, што да яго прыезду падрыхтавалі багаты пачастунак.
— Заходзьце!
У прасторнай хаце за доўгімі сталамі паселі разам і старыя і моладзь. Пятрусь сеў побач са шчаслівай маткай. Амелька быў па другую руку ад яго. Тут былі і Карпаў і Настасся, якая час ад часу кідала сарамлівыя позіркі на Петруся. Сядзелі за сталамі і Базыліха з мужам, і ўсе былыя сябры Петруся, Лёшка-трактарыст і дзяўчаты, аднагодкі Петруся, і равеснікі Тэклі.
Першаю захацела сказаць некалькі слоў Тэкля. Усе змоўклі. Яна ўзнялася, трымаючы ў руцэ чарку, і ў яе памаладзелых вачах гарэў агонь радасці. Сівыя валасы яна старанна схавала пад хустку.
— На дварэ ўжо восень, лісты вунь асыпаюцца. І жыццё маё к канцу падыходзіць. Але, госцейкі мае, цяпер у мяне такая радасць — сорак год яшчэ жыць буду! Хоць аднаго выгадавала, выхадзіла ў пакуце ды ў бядоце. Самі ж ведаеце! А цяпер вось прыляцеў ён да мяне... прыляцеў...
Слёзы радасці залілі ёй твар. Левай рукой яна паднесла да вачэй хустачку і змоўкла. Госці з усіх канцоў стала пацягнуліся да яе з чаркамі.
— Што вы, што вы, Тэкля Паўлаўна! Навошта плакаць! Давайце лепш вып’ем за ваша здароўе... — загаманілі адусюль.
— Будзеш яшчэ сорак год жыць, Тэкля,— гукнуў Амелька,— і я не менш буду чыкільгаць па свеце. А Петрусю дзяўчыну высватаць трэба,— кінуў ён хітрым позіркам на Петруся.
Гэта быў вечар чалавечай еднасці. Людзі падзялялі сваю радасць шчаслівага жыцця. Калектыўнай у іх была не толькі праца. Пачуццё таго, што яны — адна дружная сям’я, што ў іх — калектыўныя інтарэсы, радасць, яднала іх за гэтым сталом, багата ўстаўленым пачастункамі.
А назаўтра, сінім марозным ранкам, яна праводзіла Петруся ў далёкі шлях. Так і не паспела яна наглядзецца на сына, распытаць, аб чым хацела. Яна ішла следам за ім па пожні.
Сярод поля, развінуўшы ў бакі крыллі, стаяла росная ад інею, блакітная птушка. Хутка ўзнімецца яна ў неба і панясе на сабе Петруся, дарагога яе сына. Панясе на ўсход, насустрач сонцу.
— Ну, маці, да пабачэння! Засумуеш — напішы, забяру цябе ў горад. Толькі бачу я, моцна здружылася ты з людзьмі, не захочаш пакідаць сяло. А?
Пятрусь абняў і пацалаваў маці некалькі разоў. Тэкля гладзіла яго валасы і маўчала.
— Маці, чаго маўчыш?
Яна апусціла рукі і ціха сказала:
— Ляці.
Вось яна і не наглядзелася на яго і не нагаварылася, а ўсё роўна была спакойная і адчувала сябе лёгка, радасна. Петрусёва ўпэўненасць і спакой перадаліся ёй — яна цяпер не баялася, што згубіць сына.
І Пятрусь паляцеў. Прабегшы з двое гоней па зямлі, самалёт пайшоў у неба. Смела і крута ён набіраў вышыню, разразаючы лёгкае мроева туману. Ён зрабіў развітальны круг над сялом, хістануўся з крыла на крыло («усё ў парадку») і паляцеў на ўсход. Вось і няма Петруся. Ён паляцеў далёка, выконваць даручанае яму заданне. Але няма і смутку ў сэрцы Тэклі. Калісьці яна адна калацілася над сваімі дзецьмі, гадавала іх. Але ці ж можна было адной, былінцы прыдарожнай, устаяць супроць жыццёвых нягод. Не даглядзела, пагінулі сыны. Толькі адзін Пятрусь дажыў да часу, калі і жыццё стала нябачана светлым, і людзі зрабіліся членамі адной вялікай сям’і. Ён паляцеў, але яна ведала, не на чужыну, а да сваіх, да блізкіх, да сяброў. Яна была спакойнай за яго. Хіба не з любоўю і клопатамі гадавала яна чырванашчокіх і бесклапотных дзяцей аднавяскоўцаў калгаснікаў? Хіба не радавалася яна разам з імі іх дзіцячымі радасцямі?
Ужо і гуку матора не чуваць больш, і сам самалёт, вялікі і стройны прыгажун, ператварыўся ў чорную кропку, а Тэкля стаяла і паглядала на ўсход.
Узыходзіла сонца, нараджаўся новы дзень.
— Цётка Тэкля, пачакайце! Я баюся вашага Тузіка. Вам пісьмо,— каля самых варот спыніў Тэклю Рыгорка. Ён бег па вуліцы і размахваў канвертам.
— Пісьмо? Ад каго ж мне можа быць пісьмо?
— Ад сына, мусіць... Другога сына. У вас жа ёсць дзе-небудзь другі сын? А, цётка Тэкля? — спытаўся Рыгорка.
— У мяне — сын?
Тэкля замоўкла. Яна паглядзела на Рыгорку. Той хуценька апусціў вочы. Тады яна пачала здагадвацца аб нечым. Яна засмяялася і прыкінулася вельмі зацікаўленай і ўсхвалёванай.
— Хадзем, Рыгорка, у хату, хутчэй прачытай мне пісьмо.
Рыгорка разарваў канверт, і памалу ў яго чырванелі вушы, шчокі. Калі ён пачаў чытаць, то ён хваляваўся і ўвесь гарэў ад нечага ўжо, як у агні.
— «Дарагая маці...»
Тэкля паставіла на стол мёд, дастала з скрыні мяшэчак з арэхамі. Яна сур’ёзна слухала Рыгорку.
— «...Можна сказаць, жадаю табе».
Рыгорка асцярожна ўскінуў вочы ад пісьма на Тэклю. Тая ўважліва слухала кожнае яго слова. Рыгорка нечага ўсхвалёвана круціўся, шморгаў без патрэбы носам.
— «...добрага здароўя...» Цётка Тэкля,— раптам узмаліўся Рыгорка,— я больш не буду!
— А мой жа ты галубок,— не вытрымала, засмяялася Тэкля.
Яе меркаванні пацвердзіліся: Рыгорку так спадабаліся пачастункі за пісьмы, што ён, не дачакаўшыся, пакуль хто-небудзь напіша, вырашыў скласці сам пісьмо. А можа, Рыгорка хацеў парадаваць старую вестачкай ад другога сына? Рыгорка ж не ведаў, што Пятрусь быў адзіным яе сынам.
— Пакаштуй вось мядку, давай кішэньку, арэшкаў табе ўсыплю,— гаварыла ласкава Тэкля.
І яна, цёпла смеючыся, пагладзіла па галаве збянтэжанага і ўшчэнт выкрытага Рыгорку.
1937