Гэтыя двое людзей уваіішлі ў вагон ужо амаль перад самым адыходам поезда — мужчына сярэдніх год, невысокага росту, але шырокі і, відаць, моцны ў плячах, і маладая дзяўчына. Яна ішла і ўсміхалася. Нельга было не звярнуць увагі на яе твар — ён быў незвычайнай прыгожасці: тонкі, з правільнымі і пяшчотнымі рысамі. Дзіўна было толькі, што на ім ляжаў выразны адбітак нейкай вялікай душэўнай пакуты. Нешта загадкавае было таксама ў яе паставе і хадзе: яна рухалася неяк бокам, выставіўшы ўперад худое левае плячо (яно падобна было на крыло падстрэленай птушкі), галаву трымала высока і роўна, а ўсмешка яе была застылай, нібы высечанай з каменя.
— Паспелі ў самы акурат,— зазначыў мужчына нізкім, крыху сіплаватым голасам. Але, нягледзячы на сіплаватасць, былі ў яго голасе інтанацыі, якія выклікалі сімпатыі да гэтага чалавека.
— Сядай вось тут,— беражна падвёўшы дзяўчыну да акна, сказаў мужчына.
— Не, Міроныч, я лепш лягу, адпачну,— нечакана звонкім голасам праказала дзяўчына. У голасе яе не чулася той пакуты, якая так выразна відаць была на твары.
— І то праўда, ты ж змарылася,— згадзіўся Міроныч. Ён тут жа зняў з сябе ватоўку, разаслаў яе на верхняй паліцы і дапамог дзяўчыне ўзабрацца на падрыхтаваны ёй ложак. Калі дзяўчына ўляглася, Міроныч сеў на лаву каля акна, і тады ўсе мы ўбачылі на яго палінялай гімнасцёрцы два баявыя ордэны.
А поезд тым часам ужо адышоў ад станцыі і, моцна грукочучы калёсамі на стрэлках, памалу набіраў ход. Мінуўшы апошнія станцыённыя пабудовы, узарваныя немцамі пры адступленні, поезд выбег на шырокі палявы прастор. Калёсы пачалі сакатаць усё шпарчэй і шпарчэй, густы дым паравоза ад хуткай хады выслаўся аж пад вагоны. За акном змянялі адзін аднаго малюнкі позняй восені, бадай, самай прывабнай пары года,— вось павольна праплыло шырокае пачарнелае пожнішча, яго змяніў луг і маленькая рэчка, па-асенняму папаўнелая ў берагах, вось пранёсся невялікі бярозавы гай, увесь жоўты, нібы абсыпаны золатам, а за ім альшэўнік, чорны, паспеўшы ўжо скінуць з сябе лісцвянае ўбранне.
Пасмоктваючы люльку, Міроныч сядзеў і не адрываючыся глядзеў у акно. Па выразу яго твару, па той прагнасці, з якой ён праводзіў поглядам пачарнелыя палі, пажоўклыя лясы і пералескі, відаць было, што ён любіў прыроду і з цікавасцю назіраў, як яна рыхтавалася да сустрэчы зімы. Ён маўчаў і не ўступаў у гутарку, якая паціху вялася ў купэ, як быццам забыўся на ўсё на свеце і адно аддаўся назіранню.
— Як прыгожа восенню ў лесе,— зазначыў я, паглядаючы, як і Міроныч, у акно. Мне хацелася ўгадаць думкі гэтага чалавека. Але Міроныч не праявіў схільнасці да гутаркі. Ён ціха і аднаслоўна прамовіў: «Та-ак» — і замоўк.
І зноў мы доўга ехалі моўчкі, нерухома назіраючы, як плылі за акном асеннія палі і лясы, як прабягалі, нібы адмерваючы наш шлях, тэлеграфныя слупы.
Але на адной невялічкай, усаджанай таполямі станцыі Міроныч раптам загаварыў, нават без усякіх намаганняў з майго боку. Шляхам, які ляжаў каля самай станцыі, гналі калону палонных немцаў. Няголеныя, абарваныя, у сваіх спецыфічных драўляных башмаках, яны праходзілі зусім недалечка ад нас. Брыдка было цяпер глядзець на гэтых людзей «блакітнай крыві», «заваёўнікаў свету», і цяжка сказаць, якое пачуццё пераважала — нянавісць да іх ці проста агіда.
Але Міроныч, калі ўбачыў немцаў, увесь ператварыўся. Ён раптам уздрыгнуў, у адзін міг непазнавальна спахмурнеў і пасуровеў яго твар. Сціснуўшы кулакі, Міроныч скрыгануў зубамі і шэптам вымавіў:
— Гады...
Потым адхіснуўся ад акна і закрыў рукою твар.
— Эх, чорт,— ціха, ні да каго не звяртаючыся, сказаў ён,— аслабеў... Столькі бачыў усяго, што не маю сіл спакойна на іх глядзець...
Гукнуў паравоз, і наш поезд зноў панёсся ўперад, мінаючы апошнія, цудам уцалелыя домікі станцыі невялікага мястэчка.
— Пачвары... Колькі звярынай злосці носяць яны ў сваіх высахлых грудзях! Хіба ёсць у іх хоць каліва чалавечнасці, хіба маюць яны ўяўленне, што такое праўда на зямлі? І не толькі гэтыя, а і тыя гадзюкі, што засталіся да часу ў сваіх гадзючых гнёздах... Калі хочаце, я вам раскажу трагедыю адной дзяўчыны-паланянкі, якую звалі прыгожым іменем — Надзея.
Я нічога не адказаў, а толькі выняў і паклаў на столік тытунь.
— Курыце.
Міроныч выбіў попел са сваёй патухшай люлькі, заправіў яе, распаліў і прагна зацёгся дымам раз і другі. Відаць, усё яшчэ не праходзіла яго ўзрушанасць. Потым ён прыўстаў і паглядзеў на паліцу, дзе ляжала дзяўчына.
— Спіць,— прыслухаўшыся, сказаў ён.— Ну і добра... Наша сяло да вайны на ўсю ваколіцу славілася сваімі прыгожымі дзяўчатамі. Восенню, бывала, ад жаніхоў адбою няма, з усіх навакольных сёл прыязджалі. Але не было сярод нашых дзяўчат прыгажэй і весялей дзяўчыны за маю пляменніцу Надзею. Бацька яе працаваў лесніком, гэта была ў яго адзіная дачка. Што гэта была за дзяўчынка! Беленькая, стройная, як жытні снапок, весялуха, здатная і да песні і да танца. Пойдзе яна, бывала, у нядзелю з дзяўчатамі-падружкамі да прысад, сядзе ў круг, ды калі заспявае — заслухаешся. А ў поле выйдзе — не глядзі, што ёй усяго шаснаццаць год! — работа так і гарыць у яе руках, даросламу за ёй не ўгнацца. Бацькі налюбавацца не маглі на сваю дачку, адзіная гэтая радасць была іх і гордасць. І ўсё сяло любіла гэтую дзяўчыну за вясёлы нораў і дабрату душы.
Раптам калёсы нашага поезда галасней засакаталі па рэйках, у акне замільгалі пераплёты новага, напалову драўлянага, напалову ўмацаванага жалезам моста — гэта поезд прабягаў цераз нейкую рэчку. На далёкім павароце ракі парыжэлы ад іржы буксір павольна цёг за сабою дзве невялікія баржы. Міроныч распаліў сваю патухшую люльку, глыбока зацёгся дымам і доўгую хвіліну моўчкі паглядаў на асеннія лугі.
— Немцы занялі нашу мясцовасць у жніўні, а ў канцы верасня, якраз у нядзелю, у сяло ўварваліся гітлераўцы, акружылі яго, сагналі на плошчу да школы ўсіх маладых хлапцоў і дзяўчат, якія не паспелі ўхавацца, і, пагрузіўшы іх на грузавікі, памчалі на станцыю. Я ў той час ужо быў у лесе. Наш атрад яшчэ толькі-толькі набіраўся сілы. Але мы ўсё ж здолелі б уратаваць моладзь, перашкодзіць немцам адправіць яе ў Нямеччыну. Ды нам не пашанцавала: немцы адправілі эшалон з моладдзю раней, чым мы даведаліся аб падзеях у сяле...
Сярод другіх у тым эшалоне была і Надзея. Яе схапілі ў чым стаяла, маці не паспела перадаць ёй на грузавік нават клуначак з ежай. Але Надзеі было не да клуначка — яна ўся залівалася слязьмі, быццам прадчувала яе маладая душа свой гаротны лёс. Ну, а бацькі, дык тыя і зусім былі забіты горам. Стары спачатку быў сеў на каня і ўскач кінуўся на станцыю. Ён думаў як-небудзь уратаваць яе, выкупіць ці адпрасіць. Але куды там! Яго не дапусцілі нават і блізка да вакзала, і ён прыехаў назад увесь ссутулены і чорны ад гора.
Два месяцы, якія бацькам цягнуліся за два гады, не было ад Надзеі ніякай весткі. І толькі ў пачатку снежня, калі ўжо выпаў першы снег, раптам прыйшла ад яе вестачка — Надзея коратка пісала, што працуе яна парабчанкай на чорнай гаспадарчай рабоце ў адной нямецкай гаспадыні па імені Эльза, у маленькім прыморскім гарадку. Пісала, што жыве нядрэнна, пані не здзекуецца з яе, адно толькі зайздросціць яна, Надзея, становішчу сваёй бабулі Аніссі. Ведала Надзея, што пісала,— тая бабуля Анісся ад старасці ўжо даўно памерла, яна зайздросціць мёртвай. І яшчэ ўнізе была такая прыпіска: «Божа мой, аддала б я адсеч сабе правую руку, абы толькі вярнуцца дамоў ды глянуць на сваё сяло, пахадзіць каля рэчкі, пасядзець каля маіх дарагіх кветак. Хоць бы дыхнуць мне адзін разок на радзіме, глянуць у неба, а тады ўжо хоць і зайсціся».
Нельга было без слёз чытаць тое пісьмо. Бацька яе, стары ляснік, прынёс мне яго ў пушчу, і ўвечары я прачытаў тое пісьмо ўголас усім, хто сядзеў каля партызанскага вогнішча. Мы пакляліся тады адпомсціць гадам за Надзею. Бацька яе таксама ўжо больш не вяртаўся ў сяло, а застаўся з намі. І мы стрымалі сваё слова — мы ўвагналі ў зямлю столькі немцаў, што калі б на магіле кожнага з іх паставіць па крыжу, то на ўсіх іх трэба было б сапсаваць цэлы малады лясок. Але мы не хавалі іх пад крыжамі. Балотныя канавы ды воўчыя ямы служылі чужынцам магілай...
Міроныч зрабіў глыбокую зацяжку са сваёй люлькі і на нейкі час замоўк. Ён нерухома пазіраў у акно, і ў вачах яго адбіваўся смутак, навеяны цяжкімі ўспамінамі. Цяпер яго расказ слухаў ужо не адзін я, а ўсе, хто быў у купэ.
— Астатняе расказала нам сама Надзея, калі прыехала дамоў,— але якая прыехала... Тое, што давялося ёй вынесці на паслугах у нямецкай пані, можна параўнаць толькі з пеклам, калі ёсць яно на свеце, а сама фрау Эльза, гаспадыня Надзеі, была жывым увасабленнем ведзьмы. Столькі злосці і атруты магло быць толькі ў чалавека, смяротна пакрыўджанага лёсам. Фрау Эльза была ў крыўдзе на жыццё за тое, што яе муж, які два гады выкручваўся ад мабілізацыі, у пачатку вайны з Расіяй адразу ж быў узяты ў армію і накіраваны на Усходні фронт. Яна з-за гэтага ледзь не ашалела, але яна не мела на кім вымяшчаць сваю крыўду. Руская дзяўчына Надзея, трапіўшы да яе ў рукі, сталася яе ахвярай. Немка спаганяла на ёй усё сваё гора і ўсю злосць. Яна з усіх сіл старалася атруціць жыццё парабчанцы. Калі б можна было, фрау Эльза з асалодай проста смактала б яе кроў. Якую б работу ні рабіла Надзея, фрау Эльза ганьбіла яе, папікала ў неахайнасці, няўмельстве, хадзіла за ёй услед і грызла, быццам здзекавацца з рускай дзяўчыны было адзінай мэтай яе жыцця. Яна прыкмеціла, як смуткуе Надзея па дамоўцы і радзіме, і гэта дало ёй новую магчымасць рабіць балюча дзяўчыне. Паштальён часта прыносіў фрау Эльзе пісьмы ад мужа, які акурат знаходзіўся ў гарнізоне аднаго з гарадоў Беларусі. Надзея ўпрошвала яе: «Раскажыце, пані, што піша ваш муж, што там робіцца ў нас на Беларусі...» — «Ха, што робіцца,— з вядзьмарскай усмешкай адказвала немка,— дымам да неба пайшла ўся ваша Расія, ні сёл, ні гарадоў не засталося, адна голая зямля. Армію вашу разбілі, аж да Масквы дайшлі».— «Божа мой, божа!» — жахалася Надзея і, забіўшыся ў куток, плакала наўзрыд. Але фрау Эльза не давала ён нават плакаць.
Так вось у слязах і чорнай самоце для Надзеі прайшоў год. А потым здарылася страшнае і непапраўнае...
Аднойчы раніцай, калі фрау Эльза яшчэ была на кухні і гатавала сабе на пліце снеданне, паштальён прынёс ёй пісьмо. У вялікім казённым канверце ляжаў лісток, акаймаваны чорнай палоскай. Ваенная канцылярыя паведамляла фрау Эльзе аб смерці яе мужа на Усходнім фронце. Фрау прачытала кароценькі лісток і захісталася. Яна абапёрлася аб стол у здранцвеласці і ўтрапенні. У гэты час якраз увайшла на кухню Надзея. Яна ўбачыла, што паштальён прынёс немцы пісьмо, але не ведала, што то было за пісьмо. З прыветнай усмешкай яна падышла да немкі з роспытамі: «Панечка, якія навіны піша ваш муж?»
— «Навіны»? — раптам выйшаўшы з нерухомасці, павярнулася да яе немка. Вочы яе пранізалі Надзею звярынай нянавісцю.— А вось якія навіны! — у шаленстве крыкнула немка і, схапіўшы з распаленай пліты каструлю з гатаваным малаком, пляснула вогненным варам у твар Надзеі.
— За што? — немым голасам ускрыкнула Надзея, хапіўшыся рукамі за твар. Але было ўжо позна, немка зрабіла, што задумала,— вочы ў Надзеі патухлі наўсягды. Немка выклікала «хуткую дапамогу», а паліцыі дала растлумачэнне, што руская дзяўчына сама, па ўласнай неахайнасці, выпарыла сабе вочы. Праз тыдзень Надзею, ужо сляпую, выпісалі з больніцы і адправілі на радзіму — якраз вяртаўся дамоў адзін зямляк Надзеі, якому на заводзе пасам адарвала руку. Ён яе і прывёз у роднае сяло...
У суровыя гадзіны вайны сэрца чалавека загартоўваецца, чарсцвее, але калі я, лясны салдат, які столькі жахаў бачыў і перанёс за тры гады партызанскага жыцця, першы раз сустрэў Надзею, я ледзь не заплакаў. Загубіла дзяўчыніну юнасць праклятая немка! Вось чаму я і глядзець цяпер не магу на іх спакойна, гэта ўсе з аднаго кубла гадзюкі, што салдаты-немцы, што іх жонкі і сёстры...
Ездзілі мы вось з ёю да прафесара параіцца наконт яе здароўя. Кажа, нішто, здаровая, а пра зрок нічога не сказаў,— значыць, канец.
Міроныч раптам паглядзеў у акно і падняўся.
— Эге, ды я загаварыўся так, што не прыкмеціў, як і дамоў прыехалі... Надзейка,— крануў ён за плячо дзяўчыну, што спала на паліцы,— прачынайся, прыехалі.
— Ужо? Бач ты, як хутка! — прачнуўшыся, звонка азвалася дзяўчына і з дапамогаю Міроныча з лезла з паліцы. Я зноў паглядзеў у задуменны і прыгожы твар Надзеі. Цяпер мне было ўжо ясна, чаму ён свяціўся такой пакутай,— вочы Надзеі, як дзве адцвілыя кветкі, цьмяна і нерухома пазіралі перад сабой.
Праз мінуту наш поезд спыніўся на невялікай станцыі, і Міроныч, апрануўшы ватнік, так жа беражна, як і прывёў, пад руку вывеў Надзею з вагона. Са станцыі ў іх сяло вяла палявая дарога, і я доўга пазіраў ім услед, як ішлі яны ўдваіх, пабраўшыся, нібы дзеці, за рукі — бывалы воін-партызан і маладая пакутніца нашых жахлівых дзён, надламаная асенняя кветка...
...Можа, гэтыя радкі дойдуць да цябе, воін Чырвонай Арміі, і да цябе, салдат саюзных сцягаў,— успомні пра беларускую паланянку Надзею, калі будзеш бегчы ў атаку на немца.
1944