- Тамара Віктараўна, вы ж працавалі ў тым класе, дзе вучыўся Коля Косцікаў, ці не так? - Вочы нашае гістарычкі Ларысы Міхайлаўны - два малюсенькія вострыя свярдзёлкі за таўшчэннымі «мінусавымі» лінзамі акуляраў - упіваюцца ў мой твар.
Я кідаю ў адказ кароткае «так» і з заклапочаным выглядам пачынаю корпацца ў сумачцы.
- Ну дык чаму ж вы, шаноўная, дзяўчаткам маім няпраўду сказалі? Маўляў, вы тады ўвогуле тут і не жылі яшчэ. А яны ж не дзеля пустой цікаўнасці пыталіся. Нашаму класу даручылі два стэнды для школьнага музея аформіць. Сёння ж, самі ведаеце, пра патрыятычнае выхаванне зноў загаварылі. Разбурылі ўсё, цяпер па крупінцы збіраць трэба. А ў нашым выпадку (я пра Косцікава) такі багаты матэрыял.
- Як вы сказалі? - Я адштурхнула ўбок зусім непатрэбную мне ў гэты момант сумачку і прыўзнялася з-за стала. - Вы сказалі - «багаты матэрыял»?!
Гістарычка збянтэжана паціснула плячыма і ступіла колькі крокаў да дзвярэй:
- Што з вамі, Тамара Віктараўна? Ну, можа, я недакладна выказалася, я ж не філолаг, прабачце.Толькі ж ці трэба так рэагаваць?
- Ды не, Ларыса Міхайлаўна, выказаліся вы дакладна. Матэрыял, ён і ёсць матэрыял.
- Тады ў чым справа? - паспакайнела гістарычка. - Я ж мела на ўвазе фотаздымкі, успаміны, у тым ліку і ўспаміны настаўнікаў Косцікава, сярод якіх былі і вы.
- А я там усяго пяць ці шэсць месяцаў літаратуру выкладала. Па дзве гадзіны на тыдзень. Не магу ж я праз столькі гадоў памятаць, так што...
Не магу памятаць... ці не хачу?
Так, не хачу. Але памятаю. І далёкі ўжо дзесяты «А», і яго, Колю Косцікава. І нават словы, якімі ён перапыніў мяне тады. Штосьці невытлумачальнае дзеецца са мною: чым далей адплывае, туманам захінаецца былое, тым часцей і яскравей паўстае перада мною той урок літаратуры. І кожны раз я (о, універсальны жаночы сродак ад фізічнага і душэўнага болю!) плачу. Не, спачатку мне становіцца нясцерпна сорамна, так сорамна, як бывае хіба што цнатлівай дзяўчынцы-падлетку, якую празмерна клапатлівая маці прымусам прывяла ў ТОЙ САМЫ кабінет з высачэзным крэслам-эшафотам, ля якога да таго ж гаспадарыць малады мужчына-ўрач.
- Сваім раманам Мікалай Аляксеевіч Астроўскі ўславіў людзей, якія свядома імкнуліся здзейсніць подзвіг: толькі ўперад, толькі на лінію агню, толькі праз цяжкасці да перамогі дзеля шчасця будучых пакаленняў...
Спрабую пераканаць сябе, што ніколечкі не крывадушнічала тады і не выстаўлялася перад нашым інспектарам Адай Іванаўнаю, што сядзела за апошняй партаю і час ад часу схілялася над тоўстым агульным сшыткам. Я не крывадушнічала! Я верыла... Толькі ж не! Лухта ўсё, слоўнае шалупінне. Можа, хто і верыў, толькі не я. Ніколі не зычыла я ні сабе, ні ўласным дзецям гэтага самага «толькі ўперад, толькі на лінію агню». Але ж перада мною сядзелі не мае сыны, а проста вучні, якіх я ПАВІННА БЫЛА «сродкамі вялікай савецкай літаратуры выхоўваць у духу...». Ну, а тут яшчэ і Ада Іванаўна. І я старалася што было моцы:
- Я ўпэўнена, што Павел Карчагін быў, ёсць і будзе прыкладам для ўсёй моладзі нашай краіны. Я ўпэўнена...
- Ну і дарэмна! - Пругкі струмень ледзяной вады на полымя маёй прамовы. - Да-рэм-на!
Зноў ён. Ну, вядома ж, ён, Косцікаў. Чаму ён не любіць мяне, гэты шэравокі юнак з вытанчанымі рысамі твару і доўгімі нервовымі пальцамі рук? Так, ён не любіць мяне і таму заўжды гаворыць насуперак. З-за гэтага ўрокі літаратуры ў дзесятым «А» часта ператвараюцца ў немаведама што і я не паспяваю выканаць і паловы запланаванага. Я злуюся на Косцікава, раблю запісы ў ягоным дзённіку і адчуваю, як ува мне няўмольна расце непрыязнасць да гэтых праніклівых шэрых вачэй, да вытанчаных рыс твару, і - якая ганьба! - я з палёгкай уздыхаю, калі Косцікава з якой-небудзь нагоды няма ў школе...
- Што дарэмна, Коля? - Я спадзяюся нейкім цудам пазбегнуць непажаданай (а сёння асабліва непажаданай!) дыскусіі і вымаўляю гэта спакойна, зычліва.
- Дарэмна вы, Тамара Віктараўна, так упэўнены. Ваш Карчагін - ніякі для нас не прыклад. Прынамсі, для мяне.
Недзе ў куточку маёй душы яшчэ кволіцца цяпельца надзеі: не асмеліцца ён спрачацца са мною пры староннім чалавеку, і таму, увогуле натура даволі ўзрыўная, зараз я - увасабленне мяккасці і далікатнасці.
- Коля, прабач, калі ласка, мы цябе абавязкова паслухаем, але крышачку пазней. Добра? Вось на наступным уроку ў нас...
- Не. Дазвольце цяпер.
Я сустракаюся з рашучым позіркам сталёва-шэрых вачэй, ніякавею, ператвараюся ў маленькую, скурчаную, нават сабе непрыемную істоту.
- Ну, што ж...
- Вось вы, Тамара Віктараўна, сказалі: «Толькі праз цяжкасці да перамог дзеля шчасця будучых пакаленняў».
- Гэта не я сказала. Гэта сказаў Астроўскі.
- Але ж ён сказаў і тое, што жыццё даецца чалавеку ўсяго адзін раз. Адзін раз! Дык чаму ж трэба абавязкова шукаць цяжкасці, здзяйсняць подзвігі, пакутаваць і асуджаць на пакуты родных табе людзей дзеля шчасця нейкіх «будучых пакаленняў»? А ці не больш разумна было б проста жыць і рабіць дабро сабе і сваім блізкім? Вось Павел Карчагін. Ён жа толькі гора тым, хто яго любіў, прынёс. Ну, Тоню Туманаву яму яшчэ дараваць можна. А Рыту Усціновіч? А маці? Жонку? Маці і жонку - дзвюх слабых жанчын, для якіх ён не апірышчам стаў, а каменем на шыі? Вы ўяўляеце, што такое інвалід? У мяне дзед такім інвалідам быў, я ведаю. Дык вось, вашага героя Карчагіна не толькі з лыжачкі карміць трэба было, а і мыць, і апранаць, і... усё астатняе. Вы мяне разумееце. І рабіла гэта не партыя, за ідэі якой ён «сражался», а яны - маці і жонка. Вы скажаце, што і яму нялёгка было, толькі ж ці не пакаранне гэта? Успомніце, колькі гадоў было Карчагіну, калі ён «ушел сражаться», а прасцей кажучы, забіваць людзей. Пятнаццаць! Пятнаццацігадовы забойца - гэта ж страшна!
- Па-твойму, той, хто змагаецца з ворагам, - забойца? І ўсе тыя, хто з фашыстамі ваяваў, - таксама забойцы? Па-твойму, яны не героі, а злачынцы?
Ён на момант сумеўся. Але толькі на момант.
- А вайна ўвогуле - злачынства. Вайны не павінна быць! І для таго, каб яе не было, перш за ўсё трэба ўсіх тых, хто пра вайну прыгожа і ўзвышана піша, і тых, хто да яе заклікае, змясціць у дамы для вар'ятаў і ніколі адтуль не выпускаць. А потым знішчыць усю зброю на зямлі.
- І гэта гаворыць будучы абаронца Радзімы, будучы салдат?!
- А я не хачу быць салдатам. Я хачу проста працаваць, пісаць вершы, слухаць музыку, мець добрую сям'ю, свой дом. Я хачу жыць доўга-доўга, каб дачакацца прапраўнукаў, таму і не збіраюся быць салдатам. І ўвогуле, мне надакучыла слухаць няшчырыя пропаведзі і чытаць пра крыважэрных фанатыкаў.
- Што?! - Штучная добразычлівасць саскоквае з майго твару, як дрэнна прымацаваная маска. - Ды ты... патэнцыяльны здраднік і дэзерцір! Зараз жа прэч адсюль, і каб без бацькоў...
З апошняй парты пачуўся знарочысты кашаль, і я на імгненне аслупянела. Ада Іванаўна! Як жа я магла забыцца?! Як жа цяпер усё паправіць?!
А Косцікаў ужо зашморгвае маланку на сваёй цёмна-карычневай сумцы.
Я падбегам кідаюся да яго:
- Ну, прабач, Коля. І супакойся, калі ласка.
Але ён зняважліва ўсміхаецца і ідзе да дзвярэй.
- Усяго добрага вам, Тамара Віктараўна. А дэзерцірам я не буду хоць бы з той прычыны, што ніколі, чуеце, ніколі не буду салдатам!
Салдатам Коля Косцікаў стаў роўна праз год. А яшчэ праз паўгода радавы Мікалай Косцікаў быў узнагароджаны ордэнам Чырвонай Зоркі. Ордэн і цынкавую труну ягоным бацькам прывезлі якраз у той дзень, калі Колю павінна было б споўніцца дзевятнаццаць...
І зноў я - у каторы ўжо раз! - на далёкай афганскай зямлі. Ніколі не бачаная мною, яна ўяўляецца мне каструбаватай, патрэсканай, без аніводнага дрэўца і травінкі, якраз такой, якой яна была калісьці на нашым пасялковым глінішчы. І па гэтай гарачай ад сонца чужой зямлі бяжыць Коля Косцікаў. Я ведаю, я ўпэўнена, што гэта Коля, толькі чаму ў яго твар майго сына? Я аклікаю яго, ён узнімае галаву і раптам захлынаецца жудасным перадсмяротным крыкам. Крык працінае ўсю маю істоту, калючым клубком болю засяроджваецца ў левым плячы. Боль павольна спаўзае па руцэ, пачынае выкручваць яе пад нечы ці то жалобны спеў, ці то галашэнне: «И падает рожденный для любви, захлебываясь в собственной крови. Еще не сотворивший в мире чуда... И падает рожденный для любви...»
Я прачынаюся і безуважліва гляджу на нудна-шэры квадрат акна. Не, відаць, ужо не пазбыцца мне гэтага ніколі. І я вымаўляю ўслых: «За што ж ты так мяне, Коля Косцікаў? І чаму цяпер, праз столькі гадоў, калі, здаецца, павінна ўжо адбалець нават тваім родным? Няўжо ты і сапраўды ніколі не даруеш? Калі чуеш, калі можаш, даруй мне. Усім нам даруй».