Пасажырскія цягнікі ў Баркоўцы не спыняліся, таму Алесь выйшаў у Цімкавічах, каб там перасесці на першы ж гомельскі дызель. У даведачным бюро яму сказалі, што адзін дызель «во толькі-толькі пайшоў», а наступны будзе праз дзве з паловай гадзіны.
Ён прысеў быў на падрапаную вакзальную лаўку, шматпакутная спінка якой паведамляла, што «тут быў Ігар Бушаўскі», што «ўсе казлы» і яшчэ нешта зусім ужо неарыгінальнае і ў вымаўленні немілагучнае, уявіў сабе доўгае чаканне ў халоднай бязлюднай зале, махнуў рукою і кінуў за плячо туга напакаваную сумку.
Праз колькі хвілін ён ужо крочыў па сцяжынцы, што вузенькай стужачкай вілася ўздоўж чыгуначнага палатна. Да Баркоўкі ўсяго нейкіх дзевяць кіламетраў. Улегцы ён меней як за паўтары гадзіны дайшоў бы. А так... Ну, няхай яшчэ хвілін пятнаццаць - дваццаць. Усё роўна ён ужо чай піць будзе, пакуль той дызель прыпаўзе сюды, у Цімкавічы. Ды гэта нават і добра, што ён пешшу ідзе. У цягніку ж абавязкова каго-небудзь з колішніх сяброў ці знаёмых сустрэў бы. Роспыты, размовы. Ды і, хочаш не хочаш, чарку прыйшлося б узяць. Не, сябры-прыяцелі потым. А сёння ён хоча пабыць толькі з маці. Як яна там? У апошнім сваім лісце скардзілася, што ўжо не стае сілы працаваць, а працаваць трэба, што сапсаваўся тэлевізар і зламалася калонка ў двары. І яшчэ яна пісала, што зайздросціць тым сваім суседзям, чые дзеці блізка жывуць, а ў яе іх усяго двое і тыя пазаязджалі «за белы свет» і ёй цяпер унукаў і то «ўжадобку пабачыць».
Але лісту таму ўжо амаль год. Ну, год не год, але месяцаў дзесяць будзе. Ён так і не знайшоў часу напісаць маці. Якраз тады збіраўся ў заробкі аж у Запаляр'е. Ну, а там і не да пісьмаў было: працавалі, бы шалёныя. Затое дзяўчатак сваіх па-людску апрануў і жонку. І маці гасцінцаў як ніколі вязе: і цукеркі, і шакаладкі, і апельсіны, і нават вялізны, з добры бурак, ананас. Ананасаў маці, мабыць, і не каштавала яшчэ. Няхай паласуецца. Але не гэта галоўнае. Галоўнае - на самым версе туга напакаванай сумкі мяккая, лёгкая, цёплая-цёплая пуховая хустка. Ён даўно хацеў маці такі падарунак зрабіць, але ўсё ніяк не выходзіла. А цяпер вось купіў. Маці, вядома, дакараць пачне: «І нашто ты столькі грошай патраціў? Добра б мне і так було!»
А сама, ён жа ведае, ой як узрадуецца! Ніводнай суседкі не міне, каб не пахваліцца сынавым падарункам. Як жа: такая вартая рэч ды яшчэ насуперак зімы!
Не было яшчэ і шасці, а бэзавы прыцемак ужо ахінаў наваколле, рабіў сілуэты дрэў і кустоў размытымі, падобнымі да дзівосных істот з далёкіх, дзіцячых яшчэ, Алесевых сноў, абуджаў у ягонай душы штосьці даўняе, дарагое, пра што нельга расказаць ніякімі словамі, бо словы, нават, здавалася б, самыя ёмістыя і дакладныя, часцей за ўсё толькі бляклы, мізэрны адбітак прымхлівых чалавечых пачуццяў.
Вось ён, адзінокі падарожнік, волкім восеньскім вечарам ідзе да звычайнай, якіх тысяча, вёскі, стомлены, галодны і... шчаслівы. Шчаслівы, бо ведае: нідзе і ніхто не чакае яго так, як там, у сціплай вясковай хаце, якая ўлетку хаваецца ў пышнай зеляніне, а цяпер самотна пазірае на асірацелыя шпакоўні ў аголеным да празрыстасці садзе, на кранутыя першымі замаразкамі гронкі каліны ў агародчыку пад вокнамі.
Маці вельмі любіць каліну. Таму і пасадзіла яе ўсюды: і ў жывой агароджы вакол вялікага (самага вялікага ў вёсцы!) саду, і за варотамі ля лавачкі, і ў агародчыку.
Алесь неаднойчы ў думках сваіх назаўжды вяртаўся сюды, у лясную вёску, у ваколіцах якой трапляліся яшчэ куточкі, дзе сярод заімшэлых соснаў і магутных дубоў чулася дыханне сівой даўніны, яе адвечная, бясконцая песня. І ад той песні, тужлівай і пранізлівай, сціскалася і замірала ягонае сэрца. Гэта бунтавала ў Алесевых жылах кроў далёкіх і блізкіх продкаў, якія аралі зямлю, касілі пахкія травы, гадавалі жывёлу. Бунтавала супраць ненармальнасці таго побыту, які абраў ён, Алесь, першы гараджанін у пакаленні Балотнікавых. Гараджанін Балотнікаў. Нават тут супярэчлівасць, дысгармонія.
Толькі як жа Рыта? Рыта, якая ніколі не разумела, як можна цэлымі днямі блукаць па лесе за дзесяткам-другім баравікоў, калі іх колькі хочаш можна купіць на базары. І ні табе лясных кляшчоў, ні брыдкіх яшчарак пад нагамі.
Ахоплены думкамі, Алесь не заўважыў, як прайшоў амаль палову шляху. Ён нават здзівіўся, убачыўшы злева невялічкую цагляную будыніну, што бялела ў вячэрнім змроку. Будыніна сумна зірнула на яго чорнымі ямінамі аконных праёмаў, быццам хацела спытацца: «Ці памятаеш?» Алесь саступіў са сцежкі і спыніўся пад яблыняй, дзе ён некалі доўга-доўга, аж да самай раніцы, развітваўся з Нінай, малодшай дачкой пуцявога абходчыка Гаўрылы. Пад гэтай жа, тады зусім яшчэ маладой яблыняй ён упершыню пацалаваў Ніну.
Кажуць, у жанчын самае моцнае каханне - першае, а ў мужчын - апошняе. Толькі ж ці можа ў чалавечым жыцці быць некалькі каханняў? Не, проста яно бывае ці адно-адзінае, ці яго не бывае ўвогуле. У яго было. Толькі ён здрадзіў свайму каханню. І цяпер ужо нічога нельга паправіць. Нават няма ў каго папрасіць прабачэння. Хіба што ў гэтай вось яблыні? Ён ціхенька дакрануўся да шурпатага ствала, пастаяў яшчэ хвіліну і хутка, вельмі хутка, ужо не па сцяжынцы, а напрасткі пайшоў на ўсё яшчэ далёкія агні Баркоўкі.
Ён столькі разоў уяўляў сабе, як падыдзе да бацькоўскай хаты, як ціхенька пастукае ў акно, як маці спачатку прыпадзе тварам да шыбы, а потым, бразнуўшы шчарбатай засаўкай, адчыніць дзверы і, знямелая ад радасці, кінецца яму на шыю, што нават адчуў лёгкую крыўду, калі не ўбачыў у вокнах святла. Так рана маці спаць ніколі не клалася. Значыць, пайшла некуды «на тэлевізар». Так і ёсць. Замок. Ну, што ж. Зараз ён зойдзе ў хату, пакладзе на стол гасцінцы і накрые іх пуховай хусткай. А сам прыляжа на палок за грубкаю, адпачне, пакуль маці вернецца. Доўга яна бавіцца не будзе. Алесь намацаў выемку пад вушаком. Звычайна маці кладзе туды ключы. Няма. Мо на цвіку ў дрывяніку? Але і на дзвярах дрывяніка - замок.
«Няйначай Лысага зноў з турмы выпусцілі, - падумаў Алесь. - Той як прыйдзе «на пабыўку», заўжды вельмі кароткую, так і пачынае шныраць па склепах ды куратніках. Жэрці ж нешта трэба».
Алесь пажадаў «курашчупу» трасцы, паставіў сумку ў куток паміж хатаю і плотам і абачліва прыкрыў яе абярэмкам хмызняку, што кучаю ляжаў побач. Падумаў крыху, вырашыў, што хустку на ўсялякі выпадак лепш з сабою ўзяць, адкінуў хмызняк, шмаргануў маланку на сумцы, засунуў хустку запазуху, схіліў твар, каб яшчэ раз адчуць цеплыню і мяккасць пуху, усміхнуўся задаволена і выйшаў з двара. Перш трэба зазірнуць да мацерынай сяброўкі Карпенчыхі. Маці хутчэй за ўсё там.
Яшчэ з вуліцы Алесь убачыў, што вокны Карпенчыхінай хаты мігцяць цьмяна-блакітным святлом. Відаць, зноў паказваюць які-небудзь «жалкий» тэлесерыял. Ён з веранды пастукаўся ў абабітыя цыратай дзверы, зайшоў, спыніўся ля парога.
Карпенчыха сапраўды сядзела перад тэлевізарам. Адна. Убачыўшы Алеся, яна выключыла тэлевізар і неяк вінавата замітусілася па хаце.
- Да цёткі Мані заходзіў? Ці мо прама з дарогі? Прысядзь, адпачні крыху. Малака вып'еш? Ці не... Шчо тое малако. Я табе шчас яечню спрагу. Шчо ж ты так позна?
- Чаму позна? Яшчэ толькі восем гадзін. А яечню не трэба. Я дома павячэраю.
- Шчо ўжо ты там павячэраеш? Бульбы і то ў хаце няма.
- Чаму гэта? Не ўрадзіла, ці што?
Карпенчыха здзіўлена ўтаропілася Алесю ў вочы і раптам, прыклаўшы рукі да грудзей, загаласіла:
- А Шурачка ж ты мой! А даражэнькі ж ты мой! Няўжо ж ты яшчэ не знаеш нічога?! А нямашака ж ужэ яе, матулі тваёй! Няма-а-ашака! Як жа ета ты?! Табе ж ціліграмы слалі і з Ці-і-імкавічаў, і з Буды!
Алесь адчуў, як страпянулася ўся яго істота, як у грудзі ўварваліся дзесяткі, сотні вос, падабраліся да сэрца і ўпіліся ў яго вострымі джаламі.
- Не! - выдыхнуў ён. - Мама. Яна не магла! Я хустку ёй... пуховую. Не!
Карпенчыха зірнула ў збялелы твар Алеся, перастала галасіць і, узяўшы яго за руку, падвяла да канапы, засланай саматканай посцілкай.
Алесь пакорліва сеў, пакорліва ўзяў з Карпенчышыных рук алюмініевую конаўку, зрабіў некалькі глыткоў.
- Раскажыце, цётачка.
- Зараз. Ты толькі як-небудзь ета... ну, не ўбівайся так. Канешне, гора. Гора вялікае. Толькі ж ужэ не падымеш яе. К етаму ішло. Мы даўно ўжэ з гары спусціліся. Вы - маладыя. Вам жыць і жыць.
- Мама доўга хварэла?
- Не, зусім не хварэла. Бог ёй лёгкую смерць паслаў. Так шчасця ў жыцці не бачыла, дык хоць памерла лёгка. Сабе б так. Не хварэла яна. Бульбачку ўсю скапала, прыпарадчыла. А потым з Мішам Маніным па дровы ездзіла. Ён хоць і выпівае, а памагаў ёй кой-шчо. Яна бедавала ўсё, што брыкету не дакупіцца, а дроў мала. Дні тры ў Шаўцоў хадзіла, голле абсякала. А тады каня на хверме ўзяла, і павазілі з Мішам. Тыя дровы так і ляжаць нясечаныя. Яна ўсё цябе дажыдалася. «Даўно ўжэ не буў. Даўжон прыехаць. От чуствую - прыедзе».
Дровы павазіла, бялізну мыць узялася. Усё павымывала, да апошняй анучкі. Як прыйшлі ўжэ прыбіраць, дык пазнімалі тое яе мыццё. У садзе вісела. Ёй бы адпачыць трохі. Толькі ж яна такая була, шчо не магла, каб не рабіць. Пайшла на поле бульбачку перакопваць. Ну, і не дайшла. На мяжэ ўпала. Ніна Пашуліна ўбачыла, крычаць пачала. Бабы збегліся, ратавалі, як умелі. А пакуль «хуткая» прыехала, яе ўжэ не було. Шчо ж ты хочаш? Адно - гады, другое - рабіла цяжка ўсё жыццё. І арала на сабе, і вазіла. Схавалі яе на трэці дзень. Вас чакалі. Ліда прыехала, калі ўжэ з могілак людзі ішлі. Ехаць жа няблізка ёй. От і спазнілася. А ты мо не палучаў нічога? Міша ж і пісьмо табе пісаў. Думалі, хаця на саракавіны прыедзеш.
- Я дома не быў. Але ж Рыта атрымала б і тэлеграмы, і пісьмо. Відаць, не дайшлі.
- Спаць ты дзе будзеш? Хочаш - тут кладзіся.
- Не, дадому пайду. Ключ толькі дзе?
- У цёткі Мані. Але ж там холадна, у грубцы паліць трэба.
Цётка Маня, старэйшая мацерына сястра, жыла на другім канцы вёскі. Ужо добра сцямнела. На ўсю вёску гарэлі толькі тры вулічныя ліхтары, а Алесю здавалася, што ўсе яго бачаць, тыкаюць у яго пальцамі, асуджальна хітаюць галовамі. Ён нават чуў нечы зласлівы голас: «От і расці дзяцей! От ён! Чужыя людзі матку хавалі! Злыдні цяпер, а не дзеці!»
Алесь на кукішках сядзеў перад расчыненымі дзверцамі грубкі і ніяк не мог адвесці позірку ад агню. Устаць бы, прыбрацца хоць трохі, чаю сагрэць. Але не было ні сілы, ні жадання нават паварушыцца. Зараз бы ён аддаў усё, каб гэта быў жахлівы сон. Смерць маці... І Рыта... Як ён цяпер сустрэнецца з Рытаю? І як ім пасля такога жыць разам? Ногі зусім памлелі. Ён устаў, намацаў у кішэні паперы. Лепш бы Міша не аддаваў іх яму! Алесь яшчэ раз прабег вачыма па радках:
«Вручено 10.09.95 Болотниковой лично».
«Вручено 12.09.95 Болотниковой лично».
«Вручено 10.10.95 Болотниковой лично».
Дык вось чаму жонка так адгаворвала яго ад гэтай паездкі! А калі Алесь паказаў ёй пуховую хустку, яна старалася не глядзець яму ў вочы. Ён падумаў, што ёй грошай шкада. Як-ніяк пуховая хустка - рэч дарагая. Ды і дарога цяпер вунь колькі каштуе. Беларусь жа ўжо так званае замежжа. А Рыта - кабета ўцісклівая. Алесь успомніў, як сквапна яна выхапіла ў яго з рук «зялёненькія» і паспешліва схавала іх «на чорны дзень».
Так, цяпер ён усё зразумеў. Калі б жонка паведаміла яму пра смерць маці, ён усё кінуў бы і паехаў. Самалётам бы паляцеў. І ні ў якія заробкі ўжо не вярнуўся б. І не было б зараз у Рыты ні футра, ні скураной курткі, ні «зялёненькіх». Вось яна і вырашыла пакуль маўчаць. А потым, калі ён дадому прыехаў, не было як гаварыць, бо трэба было неяк апраўдвацца. А якое тут магло быць апраўданне? Найпрасцей і далей рабіць выгляд, што яна нічога не ведае ні пра тэлеграмы, ні пра пісьмо. Пошта ж цяпер як працуе?
Аднаго Рыта толькі не ўлічыла, што вось гэтыя квіткі-паведамленні ацалеюць. Як жа трэба было не любіць Алесеву маці і... яго, яго таксама, каб адважыцца на такое!
Алесь успомніў, як нават тады, калі білеты былі яшчэ зусім танныя, Рыта вельмі рэдка і вельмі неахвотна згаджалася ехаць да свякрухі і як грэбліва глядзела яна на ўбогі скарб вясковай хаты, на спрацаваныя, парэпаныя рукі маці, калі тая гатавала ці падавала на стол. А аднойчы, калі яны з Рытаю сварыліся «из-за вечной нехватки денег», жонка крыкнула: «Ты пигмей не только по рождению, но и по духу. Из хама не будет пана!»
Алесь вельмі пакрыўдзіўся тады. Ведала ж, за якога пана ідзе. Але прайшоў нейкі час, і ён дараваў ёй. Ён многае ёй дараваў. Але гэта?! Ён хадзіў па хаце, спыняў позірк на фотаздымках у зашклёных рамках, што віселі на сценах, перабіраў нейкія пажоўклыя паперы, непатрэбныя цяпер дакументы, зноў хадзіў.
Так ён і сустрэў раніцу. Першую раніцу ў апусцелай бацькоўскай хаце. Калі развіднела, ён нешта перакусіў, хаця есці зусім не хацелася, зламаў у агародчыку некалькі калінавых галінак з буйнымі сакавітымі ягадамі, замкнуў хату. Пастаяў крыху на ганку, зноў адамкнуў. На гэты раз выйшаў з палатнянай торбачкай у руках.
Сухое заінелае лісце варушылася і, здавалася, ціхенька, як улавіць вуху, звінела пад нагамі. Вецер лена пагойдваў вершаліны дрэў. І ніякай тугі, ніякай самотнасці на гэтым астраўку зямлі, аблямаваным маладым сасоннікам. Толькі спакой і замірэнне. І святло бяроз, што раслі амаль ля кожнай магілы. Дзе-нідзе кусцік бэзу ці жасміну. І зноў - бярозы, бярозы.
«Якія ў нас могілкі прыгожыя! - успомніліся Алесю мацерыны словы. - І месцейка я для нас з бацькам вашым выбрала харошае, у зацішку. Як будзеце калісь да нас прыходзіць, то і ўзімку не замерзнеце».
Вось яно, маміна «месцейка». Жоўты пагорачак за блакітнай агароджай, якую да Радаўніцы пафарбавалі яе ж клапатлівыя рукі. Над бацькавай магілаю сціплы светла-шэры помнік, над мамінай (няўжо там - мама?!) чорны металічны крыж.
Алесь адчыніў нізенькую брамку і толькі цяпер, упершыню з той хвіліны, як пачуў страшную вестку, заплакаў. Плакаў ён доўга, роспачна, па-дзіцячы выціраючы слёзы сціснутымі кулакамі. Потым дастаў з торбачкі пуховую хустку, разаслаў на магіле і, асцярожна паклаўшы на яе калінавыя галінкі з цяжкімі чырвонымі гронкамі, пайшоў з могілак.