epub
 
падключыць
слоўнікі

Васіль Быкаў

Чырвоныя пятліцы

У хмарны восеньскі надвячорак сакратар сельсавета, які быў таксама і сакратаром партячэйкі, Пётра Анішчык вяртаўся з райцэнтра ў вёску.

Ён прыпазьніўся. Нябачнае за хмарнаю навалаччу сонца, мабыць, ужо села за лесам, над дарогай і ў навакольлі пачало зьмяркацца, асабліва ў нізкіх балоцістых мясьцінах, дзе прыдарожныя альхоўнікі спрэс туліліся ў змроку. Анішчык сьпяшаўся і, раз за разам тузаючы лейцамі, паганяў каня па гразкай, разьбітай дарозе, каб пасытець да начы вярнуцца ў сельсавет і сабраць партыйцаў. Ужо сёння належала прыняць рашэнне, важнейшага за якое, мабыць, яшчэ не прымала ячэйка.

Зрэшты, колькі Анішчык ні думаў пра тое, усё ня мог прыбіцца да цвёрдае думкі. Часам здавалася, што лепей было б усё вырашыць, не выязджаючы з мястэчка, дзе ён праседзеў на нарадзе ў райкаме. Але там ён не знаходзіў у сабе патрэбнай рашучасьці і цяпер думаў, што трэба ўсё вызначыць разам, параіўшыся з партыйцамі. Ён разумеў, вядома, што того справай нікога не ўзрадуе. А што ён мог зрабіць — не з уласнае волі тое, а паводле палітыкі партыі бальшавікоў. Ягоныя ж партыйцы людзі сьвядомыя і павінны зразумець сакратара. Як ён зразумеў таго, хто цяпер стаяў вышэй за ўсіх у раёне.

Сёньня Анішчык сустрэўся з ім нечакана, не спадзеючыся, што ўбачыць яго на нарадзе па льнонарыхтоўках. Пакуль змрочны, заклапочаны першы сакратар райкаму таварыш Князеў бэсьціў нізавых сакратароў за правал у выкананьні плана льнонарыхтовак, Анішчык сядзеў, бы на іголках, — чакаў свае чаргі. Калгас «Другая пяцігодка» выканаў гэты план усяго на 37,5 працэнта — было чаго хвалявацца. Але сакратар райкама ў сваім дакладзе неяк абмінуў яго, хаця сёньняшняя газета надрукавала зводку, дзе ягоны калгас значыўся ў другім радку зьнізу. То была катастрофа.

Катастрофа і сталася, хаця і ня там, дзе яе чакаў Анішчык, — не ў сакратарскім дакладзе. Пасьля трох гадзінаў паседжаньня — лаянкі, вымоў, апраўданьняў і пагроз, калі ў душнай і цеснай залі ўсё часьцей чуліся стомленыя ўздыхі прыезджых з раёна сакратароў, у бакавым праходзе ўзьнік таварыш Дзьвярной. Ён штось ціха прамовіў змрочнаму, стомленаму Князеву, што сядзеў за сталом, і той згодна кіўнуў. Усе ў залі быццам скалануліся ад нечаканкі, сьцяліся, са страхам пазіраючы, як начальнік райаддзела НКВД зайшоў за фанерную трыбуну і зьняў шапку. Гэта быў даволі маладжавы мужчына ў вайсковым фрэнчы і фарсістых галіфэ; шырокай пяцярнёй ён прыгладзіў на галаве цёмны і шорсткі чуб. Чэкіст прыехаў улетку з абласнога цэнтра, каб тэрмінова выкараніць трацкісцка-зіноўеўскае ахвосьце, таксама як і белапольскія шпіёнска-тэрарыстычныя банды. Пад яго кіраўніцтвам органы НКВД раёна шчыравалі як мае быць — выкрывалі і арыштоўвалі ноччу і ўдзень. Але во бяда — пад восень тэмпы выкрыцьця пачалі слабнуць, у мінулым месяцы шпіёнаў і шкоднікаў розных гатункаў было выкрыта і абясшкоджана на васямнаццаць працэнтаў меней, чым у папярэднім. Начальнік НКВД таварыш Дзьвярной самым сур’ёзным чынам зьвярнуў увагу партыйных сакратароў на гэты вельмі трывожны факт і прыгразіў, што органы будуць змушаныя зрабіць з яго адпаведныя высновы.

Стомленая доўгім паседжаньнем сакратарская аўдыторыя маўкліва слухала ягоную тэмпераментную прамову, кожны моўчкі меркаваў, чым яна можа скончыцца. Сакратары ўжо ведалі, што за пагрозамі раённага чэкіста вельмі проста могуць наступіць сумныя справы. Асабліва яны затрывожыліся, калі начальнік выняў з кішэні складзены аркушык паперы і пачаў называць канкрэтныя факты.

– Злачынная халатнасьць ёсьць прамое ўтойваньне імеюшчага места шкодніцтва, — пасьля нядоўгай паўзы вымавіў ён у насьцярожаную залу. — Таварыш Клепікаў тут маецца?

– Я! Ёсьць! — порстка ўскочыў з другога рада сакратар партарганізацыі льнозавода.

– Вось вы, таварыш Клепікаў, адкажыце: колькі ў вас членаў ВКП(б)?

– Дык гэта... Было васямнаццаць чалавек. Двух выключылі, адзін днямі памёр — інфаркт...

– Інфаркт. А колькі вы выкрылі як ворагаў народа?

– Дык гэта — двух, — спалохана адказаў сакратар і, здаецца, перастаў дыхаць.

– Ня двух — аднаго. Другі — нашых таварышоў заслуга. Дык вось, таварышы, — зьвярнуўся начальнік да прыціхлай залы. — Вынік наліцо. Ільнозавод заваліў ільноапрацоўку ў вобласьці, а вы самасупакоіліся і пакрываеце шкодніцтва!

Усё болей тулячыся, каб ня надта вытыркацца з шэрагу іншых, ілынозаводскі сакратар вінавата маўчаў. Анішчык, які сядзеў праз тры рады ад яго, нутром адчуў, што наступным начальнік падыме яго. I прадчуваньне яго не падманула. Зноў зазірнуўшы ў паперку, Дзьвярной скіраваў суровы погляд у залу.

– Во і яшчэ прыклад. Ня менш вапіюшчы. Калгас «Другая пяцігодка». Хто там сакратар? Ёсьць тут сакратар?

Зала з паўсотняй згорбленых плячэй, стол і сакратар таварыш Князеў за ім — усё паплыло перад вачыма Анішчыка, які, аднак, з роспачнай рашучасьцю ўстаў і назваў сябе.

– А, гэта ты — чырвонаармеец! — пазнаў яго начальнік і быццам нават квола ўсьміхнуўся. — Колькі вы выкрылі ў сваім калгасе?

Можа, ад міжвольнай усьмешкі начальніка Анішчык раптам адчуў сябе спакайней і нягучна мовіў:

– Ніколькі...

– Вы чулі? — амаль жахнуўся чэкіст, сагнаўшы з твару падабенства да ўсьмешкі. — Ніколькі! Ён чакае, калі за яго тое зробіць дзядзька. А пакуль у яго поўны ажур. План выкананы, ніякага шкодніцтва! Так? Які ў яго працэнт ільназдачы? — павярнуўся ён да змрочнага Князева побач. Той пачаў шукаць патрэбную паперку, і Анішчык раней за яго адказаў:

– На трыццаць сем і пяць дзясятых працэнта.

– Бачыце? Трыццаць сем працэнтаў! — з націскам паўтарыў Дзьвярной у залу. — Да-а... Відаць, прыйдзецца мне вамі заняцца. Лічна!

Пастаяўшы яшчэ трохі, Анішчык асьцярожна сеў і засланіўся ад трыбуны нейчай лысай патыліцай.

Ня хутка яшчэ начальнік НКВД скончыў лупцоўку нядбайных сакратароў, якія ўхіліліся ад выкананьня найпершага свайго абавязку — выкрываць шпіёнаў і шкоднікаў. Шмат каму ў залі давялося ўспацець і пахвалявацца ў часе гэтага публічнага допыту. Наўрад ці хто з тых, каго ён узьнімаў з месцаў, ведаў напэўна, што сёньня вернецца дадому. Шмат хто памятаў, як месяц таму з суседыяга кабінета ўзялі старшыню райза Янкоўскага. Таксама ў часе чарговай нарады, дзе ён сядзеў у прэзідыуме і нават меўся выступіць з дакладам. Тады ў кабінет зазірнуў дзяжурны, кіўнуў Янкоўскаму, — той устаў, выйшаў, і болей ніхто яго ў раёне ня бачыў. Праўда, гэтым разам быццам абышлося, нікога не ўзялі, ды людзі адчувалі, што пашэнціла ненадоўга, увечары могуць і ўзяць. Як толькі нарада скончылася, Анішчык кінуўся на двор да свае фурманкі і паехаў дадому.

Ён амаль пэўна ведаў, што Дзьвярной на яго не забудзецца, што наступная з ім сустрэча можа стаць апошняй. Калі той наедзе са сваёй камандай у вёску, можа загрымець ня толькі сакратар Анішчык, але і ўся ячэйка. Як нядаўна ў Сямёнавічах, дзе за адну ноч узялі шасьцярых — старшыню калгаса, ягонага намесьніка, дырэктара сямігодкі, загадчыка хаты-чытальні ды двух калгасьнікаў. Выкрылі згуртаваную групу шкоднікаў і дыверсантаў, як напісала пасьля газета. Невядома толькі, калі згуртавалася тая група? Дырэктара школы зусім нядаўна перавялі з іншага раёна, з загадчыкам хаты-чытальні Анішчык вучыўся ў адным класе... Мабыць, самае правільнае ў гэткай сітуацыі было — апярэдзіць. Кагосьці аддаць органам, каб уратаваць астатніх. У тым ліку, вядома, і сябе...

Конь, які застаяўся за дзень на падворку, рупна бег па роўнай дарозе — сьпяшаўся дадому ў сваё звыклае стойла з сенам. Хіба па гразі Анішчык трохі падганяў яго, ляскаў па азадку лейцамі. Пугу ў яго хтосьці ўкраў на тым тыдні, калі езьдзіў у НКВД, каб аддаць подпісы, сабраныя ў абарону Янкоўскага. Як пасьля зразумеў, дарма стараўся. Але тады меў жаданьне абараніць. Усё ж Янкоўскі быў родам з ягонае вёскі, дзе нямала гадоў працаваў старшынёй сельсавета. I, мабыць, працаваў бы і дасюль, калі б не пайшоў на павышэньне і не перабраўся ў раён. Але каб жа ведаць, дзе павалішся... I глядзі ты — пазнаў, падумаў Анішчык, прыпамятаўшы сёньняшнюю размову з Дзьвярным. Што значыць учэпістая чэкісцкая памяць! Хаця да таго яны бачыліся ўсяго аднойчы і то ня болей як дзесяць хвілін — пасьля таго, як Анішчык паўдня пратырчэў у калідоры доўгага барачнага будынка НКВД. Зранку там тоўпілася нямала народу, у асноўным хадакі з вёсак са сваімі скаргамі на няправільныя арышты, суды і вобыскі. Усім трэба быў менавіта начальнік, які дзесьці прапаў у той дзень, і людзі таўкліся ў калідоры, уздыхалі, жаліліся, некаторыя жанкі плакалі. Анішчыку дык хоць пашэнціла — толькі ён выйшаў перакурыць на ганак, як у двор укаціла брычка, з якой якраз саскочыў Дзьвярной. Анішчык не разгубіўся і, як колісь на вайсковай службе, спрытна аддаў начальніку чэсьць: той нават згодна кіўнуў у адказ. У кабінет яны ўжо ўваходзілі разам, і Анішчык трохі блытана вымаўляў сваю патрэбу наконт Янкоўскага, які...

– Невінаваты — так хочаш сказаць? — нецярпліва абрэзаў яго Дзьвярной, распранаючыся і вешаючы плашч на сьцяну.

Анішчык аддаў яму згорнутыя ў трубачку подпісы аднавяскоўцаў, якія начальнік толькі разгарнуў і, не чытаючы, шпурлянуў на стол.

– Во грамадзяне падпісаліся, каб...

– Каб яго аслабадзілі? — упёрся Дзьвярной пагрозьлівым позіркам у зьнякавелага Анішчыка.

– Ну.

– Кулькоў, пазвані Цярэшчанку! — крыкнуў начальнік у прыадчыненыя ў суседні кабінет дзьверы. — Хай зойдзе. Аслабаніць! Усіх трэба аслабаніць! Калі паслухаць вас, дык усе невінаватыя. Але дзеля чаго я сюды прысланы? У бірулькі з вамі гуляць?

Анішчык разгублена маўчаў, яшчэ чагосьці чакаючы. Ды, мабыць, дарма. Тым часам усеўшыся за сталом, Дзьвярной закурыў «Беламор» і пусьціў перад сабой воблака дыму.

– Ніякага аслабаджэньня! Пасадзілі і будзе сядзець. А гэта, — кіўнуў ён на стол, дзе ляжалі ягоныя подпісы, — забяры. I не паказвай нікому. Паняў?

Так, Анішчык, здаецца, усё зразумеў: ягоны намер пляжыўся, Янкоўскага не ўратаваць. Апанураны, ён выйшаў з кабінета, прапіхнуўся праз шчыльны натоўп у калідоры і паехаў дадому.

Сёньня ён сьпяшаўся адолець дваццаць кіламетраў шляху да ягонай вёскі. Дарога пагоршала, раскісла ад нядаўніх дажджоў, у каляінах стаяла вада. Па лугавой лагчыне разліліся шырокія лужыны, у якія боязна ступаў конь. Надвячоркам пасьцюдзенела, насустрач дзьмуў золкі парывісты вецер, і Анішчык падняў каўнер шыняля, адвярнуўся ўбок.

Усім лепшым у жыцьці ён абавязаны Янкоўскаму, які летась прыняў яго ў партыю, вылучыў сакратаром сельсавета, а пасьля і дамогся, каб выбралі сакратаром калгаснай пярвічкі. Хто ён быў яшчэ два гады таму, калі вярнуўся з войска на бядняцкую гаспадарку маці? Скончыўшы толькі сем класаў, ня маючы ні радні, ні знаёмых у горадзе, чаго ён мог дамагчыся на трох дзесяцінах неўрадлівай зямлі? Дзякуй бальшавіку, чырвонаму партызану Янкоўскаму, які прыкмеціў яго, наблізіў да агульнае справы, можна сказаць, — вывеў у людзі. Яны разам арганізоўвалі калгасы, сноўдалі па вёсках і хутарах, раскулачвалі і ссылалі — тыя патрабавалі, і яны стараліся. Янкоўскі быў верным працаўніком партыйнай справы і ня ведаў сумневу ў тым, што рабіў.

I во яго ўзялі на новай раённай пасадзе. Ноччу чэкісты прыехалі ў вёску, дзе заставалася сям’я, ператрэсьлі хату. Раніцой у сельсавет прыбегла заплаканая жонка — памажыце, уратуйце... Цяпер, падобна, той лёс набліжаўся і да самога Анішчыка, — што было рабіць?

Сьпярша, як пачаліся гэтыя пасадкі, шмат хто ламаў галаву: каго і завошта? Можна было зразумець, калі бралі ў горадзе, сярод начальства, вайскоўцаў ці буйных гаспадарнікаў, якія праводзілі няправільную палітыку ці, магчыма, шкодзілі на вытворчасьці. Але тут, на вёсцы, сярод нізавых кіраўнікоў, настаўнікаў і нават шараговых калгасьнікаў якія маглі быць шпіёны? Якія шкоднікі? Не знаходзячы якога-небудзь адказу на тое пытаньне, Анішчык наогул перастаў яго шукаць, думаў, што не ягоная гэта справа. Правільна ці няправільна, калі так робіць партыя, значыць, так трэба.

I ўсё ж шкада было Янкоўскага, шкада ні ў чым не вінаватых іншых. Боязна было за сябе таксама...

Ён адчуваў, што трэба як мага хутчэй нешта зрабіць, кагосьці пасадзіць. Калі б знайшоўся чалавек, згодны ахвяраваць сабой дзеля іншых, гэта было б лепей за ўсё. Тады б на пытаньне таго ж Дзьвярнога, колькі чалавек ён выкрыў, можна было б сумленна адказаць: дваццаць працэнтаў. I тое не было б хлуснёй — у іх пярвічцы кожны значыў роўна дваццаць працэнтаў. Простая і выразная арыфметыка. Няўжо тое не задаволіла б органы?

Але каго ўламаць на ахвяраваньне, хто пагодзіцца? Вядома, Анішчык мог бы аформіць арышт кожнага, ведаў, што цяпер гэта робіцца проста. Але ён хацеў заставацца сумленным бальшавіком і не парушаць прынцыпу дэмакратычнага цэнтралізму. Хацеў па-добраму. Бо павінна ж быць зразумела кожнаму, што, калі заўпарцяцца, вельмі хутка могуць загрымець усе разам. Ячэйкаю ў поўным складзе. Усімі ста працэнтамі.

Ужо сьцямнелася, калі ён зьехаў з бальшака на вясковую вуліцу і павярнуў на сельсавецкі падворак.

Вокны ў пярэдняй палове хаты слаба сьвяціліся, значыць, сельсаветаўская вартаўніца Аўдоцьця яшчэ не пайшла ў сваю бакоўку, чакала яго. Анішчык з парога загадаў ёй бегчы зьбіраць партыйцаў, а сам узяўся распрагаць каня. Аўдоцьця з відавочнай неахвотай абвязала галаву цёплай хусткай, як заўжды, штосьці мармычучы сама сабе, — звычайна ёй ня надта падабалася ўсё, што рабілі партыйцы. Янкоўскі дык зьбіраўся яе звольніць, узяць каго маладзейшага, але ў яго не дайшлі да Аўдоцьці рукі. З Анішчыкам яна наогул мала лічылася, добра яшчэ, што прыбірала ў сельсавеце і даглядала каня.

У пустой і сьцюдзёнай сельсаветаўскай хаце Анішчык выкруціў ярчэй кнот лямпы, што вісела пад бэлькай, зірнуў на ўзровень газы ў шкляным магазіне — газы было малавата, засядаць доўга не прыйдзецца. Грубка ў куце, як заўжды, была ледзьве цёплая. Не распранаючыся, толькі распусьціўшы на грудзях аплікі шыняля, залез за стол на сваё сакратарскае месца. Чакаў, калі прыйдуць партыйцы, курыў і думаў. Вядома, ён ня надта спадзяваўся на іхнюю сьвядомасьць, з практыкі ведаў, што ў такой галаваломнай справе прыйдзецца націснуць, як гэта рабілася, калі штосьці вымагалася ад каго-небудзь. Ніхто не хацеў у чымсьці вылучацца — у горшы ці ў лепшы бок усё роўна. Як усе — было звычайным правілам вяскоўцаў; не далёка адышліся ад іх і партыйцы-бальшавікі. Праз якія паўгадзіны ў сенцах стукнулі дзьверы, Анішчык варухнуўся за сталом, у бляшанцы ад гуталіну скамячыў недакурак. Ён адчуваў, што хутка давядзецца пахвалявацца ад непрыемнасьцяў, якія ён выклікаў на сваю галаву. Але інакш было нельга. Інакш зусім магло стацца кепска.

У сельсавет увайшла Аўдоцьця, ад парога паведаміла: — Абышла ўсіх. Ідуць. Вучыцеля аднаго не засьпела — сышоў кудысь. Можа, перададуць.

– Кепска. Вучыцель патрэбны.

– Патрэбны! Дзеля патрэбы дня ў вас няма? — прабурчэла Аўдоцьця, паварочваючыся, каб пайсьці. Сакратар грубавата перапытаў:

– Што ты сказала?

– А нічога, — азвалася Аўдоцьця ўжо з дзьвярэй, дзе яна спаткалася з кімсьці, хто лез з сенцаў. — Во яшчэ адзін начлежнік...

Цераз парог няўклюдна пералазіў аднаногі інвалід Петрачкоў, апрануты ў цёплы кажух, у зімовай аблавушцы на галаве. Гэты заўжды быў самы акуратны наконт нарады ці паседжаньня, яго не абмінала ніводная сходка ў калгасе. Пятнаццаць гадоў лічыўся актывістам і не пераставаў абвяшчаць пры кожным здатным выпадку, што ён удзельнік штурму Зімняга, патрабуючы з таго адпаведных адносінаў да сябе. Да яго і адносіліся адпаведна — перасталі ўжо зьвяртаць увагу на ягоныя аповеды, што ўвогуле нярэдка злавала старога бальшавіка.

– Што — сход? — запытаўся Петрачкоў, зручна ўладкаваўшыся ля дзьвярэй са сваёй драўлянай кульбай.

– Ня сход. Але важнае пытаньне, — стрымана адказаў Анішчык. З Петрачковым належала трымацца асьцярожна.

– Цяперака ўсе пытаньні важныя. Пра ўрагоў?

– Угадаў.

– А што ўгадваць! Разаблачаць трэба і ўсё.

Такі пачатак размовы ня дужа падабаўся Анішчыку, але сам-пасам з Петрачковым ён не хацеў разьвіваць гэтую тэму. Ён чакаў, калі прыйдуць астатнія, і задуменна круціў у руках злашчасную трубку з подпісамі. Колькі дзён тая без патрэбы валялася на стале, ніхто ёй не цікавіўся. А ён тыдзень хадзіў па хатах, на ток, на апрацоўку льну. Людзі падпісваліся, хаця ня ўсе адразу і ахвотна, шмат хто са страхам, каб не нашкодзіць сабе. Але Петрачкоў свайго подпісу тут не паставіў, гэты, як заўжды, быў разумнейшы за іншых. Сказаў: нічога ня выйдзе. I нічога не выйшла. Як у ваду глядзеў.

Спакваля ў хату ўлезлі яшчэ два — брыгадзір Сярмяга і калгасны каваль Кляшчоў, якога ў калгасе клікалі проста Клешч. Гэтыя не маглі скопчыць, відаць, пачатую па дарозе гаворку пра гаспадарчыя няўвязкі. Брыгадзір, гарачыўся, надта блізка прымаючы розныя нелады ў калгасе.

– Я ж казаў: нельга было яго пад лесам сеяць. Там ён ніколі не радзіў. Там суглінак. Чарта ты яго з суглінку выдзераш.

Гэтыя — таксама пра лён, зразумеў Анішчык. Лён цяпер стаў самай вялікай праблемай калгаса, раёна і нават рэспублікі. Колькі праз гэты лён зляцела з плячэй разумных і дурных галоў! I яшчэ, відаць, нямала зьляціць, сумна разважаў сакратар.

– А дзе ж яго сеяць? — слаба пярэчыў каваль. — Усюды адна халера — пяродзіць. Ня тая зямля.

Ля парога заёрзаў Петрачкоў.

– Ды хопіць пра лён. Пра палітыку трэба.

– А лён — не палітыка? — з папрокам азваўся брыгадзір.

– Палітыка, палітыка, — нядбайна пагадзіўся Петрачкоў, які, мабыць, ня мог дачакацца, калі пачнецца гаворка пра іншае. — Ну што там у раёне? Можа, Янкоўскага выпусьцілі?

– Ня выпусьцілі, — сказаў Анішчык. — НКВД патрабуе і яшчэ пасадзіць.

Усе насьцярожана змоўклі, зьнерухомелі на лаўках, і Анішчык падумаў, што настаў самы момант падступіць да галоўнага.

– Такая справа, таварышы. Трэба прызначыць аднаго чалавека. Партыйца, — сказаў ён і змоўк, ня ведаючы, як прадоўжыць думку. — Інакш загрыміць уся ячэйка. На сто працэнтаў.

Брыгадзір роспачна ляснуў сябе даланёй па калене і ціха вылаяўся. Каваль, раптам азмрачнеўшы, адкінуўся шырокімі плячмі да чорных бёрнаў сьцяны. Адзін Петрачкоў быццам ніяк ня выказаў свайго стаўленьня да сказанага сакратаром. Толькі счакаўшы, горача загаманіў:

– Я ж казаў! Я казаў: нельга ўхіляцца ад класавай барацьбы. Усе разаблачаюць, трэба і нам разаблачаць. А як жа? Во і дачакаліся!

– Што ты кажаш? Каго разаблачаць? — зазлаваў брыгадзір. — Каго? Цябе хіба?

– А чаму мяне? Гэта ты...

– А што я. Дзе я супраць савецкай улады? Я — батрак. I мой бацька ўсю жызьнь батрачыў...

«Ну во, — падумаў Анішчык, — яшчэ нічога ня вырашылі, а ўжо і сварка. Хаця яно і зразумела: каму хочацца ў турму! Але — трэба!»

– Ня лайцеся, — сказаў ён прымірэнча. — Тут трэба ра- шыць па-добраму. Самі разумееце: з ворганамі не жартуюць.

– А і ворганы ні пры чым: у іх тожа план, — сказаў Петрачкоў.

– Скуль ты ведаеш? Ты што — там рабіў? — ня мог супакоіцца брыгадзір.

– Не рабіў. А ведаю.

– Чаму ж тады газеты ня пішуць? Што план?

– Бо сакрэт.

– Ах, сакрэт...

Настала гнятлівая цішыня, усе чацьвёра моўчкі замерлі на сваіх месцах. Тады Петрачкоў адкашляўся і пачаў нязграбна ўставаць з услона, грукаючы па падлозе сваёй драўлянай нагой.

– Хачу выступіць.

– Ды можна седзячы, — дазволіў Анішчык.

– Э, не, тут трэба стаяком. Гэта па калгасных справах можна седзячы, а па нартыйных я звыклы стоячы. Дык вось што я хачу сказаць... Нашы слаўныя ворганы вядуць барацьбу з трацкісцка-зіноўеўскімі бандамі, белапольскімі шпіёнамі, нацдэмамі, міравой буржуазіяй і гэтак далей. Усіх — пад корань. Я прапаную як стары бальшавік паддзяржаць цаліком і поўнасьцю...

– А калі канкрэтна? — грубавата перапыніў яго сакратар. Ён ужо ведаў, што гэтаму старому бальшавіку толькі дай слова, як ён гатовы гаварыць да ранку. Толькі яго і слухай.

– Магу і канкрэтна, — не сумеўся Петрачкоў. — Я падтрымліваю і адабраю мудрае ўказаньне НКВД, яго трэба спалняць. Адзін чалавек для пабеды рэвалюцыі — гэта няшмат. Мы, калі ішлі на сьмяротны штурм Зімняга палаца...

– Ну а сам ты гатовы выканаць патрабаваньне ворганаў? — рашуча папытаўся Анішчык.

– А чаму я? Я заклікаю! Як стары бальшавік, зноў жа інвалід, страціў здароўе...

– Панятна, — сказаў сакратар. — А каго прапануеш?

– Ну, хто маладзейшы, дужэйшы. Вунь таварыш Кляшчоў, напрыклад. А што — здаровы, як бык.

Зрабілася дужа ціха, і ў той цішыні пачуўся зьвяглівы сабачы брэх, што даносіўся з другога канца вёскі.

– Цікава — Кляшчоў! А хто будзе інвентар да пасяўной рыхтаваць? Ды вываз рудстойкі. Вунь адных саней поўны двор перад кузьняй, — крыўдліва сказаў каваль.

Памочнік управіцца. Малады хлопец за зіму можа ўвесь калгас перакаваць, — стаяў на сваім Петрачкоў.

– Малады, а што ён умее? Малатком махаць? Каня не падкуе.

Анішчык сядзеў і думаў. Вядома, без каваля ў калгасе не абысьціся, тым болей зімой. Будзе няўпраўка з інвентаром — западуць усе іншыя справы. Клешч увогуле каваль умелы, замяніць яго няма кім.

– Во як! Сапраўды задачка! — бедаваў брыгадзір. ~ А можа, пакуль адкладзем. Хаця б на тыдзень. Каб з лёнам управіцца.

– I сані. Галоўнае — сані абладзіць, — дадаў каваль.

– Не. Трэба, каб заўтра зьявіўся. Гэтак загадана, — схлусіў Анішчык.

– Але і я не магу, — заклапочана сказаў брыгадзір. — Па-першае, на мне апрацоўка лёну. Бабы без мяне не ўправяцца, чым план будзе выконваць? А па-другое...

– А што па-другое? — спытаў і насьцярожыўся Анішчык.

– Ды баба ў мяне... Хворая.

– Ага, табе нельга, — падтрымаў суседа каваль. Анішчык толькі павёў у іхні бок позіркам, прыпамятаўшы, што брыгадзір з кавалём — радня, жаніліся з роднымі сёстрамі і заўжды падтрымлівалі адзін аднаго. Але што ж тады застаецца? Ён заклапочана думаў, узваліўшыся грудзямі на стол. У маўклівай засяроджанасьці курылі цыгарку за цыгаркай астатнія. Але во, шпурлянуўшы недакурак у парог, брыгадзір сказаў:

– А можа, дарма мы гэта? Калі трэба пасадзіць, хай самі садзяць.

Раптам з лавы пачаў Петрачкоў, відаць было, штосьці яго ўзрушыла.

– А я во што скажу, таварышы парцейцы. Калі ворганы патрабуюць, дык трэба падабраць добрую кандыдатуру. Во быў Янкоўскі, якога пасадзілі. А хто ягоны намесьнік? Сакратар у яго намесьнік, значыцца, ён лепей за ўсіх адпавядае. Правільна я кажу, таварышы? — сказаў ён, зьвяртаючыся да ўсіх адразу.

– А во і няправільна! — не стрымаўся Анішчык. — Што ж ты прапануеш — зусім агаліць сельсавет? I праваліць усе партыйна-савецкія кампаніі? Хто тады будзе адказваць?

Пытаньне аб адказнасьці заўжды было дарэчы, звычайна яно і ратавала ў пэўныя моманты. Петрачкоў спрабаваў запярэчыць, але закашляўся, нешта загаманіў ды змоўчаў. Анішчык адчуў, што ўласныя довады неабвержныя — актыўную партыйнасьць Петрачкова заўжды трэба было нейтралізаваць яшчэ большай партыйнай актыўнасьцю. Сапраўды, як можна — няма старшыні, дык пасылаць пад арышт сакратара? Нават калі загадваюць органы?

– Ворагі народа адкажуць, — не адразу і злосна сказаў Петрачкоў.

– На ворагаў ты не ківай, — усё спрабаваў асадзіць яго Анішчык.

– А ты іх зашчышчаеш? Таму што... Хто табе рэкамендацыю ў партыю даваў? Не Янкоўскі?

– Ну Янкоўскі, дык што?

– А то! — выгукнуў, бы забіў цьвік, Петрачкоў.

Але гэта было ўжо занадта, пачаў хвалявацца Анішчык. Гэта было ўжо падобна да звады. Год таму Петрачкова хацелі вылучыць на сакратара партячэйкі, але Янкоўскі вылучыў Анішчыка, і стары бальшавік затаіў крыўду. Таму ён і насядае з боку Янкоўскага. Але, калі разабрацца, дык і правільна: Анішчык быў правай рукой Янкоўскага і да апошняга часу ганарыўся тым. А цяпер во як бы не давялося апраўдвацца.

Са свайго месца ўстаў брыгадзір, кіруючы да дзьвярэй, і партыйцы насьцярожана павярнулі да яго галовы.

– Ты куды? — спытаў сакратар.

– Не ўцяку, ня бойцеся. Вады папіць...

I праўда, напіўшыся ў сенях, ён хутка вярнуўся на сваё месца і запытаўся:

– Сакратар, а што, абавязкова трэба партыйца? А калі проста талковага чалавека? Хаця і беспартыйнага?

– Ну, хіба талковага, — нерашуча сказаў Анішчык.

– А нягож! А то куды ні кінь, усюды нашага брата, члена партыі. На ўсё ці набярэшся?

– Не раўнуючы, як затычку да кожнай бочкі, — падтрымаў суседа каваль.

– А што ж — партыя авангард — жвава абвясьціў Петрачкоў. — А ў авангардзе авангарда хто? ЧК! Трэба панімаць...

Усе ненадоўга змоўклі, і брыгадзір пачаў тлумачыць нядаўна знойдзеную думку:

– Во я і кажу. НКВД павінны нас зразумець. Ячэйка малая, аслабленая. Нельга ж яе секчы пад корань. I так падсеклі. А тут і яшчэ. Трэба пагаварыць, сакратар, каб беспартыйнага.

– Як пагаворыш — часу не засталося. Быў бы тэлефон, а то тэлефонную сувязь абяцаюць толькі ў трэцяй пяцігодцы. Доўга чакаць.

Ён яшчэ падумаў і стомленым, амаль пакутлівым голасам запытаўся:

– А калі беспартыйнага, дык каго?

– Трэба падумаць, — ажывеў брыгадзір. Мабыць, гэткі варыянт сапраўды быў яму даспадобы.

– Толькі каб нармальнага чалавека. Не забулдыгу якога. Забулдыгі і там не патрэбныя.

– Ну ведама ж, не забулдыгу. Працавітага і няп’юшчага. Што ў нас гэткіх няма, ці што, — узрадавана загаварыў каваль. — Во ўзяць Міхасёва...

– Міхасёва? Івана Аляксеевіча?

– Ну.

– Ня пойдзе, — падумаўшы сказаў Анішчык. — Міхасёў ня пойдзе.

– Чаму?

– Ня ведаеш чаму? Радня Аляксандравічу.

Каваль вінавата плюнуў пад ногі.

– Я забыў. З галавы выскачыла. Ага, з начальствам лепей ня зьвязвацца. Тады Сямёна Карытнага. А што — неблагі мужык.

– Гэта — што пчолы, ага?

– Ага. Пчаляр.

Але тут, павярнуўшыся да каваля, нязгодна загаманіў брыгадзір:

– А пчолкі як жа? Хай прападаюць? I на лекі лыжку мёду ня будзе ў каго дастаць. Калі там дзіця захварэе, што, у аптэку ехаць? Падводу нараджаць?

Ну во, родзічы і не пагадзіліся, адзначыў у думках сакратар. Хаця, напэўна, і Карытны — не кандыдатура. Мужык ён някепскі, але — пчолы. Пяць калодаў на ўвесь калгас. Калі ў каго якая патрэба, беглі да Карытнага, і той памагаў. Прадаваў, пазычаў, проста даваў — каму як. Мёду ў яго трохі было.

У той час хтосьці далікатна застукаў у сенцах, і ў сельсавет увайшоў прыпазьнелы настаўнік. Ён з усімі павітаўся за руку, пачынаючы з Петрачкова, вінавата прамовіў:

– Спазьніўся. Прабачце... Затрымаўся.

Анішчык нічога не сказаў, астатнія, зацятыя ва ўласным клопаце, таксама маўчалі. Мабыць, адчуўшы напружаньне, настаўнік моўчкі сеў ля каваля.

– Во настаўнік самы здатны, — пасьля сказаў Петрачкоў. — Малады, граматны...

– Тожа ярунду скажаш, — зірнуў у столь брыгадзір. — А хто дзяцей вучыць будзе?

Гэта зразумела, падумаў Апішчык. У брыгадзіра чацьвёра вучацца ў школе, калі яе зачыняць, хто іх будзе вучыць?

– Настаўнікаў хапае. Прышлюць іншага.

– Дзе ж хапае? Дзе хапае? — загаманіў брыгадзір. — На чатыры класы адзін настаўнік — гэта правільна?

– Было два. Ня трэба было Апрышкінай лезці ў палітыку, — махнуў рукой Петрачкоў.

– Яна і ня лезла.

– Лезла, ня лезла — ня наша справа. Мы цяпер пра іншае, — сказаў Анішчык.

Настаўнік круціў галавой ад аднаго да другога, намагаючыся зразумець сутнасьць спрэчкі, але, мабыць, тое было няпроста. Надта незвычайным выдаўся прадмет спрэчкі, каб яго можна было адразу сьцяміць.

– Пра што гаворка, таварышы?

Яму ніхто не адказаў, нібыта размова ішла пра штосьці саромнае або таемнае. Анішчык міжволі перакладваў на стале злашчасную трубку з подпісамі. Ён нічога з гэтай размовы не запісваў, думаў, што наўрад ці варта ў такім выпадку запісваць. Партыйцы, мяркуючы па ўсім, яго разумелі, і нават вялікі фармаліст Петрачкоў не пярэчыў. Ды во размову пачало хіліць кудысьці ўбок ад галоўнай праблемы, трэба было яе скіраваць у патрэбнае рэчышча. Але сёньня сакратар баяўся перагнуць і тым самым сапсаваць усю справу, асабліва ў прысутнасьці маўклівага настаўніка.

Гэта быў яшчэ малады чалавек, які прыехаў улетку з горада і першы год працаваў у школе. На пачатку восені ў школе іх было два, але настаўніцу Ганну Іванаўну рэпрэсавалі за пацдэмаўшчыну, і настаўнік застаўся адзін. Мабыць, не зразумеўшы, у чым справа, ён кінуўся яе абараняць, нават езьдзіў у Менск, пакуль сам ня трапіў у пастку. Анішчык атрымаў указаньне выключыць яго з кандыдатаў, але пасьля выключэньне замянілі на строгую вымову. Настаўнік прыціх, зьніякавеў неяк, перастаў выступаць на сходах і ўвогуле паводзіў сябе палахліва. Анішчык думаў, што яго павінны арыштаваць, але ў райкаме сказалі, што ў таго нейкая падтрымка з наркамата асьветы, і сакратар перастаў разумець, як да таго належыць ставіцца.

– Выбіраем ворага народа, — нарэшце адказаў настаўніку Петрачкоў.

– Як — ворага народа?

Зьдзіўленае пытаньне настаўніка засталося без адказу, не схацеў нічога тлумачыць і Анішчык. Ён ужо разумеў, што для арышту настаўнік не падыдзе, бо, калі ўжо пабыў у руках ворганаў, дык чымсьці ім згадзіўся. Або, можа, сапраўды высокая падтрымка, можа, з таго ж НКВД? Вельмі нават магчыма, што яго адмыслова пакінулі для сакрэтнай працы на месцы.

Але што ж тады рабіць, халера на яго? На самой справе, хоць ты сам сьвядома ідзі ў ворагі народа? Хаця тое было б, напэўна, самай натуральнай контррэвалюцыяй — сьвядомым падрывам палітыкі партыі на вёсцы. Такога сакратар ячэйкі дапусьціць ня мог.

Пакуль яны гаварылі-спрачаліся, у сені ўлезьлі два недарослыя ахламоны — Красноў і Дзяленя, расчынілі ў сельсавет дзьверы і з парога пачалі цьвяліць партыйцаў.

– Таварышы партыйныя! Да вас з вялікаю просьбай: вазьміце з сабой...

– Куды вас узяць?

– Ды ў камунізм. А то ўсё няцерпіцца...

– Счакайце. Сьпярша паразумнець трэба, — сказаў Петрачкоў.

– Дык разумнейце ж хутчэй! — ашчэрылі зубы ахламоны.

– Зачыніце дзьверы! З таго боку! — раўнуў на іх брыгадзір, і яго паслухаліся, — дзьверы зачыніліся. З падворку, праўда, яшчэ даносіўся нецьвярозы голас:

– Засядаюць, шчасьця нам куюць, а людзям не даюць...

Гэта вясковая пара ахламонаў не ўпершыню выскалялася, але так налаўчылася, што не пераступала парог, за якім палягала крамола. Яўны зьдзек у іх заўжды маскаваўся, фармальна прыдрацца да іх было амаль немагчыма.

А Ганна Іванаўна, якая калісьці вучыла і яго, Анішчыка, пагарэла на тым, што не заклеіла ў падручніках партрэты нядаўна рэпрэсаваных беларускіх нацдэмаў. За папярэднія гады ўсе былі заклееныя або закрэсьленыя, а за апошні год не пасьпела. Як пасьля тлумачыла яна на ячэйцы, — чакала ўказаньня з райана, якія менавіта партрэты належала заклеіць, а ўказаньня не было. А яго і не магло быць — амаль усе работнікі райана былі арыштаваныя, паслаць указаньне не было каму. Газет жа Ганна Іванаўна не выпісвала, казала, што палітыка ёй абрыдла. I зусім не ў палітыку яна лезла, настаўніца цуралася яе. Тут, як звычайна, Петрачкоў наблытаў, што, аднак, ня шкодзіла яму лічыцца ці ня самым сьвядомым бальшавіком у калгасе.

Пасьля пядоўгае паўзы Анішчык заклапочана ўздыхнуў.

– Дык што ж нам рабіць?

Каваль на лаве рашуча папнуўся наперад.

– Паслухайце, у мяне ёсьць прапанова. А калі Злотніка?

– Злотніка?

– Ну. А што ? Ціхі, спакойны. Ня п’е. Чысты пралетар.

– А й праўда, — памяркоўна сказаў брыгадзір. — Усё роўна ў калгасе ад яго нуль аддачы.

Анішчык адкінуўся плячмі да сьцяны — ён думаў. Злотнік у калгасе жыў другую восень, пасьля таго, як у мястэчку на яўрэйскае сьвята пурым згарэла ягоная хата. Вялікая сям’я Злотніка засталася без прытулку, і старшыня Янкоўскі ўладкаваў пагарэльцаў да сухотнага бабыля Рудака. Часова, вядома. Праўда, часовасьць тая задоўжылася на другі год, але Злотнікава сям’я была ўдзячная старшыні.

Кавалёва прапанова, можа б, і сталася дарэчы, але штосьці не давала пагадзіцца з ёю. Усё ж было неяк нядобра на такую справу прызначаць нетутэйшага, па сутнасьці, чужога чалавека, нядаўняга пагарэльца. Зноў жа, яўрэя. У адносінах да яўрэяў палітыка ўлады здавалася дужа няпэўнай і зьменлівай. То іх лаялі за сувязь з трацкізмам ды сіянізмам, то каралі іншых за яўны ці выдуманы антысемітызм. Нядаўна газета пісала пра суд над адным пакупніком з мястэчка, які абазваў жыдам прадаўца гаспадарчай лаўкі. Пакупніку далі два гады прымуспрацы. А тут прапануюць Хаіма Злотніка прызначыць у ворагі народа! Як на тое паглядзіць таварыш Дзьвярной?

– Пойдзе, пойдзе, — горача пераконваў каваль. — У аўторак быў у мяне ў кузьні, казаў, што гатовы зьехаць, куды вочы глядзяць. Во якраз і паедзе. Бясплатна, — хіхікнуў каваль.

– Паедзе... Але дзяцей куча, — сумняваўся Анішчык.

– А ў каго іх не куча? Зноў жа, ня ён іх корміць — жонка корміць. Шые штоноч і корміць. I свайго Хаіма разам.

Можа, і так, думаў Анішчык, сям’ю корміць швачка Двойра, можа, дзеці і не памруць з голаду. I ўсё ж... Гаворка не пра жонку — гаворка пра мужа.

– Зноў жа — яўрэй, — ня мог наважыцца сакратар.

– Ну і што? А ў нас раўнапраўе, — цьвёрда мовіў Петрачкоў.

Можа, менавіта гэтыя словы Петрачкова ўсё і вырашылі. Калі Петрачкоў згодны, дык вельмі магчыма, што яны надумаліся правільна — скаргі ў райкам ня будзе. Увогуле ў гэтага партыйца нюх на палітыку меўся адмысловы.

– Усё ж трэба падумаць, — сказаў Анішчык.

– Што думаць, сакратар? Выклікай Хаіма і парадак. Хай пакуе чаймадан, — хіхікнуў каваль. Ягоны сусед брыгадзір, аднак, гэтым разам маўчаў.

З лавы падняўся і чамусьці зноў сеў настаўнік, ён прыкметна хваляваўся — невядома чаму.

– Штось я не разумею, аб што рэч? Што адбываецца? Куды мы выбіраем? У органы ўлады, ці што?

– Ня трэба спазьняцца, — папракнуў Петрачкоў.

– Я спазьніўся, бо была прычына. Хадзіў у Судзілкі да хворага вучня. Пяты дзень няма ў школе, — аказалася, дыфтэрыя. А тут — пра што вы?

– Ладна, пасьля растлумачу, — махнуў на яго Анішчык. Ён ня ведаў, куды можа павярнуць размову настаўнік, і баяўся страціць няпэўнае яшчэ выйсьце.

Але, мусіць, і праўда — іншага не заставалася, як запрасіць Злотніка. Калі пайсьці ўсёй ячэйкай, можа, распавесьці пра прыклад Янкоўскага, з павагі да якога Злотнік ня можа адмовіцца. Што ён лепшы за старога бальшавіка, нядаўняга старшыню сельсавета? Вядома, гэта нядобра, што ў такой сітуацыі члены партыі змушаны прасіць беспартыйнага яўрэя, але што рабіць? Ня першы і, вельмі магчыма, не апошні раз. Такое жыцьцё і такая палітыка.

– Так! Пайшлі...

Рашуча ўстаўшы з-за стала, Анішчык надзеў вайсковую, з цвёрдым казырком фуражку. Лёгка ўскочыў з лавы каваль, падняўся брыгадзір. Але настаўнік заступіў ім шлях да дзьвярэй.

– Усё ж растлумачце, куды Злотніка?

– Не ў пачальнікі, супакойся, — раздражнёна сказаў Анішчык, ступаючы цераз парог.

Чарадой, адзін за адным яны кіравалі па вёсцы, прыціскаючыся да платоў, каб ня трапіць у частыя тут лужыны. На вуліцы было цёмна, цемрай навісла захмаранае неба. Толькі ў некаторых хатах цьмяна сьвяціліся вокны. Газа была ў дэфіцыце, людзі яе ашчаджалі, увечары раней клаліся спаць. Хіба школьнікам давалі пасядзець даўжэй, падрыхтаваць урокі — на чытаньне кніжак ужо не ставала часу. Праз гэты недахоп газы ў Анішчыка калісьці засталася недачытанай цікавая кніжка «Айвенга». Колькі пасьля ні шукаў, нідзе ня мог знайсьці — ні ў палкавой бібліятэцы, ні ў Доме сацкультуры. Так і засталося быццам бы няскончанае дзяцінства. Зрэшты, а ў каго яно добра скончылася?

Жыцьцё ўвесь час закручвалася ў нейкія колы-петлі, пачварна блытала складаныя камбінацыі адносінаў, часыдей за ўсё нядобрых, варожых. Во і да гэтага Злотніка ён ішоў ня першы раз. У дзяцінстве, калі Злотнікі жылі ў мястэчку, маці прыводзіла яго да швачкі Двойры, якая ў тутэйшых мясьцінах абшывала людзей. Яму тады шылі пінжачок з саматканай ваўнянкі. За працу, памятае, маці аддала швачцы два рублі грашыма і два дзясяткі яек. Той пінжачок ён насіў да апошняга сёмага класа, пасьля якога вучыцца ўжо не давялося. Быццам нядаўна было тое, і во ён зноў ідзе да Злотнікаў, але ўжо зусім па іншай справе. Усё ж, калі падумаць, па агіднай, нялюдскай справе...

Можа, упершыню ў яго затлумленай за дзень галаве быццам праясьнілася нешта, быццам з пахмелкі, ён зразумеў, выразна і пранізьліва, штосьці жахлівае. Але хутка адчуваньне таго і зьнікла — можа, па ўласнай волі, а можа, сагнанае нечаканым вокрыкам брыгадзіра:

– Тут правей, правей трымайцеся — лужына!

Хапаючыся рукамі за калы ў плоце, яны сьледам за брыгадзірам абмінулі ў цемрадзі лужыну; хутка трэба было паварочваць у неабгароджаны падворак бабыля Рудака. Тут Анішчыка дагнаў настаўнік, які, напэўна, пра штосьці дазнаўся ад Петрачкова. Стары бальшавік, вядома, з імі не пайшоў.

– Сакратар, дарма вы гэта, — гукнуў настаўнік.

– Што — дарма?

– Удумалі ўсё гэта. Пашкадуеце.

Ціха прамовіўшы тое, настаўнік адразу адстаў, а яны ўтрох зайшлі ў пусты двор. Два вокны ад вуліцы яшчэ слаба адсьвечвалі чырвоным водсьветам газьнічкі, чуўся прыглушаны пошчак машынкі. Няўпэўнена ўвайшлі ў цёмныя сені. Анішчык не адразу намацаў дзьверы, адчыніўшы якія, сьпярша ня ведаў, куды ступіць, бо амаль нічога ня бачыў у прыцемках хаты. За ім асьцярожна пералезьлі парог ягоныя партыйцы.

– Ой, ой! Хаім! — крыкнула жанчына, устаючы ад машынкі. Гэта была Двойра, Анішчык яе пазнаў, хаця даўно ўжо ня бачыў. Але Двойра, здаецца, мала зьмянілася за той час, па-ранейшаму застаючыся жвавай і мажнай жанчынай. — Хаім, да нас дарагія госьці!..

Яны стрымана павіталіся, трохі прайшлі наперад. Усе куткі, услоны і лаўкі тут былі заняты пад ложкі. Швачка рухава схавалася ў запеччы, было чуваць — будзіла соннага мужа.

– Хаім, Хаім, уставай!..

Нарэшце з прыцемку вынік гаспадар — з ускалмачанай кудлатай галавой, заспаны Злотнік. Хістаючыся, бы п’яны, ён няўпэўнена паўстаў перад партыйцамі ў расшпіленых на грудзях шматлікіх апратках.

– Выбачайце, што пабудзілі, — ветліва пачаў Анішчык. — Мы да вас па справе.

– Ну ведама ж, па справе. Нашто хадзіць бяз справы, — сонна прамармытаў Злотнік. — Дык, можа, сядзеце, таварышы? Толькі куды сесьці? А ну, Броха, Голда, кыш адсюль, — таварышы сядуць.

Дзьве дзяўчынкі, што трывожліва ўзіраліся ў іх з паўзмроку, разам ускочылі з палацяў і пабеглі ў запечча, можа, на цёплае бацькава месца. Анішчык з брыгадзірам асьцярожна прыселі на краёк услона. Каваль апусьціўся ля парога і адразу пачаў ладзіць закурку. Ляніва шкрэбаючы па грудзях, гаспадар стаяў насупроць — босы на сьцюдзёнай падлозе — і чакаў.

– Дык мы па справе, — паўтарыў сакратар. — Напэўна, вы ведаеце, што нядаўна арыштаваны таварыш Янкоўскі...

– Ай, ай, таварыш Янкоўскі, — зноў прамармытаў Злотнік, і было незразумела, ці ён ведаў пра тое раней, ці дазнаўся толькі цяпер.

– Вы ведаеце, таварыш Янкоўскі нас уратаваў, — з-за плячэй мужа ахвотна паведаміла Двойра. — Мы за яго будзем Бога маліць, дай Бог яму здароўя.

– Ладна, жонка, хай скажуць таварышы, — мякка перапыніў яе муж.

Анішчык тым часам асвойваўся ў паўзмроку жытла, стаў бачыць звыклыя прадметы быту — састарэлае начыньне ў парозе, катлы на чалесьніку, розныя транты, разьвешаныя на шастках ля печы. З кутка, ад печы і з ложка ў парозе — адусюль на гасьцей пазіралі дзіцячыя вочы. Колькі ж іх? — круцілася ў сакратаровай галаве пытаньне, але ён сказаў пра іншае:

– Дык вось, мы цябе хочам прызначыць...

– Куды?

– Ну. туды... Дзе Янкоўскі.

Злотнік з увагай выслухаў сакратара, пераступіў з нагі на нагу.

– Гэта пад арышт?

– Ну.

Відаць па ўсім, прапанова здалася Злотніку надта нечаканай, — зьбянтэжаны, той стаяў пасярод хаты, ня ведаючы, што сказаць. Двойра ззаду таксама маўчала. Чакаючы адказу, напружана сьціхлі тры партыйцы, толькі дзіцячыя вочы з куткоў цікаўна сачылі за тым, што адбываецца ў хаце.

– Часова, канешне, — пасьля паўзы дадаў сакратар. — Органы разьбяруцца і выпусьцяць. Ты ж ня вораг?

– Не, не, я ня вораг! Я, ці ведаеце, бедны яўрэй. Пажар панішчыў усё. Во людзі машыну выхапілі, а то б... Машына, ці ведаеце, жалезная...

Ён яўна пазьбягаў адказу. Анішчык адчуў тое. Тое ж, напэўна, зразумела і Двойра, якая выйшла наперад і заступіла мужа.

– Ведаеце, ён зусім пралетарскі чалавек. I бацька яго быў пралетар, на гарбарным заводзе рабіў. Ніколі не наймалі нікога, усё самі...

– Тым больш няма чаго хвалявацца. Ніхто яго не засудзіць...

– Цяпер такі час, — сказаў брыгадзір. — Усе будзем там. Хто раней, хто пазьней. Такая палітыка.

– I гэта... Раней сядзеш — раней выйдзеш, няма чаго бедаваць, — уставіў каваль. — Горш ня будзе, чым тут.

Відаць было, што Злотнік пакутліва разважаў, як паставіцца да просьбы партыйцаў, тым болей, што іхняя просьба мела адносіны да Янкоўскага. Ахоплены турботай, ён ступіў да парога, затым назад, азірнуўся на Двойру, быццам шукаў у яе адказу. Дымлівы агеньчык газьнічкі трывожна хістаўся, кідаючы на столь ягоны зламаны цень.

– Дык ня ведаю, ня ведаю...

З прыцемак запечча зноў выступіла Двойра ў шырокім сьветлым фартуху наперадзе.

– Я во што табе скажу, Хаім: згаджайся, будзе ня надта горш, чым тут. Бульбы засталося паўтара мяшка, да новага года ня хопіць... Ведаеце, ён згодны, — раптам сказала яна, зьвяртаючыся да партыйцаў.

Злотнік разьвёў рукамі.

– Ну, табе, Двойра, лепей відаць.

Галоўнае было дасягнута, узрадаваны Анішчык ускочыў з услона і загаманіў амаль узрушана:

– Заўтра і паедзем. Я адвязу. На сельсаветаўскай фурманпы. Ну там што-нішто трэба сабраць: кварту, лыжку, вушнік, як у войску. Дзякуй табе, таварыш Злотнік, што нас выручыў. А пра сям’ю не турбуйся — сям’ю мы не пакінем.

З прыўзьнятым настроем ад урэшце скінутага з плячэй клопату ён гаварыў лёгка, шчыра верачы ў тое, што абяцаў. Хаця ў душы і заставалася рэшта сумненьня, але цяпер ён не зважаў на тое. Ён гатовы быў цалаваць Злотніка і асабліва яго разумную Двойру.

Босы Злотнік усё яшчэ стаяў пасярод хаты, наўрад ці разумеючы да канца, што зараз адбылося.

– Дык ранічкай, — удакладніў сакратар. — Зьбірайся і прыходзь. З сельсавета і паедзем.

Зусім нават ветліва, з цёплым пачуцьцём да гаспадара і гаспадыні партыйцы разьвіталіся і з яўнай палёгкай выбраліся з затхлага жытла на сьвежае восеньскае паветра. Напэўна, было ўжо ня рана, вёска спала. У чорных вокнах не відаць было і чырванаватых водсьветаў газьнічак. Неба па-ранейшаму хуталася ў набрынялыя вільгацьцю хмары, якія амаль не зьнікалі над вёскай у гэтую восень. Каваль з брыгадзірам неўзабаве павярнулі да сваіх падворкаў, сакратар на адзіноце дашлындаў па гразі да сельсаветаўскай хаты. Ён рашыў цераз поле дамоў не ісьці, пераначаваць у сельсавеце, каб заўтра ранкам паехаць у раён. Тым болей, што, мусіць, трэба было яшчэ скласьці нейкую паперыну на Злотніка. Напэўна ж, у такой справе без дакумента не абысьціся.

Здаля ў сельсавеце не сьвяцілася ніводнае акно, але як падышоў да ганка, згледзеў праз шыбіны чырвоныя бліскаўкі на столі, — пэўна, Аўдоцьця яшчэ паліла ў грубцы. Звычайна тое рабіла яна ўранку, а сёньня, глядзі ты, — на ноч. Але гэта будзе дарэчы, бо яму давядзецца тут пераначаваць. Мусіць, Аўдоха сьцяміла правільна.

Анішчык увайшоў у сельсавет. Аўдоцьця, не запальваючы лямпы, сядзела перад зачыненай грубкай, праз шчыліны ля дзьверцаў прасьвечвала няяркая рэшта агню.

– Што гэта ты... паліш? — сказаў, бы папракнуў, ён. Жанчына не адказала, толькі ўстала і нетаропка засьвяціла пад нізкаю стольлю лямпу.

– Газы — на донцы...

– Я доўга сядзець ня буду, — сказаў ён, маючы ў думках свой намер пра паперу на Злотніка, расшпіліў аплікі шыняля і ўлез за стол.

– I ён пагадзіўся? Па сваёй волі? — спытала жанчына, расчыніўшы грубку, каб перамяшаць вугольле.

– Хто?

– Ну Злотнік, хто? Угаварылі?

– А ня надта і ўгаворвалі. Сазнацельны чалавек.

– Дурны ён, а не сазнацельны, — памаўчаўшы зазначыла Аўдоцьця.

– Гэта чаму?

– Хе! — мовіла яна. — На такое дзела... Добраахвотна?..

З вучнёўскага сшытка ў лінейку ён выдраў старонку, узяў ручку. Чарніла ў шыкоўнай мармуровай чарніліцы з панскага палаца, мусіць, яшчэ ня ўсё высахла, і ён абмакнуў пяро. «Злотнік Хаім» — вывеў зьверху старонкі, а во як па бацьку таго ня памятаў і папытаўся:

– Як Злотнікавага бацьку звалі, ня памятаеш?

– Янкелем звалі, — адразу падказала Аўдоцьця. — Недурны местачковец быў. Ня тое, што сын...

– А што, сын дурны? — гатовы быў зазлаваць з Аўдоцьцінай нязгоды сакратар. — Нармальны чалавек.

– Калі ён нармальны, тады вы ненармальныя. З глузду зьехалі.

Анішчык адклаў на стол ручку. Мала таго, што гэтая жанчына перашкаджала яму пісаць, дык яшчэ і гаварыла штосьці непатрэбнае.

– Ты, цётка, лепш памаўчала б. Калі не разумееш.

Яна і праўда памаўчала крыху, але нядоўга. Відаць, штосьці расьпірала яе знутры — можа, крыўда ці свая сялянская праўда, якой цяпер не хацеў чуць партыйны сакратар.

– Што тут разумець, — сказала Аўдоцьця. — Самаеды! Свае — сваіх. Ну што ён зрабіў вам? Не кулак жа. Пагарэлец...

– А гэта цяпер няважна — класавае паходжаньне. Шкоднікі могуць быць з розных класаў, так гаворыць партыя.

Аўдоцьця, відаць было ў прыцемку, павярнула да грубкі свой зьдзіўлены твар, асьветлены яркай чырваньню ад вугольля.

– Злотнік — шкоднік?

– Ну ня ён, дык іншы. Але каго б ты парэкамендавала замест? Бо трэба ж кагосьці. Усе выкрываюць, а мы будзем сядзець? Склаўшы рукі, ага? — загаварыў сакратар, амаль злуючыся. Але ягоны запал здаўся падобным да апраўданьня. Анішчык адчуў тое і падумаў, што гэтак нельга. Ён не мае права апраўдваць палітыку партыі перад гэтай малапісьменнай сялянкай.

– Бога на вас няма, — сказала Аўдоцьця.

– А Бога і нідзе няма, — ня вытрымаў ён. — То зламысная папоўская выдумка.

– Глядзі, пакарае...

– Каго?

– Вас, бальшавікоў.

– Аўдоцьця, ты разумееш, што кажаш?

– Ды ўжо ж... Можа, і мяне пасодзіце. Дык садзіце, мне ўжо адзін чорт... — гаварыла яна, аднак, нягучным і роўным голасам.

Трохі зьдзіўлены яе нечаканым выпадам, Анішчык падумаў, што вельмі нават магчыма, што пасадзяць і яе. Асабліва за такія словы! Калі б тут быў хто трэці, дык бы ён, сакратар, быў абавязаны скласьці дакумент за гэткія яе словы.

– Дагаворышся, — скупа прыгразіў ён і ўспомніў пра іншую жанчыну. — А вунь Двойра зусім іншае думкі, бо газнацелыюя. Сказала Хаіму ісьці. Калі трэба, дык трэба!

Аўдоцьця акуратна прычыніла чорпыя дзьверцы грубкі.

– Двойра... Двойра яго даўно збыць хацела. Пасьля пажару ўсё парола, каб у Харкаў ехаў. Да пляменьніка, казалі...

– Во як! — зьдзівіўся Анішчык.

– А ты думаў... А то — сазнацельная.

«Чорт іх ведае, — думаў Анішчык, — чужая душа — пацёмак. Можа, і так. Але ці мая справа разьбірацца ў сямейных звадах беспартыйных грамадзянаў? Хопіць і звадаў партыйных».

– Гэта ж і мой такі быў — сазнацельны, — нібы сама з сабой ціха гаварыла ля грубкі Аўдоцьця. — Прыйшоў з той вайны, — не, каб у хаце сядзець, гаспадарку ладзіць... Хоць бы дзяцей радзіць. Дык не! Шашку ў рукі і — паноў рубаць. Пакуль самому галаву ня сьсеклі. А цяпер во — сядзі адна...

– Ну а што табе, блага — адной? — трохі крануты яе аповедам, мякчэй сказаў Анішчык.

– Ляпей з добрым чалавекам у зямлі ляжаць, чым з якім злыднем зьверху, — нечакана мовіла Аўдоцьця.

Анішчык змоўчаў, змоўкла і Аўдоцьця. Пасядзеўшы трохі, устала.

– Дык я засаўку не засоўваю, вугольле яшчэ... Каб не ўгарэў.

– Ладна, сам засуну, — сказаў сакратар, каторы раз макаючы ў чарніліцу пяро, каб пачаць пісаць.

Але што пісаць далей, было невядома, і ён задуменна сядзеў над папераю. Думкі яго блыталіся, мкнулі кудысьці далёка. Намаганьнем санлівай волі ён вяртаў іх да рэчаіснасьці, але ўсё роўна нічога здатнага на розум не прыходзіла. Ну што пісаць– пра пралетарскае паходжаньне Злотніка? Пра ягоных гарбароў-продкаў? Ці пра цяперашняе гаротнае становішча? Пра тое, што ў Злотніка шмат дзяцей і мала бульбы? Але ж ён не заяву піша ў сабес на дапамогу бедаку. Напэўна, трэба наадварот — зганьбіць чалавека, каб там мелі падставу яго рэпрэсаваць. Хоць бы і часова, пакуль разьбяруцца. Праўда, разабраўшыся, могуць не пагладзіць па галоўцы і яго, сакратара. Але тады як-небудзь. Галоўнае — каб выкруціцца цяпер... Але і ў такім выпадку што ён мог напісаць? Палітыкай Злотнік не займаўся, шкодзіць нікому ня мог. Агітацыя? Каго і за што ён мог агітаваць, калі амаль не рабіў у калгасе. Ні чарта ў Анішчыка сёньня не атрымлівалася, а спаць хацелася ўсё больш. Галава хілілася ўсё ніжэй, і во асадка выпала з пальцаў, пасадзіла на паперу крывую пляму. Толькі сапсаваў паперу...

I ён падумаў, што лепей адкласьці ўсё да заўтра.

Спаць лёг на шырокую бакавую лаву, паклаўшы пад галаву тры цяжкія тамы «Рэзалюцый зьездаў ВКП (б)», якія з вясны валяліся ў шафе. Накрыўся шынялём, акуратна разраўняўшы яго на сабе, — каб не скамячыць, захаваць добры выгляд. Шынэлак каторы год служыў яму верную службу, — атуляў па сьцюжы, захінаў ад ветру і дажджоў, грэў пры начлегах — на падлозе, па кутках, на лаўках. Чырвоныя пятліцы на каўняры ён зьбярог пасьля дэмабілізацыі, і тыя цяпер былі на зайздрасьць ня толькі для вясковых падлеткаў. Ён прыкмячаў, як прыветна ўсьміхаліся яму сакратаркі ў райвыканкаме, калі ён прыязджаў на частыя там нарады; некаторыя бачылі ў ім міліцыянера або чырвонага камандзіра, і тое прыемна грэла яго маладую душу. Камандзірам ён, вядома, ня быў, служыў простым чырвонаармейцам у далёкаўсходнім гарнізоне Градэкава каля самай японскай мяжы, дзе, казалі, нарадзілася славутая «Далёкаўсходняя», якую сьпявала ўся Чырвоная Армія. «Дальневосточная, опора прочная — даешь отпор!» Нядаўні чырвонаармеец Анішчык заўжды быў гатовы даць адпор — хоць японскім самураям, хоць польскім панам. Хай толькі наркам Варашылаў дасьць каманду і павядзе ў бой... напэўна, з ворагамі народа таксама. Хаця з ворагамі народа горш, бо ворагі Янкоўскі, Злотнік... Тут ягоныя думкі блыталіся ў тумане, сплывалі кудысьці, і ён заснуў...

Прачнуўся раптоўна, як заўжды ў апошні час, ахоплены трывогай за справы новага дня. У вокнах зачынаўся ранак, пара была ўставаць. У двары, чутна было, ужо гаспадарыла Аўдоха — паша ля студні каня. Клопат пра сельсаветаўскага каня быў яе абавязкам, які яна няблага выконвала, ня тое што калі куды зьбягаць, каго паклікаць. Выконвала тое яна неахвотна. Абы як паліла і грубку, тут у яе заўжды была адчэпка: «Дроў нетуці». Дроў сапраўды не хапала, але дзе ён мог узяць дроў? Іх не хапала ўсюды — ад калгаснай канторы да райвыканкама. Трэба эканоміць, гаварылі начальнікі. Во Аўдоцьця і эканоміла, час ад часу напамінаючы: зарплата малая. I тое было праўда, зарплата сапраўды была мізэрная нават для сельсаветаўскай прыбіральшчыцы. Мабыць, у тым і палягала сапраўдная прычына таго, што грубка ня грэла. Але тут Анішчык памагчы ёй ня мог — зарплату прызначалі ў райфа.

Ранкам было б няблага пасьнедаць, але ня бегчы ж дзеля таго за два кіламетры дадому, думаў Анішчык. Ён не хацеў губляць час, тым болей, што чакаў Злотніка. Той і заявіўся, як дамаўляліся, на сьвітаньні і, не завітаўшы ў сельсавет, апусьціўся на ніжнюю прыступку ганка, паклаў побач хатуль. Згледзеўшы яго з акна, сакратар пастукаў у шыбіну:

– Зараз паедзем.

Мыўся ў сенцах сьцюдзёнай вадой з кварты. Пасьля таропка запрагаў каня. Каля хлява паявілася Аўдоцьця, як заўжды, незадаволена паківала галавой.

– Зноў ехаць? Ня еўшы. Глядзі, даезьдзішся...

– Што? — недачуў Анішчык.

– А нічога...

Апанураны Злотнік сядзеў на ганку, з выгляду выказваючы поўную пакорнасьць лёсу. Твар яго густа аброс чорнаю шчэцьцю, і Анішчык з прыкрасьцю падумаў: хаця б пагаліўся. Яму хацелася, каб Злотнік меў болей прыстойны выгляд і сваёй неахайнасьцю не адштурхнуў Дзьвярнога.

Пасьля яны ехалі на фурманцы, зьвесіўшы абапал ногі. Знаёмая дарога ні трохі ня высахла за ноч, месцамі наадварот — стала яшчэ болып гразкай, хаця дажджу быццам бы не было. Вецер яшчэ не падняўся, восеньскі дзень абяцаў быць не сьцюдзёным. З парослай хвойнікам горкі зьехалі ў лугавую нізінку, тут каню стала цяжэй, і Анішчык з лейцамі ў руках скочыў з воза. Злотнік таксама хацеў зьлезьці, але сакратар буркнуў: «Сядзі!», і той адразу сьціхамірыўся, паныла пазіраючы наўзбоч дарогі.

– Не гаруй, Злотнік, — падбадзёрыў яго Анішчык. — Янкоўскаму горш.

– I Янкоўскаму горш, і Злотніку горш, — глыбакадумна адказаў кандыдат на арышт і дадаў: — Злотнік паехаў, дочкі засталіся.

– Дык яны ж з маткай засталіся.

– З маткай засталіся, а хацелі паехаць.

– Куды?

– Калі б я ведаў, куды...

– Ну, а што матка?

– Двойра іх любіць. Ого!

– А цябе?

– А мяне за што ёй любіць? Трохі шкадуе і ўсё.

Анішчык змоўчаў. Чагосьці ён не разумеў у, мабыць, няпростых сямейных стасунках Злотніка, толькі падумаў, што клапаціліся яны цяпер пра розныя рэчы. Анішчык турбаваўся, як там атрымаецца ў НКВД, а Злотнік — пра пакінутых дома дачок.

– А сына ў цябе няма, Злотнік?

Злотнік наўпрыкмет уздыхнуў на возе.

– Ня даў Бог...

I таксама было не зусім зразумела — ну навошта цяпер яму сын? Чым бы ён дапамог арыштанту-бацьку? Сын-спадчыньнік? Але што б ён мог узяць у спадчыну ад гэткіх бацькоў-беднякоў? Хіба жыцьцё?.. I раптам падумалася: а што жыцьцё — малая спадчына? Напэўна, большай і не бывае. Для беднякоў тым болей.

I ў Анішчыка пакуль няма спадчыньнікаў — ні сына, ні дачкі. Можа, калі-небудзь і будуць, а можа, і не. Усё ж час нялёгкі, рознае можа здарыцца. Як здарылася з бацькам, забітым у шаснаццатым на імперыялістычнай вайне. Калі б забілі на грамадзянскай, як Аўдоцьцінага мужа, стаў бы гонарам для сына, а так чым ганарыцца? Загінуў за інтарэсы капіталістаў і памешчыкаў. Свой гонар і годнасьць сыну трэба было здабываць уласнымі рукамі. Во ў чым справа.

Дарога пайшла ранейшай мясьцінай, паабапал стыла на ветры голае поле. Яго трэба было даўно араць на зябліва, і ў іхнім калгасе таксама. Але ўсе сілы былі кінутыя на апрацоўку лёну — такая была стратэгічная задача калгасаў ды і партыі таксама. I яшчэ класавая барацьба, якой не было відно канца. Да зябліва не даходзілі рукі. Пасьля, вядома, спахопяцца, ды будзе позна. Зноў у некага адбяруць партбілет, некага пасадзяць, сашлюць... Зрэшты, ад гэтага лёсу цяпер не застрахаваны ніхто — ні старшыні калгасаў, ні сакратары сельсаветаў, паныла думаў Анішчык, брыдучы побач з фурманкай.

– Ладна, Злотнік, і там людзі жывуць, — ня дужа ўпэўнена суцешыў ён змрочнага седака ў возе ды і сябе таксама. Бо не павінны таго засудзіць дужа строга — усё ж ён не злачынца.

Аднак жа і Янкоўскі таксама не злачынца, ня вораг народа, а во ўзялі і кудысьці зьвезлі. Можа, і расстраляюць нават, — скажуць, шпіён, дыверсант, шкоднік... А раптам тое ж чакае і Злотніка? — падумаў Анішчык, і яму зрабілася млосна. Што ж ён тады нарабіў? Ён не хацеў так нават думаць, бо так не павінна быць. Усё павінна скончыцца добра. Анішчык хацеў быць аптымістам.

Ён лёгка ўскочыў на кінуты Аўдоцьцяй ахапак сена ў возе, паехаў хутчэй. Праклятае ўсё ж жыцьцё, якое змушае выбіраць з двух няшчасьцяў адно. Але тое, што засталося, можа стацца, яшчэ горшае — во і выбірай. Ламай галаву, як да таго паставіцца НКВД, ці зразумее яго? Можа, што-кольвечы ён зрабіў і не так, але ж ён стараўся. Для палітыкі партыі, для савецкай улады. Ці ягоная віна, што ў той палітыцы было столькі наблытана? Не, Дзьвярной павінен яго зразумець...

А раптам не зразумее? I ня возьме Злотніка? Ці абвінаваціць самога Анішчыка? Халера іх ведае, тых чэкістых, з іх мудрагелістымі правіламі, засакрэчаным планам. Калі ўзялі Янкоўскага, Анішчык кінуўся ў райкам партыі да таварыша Князева. Але той толькі разьвёў рукамі — моўчкі і выразна, — маўляў, нічым не магу памагчы, усё там, у НКВД.

Палітыку партыі Анішчык увогуле прымаў усёй душой, асабліва калі чытаў выступы таварыша Сталіна ці рэзалюцыі зьездаў і пленумаў. Але нярэдка трапляў у тупік, калі з тою палітыкай сустракаўся на практыцы, на месцах, у сваім раёне, дзе ўсё рабілася кепска і ня так. Старэйшыя таварышы (той жа Янкоўскі) казалі, што тое — прошукі ворагаў, шкоднікаў, якія пралезьлі ў партыю і скрыўляюць яе палітыку. Вядома, з ворагамі належала змагацца, толькі дзе яны канкрэтна, тыя ворагі? Як падазрона Анішчык ні ўзіраўся навокал, ворагаў ня бачыў нідзе. А НКВД бачыла крозь. Ён аж злаваўся калі на сябе, думаў, што, можа, надта слаба яшчэ падкаваны на марксізм, яшчэ не спасьцігнуў усяе ягонай мудрасьці. Але ён хацеў спасьцігнуць.

Не зважаючы на раньні час, на падворку НКВД была процьма народу — бы на кірмашы. Сноўдалі людзі ў вайсковай форме і ў цывільным, некаторыя сядзелі ў фурманках, што стаялі поруч з брычкамі начальства. Ці ня здарылася што? — трывожна падумаў Анішчык. На падворак немагчыма было заехаць, і ён спыніў фурманку ўзбоч вуліцы, накінуў лейцы па слупок агароджы. Усё ж яму трэба было туды, у доўгую, барачнага кшталту будыніну, і ён між вазоў пачаў прабірацца да ганка. Злотнік з хатульком у руках нясьмела валокся ззаду і сваёй нерашучасыдю аж злаваў Анішчыка. На ганку іх спыніў незнаёмы маладжавы міліцыянер, але Анішчык цьвёрда назваў начальніка, сказаў, што па выкліку. Міліцыянер гукнуў камусьці ў канцы калідора: «Да таварыша Дзьвярнога!» Анішчык унутрана пасьміхнуўся, — падобна, яго палічылі за канваіра. Што ж, неблагі пачатак, падумаў ён, які будзе канец? Сказаўшы Злотніку, каб пачакаў, зважліва пастукаў у знаёмыя дзьверы.

Начальнік Дзьвярной, стоячы за сталом, размаўляў па тэлефопе. Ён быў у новай вайсковай гімнасьцёрцы, з партупеяй цераз плячо і наганам на баку. Побач на сьцяне вісеў ягоны шынель з двума кубікамі ў шырокіх сініх пятліцах, — значыцца, чэкістам выдалі форму, падумаў Анішчык. Ён нядоўга пастаяў ля дзьвярэй, услухоўваючыся ў тэлефонную размову, але зразумець нічога ня мог. Дзьвярной толькі скупа паўтараў «Да, да... Іменна так. Сёньня ж адпраўляю. Будзе ісполнена». Нарэшце, паклаўшы трубку, угледзеўся ў Анішчыка адразу пасуровелым позіркам.

– Што?

– Ды вось, таварыш началыйк, вы гаварылі на нарадзе, дык я прывёў...

– Каго? Сябе?

– Не. Злотніка.

– Дзе ён?

– Тут. Паклікаць?

Стоячы за сталом у хцівай, драпежнай паставе, Дзьвярной маўчаў, і Анішчык расчыніў дзьверы, у якія няўклюдна ўлез са сваім хатулём спакутаваны, апрануты ў стары лапсярдак Злотнік.

– Фамілія? — гаркнуў Дзьвярной.

– Злотнік, я ж кажу, — мякка адказаў за яго Анішчык.

– Яўрэй?

– Так. Але... — пачаў Анішчык і адразу сумеўся, згледзеўшы, як набрынялы твар начальніка пачаў налівацца бурачнаю чырваньню.

– I гэта ўсё? Ты што, нас дурачыш? Ці хочаш адкупіцца? Пакрыць шпіёнаў? Дыверсантаў? Шкоднікаў? Ня выйдзе...

Дзьвярной гучна і мацерна вылаяўся.

– Кулькоў! — крыкнуў ён у суседні кабінет, дзе сядзеў нябачны адсюль Кулькоў. — Выклікай канвой і рэгіструй!..

– Каторага? — прагучала з-за прыадчыненых дзьвярэй.

– Абодвух!

– Па якой стацьці?

Начальнік нядоўга падумаў.

– Аднаго як трацкіста...

– А другога?

– Другі — нацдэм! I антысеміт. Усё! — рашуча аб’явіў начальнік зьнямеламу Анішчыку, які гэтак нечакана сам стаў арыштантам і разгублена вымавіў:

– Як?..

– Не паняў? Там поймеш. Час будзе...

У суседнім кабінеце іх запісалі ў тоўстую бухгалтарскую кнігу. Той жа Кулькоў і яшчэ адзін — доўгі худы чэкіст, які за ўвесь час ня вымавіў ніводнага слова, — змусілі іх выкласьці ўсё з кішэняў. У Злотніка ў кішэнях нічога, апроч дзірак, не знайшлося. Анішчык жа паклаў на стол свій новенькі, ашчадна абгорнуты ў газетку партыйны білет, блакнот з алавіком, паўпачкі махоркі. У карабку заставаліся дзьве запалкі, і тыя адабралі. Ён ужо мала разумеў з таго, што з імі адбывалася, усё навакол бачыў расплывіста, у тумане. Быццам тое адбывалася ня з ім. Увесь час круцілася думка, што трэба да кагосьці зьвярнуцца, нешта сказаць, але ён ня мог даўмецца, да каго. Ім усё болей авалодвала пачуцьцё чагосьці незразумелага, нейкай душэўнай прамашкі, зробленай незнарок, па дурноце, якая вось-вось будзе зразумета і папраўлена. Пасьля таго, як... Але тое «як» заставалася невыразным, няўлоўным у яго сьвядомасьці. Анішчык усё глыбей падаў у страхавіты правал і, быццам аглушаны, не чуў і ня бачыў нічога навокал. Злотнік жа наадварот — нічым не зьмяніўся ў паводзінах, здаваўся нават спакойны і амаль не рэагаваў на тое, што з імі рабілі. Мабыць, ён ужо рэагаваў раней — учора ці ранкам, і цяпер ставіўся да таго, як да звычайнага, непазьбежнага, што іх напаткала і павінна было напаткаць.

Пасьля таго, як працэдура рэгістрацыі была скончана, высокі худы чэкіст выняў з шуфляды стала кароткі нож і узяўся зразаць чырвоныя пятліцы з Анішчыкавага шыняля. Але нож быў тупы, а суровыя ніткі, якімі Анішчык колісь прышыў пятліцы, трымалі моцна, і чэкіст нарэшце з трэскам паадрываў іх ад каўняра. Анішчык ледзьве стрываў, каб не заплакаць, выразна адчуваючы, што з пятліцамі назаўжды адразаецца і яго мінулае. Ён не сакратар болей. Не бальшавік. А можа, і не чалавек нават.

Чакаючы канвою, які чамусьці доўга не ішоў, яны сядзелі адзін ля аднаго ў канцы калідора. Злотнікаў хатулёк з харчамі яму пакінулі і, пасядзеўшы, ён разьвязаў яго, дастаў абкрышаны акрайчык хлеба, вялікую цыбуліну. Анішчык зьдзіўлена паглядзеў на сябра па няшчасьці, нечакана ўбачыўшы ў ім жывога трацкіста.

– Што гараваць, таварыш сакратар? Паямо трохі...

– Еш, я не хачу, — буркнуў Анішчык.

Ён сапраўды нічога не хацеў. Здаецца, не хацеў і жыць.

– Во хлеб. Двойра апошні аддала. Яна добрая...

– Праўда? — думаючы пра іншае, перапытаў Анішчык.

– Добрая, ага. Заплакала, як пайшоў... Кепска, дроў няма.

– Што — дроў?

Анішчык упершыню за гэты дзень успомніў пра маці, якая на мінулым тыдні таксама скардзілася, што няма дроў, і яму зрабілася дужа паныла. А ён нават не забег перад ад’ездам. Каб жа ведаў...

Але што чалавек можа ведаць?

Яны доўга яшчэ сядзелі ў канцы калідора — адзін у шэрым, без пятліц шынялі, другі ў чорным, паедзеным мольлю лапсярдаку, і іх пагорбленыя постаці ў восеньскім сутоньні рабіліся ўсё болей падобныя адна да адной...

Як і заўсёды ўвечары, Аўдоцьця выйшла ў хлявок па дровы і, вяртаючыся, убачыла ў варотах каня з фурманкай. Пярэдняе кола фурманкі зачапілася на павароце за слупок агароджы, і фурманка спынілася. Аўдоцьці здалося дзіўным, што у ёй нікога не было. Аднёсшы дровы, яна вярнулася на двор — конь нецярпліва затупаў нагамі, і жанчына пра ўсё здагадалася.

– Ну во — ад’езьдзіўся, — прабурчэла яна і, завёўшы фурманку ў двор, узялася распрагаць каня.


травень 1999

Тэкст падаецца паводле выдання: Васіль Быкаў. Поўны збор твораў. У 14 т. – Мінск: Саюз беларускіх пісьменьнікаў, 2005.
Крыніца: http://www.lit-bel.org/