Вечар. Бераг ракі.
Зусім блізка к берагу прымыкае лес.
Чутны доўгія кулямётныя чэргі… У адказ — толькі рэдкія вінтовачныя стрэлы…
Кулямёты сякуць у бок лесу…
У цемры мільгаюць нейкія цені з вінтоўкамі ў руках…
У невялікую лагчыну адзін за другім цяжка звальваюцца зверху людзі…
Апошнім скочваецца Камандзір…
— Усё! Не дадуць, свалата, праз раку, на той бераг!..
— Трэба назад, Камандзір, праз балота… Можа, праскочым, — адказвае яму Мяцельскі, ягоны памочнік, мажны, хоць і малады яшчэ чалавек са святлява аброслымі шчэццю пашчэнкамі, апрануты, як і Камандзір, у доўгі, са скарэлымі поламі шынелак.
— Ззаду таксама яны… Аблажылі, бы ваўкоў на паляванні! — гаворыць Камандзір. На параненай шыі ў яго нейкая брудная ануча, мокрая ад крыві і гною. Відаць, што яму балюча і ён паварочваецца ўсім целам.
— Колькі засталося? — пытаецца ён у Мяцельскага. Той у цемры разглядвае твары застаўшыхся ў жывых:
— Так… Казак… Дзед… Кажухар… А там хто? А, гэта ты, Аўстрыяк?
— Я, — коратка ў цемры адказвае Аўстрыяк, ужо немалады чалавек, з густой, даўно няголенай шчэццю на шчоках, апрануты ў шызы, з двума радамі гузікаў, аўстрыйскі шынель.
— Забела… Сулашчык, — працягвае далей Мяцельскі, — Курбыка…
Адказу няма…
Мяцельскі ўглядваецца ў цемру:
— Курбыка!
— Няма яго… І Аксяневіча таксама няма… Яны там засталіся, каля ракі, — чуецца з цемры голас Валодзькі Сулашчыка, зусім маладога хлопца, гадоў 14–15.
— Параненыя? — усім целам крутануўся ў бок Валодзькі Камандзір.
— Не, — адказвае той, — забіла іх. Я сам бачыў. Камандзір моршчыцца ад болю, кранае анучу на шыі:
— Гэта добра, што забіла… — ён крыху памаўчаў. Стала зусім ціха…
І толькі недзе за лесам зрэдку цішыню ўспорваюць кулямётныя чэргі…
— Відаць, роту Улашчыка дабіваюць, — ён звяртаецца да Мяцельскага: — Трэба зірнуць, што там, каля ракі?
Мяцельскі моўчкі вылазіць угору…
Ля ракі гараць вогнішчы… Каля іх мітусяцца чырвонаармейцы…
Мяцельскі звальваецца ўніз:
— Вогнішча расклалі! Не палохаюцца, свалата! Камандзір усміхнуўся:
— А чаго ім палохацца? Ведаюць, што нас засталося трошкі, патронаў няма. А ззаду балота… Вось яны раніцы і чакаюць. Тактыка простая…
Крыху падумаўшы, ён нягучна кліча:
— Дзед, а дзед!
Да Камандзіра з цемры падсоўваецца Дзед, дужа чорнабароды, з чорнымі густымі брывамі, шараговец…
— Слухай, Дзед, ты гэтыя мясціны ведаеш?
— Так, — адказвае Дзед.
— Што скажаш? — пытаецца Камандзір. Дзед трошкі падумаў:
— Трэба праз балота паспрабаваць. Толькі не назад, адкуль мы ішлі, а ўзяць улева, у бок Янаўкі. Можа, і пройдзем…
Камандзір устае з зямлі, зноў моршчыцца ад болю… Дзед аглядае шыю Камандзіра:
— Трэба перавязаць цябе, а тое шыя зусім згніе. Камандзір:
— Абыдзецца! Ды і няма чым.
Да яго з цемры праціскаецца Валодзька, выцягвае з торбачкі, што звісае ў яго з пляча, нейкі скрутак:
— Вось, Камандзір!
Ён разгортвае даматканы ручнік… Камандзір разглядае ручнік:
— Не, не трэба… Прыгожы!
— Бяры, бяры, Камандзір! — Валодзька працягвае ручнік. Камандзір моўчкі бярэ ручнік…
А на беразе ракі гараць вогнішчы… Мітусяцца вакол іх чырвонаармейцы… Чутны галасы, нейкія каманды…
Нізка над балотам сцелецца туман… Досвітак…
У цішы недзе чутна чвяканне балотнай жыжкі… Зверху мы бачым балота… Над ім сцелецца туман…
Камера апускаецца ўніз, мы бачым, як прабіраюцца праз балота з палкамі ў руках людзі… Восем чалавек…
Наперадзе ідзе Дзед… За ім, след у след, ідуць:
…Камандзір…
…Казак…
…Аўстрыяк…
…Забела…
…Кажухар, з тоўста абматанай анучай правай рукой…
…Валодзька… Апошнім ідзе Мяцельскі… Туман патроху рассейваецца…
У цішыні ўжо дзе-нідзе чуюцца галасы прачнуўшыхся птушак…
Нечакана Мяцельскі, які ішоў ззаду, паслізнуўся і правальваецца ў густую балотную жыжку…
— Валодзька, — здаўлена хрыпіць ён. — Валодзька! Валодзька аглядваецца…
Ён бачыць, як Мяцельскі тоне ў багне…
Валодзька разварочваецца і асцярожна робіць некалькі крокаў да Мяцельскага, працягвае яму сваю палку:
— Трымайся!
Той хапаецца за Валодзькаву палку…
Усе, хто ішоў наперадзе, замерлі, спыніліся…
Нарэшце Мяцельскі патрошку выбіраецца да Валодзькі… Камандзір звяртаецца да Дзеда:
— Наперад!
І зноў зверху мы бачым людзей, якія прабіраюцца праз балота…
Сонца ўжо пачало ўсходзіць угору… Шумяць хвойныя вяршаліны… Нарэшце людзі выходзяць з балота…
Дзед, які ішоў наперадзе, прыпыняецца каля паваленай сасны…
Да яго падыходзіць Камандзір, за ім усе астатнія:
…Казак…
…Аўстрыяк…
…Кажухар з параненай рукой…
…Забела…
…Валодзька…
…Апошнім падыходзіць Мяцельскі…
— Усё! Далей — Янаўка… Курбыка з гэтай вёскі. Тут у яго бацька з маткай і жонка з дзецьмі…
— Прывал! — коратка кідае Камандзір і садзіцца на паваленую сасну.
Людзі стомлена садзяцца на зямлю… Здалёк даносіцца царкоўны звон… Дзед прыслухоўваецца:
— Здаецца, у Янаўцы нешта здарылася. Звон у царкве звоніць.
Камандзір разглядае палеглых на зямлю паўстанцаў…
— Некаму трэба ў вёску ісці. Паглядзець, што там робіцца. Аўстрыяк прыўзнімаецца з зямлі:
— Камандзір, я схаджу. Камандзір аглядае Аўстрыяка:
— Не, табе нельга. Ад цябе за вярсту відаць, што ты паўстанец!
Дзед схіляецца да Камандзіра:
— Валодзьку трэба ісці. Ён яшчэ малы, а гэткіх у вёсцы хапае.
Валодзька, нібы пачуўшы, што размова ідзе аб ім, прыўзнімаецца з зямлі…
Камандзір уважліва глядзіць на Валодзьку:
— Валодзя…
— Ужо іду, камандзір! — Валодзька ўзнімаецца з зямлі, папраўляе на плячы вінтоўку і робіць некалькі крокаў наперад…
— Стой! — Камандзір устае з паваленай сасны і падыходзіць да Валодзькі, здымае ў яго вінтоўку. — Паліто здымі, і боты таксама.
Валодзька здымае паліто і боты…
— Ну, цяпер ідзі. Паслухай, што людзі кажуць, пра паўстанне, пра нас. Ідзі! — Камандзір позіркам праводзіць Валодзьку…
Валодзька асцярожна ступае босымі нагамі, ідзе ў бок вёскі… Наступае цішыня… І толькі недзе непадалёку чуецца трывожнае сакатанне сарок…
Вёска.
Плошча каля вясковай царквы. Пасярэдзіне плошчы стаіць падвода. На ёй ляжаць, прыкрытыя шынялямі, Курбыка і Аксяневіч…
Вакол падводы стаяць чырвонаармейцы з вінтоўкамі. Побач стаяць мясцовыя жыхары…
Чырвонаармейцаў відаць і ў іншых месцах плошчы… Стаяць асядланыя коні…
На краі плошчы стаяць камандзір чырвонаармейцаў і чалавек у скуранцы, з маўзерам на баку…
Да плошчы, з усіх бакоў, чырвонаармейцы зганяюць вяскоўцаў…
Паступова плошча вакол падводы запаўняецца людзьмі… Да Камандзіра і чэкіста падыходзіць чырвонаармеец:
— Ніхто не пазнае! Відаць, не мясцовыя.
— У горад трэба везці, можа, там хто апазнае, — кажа камандзір чэкісту.
— Пачакаем трохі… Не ў гэтай, дык у суседняй вёсцы апазнаюць. Таму што яны заўсёды толькі каля сваіх хат ваююць! — адказвае чэкіст, робячы сабе самакрутку.
Валодзька цераз людзей разглядае падводу. І, раптам, ён увесь напружваецца… Адкрывае рот і ледзь не крыкнуў…
Хуткі наезд камеры на твары Курбыкі і Аксяневіча… Рэтраспекцыя.
Бераг ракі. Цемра. Водблескі стрэлаў… Трымаючыся рукамі за жывот, крычыць Курбыка:
— Да лесу, Валодзька! Бяжы да лесу!..
Валодзька адрывае позірк ад падводы. Асцярожна аглядаецца па баках…
Камера плаўна ідзе па тварах вяскоўцаў… Яны пераглядаюцца паміж сабой спадылба… Пазналі…
І раптам, у цішыні, пачуліся дзіцячыя галасы:
— Мамка, мамка, там татка!.. Татка там!.. Татка!
Ад натоўпу да падводы бягуць дзеці: дзяўчынка (5–6 гадоў) і хлопчык (7–8 гадоў).
— Татка, татка!.. Мамка!.. Татка тутака ляжыць!.. Яны хапаюцца за абвіслую руку Курбыкі… Чэкіст рэзка павярнуўся да камандзіра:
— Ну, вось! Дзеці ёсць дзеці!
Ён хутка напраўляецца да падводы, праходзіць скрозь натоўп. За ім ідзе камандзір…
Валодзька з трывогай наглядае…
Да падводы кідаецца, з галашэннем, маладая жанчына:
— А мой жа ты Пятрок! А на каго ж ты мяне пакінуў! І дзетак сваіх. І бацькоў сваіх старых на каго ж пакінуў!..
З галашэннем яна абдымае Курбыку…
Чэкіст пытаецца ў камандзіра:
— Бацькі?.. Гэта што, сваякі?
— Не ведаю… Можа, радзіцелі?
Чэкіст пытаецца ў натоўпу:
— Радзіцелі ёсць?.. Хто радзіцелі?!.
Людзі стаяць маўчком… Камера плаўна ідзе па тварах…
Прыкусіўшы губу, стаіць Валодзька…
Каля падводы галосіць жонка Курбыкі… Таўкуцца ля яе дзеці…
Чэкіст абводзіць вачамі натоўп…
Людзі стаяць моўчкі…
— Добра! — кажа чэкіст і падыходзіць да падводы, бярэ на рукі дзяўчынку: — У цябе дзедка з бабкай ёсць?
Дзяўчынка адказвае:
— Ёсць, ёсць! І дзядуля ёсць, і бабуля ёсць!
— А дзе яны?
— Тамака яны, у хаце засталіся.
— А хата дзе твая?
— А тамака, ля жураўліка!
Чэкіст пускае дзяўчынку на зямлю, пытаецца ў камандзіра:
— Дзеці ёсць дзеці! Што гэта: «ля жураўліка»?
Той толькі паціскае ў адказ плячыма…
— Гэта ў іх калодзеж так называецца, таварыш Чэ Ка, «жураўлік» — адказвае чэкісту чырвонаармеец, які стаяў побач.
— Ясна! Ты, вось што, Яжоў, жонку і дзяцей у горад трэба ўзяць з сабой. А я пайду за старымі.
— Дзяцей, можа, не трэба? — нерашуча пытаецца камандзір.
— Трэба, таварыш Яжоў! Трэба!.. Штоб іншым быў прыклад!
Каб ведалі, як на савецкую ўладу руку падымаць!.. Пайшлі! — камандуе ён чырвонаармейцу і цераз натоўп накіроўваецца з плошчы…
Чырвонаармейцы аддзіраюць ад падводы жонку і дзяцей
Курбыкі і адводзяць іх убок.
Людзі ў натоўпе моўчкі назіраюць за гэтым…
Нехта з жанчын паціху плача…
Нехта хрысціцца…
Пераглядваюцца паміж сабой мужыкі…
Валодзька патроху адступае разам з людзьмі…
Над лесам недзе сакоча трывожна сарока… Недалёка пачуўся голас зязюлі…
Ігар Забела, у студэнцкім адзенні, сядзіць на зямлі, абапіраючыся плячыма да бярозы. Пачуўшы голас зязюлі, адкрывае вочы…
— Зязюля, зязюля, адкажы, колькі мне яшчэ гадкоў засталося жыць? — прыслухоўваецца.
— Ку-ку… ку-ку… ку-ку… — чутна з лесу. — Ку-ку… ку-ку… Забела пачынае лічыць:
— Раз… два… тры… чатыры… пяць… Камандзір назірае за Забелам…
Нешта хмыкае сабе пад нос Аўстрыяк… Назіраюць за Забелам і Дзед з Кажухаром…
…І Казак…
…І Мяцельскі…
— Дваццаць пяць… дваццаць шэсць… дваццаць сем… — Забела перастае лічыць. — Эй, ты, змоўкні! Раскудахталася, зараза!
— Ціха ты, Забела! Забыўся, ці што? — упаўголаса цыкае на яго Камандзір.
Забела зноў прыхіляецца плячыма да бярозы:
— А чаго яна?.. Не можа чалавек столькі жыць!
— Сам жа прасіў! — кажа Камандзір. Прыслухоўваецца… Недзе побач трэснула сухая галіна…
Усе насцярожана глядзяць у той бок…
Да іх, спяшаючыся, ідзе Валодзька. Садзіцца на зямлю каля паваленай сасны, побач з Камандзірам. Той запытальна глядзіць на Валодзьку.
Валодзька пачынае накручваць на ногі анучы…
— Там… у вёсцы, ля царквы, падвода… А на ёй Курбыка з Аксяневічам, забітыя… Дзеці яго прызналі і жонка…
Усе ўважліва слухаюць Валодзьку…
— Гэты… З Чэка… загадаў жонку і дзяцей у горад адвезці, разам з забітымі. І бацькоў старых таксама забралі! Яны зусім старыя, а ўсё роўна — забралі!.. ЧэКа казаў, што так будзе з усімі, хто супроць савецкай улады. Пад корань, казаў, пад корань!
Паўстанцы слухаюць Валодзьку…
Апусціўшы галаву на грудзі, баюкае параненую руку Кажухар…
Прыхіліўшыся да бярозы, глядзіць угору Забела… Недзе недалёка чутна сакатанне сарокі…
Кожны думае аб нечым сваім:
Аўстрыяк… Дзед… Мяцельскі… Камандзір… Валодзька працягвае:
— Мужыкі кажуць, што бальшавікі абклалі лес з усіх бакоў. Роту Улашчыка паклалі каля ракі амаль што ўсю. А зараз дазнаюцца, чые найменш вінаваты. — Камандзір змоўк.
Зноў над імі навісла цішыня… І толькі недзе побач сакоча сарока…
Аўстрыяк устае з зямлі, абыходзіць паляну… спыняецца, слухае сакатанне сарокі…
— Камандзір, трэба вырашаць, што рабіць далей. Відаць, яны хутка пачнуць аблаву, а нам дзявацца няма куды… Добра, калі ўсіх пераб’юць. А калі — не, каго раненым схопяць? Павязуць па вёсках на апазнанне: хто?.. адкуль?.. якія сваякі? І ўсіх — пад корань? — Аўстрыяк цяжка сядае на зямлю.
Забела ўсё глядзіць на неба:
— Вырашай, камандзір, яны хутка пачнуць…
Камандзір крыху падумаў, дастае з кабуры наган, адкідвае ўбок барабан…
…У барабане шэсць патронаў. Ён кладзе наган у кабуру:
— Праверце, у каго колькі засталося патронаў. Над палянай заклацалі затворы…
Чуваць галасы:
— Два…
— Таксама два…
— Адзін…
— У мяне тры…
— Адзін…
Затворы перасталі клацаць. Усе глядзяць у бок камандзіра.
— Хранова, камандзір! Нават, адбівацца няма чым! — кажа Аўстрыяк.
— У мяне — шэсць… — задумліва гаворыць камандзір. А сарочае сакатанне прадаўжаецца…
Камандзір дастае камандзірскую сумку, выцягвае з яе нейкія паперы, дакументы, разглядвае… Скамечвае гэта ўсё і кідае на зямлю. Потым ламае сухія сасновыя лапкі з паваленай сасны, кладзе іх на паперы…
Усе сочаць за Камандзірам…
— Запалкі ёсць у каго? — ціха пытаецца ён. Усе пачынаюць шукаць па кішэнях…
— У мяне няма, — адказвае Валодзька.
— Дык і табакі няма, — кажа Дзед.
— Няма, — кажа Мяцельскі, памацаў па кішэнях. Забела працягвае Камандзіру пачак запалак.
Той падпальвае скручаныя паперы…
Вогнішча разгараецца…
Аўстрыяк падкідвае ў вогнішча сухія галінкі…
Камандзір кідае туды яшчэ нейкія дакументы, потым дастае з сумкі тонкі сшытак, пачынае нягучна чытаць:
— Мяцельскі!
— Я! — таксама нягучна адказвае той.
— Казак!
— Я!
— Так… Кажухар!
— Я, — няспешна адказвае Кажухар, баюкаючы параненую руку.
— Забела!.. Забела! — Камандзір узнімае галаву.
— Прысутнічаю! — адказвае Забела. Ён, як і раней, усё глядзіць на неба.
— Адказваць трэба як належыць, — ужо мякчэй кажа Камандзір і працягвае далей: — Зубко!
— Тутака мы, камандзір, тутака! — прыўстае Дзед.
— Аўстрыяк!.. Чорт! Паслухай, Аўстрыяк, я да гэтага часу не ведаю твайго прозвішча! Як запісаў тады, Аўстрыяк, і ўсё!
— А на які хрэн табе маё прозвішча, Камандзір? Так жа лепей: без імя, без прозвішча, без роду-племені!..
— Ну, неяк, ведаеш… Хоць як завуць? Аўстрыяк усміхнуўся:
— Калісьці Цімохам звалі…
— Вось і добра… Сулашчык!
— Я! — адказвае Валодзька, які сядзіць побач з Камандзірам.
— Значыцца, усе, — ён абводзіць вачамі паўстанцаў. — Дакументы ў каго ёсць? Ці, можа, паперы нейкія?
Усе пачынаюць шукаць па кішэнях…
— Вось! Распіска ад бальшавікоў! Гэта ж калі яны з мяне апошняе зерне з клеці выграблі, дык вось гэту паперку аставілі!
— Кідай яе ў вогнішча! — кажа Камандзір. Аўстрыяк скамячыў паперку і кідае яе ў вогнішча…
Мяцельскі разглядае белы папяровы прамавугольнік, чытае:
— Мандат! Унтэр-афіцэр Мяцельскі з’яўляецца дэлегатам Усебеларускага кангрэса!.. А бальшавікі гэты кангрэс разагналі, як мышэй! Незалежнасці, кажуць, захацелі? Зараз мы вам пакажам, кажуць, дзе ў вашай незалежнасці зад, а дзе — перад! І паказалі!.. Вось толькі адзін мандат і застаўся! — ён кідае мандат у вогнішча.
— Усё? — пытаецца Камандзір.
Да вогнішча падыходзіць Забела. У руках ён трымае фотакартку.
Камандзір бярэ ў яго з рук фотакартку, разглядае:
Мы бачым ужо немаладую, але даволі прыгожую жанчыну…
— Маці? — ціха пытаецца Камандзір.
— Так… Маці… — таксама ціха адказвае Забела.
Камандзір працягвае яму фотакартку…
— Не, Камандзір… Я сам не магу… — Забела адварочваецца ад вогнішча.
Языкі полымя ў адзін момант узнімаюцца ўгору…
Камандзір агледжвае ўсіх і кідае ў вогнішча сшытак…
Усе моўчкі назіраюць за полымем…
— Падавацца адсюль трэба, Камандзір! Балота тут навокал…
І далей трэба ад іх адарвацца, штоб час нейкі пра запас быў… — кажа Мяцельскі, уважліва заглядаючы ў вочы Камандзіру.
— Мусім на Чорныя Ляды ісці, — кажа Дзед. — Тут недалёка, вярсты з тры. І ад вёскі далей, а там знойдзем якую-небудзь баравінку ці ўзгорак…
Камандзір ботамі разгортвае вогнішча, прытопвае вуглі…
— Галінамі прыкрыйце, каб не было відаць! — кажа ён
Мяцельскаму і звяртаецца да астатніх: — Пайшлі!
І зноў усе, следам за Дзедам, выцягваюцца ланцужком па лесе…
Неба зацягваецца шэрым хмарамі…
Пачынаецца дождж…
Усё навокал становіцца мокрым: трава, дрэвы, лісце…
А яны ўсё ідуць наперад…
Недзе побач пачуўся грукат грому… Мільгаюць стрэлы маланкі…
Ланцужок людзей цягнецца па даўно не езджанай дарозе
(лясной)… Дождж працягваецца…
Камандзір прыпыняецца паміж соснаў, аглядваецца навокал, нешта слухае, пры гэтым паварочваецца ўсім целам, бо не можа паварушыць галавой на балючай шыі…
Побач з Камандзірам праходзіць Аўстрыяк, таксама прыпыняецца, азіраецца, прыслухоўваецца… Потым ідзе далей…
І іншыя па чарзе спыняюцца ля Камандзіра, слухаюць, азіраюцца, бы штось выглядваючы па баках, і зноў ідуць наперад…
…Казак…
…Кажухар…
…Забела…
…Валодзька…
…Мяцельскі…
Грукат грому аддаляецца… Дождж патроху прыпыняецца…
Ланцужок людзей рухаецца па лесе…
Нарэшце наперадзе паказаўся прагал… У доле непадалёк відаць нагрувашчанне карчоў, звалочаных сюды з недарасцярэбленых лядаў…
Дзед спыняецца, чакае Камандзіра…
— Мясціна, канешне, не самая лепшая, але ўжо якая ёсць, — кажа ён Камандзіру.
Камандзір пастаяў, паазіраўся…
— Так… Далей брысці ўжо зусім рызыкоўна.
Ля Камандзіра спыняецца Мяцельскі:
— Што, тут, Камандзір? — ён запытальна зірнуў на
Камандзіра.
— Тут.
— Можа б, далей?
— Не, далей нельга, Мяцельскі. Можам не ўправіцца. Адна ж рыдлёўка.
Самотны цень мільгануў і прапаў у вачах Мяцельскага. Ён зразумеў сваю задачу без загаду.
— Казак, давай! — стрымана гукнуў ён.
Чалавек магутнай паставы ў шэрай паддзёўцы, з вінтоўкай і
засунутай за дзягу рыдлёўкай, падыходзіць да Мяцельскага, на хаду вымаючы рыдлёўку. Спыняецца, моўчкі глядзіць на яго.
— Ну, што? Капай! — загадвае Мяцельскі.
Без роспыту Казак здымае вінтоўку, пачынае раскопваць мяккую імшарыну…
… пад якой апынуўся светлы, амаль белы баравы жвір.
Да гэтай мясціны падыходзяць іншыя, спыняюцца, моўчкі, з насцярогай пазіраюць у раскапаны дол…
Мяккі, парослы беламошнікам жвір ляціць пад іхнія ногі…
…на старыя змакрэлыя боты… на разлезлыя аўстрыйскія гамашы… на лапці з аборамі на нагах у Дзеда…
Дзед, не страсаючы абсыпаных жвірам лапцяў, адыходзіць наводдаль і апускаецца на дол. Галава яго неяк сама па сабе ўгнулася, унурыўся позірк. Вусны заварушыліся, нібы творачы святую малітву… (Тэкст малітвы трэба ўдакладніць.)
Кажухар, трымаючы за пазухай ашчадна правую руку, тоўста абкручаную нейкай анучай, са скрыўленым ад болю, даўно не голеным тварам, патупаў, патупаў каля людзей ды і
сеў побач з Дзедам…
— Ну во, братка, як яно ўсё атрымалася… — Кажухару відавочна хацелася пагутарыць, пабедаваць, каб хоць як заглушыць боль у руцэ…
Але Дзед не адказвае — таму, мабыць, што баліць у яго нешта сваё…
— Атрымалася! — ціха паўтарыў Забела, які ачмурэла стаяў насупроць. Вусны яго на момант здрадліва скрывіліся, вочы гатовы былі пакрыцца слязьмі. Неяк, аднак, ён намогся, асіліў нечаканую слабасць, цвярдзей сашчапіў голыя пашчэнкі і адвярнуўся…
Астатнія стаяць вакол ужо выразна азначанай у імшаніку яміны… Хто стаіць адвярнуўшыся… Хто апанурана пазірае сабе пад ногі… хто пазірае на Казака…
…які ўвіхаецца ў яме…
Аўстрыяк нядоўга пастаяў сярод іншых ды, забіраючы паўколам навакол, памалу пайшоў па лесе. Пазірае ўгору…
…між хваёвых вяршалін, што ціха і мерна пагойдваюцца на фоне шэрых аблокаў…
Аўстрыяк глядзіць на аблокі, а ў галаве круцяцца думкі:
«…Марудна капаюць! Так можна і не паспець!.. Ну, нічога, хутка ўсё скончыцца, усё супакоіцца назаўсёды… Ну, чаго шкадаваць? Жыцця? Дык якое гэта жыццё? Гэта пекла, боскае пакаранне, а не жыццё! Дома нялюбая, чужая жонка з чатырма чужымі дзяцьмі. І не заплача: маючы зямлю, хутка прыдбае і
новага мужа. Родны брат застанецца адзіным гаспадаром на бедным надзеле. І ніхто яму болей не будзе пагражаць дзяльбой. Усе як-небудзь пражывуць!»
Аўстрыяк аглядваецца ў бок ямы…
Там Казака змяніў Мяцельскі…
Аўстрыяк зноў глядзіць на неба…
Там усё плывуць шэрыя аблокі… Мелка пачаў накрапваць дождж…
Паступова, з размытага малюнка аблокаў і дажджу, перад
Аўстрыякам узнікае:
…вясковы падворак, па якім бегаюць куры… Каля пуні, пад навесам, Аўстрыяк рамантуе хамут… Непадалёк ад яго корпаюцца дзеці… Каля будкі на ланцугу ляжыць сабака… Раптам ён ускочыў і забрахаў у бок вуліцы…
Аўстрыяк аглядваецца…
Па вуліцы да яго хаты пад’язджаюць некалькі падвод, на якіх сядзяць чырвонаармейцы з вінтоўкамі. Некаторыя падводы ўжо загружаныя мяшкамі з зернем. З першай падводы злазяць двое і ідуць у падворак.
Сабака каля будкі брэша на іх…
З хаты выходзіць жонка Аўстрыяка з грудным дзіцем на руках…
Двое падыходзяць да Аўстрыяка. Адзін з іх адзеты ў цывільную адзежу, другі, відаць, камандзір чырвонаармейцаў. Цывільны падае Аўстрыяку паперу:
— Вось вам абавязацельства на харчразвёрстку! Вы павінны здаць дваццаць пудоў збожжа на дапамогу Чырвонай Арміі! Распісвайцесь! — ён падае Аўстрыяку паперу і аловак.
Сабака працягвае брахаць…
Ля хаты застыла жонка з дзіцем…
Змоўклі дзеці, з цікавасцю назіраюць за незнаёмымі людзьмі…
Аўстрыяк спачатку здзіўлена глядзіць на цывільнага, потым аглядваецца ў бок жонкі, зноў глядзіць на паперу і раптоўна ўзрываецца:
— А вось, выкусі! — ён суне цывільнаму пад нос фігу. — У мяне дзеці! Сам бачыш! Іх карміць трэба! У мяне ў самога столькі няма!
Цывільны крыху адступае ўбок:
— Ты, гэта, лягчэй, лягчэй! Не з цябе аднаго забіраем! Ува ўсіх бярэм, бо як вось іх карміць трэба! — ён паказвае ў бок чырвонаармейцаў.
— Дык няхай Чырвоная Армія сама пасее і пажне, а не рабуе сялян! Гэта ж колькі трэба было пакутаваць на вайне, ды ў палоне, ісці вось да яе ў прымакі. Ірваць кішкі на гэтай запушчанай гаспадарцы, каб апынуцца на зіму жабраком! І што гэта за ўлада настала, як з ёй жыць? Я ж так імкнуўся дадому, а тут аказалася горш, чым на вайне, чым у палоне… Дык там хоць быў вораг, там прымушалі рабіць, нават каралі смерцю. Але там кармілі. А чым я тут накармлю вось іх?
Дзеці спалохана прыціскаюцца да мацеры. Тая паціху падвывае.
Нават сабака перастаў брахаць і схаваўся ў будку… Камандзір, павярнуўшыся ў бок падвод, махнуў рукой. Чырвонаармейцы сыпанулі ў падворак…
Малюнак размываецца, потым у кадры зноў узнікае твар Аўстрыяка… У панурым задуменні ён ідзе да ямы…
Там, угнуўшы шырокую спіну, размашыста шпурляе рыдлёўкай Мяцельскі… Побач стаіць Камандзір.
Аўстрыяк падыходзіць да ямы:
— Ну, ці хутка вы? — са скрухай пытаецца ён.
— Паспееш! — нядобразычліва буркнуў з ямы Мяцельскі. Аўстрыяк панура адыходзіць ад ямы, мармыча сабе пад нос:
— Паспееш! Вам трэба, каб глыбей! Быццам гэта так важна: глыбока ляжаць у зямлі ці дзе-небудзь валяцца ў кустах. Мёртваму, мусіць, адзін чорт!
Ён прыпыняецца кал Дзеда і Кажухара…
Дзед ціха шэпча памінальную малітву (праваслаўную)…
Кажухар так жа, ледзь чутна, шэпча словы каталіцкай малітвы…
Аўстрыяк неяк рэзка матнуў галавой і пайшоў далей, мармычучы:
— Бач, адпяванне самі сабе наладзілі!
Ён ледзь-ледзь стрымліваецца… Падумаўшы, ён садзіцца на белы імшанік, адкідвае полы свайго аўстрыйскага шыняля
і сцягвае з адной нагі бот…
Брудная сапрэлая ануча сама раскруцілася на ступні…
Ён бярэ ў рукі карабін, дасылае патрон у патроннік…
Вялікі палец намацвае спускавую скабу… Рашуча ціскае…
У цішы рэзка грымнуў стрэл…
Усе скалануліся… Дзед з Кажухаром…
…Казак…
…Забела…
…Мяцельскі ў яме…
…Валодзька…
…Камандзір крутнуўся ад ямы. Адразу ўсё зразумеў:
— Не дачакаўся! — сказаў ён, і відавочны боль ценем мільгануў на яго схуднелым твары. — Забела і ты, Казак, давайце яго сюды.
Тыя, не дужа рашуча, падыходзяць да нерухомага, скурчанага на баку Аўстрыяка. Неяк няўмела, яны падхапілі яго за рукі. Казак хацеў было ўзяць карабін Аўстрыяка, але Забела нецярпліва гыркнуў:
— На чорта ён табе!
Яны пацягнулі Аўстрыяка нагамі па доле да ямы…
Мяцельскі працягвае шпурляць рыдлёўкай… Яма значна паглыбела. Мяцельскі капае з нейкай азвярэласцю…
Аднекуль здалёк пачулася трывожнае сакатанне сарокі…
Да яе далучаецца другая… Сакатанне становіцца ўсё бліжэй…
Камандзір са злосцю ўглядаецца ў той бок, дзе сакочуць сарокі…
Валодзька падымае з зямлі нейкую палку, бяжыць да сасонніку і шпурляе палку ўгору. Але сарокі толькі пераляцелі на іншыя дрэвы…
Валодзька шукае яшчэ палку, але Камандзір спыняе яго:
— Не бегай, Валодзя, не трэба…
Валодзька вяртаецца да ямы:
— Раскрычаліся на ўвесь лес!
— Хай крычаць… — Камандзір зірнуў на Валодзьку: —
У цябе хто-небудзь застаўся?
— Не… Бацьку яшчэ ўвосень забілі, каля Морачы. Я яго сам і пахаваў на лузе… А маці ўжо гады са тры як памерла. Старэйшая сястра была ў Слуцку, дык яе разам з дачкой малой, Леначкай, бальшавікі вывезлі немаведама куды на ўсход. Муж у яе быў падпаручнік, ротай у нашым батальёне камандаваў, дык яны паспелі адысці за Лань, да палякаў. А тыя ўсіх камандзіраў бальшавікам выдалі, дык яго разам з іншымі ў Слуцку расстралялі. А пра сястру, відаць, дазналіся… — Валодзька раптам змоўк, зірнуў на Камандзіра.
Той глядзіць некуды ўбок, быццам не слухае Валодзьку… Валодзька страпянуўся:
— Камандзір, я разам з усімі ваяваў за Беларусь! Я хачу, як усе! — голас у яго задрыжэў.
Камандзір, не гледзячы на Валодзьку, кажа:
— Добра, добра, Валодзя, — і пайшоў да ямы.
Тым часам Мяцельскі накапаў ужо ладныя кучы жвіру з абодвух бакоў. І калі ён выпрастаўся, каб спіхнуць шапку на патыліцу, у яму скочыў Валодзька:
— Дай я…
Мяцельскі неяк няёмка зірнуў на Валодзьку, потым на камандзіра…
Той апускае галаву да долу, адвярнуўся ўбок…
Мяцельскі без ахвоты аддае хлопцу кароткі тронак рыдлёўкі і выбіраецца з ямы…
А Валодзька з імпэтам уганяе рыдлёўку ў жвір і пачынае шпурляць яго ўгору…
Недалёка ад ямы сядзяць Дзед з Кажухаром, ціха размаўляюць. Кажухар, люляючы сваю параненую руку за пазухай, мерна пагойдваецца ад болю і праз слёзы жаліцца Дзеду:
— Ну завошта такая доля, скажы? Хіба я… проціў Бога, ці што? Ці супроціў людзей? Каб хоць як-небудзь жыць, дык нельга.
— Гэ, чаго захацеў! — зласнавата перапыняе яго Дзед. — Жыць!
— Ну… Жыць і то нельга…
— Было. Аджылі. А цяпер ляжам.
— Ляжам? Божа мой, божа… Я прагну толькі аднаго — скончыць свае пакуты. Усё роўна жыццё спляжана дарэшты. Некалі марыў набыць зямлю, каб зажыць на сваёй гаспадарцы. І, нібы вол, ад зары да зары шыў кажухі, збіраў грошы. Абшыў кажухамі, лічы, такі горад, як Слуцак, а ўся праца абярнулася торбай керанак, на паўпуда солі. Добра, што сын, Уладзя, не глядзі што малады, а ўдаўся разумнейшы за бацьку, не падмануўся на маё рамяство, пайшоў у горад служыць. Можа, чаго і даслужыцца, асабліва калі выб’ецца ў якое начальства ды паладзіць з бальшавікамі. Бацька во не паладзіў, за тое мне і расплата… — Кажухар стогне і круціцца, вочы зусім змакрэлі, і ён ужо не саромеецца той макраты, не выцірае іх.
Дзед быццам бы і не прыкмячае таго, не слухае Кажухара, сядзіць, унурыўшыся нерухомым позіркам у дол…
А Кажухар працягвае:
— Божа міласэрны, Маці Царыца Нябесная, не пакінь нас, не адвярніся хоць у гэты астатні час…
— Успомніў! — зноў зласнавата буркнуў Дзед. — Як прыпячэ, тады ўспамінаем. Раней помніць трэба было!
— Ды я ці калі забываўся! Я заўжды помніў, маліўся…
— А цяпер маліся, не маліся — адзін канец!
— Ай, божачка ты мой, божачка!
— Слухай, перастань ты выць! — ужо мякчэй кажа Дзед. — У мяне самога душа баліць… У цябе хоць ёсць каму ўспомніць, во сын твой хаця б. А ў мяне… Дзяцей Бог не даў, а жонка… Пабіў я яе, як раз перад паўстаннем. Не сказаць, штоб без прычыны… была прычына… Яна баба жаласлівая, заўжды каго-небудзь шкадавала — то дзяцей, то суседак, а асабліва каго з радні. Хто бяднейшы. А бяднейшы з усіх у яе малодшы брат Сёмка, дзяцей куча! А сам негаспадарлівы, заўжды з Вялікадня сядзіць без кавалка хлеба. У мяне ў свіронку была прыхавана тарбінка грэчкі, хацеў па вясне засеяць лапік ля сажалкі — не ўсё ж душыцца бульбай ды крупнікам. Але во жонка, як мяне не было дома, добра-такі адсыпала з тае тарбіны брату — бач, згаладнелі дзеці. Згаладнеюць, вядома, бо трэба працаваць, дбаць пра дзяцей ды гаспадарку, а не лайдачыць паўгода на печы! І вось аддала пуд грэчкі, быццам самой непатрэбна. Ну вось я і даў ёй добрага штурхаля! Яна ўпала, загаласіла на ўсю вёску!.. А тут якраз трэба было збірацца ў полк на фарміроўку. Ну, я ўзяў сякі-ткі харч ды так і пайшоў улегцы. Ну, трэба было? Гары яна гарам, тая грэчка!.. Калі б не такі канец, можа б, яшчэ і павініўся і паладзіў з жонкай… Увогуле, яна ў мяне не злапомная, даравала рознае, не першы раз. Але ўжо не павінішся — усё панясеш з сабой. На той свет. І ўсё праз гэтае наша жыццё, спрадвечную галоту! Ні па-людску жыць, і нават не па-людску памерці…
Яны абодва змоўклі… Камандзір зірнуў у яму…
Відаць, што Валодзька прытаміўся, рыдлёўка ледзь-ледзь трымаецца ў руках…
Камандзір заве:
— Забела! Давай падмяні.
Забела з яўнаю неахвотай лезе ў яму, бярэ ў Валодзькі рыдлёўку і пачынае без усякага запалу капаць…
Валодзька выбіраецца з ямы, адыходзіць убок і садзіцца на імшанік…
Сарок на дрэвах прыбавілася. Яны сакочуць усё болей, бы прадчуваючы тое страшнае, што тут неўзабаве адбудзецца. Іх ужо ніхто не адганяе…
Да Камандзіра падсаджваецца Казак:
— Вось усе начальнікі казалі, і ты таксама, што да зімы мы пераможам, вернемся дадому, падзелім панскую зямлю і зажывем па-людску, па справядлівасці ды ў згодзе — хто б не хацеў. Я б не супраць. Абы ўдалося. На жаль, не ўдалося! Не толькі сваёю сямейкай, але і наогул жыць… Ды што ж… Я не разумнейшы за іншых і, канешне, не шчаслівейшы. Калі вось ты, Камандзір, кажаш, што іначай нельга, значыцца, і праўда, нельга. Значыць, нявыкрутка атрымалася. Прыйдзецца паміраць… Але як усе, так і Казак… Вось толькі б паесці чагонебудзь. Перад смерцю…
Камандзір здзіўлена зірнуў на Казака:
— Паесці?.. — і раптам ён зарагатаў: — Паесці!…
Казак спачатку збянтэжана глядзіць на яго, а потым таксама зарагатаў разам з Камандзірам…
Камандзір гаворыць скрозь смех:
— Паесці!.. Слуцкую турму памятаеш? Чрэзвычайку? Казак у адказ матае галавой…
З размытага малюнка ўзнікае цёмны падвал…
Дзверы рэзка расчыняюцца, і ў іх моцна штурханулі нейкага чалавека, адзетага ў афіцэрскі шынель са зрэзанымі гузікамі і хлясцікам, босага. Спатыкнуўшыся, чалавек паваліўся на нечыя целы. Нехта пад ім злосна, па-блатняцку, вылаяўся.
— Прабачце, — выціснуў з сябе чалавек у шынялі. Ён неяк узгрэбся на босыя ногі, не ведаючы, куды ступіць ад дзвярэй. Ля яго ног варушыцца чалавек, нешта бурчыць.
— Ні чорта не бачу… — кажа чалавек у шынялі, і цяпер мы пазнаём яго. Гэта Камандзір.
— І не ўбачыш. Мы тут, бы краты, — адказаў яму нехта глухім шапялявым голасам.
— Вайскоўцы ёсць?
— Наўрад. Будзеш першым, — кажа той жа голас.
— І, можа, апошні, — буркнуў той, з-пад ягоных ног. Гэта Блатняк
— Хай так, — болей бадзёра сказаў Камандзір і апусціўся там, дзе стаяў, — плячамі да самых дзвярэй.
Ягонае з’яўленне ў гэтай цеснай, падобнай на катух камеры, відаць, кагось зацікавіла:
— Адкуль будзеце? — зважліва папытаўся, мяркуючы па ціхманым голасе, немалады чалавек, што мясціўся недзе ў куце.
— З вакзала, — проста адказаў Камандзір.
— Го, з вакзала! — нядобразычліва адазваўся Блатняк. — На вакзале яны і бяруць!
— Чакаў цягніка… — працягвае Камандзір.
— Ну і дурань! Чакаць на вакзале… Ля семафора трэба чакаць і на хаду садзіцца. Цяпер так робяць.
— Наўрад ці ў іх ёсць якая заканамернасць, яны ўсюды бяруць! Мяне, напрыклад, узялі дома. З пасцелі паднялі, — сказаў з кутка Пажылы.
— Яны і з магілы паднімуць, — прашапялявіў недалёкі сусед. — Чэка!
— Чэка! Гэта табе не царская паліцыя, што спала на хаду, — сказаў Блатняк. У яго голасе разам з бояззю чулася стоеная павага да ЧК.
— Ну, не заўжды спала. Бывала, давала і яна дыхту. Асабліва на катарзе, — кажа Шапялявы.
— Хіба што на катарзе… — згаджаецца Блатняк.
— Такога яшчэ не было ў Расеі! — пакутна загаварыў у куце
Пажылы. — Былі смутныя часы, бязладдзе. Але такога ачмурэння не было! Бедная, няшчасная Расея…
— Рэвалюцыя, што ж вы хочаце? — даволі бадзёра шапялявіць іншы. — Рэвалюцыя без ахвяр не бывае.
— Пайшла яна на хер, твая рэвалюцыя! — рэзка кінуў у адказ Блатняк. — Ад яе адзін сіфіліс, ад вашай рэвалюцыі!
Шапялявы:
— Не скажы! Калі ёю правільна распарадзіцца…
Блатняк:
— Хто, хто правільна распарадзіцца?.. Троцкі?.. Ленін?..
Шапялявы:
— Ат, што ты разумееш?..
У камеры наступае цішыня…
Камандзір, абапершыся плячамі да сцяны, моўчкі слухае гэту спрэчку, нарэшце пытаецца:
— Даўно вы тут?
— Як хто, — адказвае Пажылы ў куце. — Я чацвёрты дзень.
Ён во — два, іншыя — хто колькі.
— Тут доўга не трымаюць! — са значэннем сказаў Блатняк.
— Што — адпраўляюць? А куды? — пытаецца Камандзір.
— Гэ — куды? Вядома, куды!.. У Гунькін роў! — адказвае Блатняк.
— Толькі ж, мабыць, павінны хоць дапрасіць, вынесці нейкі прысуд, хай сабе і фармальны, — сказаў Камандзір.
— Які прысуд? Які прысуд? — гаворыць Шапялявы. — Цяпер могуць і без усякага прысуду, у імя рэвалюцыі!
Камандзір трохі памаўчаў… Потым кажа, як быццам сам сабе:
— Вось… прыехаў! А адсюль да маёй станцыі шэсцьдзясят вёрст…
Пасля нядоўгага маўчання са змроку зноў пачуўся ўпэўнены шапялявы голас:
— А што ж вы хацелі, грамадзяне? Пралетарыят абараняе сваю ўладу. А кожная ўлада павінна ўмець сябе абараніць!
— Яно, можа, і так, — не адразу, мякка пагадзіўся Пажылы ў куце. — Тое вядома з часоў Французскай рэвалюцыі. Толькі вы мне скажыце, чаму гэткая неадэкватная абарона? Напрыклад, я не выступаў супраць іхняй улады. Я нейтральны чалавек, абывацель.
— Вы не абывацель! — запярэчыў Шапялявы. — Вы прадстаўнік чужога варожага класа!
— Ну, добра, я — чужы клас! — памяркоўна сказаў Пажылы. — Вы ж, пэўна, не чужой клясы чалавек?
— Затое, я чужой партыі! — адказвае Шапялявы. Пажылы:
— Але ж таксама сацыялісты? Шапялявы:
— Сацыяліст-рэвалюцыянер! Заўважце розніцу! Пажылы:
— Невялікая, аднак, розніца, як я разумею. І тыя, і другія супраць манархіі.
Шапялявы:
— У тэарэтычным сэнсе так. Але ў тактычным — мы як неба і зямля! Мы, эсэры, нязгодны з бальшавікамі.
Пажылы ўсміхаецца:
— Даволі сумніцельна…
Камандзір некаторы час прыслухоўваецца да іх размовы, потым пытаецца:
— А за што вас, прабачце, сюды?
Шапялявы:
— А ні за што! Выйшла непаразуменне…
— Гэ, непаразуменне! — нервова заварушыўся ля ног
Камандзіра Блатняк. — У іх непаразуменняў не бывае. Ім трэба як мага больш шлёпнуць!
— Шлёпнуць, гэта, канешне, — пагадзіўся Шапялявы. — Можа, толькі спярша пакормяць. Павінны ж яны карміць!
Блатняк:
— Не кормяць і не страляюць! Чакаюць, калі самі ногі выцягнем!
Шапялявы:
— Такога царскія сатрапы не дапускалі! Я катаргу прайшоў, ведаю.
— Не кормяць, значыць, трэба думаць, не зацікаўлены ў нашым жыцці! Усё надта лагічна, — уздыхнуў Пажылы.
— У іх там няпраўка выйшла — аўтамабіль сапсаваўся, — зазначыў Блатняк. — Як адрамантуюць, напэўна, адразу…
У Гунькін роў…
Тым часам недзе недалёка ў калідоры пачуліся галасы:
«Выходзь! Быстра, тваю маць!..» І брыдкая салдацкая лаянка… Падобна, там усчалася тузаніна ці нават бойка… Чуецца тупат шматлікіх ног… Нешта моцна выцяла ў сцяну — аж здрыгануліся прыхінутыя да дзвярэй плечы Камандзіра… Усе насцярожана прымоўклі, чакаюць…
Потым тупат і тузаніна сталі чуваць далей…
— Цяпер ці не наша чарга… — паныла сказаў Шапялявы.
Яму ніхто не адказаў, усе маўчаць…
Пасля маркотнае паўзы першы загаманіў Блатняк:
— А я, якраз перад тым… Ну, у ранку, як сцапалі, не даеў гуляш… — паведаміў ён, як пра нешта важнае. — Такі быў смачны гуляш!.. Вялікая талерка… А я не даеў, дурань!
— А я дык галадаў болей! Каб што не даесці, такога не памятаю… Асабліва хлеб… Найлепшы прысмак! — сказаў
Шапялявы.
— Ды і сухар няблага! Калі з квартай кіпятню… Ахвіцэр, у цябе там сухарыка не завалялася? — павярнуўся да Камандзіра
Блатняк.
Камандзір усміхнуўся:
— Не завалялася…
— Трэба было даваць дзёру, я ж казаў! — сцішана буркнуў
Блатняк, звяртаючыся да іншых. — А то давядуць, што ног не пацягнеш!.. Калі да таго не стрэльнуць…
— Я не супраць, — адгукнуўся Шапялявы.
З кутка разважна азваўся Пажылы:
— Вы думаеце, гэта магчыма? Гэта ж вельмі рызыкоўна, мабыць…
Яму ніхто не адказаў… Зноў наступіла цішыня…
— А што? Як адчыняць дзверы… Каго прывядуць… — кажа са змроку Шапялявы. — Кінуцца і — за вінтоўку! А тут астатнія…
— Хто кінецца? Я чалавек пажылы… Ды суставы хворыя, — сказаў Пажылы.
— Я б сам кінуўся, — кажа Шапялявы, — ды у мяне рука вывіхнутая. Як вялі, дык білі, сапсавалі руку. Бо ўсё роўна — у расход!.. Чуе мая душа — не даюць есці, значыць — прыгавор!
Камандзір маўчыць. Ён нешта ўзгадняе ў сабе — прымае рашэнне…
— Дык вось жа ў нас, вайсковец! — падказвае Блатняк. — Ты ж вайсковец, ага? — звярнуўся ён да Камандзіра.
— Вайсковец…
— Ахвіцэр?
— Афіцэр…
— Дык чаго чакаць? Самы раз будзе! Я ў помач! — кажа Блатняк.
— Ага, тут трэба, каб усе разам! — па-змоўніцку, ціха, прашамкаў Шапялявы. — Ламануць — і ў калідор! А там — каму пашанцуе…
— Калі б паспець… А то могуць на золаку вывесці. Яны заўсёды на золаку возяць! — паведамляе Блатняк.
Камандзір моўчкі думае… Нарэшце кажа:
— Я зразумеў… Але ці ўсе згодны?
— Я згодны! — лёгка сказаў Блатняк.
— Я тожа, — пацвердзіў Шапялявы.
У куце, чутна было, трохі паўздыхаў Пажылы.
— Што ж, калі ўсе парашылі, дык… Адмаўляцца не пахрысціянску будзе. Ужо як-небудзь…
— Во і добра!.. А ты, маўчун, што? — звяртаецца Шапялявы да кагосьці ў цемры. — Ці ўсё спіш?
— Я не сплю, — прагучаў з цемры незнаёмы басавіты голас.
— Дык ты чуў? Ты згодны? — пытаецца Шапялявы.
— Ды я вось… Бегчы я не магу, во якая справа… — чуецца з цемры.
— Тады што ж — застанешся? — пытаецца Шапялявы.
— Мабыць, застануся… — голас з цемры.
Ноч тым часам, мабыць, пераваліла за поўнач, у сутарэнні памалу рабілася цішэй, галасы за сцяной і ў калідоры патроху глухлі… Стала ціха…
— Галоўнае — не кормяць! — сказаў Шапялявы. — Значыць, штосьці ўдумалі.
— А што — тут і дурню вядома! — пагадзіўся Блатняк.
— А калі ў іх усё ж які іншы план? — усумніўся Пажылы. —
Калі, напрыклад, сапсаваўся аўтамабіль, дык, мабыць жа, няма і падвозу?
Шапялявы:
— Няма падвозу, дык на плячах прынеслі б. У мяшках. Хлеба ці бульбы. А калі тры дні не нясуць, значыць…
— Значыць — Гунькін роў! — перабівае яго Блатняк.
Камандзір моўчкі слухае… Потым пачынае расціраць схаладзеўшыя босыя ногі…
Блатняк паглядзеў на камандзіра, потым звяртаецца ў цемру:
— Ты, калі не пабяжыш, аддай боты ахвіцэру! Ён босы!
— Дык бярыце, — проста пагадзіўся Казак. Трохі пасапеўшы, ён здзёр з ног боты, перадае іх Блатняку. Той, у сваю чаргу, перадае боты Камандзіру.
— Во, абувайце!
— Ну, дзякуй, — кажа Камандзір. Боты вялікія, растаптаныя, і ён лёгка насунуў іх на свае босыя ногі.
— Цяпер такая справа, — разважна прамовіў у куце
Пажылы. — Можа, каму і пашанцуе, дык гэта… Каб ведалі…
Вучыцель я, з Будзевіч. Сергіеня маё прозвішча, пяцьдзясят пяць гадоў маю. У мяне адзін сын на румынскім фронце. Быў…
А другі паў пад Смаргонню… А я вось тут…
— А цябе могуць шлёпнуць! Калі не драпанеш! — грубавата зазначыў Блатняк.
— Ну, даволі! А то запалохаў усіх! — глуха абарваў яго
Пажылы.
— А што ж, плакаць мне, ці што? На плач яны не зважаюць. Хай па мне плачуць! У Воршы — Любка, у Суражы — Анастасся, а ў Піцеры — Лушка. Лушка асабліва сардэчная была, любіла ў любоў гуляць!
— Мабыць, адлюбілася! — кажа Шапялявы.
— А гэта мы яшчэ пабачым! — падбадзёрвае сябе Блатняк. — Я хлопец спрытны! І не глядзі, што мізэрны!
— А родам — адкуль? — спытаўся Шапялявы.
— Тутэйшы… З Магілёўскай губерні…
— І я з Магілёўскай! Горад такі — Горкі, можа чуў? На каморніка вучыўся. А дома ўжо нікога… Быў брат, ды прапаў на вайне недзе… Вось і ўся біяграфія!
— А казаў — катаржнік? — напомніў Блатняк.
— А як жа! Катаржнік! Пяць гадоў адтрубіў. Рэвалюцыя вызваліла!
— Хар-р-р-ошая рэвалюцыя! — з’едліва зазначыў Блатняк.
З кута загаварыў Пажылы:
— Рэвалюцыя, кажаце, вызваліла і рэвалюцыя ж, мабыць, пасадзіла? Як жа так атрымліваецца, спадар-таварыш сацыяліст?
— Вельмі проста. Справа ў тым, што рэвалюцыя павінна чымсь харчавацца. Дужа пражорлівая жывёліна! Чым больш жрэ, тым болей ёй хочацца! — прашамкаў Шапялявы.
— Во дзіва! — роздумна сказаў Блатняк. А казалі — свабода, свабода!..
— Тут во якая справа, — зазначыў Пажылы. — Гледзячы каму — свабода! Хіба — абстрактная свабода, свабода наогул. Народу ж яна зусім без патрэбы. Падобна на тое, народ не ведае, што з ёй рабіць, бо ён ніколі з ёй справы не меў. Усё ж народу трэба, каб над ім валадарылі. Найлепш — чужаземцы! Прыйдзіце і валадарце намі, бо зямля наша вялікая, а парадку ў ёй няма!..
— Ну, гэта вы дарма! — сказаў Шапялявы. — За свабоду народа сотні сацыялістаў на катарзе гнілі.
Пажылы:
— Але хіба за народ? Можа, за ідэю. А гэта не адно і тое ж!
Народ яшчэ не даспеў да гэткай ідэі, як свабода і дэмакратыя.
Яму яшчэ бізун самы раз будзе.
Шапялявы:
— Ну вы і рэакцыянер! Манархіст, мабыць?
Пажылы:
— Хай сабе і манархіст. Але вы азірніцеся, што робіць той самы народ. Вунь, у нас, у Будзевічах. Жыў такі пан, Красоўскі, небагаты, шляхетнага роду пан. Палац каменны тры стагоддзі стаяў ля ракі. Дык гэтыя, з Будзевіч, свае ж, сяляне, прыйшлі, пачалі цягнуць, рабаваць. Віна знайшлі, напіліся, запалілі стайню. Стары Красоўскі кажа: што ж вы робіце, як вам не сорамна.
А яны: дык ці ж гэта мы пачалі? Гэта ж такі закон у Піцеры выйшаў — свабода! Расея гіне, трэба хапаць, пакуль іншыя не расхапалі! Пакуль свабода! І разрабавалі, і папалілі — і палац, і службы! А старога Красоўскага святар ледзьве ўратаваў ад п’яных!.. А вы кажаце — свабода! Паглядзіце, хто нас сюды папрыводзіў, хто страляць будзе. Хіба то не людзі з народа?
А тыя, што ў ЧК сядзяць, хіба не за народ? Хоць бы на словах.
— Во, менавіта на словах! — загарачыўся Шапялявы. — А па сутнасці — гэта шкурнікі! Прыстасаванцы да святой ідэі ўсе гэтыя бальшавікі, чэкісты…
— Якая ідэя, такія і да яе прыстасаванцы! — упарта пярэчыў у куце Пажылы. — Калі ідэя дазваляе гэтак да яе прыстасоўвацца, значыць, дэфектная ідэя!
Шапялявы:
— Ну, пра ідэю так не кажыце! Ідэя роўнасці і брацтва — святая ідэя! З часоў Французскай рэвалюцыі!
— Святая, святая, — няпэўна кажа Пажылы. — Пад гэтую ідэю столькі ўжо крыві пралілося, а ў свеце таго брацтва ні на алтын не прыбавілася! І, мусіць, не прыбавіцца… Адно жаданне — адабраць і падзяліць, тая ж барацьба класаў і саслоўяў!
Шапялявы:
— Мэта нашай рэвалюцыі — з гэтым пакончыць! Раз і навек!
— Э, не, браценька! Як бы ні стала так, што рэвалюцыя — толькі пачатак! Працяг яшчэ будзе… — кажа Пажылы.
Шапялявы:
— Пачатак, можа, і не надта… Затое працяг павінны быць, што трэба!
— Які пачатак, такі і працяг… — адказвае яму Пажылы. Камандзір усё гэтак жа моўчкі слухае размову, але відаць, што думкі ў яго нейкія свае…
— А вы, афіцэр, скуль будзеце? — запытаўся Пажылы. — Ці са сталіц?
— Не, не са сталіц… З-пад Полацка…
— З фальваркоўцаў?
— З дваран, — падумаўшы, адказвае камандзір.
— Ну, дваране, і яны розныя бываюць, — зазначыў Блатняк. — Ёсць і нішто…
— Яны, можа, і нішто! — запярэчыў Шапялявы. — Але як клас — варожыя рэвалюцыі! Контра!
У куце заварушыўся Пажылы:
— Ну вось, вы ўсё вялікімі катэгорыямі: клас, народ! Гэта палітыкі ды царадворцы маюць у жыцці справу з класамі ды народамі, а мы, абывацелі, болей то з суседам, то з работнікам, то з гандляром. І кожны з іх, паасобку, не падобны да іншага. Як можна так абагульняць? Схаластыка!
— Не класавы ў вас падыход! — без злосці сказаў Шапялявы.
— Не класавы, праўда. Боскі!.. Усё ж Бог стварыў чалавека па сваім падабенстве. Гэта д’ябал падзяліў чалавецтва на класы, саслоўі, на паноў ды нявольнікаў! — кажа Пажылы.
— Каб зручней было ўпраўляць! Каб адно адным паганялі! — як заўжды з’едліва, сказаў Блатняк і папытаўся з выклікам: — Праўда, Маўчун?
— Можа, і праўда… — прагучала з цемры. Голас быў густы і ціхманы, падобна, крануты нутраным надломам спакутаванага чалавека.
Блатняк:
— А цябе завошта сюды, калі не сакрэт?
— За цара, — ціха адказаў Казак. Блатняк:
— Што ты — ягоная радня якая? Казак:
— Не, не радня… Ва ўправе служыў… Вартаўніком… А яны прыйшлі партрэт скідваць… Дык гэта… Я ўзяў тапор…
Блатняк:
— І пасек іх?
— Не-а… Аднаго толькі… Галоўнага…
— Да-а… — кажа Шапялявы. — Кепскія твае справы!
— Кепскія, ага, — паныла пагадзіўся Казак.
Начная цішыня ў сутарэнні зноў парушылася нейкімі невыразнымі галасамі ў тым канцы калідора, пачулася лаянка, падобна, некага білі… У камеры ўсе прыціхлі, услухваючыся са страхам…
Камандзір пасунуўся ад дзвярэй убок, дакранаецца да нагі Блатняка:
— Значыць, так. Расчыняць — і я кідаюся. За мной — вы! Адразу ж — астатнія!
— Тады трэба перасесці, — сказаў Блатняк. — Маўчун не пойдзе, дык ён каб у канцы. Хай перасядзе з вучыцелем.
Камандзір агледзеўся ў цемры:
— Правільна. Хай перасядуць!
Маўчун, глуха стогнучы, падняўся са свайго месца і палез у кут да Пажылога. Той таксама нешта мармыча сабе пад нос, мабыць, чымсьці незадаволены…
— Аднак, знясілелі мы, чорт пабяры! — сказаў Блатняк. — У мяне ўжо кішкі да хрыбта прысохлі ад голаду!
— Сволачы! — коратка рэзюмаваў Шапялявы.
Камандзір уважліва прыслухоўваецца… Рух у калідоры заглух…
У камеры ўсталявалася трывожная начная цішыня… Ужо нехта ў цемры пачаў пасопваць… Нехта нешта паціху мармыча сам сабе…
Камандзір, не ўстаючы, сцягвае з сябе шынель і кладзе яго пад сябе. Выбірае найболей зручную позу, каб адразу ўскочыць…
Дрымота між тым пачынае агортваць і яго… Але ён, страпянуўшыся, ціха гукае іншым:
— Не спаць!.. Нікому не спаць!..
І тады ў цемры трохі нехта варухнецца, і зноў усё сціхае… Камандзіра таксама цягне на сон, і трэба было немалое намаганне, каб адолець дрымоту. І тады ён зноў ціха гукаў:
— Не спаць!.. Нікому не спаць!..
І зноў у цемры варухнуцца цені… І зноў становіцца ціха… Камандзір усё ж задрамаў… І раптам аж скалыхнуўся ад нечаканага крыку, што раздаўся па той бок дзвярэй:
— Пад’ём! Падгатовіцца: прыём пішчы!.. Пад’ём!.. Прыём пішчы!..
У камеры разам спалохана заварушыліся…
…падскочыў і сеў побач Блатняк…
…санліва ўзняўся Шапялявы…
…прыўзняўся Пажылы…
…Казак у куце нават не варухнуўся…
У сцяне, насупраць Камандзіра, цьмяна азначылася невялічкае закрачанае акенца…
Сталі відаць плечы… галовы… шэрыя твары арыштантаў… Камандзір упершыню бачыць людзей, з якімі прабыў ноч… Крык у калідоры чуецца далей…
— Чуеце? Жраць дадуць!.. Чуеце? — збянтэжанасць на твары Блатняка імгненна змянілася бадай што дзіцячай радасцю.
Шапялявы з прагнай увагай імкнуўся злавіць гукі з калідора, і яго запалыя, аброслыя шчэццю шчокі ды разяўлены ад увагі рот, з выбітымі наперадзе зубамі, выдавалі слабасільнага, змардаванага жыццём чалавека…
Крыху далей, у рэдзенькім сяйве святла з акенца, блішчэла лысая галава старога настаўніка з зусім белым пушком — рэштаю валасоў над вушамі…
У густым цені пад акенцам туліцца нябачны ад парога Казак…
Здаецца, паведамленне пра харч усіх збіла з тропу… Камандзір бачыць…
Напружаныя твары Шапялявага… Вучыцеля… Блатняка… За дзвярмі лязгае замок… Камандзір ускочыў на ногі і чакае…
Дзверы трохі прыадчыніліся і цераз парог на падлогу цяжкавата грукнула старое закапцелае бляшанае вядзерца. У камеру шыбануў знаёмы пах гарачай кашы-пярлоўкі.
— На пяцёх вам.
Камандзір толькі сабраўся кінуцца ў дзверы, як яму спрытна перагарадзіў шлях Блатняк, шмыгнуўшы да вядра…
Дзверы зачыніліся…
— Братва, жывём! — з ненатуральнаю радасцю закрычаў Блатняк. Ён хапае вядзерца і, сноўдаючы на каленях, пачаў уладкоўваць яго пасярод камеры…
Камандзір збянтэжана стаіць ля дзвярэй…
Да вядра на карачках падсоўваецца Шапялявы… Запаволена, бы нерашуча, пачаў мясціцца ля яго Пажылы… За ім падняўся і Казак…
Камандзір стаіць, нібы апляваны, глядзіць на ўсіх…
— А як жа есці, без лыжак? — пытаецца Шапялявы.
— А ручкамі! Ручкамі, пан эсэр! Во так! — па-блазенску ёрнічае Блатняк і, тут жа, зачарпнуўшы жменяй не дужа густую кашу, пачаў вылізваць яе з прыгаршчаў…
За ім ў вядзерца палез рукой Шапялявы…
З відавочнай няёмкасцю двума пальцамі нешта зачарпнуў сабе Пажылы…
— Ну, а вы што? Ахвіцэр! І ты, Маўчун! Запрашаць трэба? — занадта жвава круціцца ля кашы Блатняк. — Што, можа, не хочаце? Дык як хочаце! Нам болей перападзе, ха-ха…
Блатняк… Шапялявы… Пажылы… Адпіхваючы адзін аднаго ад вядзерца, яны лезуць за кашай рукамі…
Неяк ураз аслабелы Камандзір ціха апускаецца на свой шынель. Ён ашаломлены і спустошаны…
Казак неяк нервова матнуў галавой і садзіцца ў свой куток… Шапялявы, паспешліва пражоўваючы кашу, кажа Блатняку:
— Ну, а ты плявузгаў: Гунькін роў, Гунькін роў, бо не кормяць… Во і накармілі!
Блатняк прагна глытае кашу з прыгаршчаў:
— Значыцца, перадумалі!.. Мабыць, яшчэ пачакаюць страляць.
Шапялявы аблізвае пальцы:
— Пэўне, пачакаюць. Бальшавікі — яны таксама розныя… Па тваёй жа тэорыі…
— Само сабой… А ты, вучыцель, што думаеш? Пажылы моўчкі есць кашу…
Камандзір, прыкрыўшы вочы, сядзіць ля дзвярэй на шынялі…
Вельмі хутка яны ўтрох апаражнілі вядзерца і з асалодаю адваліліся плячамі да сцяны. Падобна, пад’елі… І нават, паспакайнелі… Яны задаволіліся…
— А я вам скажу, — роздумна зашамкаў Шапялявы. — Тое, што мы паначы ўдумалі, маланадзейна. І авантурна. Так вопытныя арыштанты не робяць.
— Абсалютная лухта! — жвава пацвердзіў Блатняк. — Хіба на засыпку. А так, можа, яшчэ…
— Можа, і абыдзецца, — разважае Шапялявы. — Калі разабрацца, дык мяне і праўда выпадкам узялі. Гэта мой корыш тую купчыху экспрапрыяваў, а не я. Ну, ды разбяруцца…
— Дык і са мной, мяркую, разбяруцца. Што я — контра які? Я чэсны пралетар! А што спекульнуў трохі, дык за гэта страляць? — размаўляе Блатняк.
— Цябе, можа, і не застрэляць, — ціха азваўся Пажылы. — Але ж тут афіцэр…
Блатняк:
— Ну і што?
— А тое, што яго падманулі. — гаворыць Пажылы.
— А хто, хто яго падмануў? — загарачыўся Блатняк. — Мы самі падмануліся! Ну, не кормяць, думалі — шлёпнуць! Аж, пэўна, не! Дык што ж нам цяпер — напралом? На злом галавы дзеля ахвіцэра? Тут кожны сам за сябе…
— Рызыка павінна быць апраўданай! — глыбакадумна прашамкаў Шапялявы.
Унутры ў Камандзіра штосьці напялася і разам аслабла… Ён нешта пачаў разумець. Ён слухае іх моўчкі, і адчуваецца, як ягоная разгубленасць ператвараецца ў маўклівы нутраны гнеў… У камеры раптам настала пакутная напружаная цішыня…
У ёй важка і нават злавесна чуецца з-пад акенца:
— Скаты!
— Што? — падняўся і сеў на доле Блатняк. — Хто скаты?
— Вы! — кінуў Казак.
— Вы чулі? Чаму гэта мы — скаты? — нервова пытаецца Блатняк.
— Трэба спярша падумаць, чым гаварыць, — пакрыўджана прашамкаў Шапялявы.
Казак неяк няспрытна варухнуўся ў шэрым святле з аконца сваёй крутаплечай паставай і зноў схаваўся ў цені…
— Абзываецца! За афіцэра заступаешся? — прыдзіраецца да Казака Блатняк. — Дык ахвіцэр не крыўдуе! Праўда, ахвіцэр? — ён павярнуўся да Камандзіра.
Той ва ўпор, не міргнуўшы, гняўліва паўзіраўся ў твар Блатняка…
Блатняк нешта адчуў…
— Ахвіцэр нязгодны! — аб’яўляе ён урэшце. — Ён згодны з бандытам! Во як! Ведама, дзве контры!
— Мала, што скаты! Вы яшчэ і падляцы! — з гневам сказаў Камандзір і адвярнуўся да сцяны.
— Ну, я ж казаў: яны контрыкі! Бандыт ды гэты ахвіцэр! — істэрычна залямантаваў Блатняк. — Іх трэба закласці! У ЧК!
— А што ўтойваць! Класавыя ворагі — пырскаючы слінаю з бяззубага рота, гаварыў Шапялявы.
Перад ім спалохана ўскочыў на калені Пажылы:
— Ціха вы, ціха! А то ўчуюць… Яны ж усіх нас…
Але ягоныя ўгаворы толькі раздражнялі не на жарт раззлаванага Блатняка:
— Што — ціха? Чаму я — ціха? Гэта ён хай ціха! Ён забойца! А гэты, ахвіцэр! Яны ворагі! А я лаяльны да савецкай улады чалавек! Яны задумалі ўцёкі, ты, пацвярдзі! Хто сабраўся канвой душыць? Хто, ну, скажыце!..
— Змоўкніце! Што вы робіце! — упрошвае Пажылы.
Але ягоныя словы наганяюць на Блатняка яшчэ большую злосць:
— А, і ты? І ты, тожа, за іх? І то, контра, за Бога, проціў рэвалюцыі!
І тады, з-пад акенца насупраць, неяк марудна, бы перасільваючы ў сабе знямогу, падняўся Казак. Ён босымі нагамі пераходзіць цераз выцягнутыя на падлозе боты Шапялявага… Марудна, але рашуча, ён накіроўваецца да Блатняка…
Той, учуўшы нядобрае, завішчэў ля парога:
— Не падхадзі! Не падхадзі!
Казак вялізнаю рукой ухапіў яго за грудкі, згроб, пераламіў у паясніцы і паваліў пад сябе долу…
Шапялявы спалохана адхіснуўся ўбок… Пажылы абмёр у нерашучасці…
Камандзір разумее, што зараз здарыцца нешта кепскае…
— Стойце! — загадаў ён строга. — Стойце, не трэба!
— Прыкончу скаціну!..
— Не трэба! Адпусціце! — загадвае Камандзір. Раптам залязгаў замок і дзверы рэзка расчыніліся…
— У чым справа! Што такое?..
У дзвярах стаяць двое чэкістаў, не пераступаючы парог.
— Устаць! Усім устаць!..
Першы хуценька ўскочыў Шапялявы… За ім з натугай падымаецца Пажылы… Устае камандзір…
Казак у доле з яўнай неахвотай выпускае з рук Блатняка і таксама, цяжка дыхаючы, узгрэбся на ногі…
Блатняк застаецца ляжаць, бы сканаў… Але раптам ён залямантаваў, перабіраючы нагамі ў стаптаных, з глінай на сподзе, гамашах:
— Таварышы чэка, ён бандыт! — паказвае на Казака. — А гэты — ахвіцэр! — паказвае на камандзіра. — Яны ўцячы згаварыліся і ўдушыць мяне, каб я іх не выдаў! Забярыце іх!.. Бандыта і во — ахвіцэра!..
— Так!.. Выхадзі! Усе выхадзі! — загадвае адзін з чэкістаў. Спачатку ўсе збянтэжыліся, але, раптам, загаварылі адразу разам:
— Як гэта — выхадзі?.. Мы ні пры чым!.. Гэта яны — контра! У расход іх трэба! — лямантуюць Блатняк, Шапялявы і Пажылы…
Чэкіст:
— Я сказаў: выхадзіць усім! Усе пойдзеце ў расход! Камандзір зірнуў на Казака…
Той усё зразумеў, ледзь прыкметна кіўнуў галавой…
— Давай! — крыкнуў Камандзір і кідаецца на чэкістаў… За ім рашуча дзвінуў Казак…
З размытага малюнка зноў узнікаюць твары Камандзіра і Казака… Перастае смяяцца Камандзір, за ім Казак.
— І ўсё з-за паўвядра пярлоўкі! — кажа Камандзір.
— Ага, — адказвае Казак. — Нажэрліся — і як ракі, назад…
— Пашанцавала нам тады… А зараз…
Забела тым часам раўняе дол у яме, потым пачынае мераць крокамі:
— Раз… два… тры… чатыры… пяць… шэсць… сем… восем… Восем!.. Як раз… Усё! — крычыць ён угору. — Фініта ля камедыя! — кідае рыдлёўку з ямы.
Камандзір падыходзіць да ямы:
— Ладна, годзе, — і кліча астатніх: — Усе сюды!
Усе неяк нясмела, бы баючыся, узлазяць на жвір, бліжэй да ямы…
Камандзір ціха пытаецца:
— Хто першы?
— Першы ўжо ёсць, — сказаў Мяцельскі. — Во, Аўстрыяка…
— Давай яго сюды! — загадаў Камандзір.
Разварочваючы ботамі рыхлую кучу, Мяцельскі рашуча падвалаквае распластанае цела Аўстрыяка да ямы, уніз галавой падае яго Забелу. Той пераймае цела, сцягвае з краю ямы і выпроствае яго ў доле. Хоча злажыць рукі Аўстрыяка на грудзях, але тыя ніяк не складваюцца… Тырчаць скурчанымі пальцамі ўгору…
— Пакінь, не трэба, — кажа Камандзір і дапамагае Забелу выбрацца з ямы.
Мяцельскі стаіць высока на кучы жвіру:
— Дык як будзем? Па адным ці ўсе разам?
— Па адным, — ціха мовіў Камандзір. — З нагана…
— У яме?
— У яме… Каб меней грукату…
Камандзір абводзіць усіх чужым напружаным позіркам… Яны ўсё зразумелі і сціхлі, нават, не дыхалі…
— Што ж, спадары… Нам не ўдалося, можа, удасца іншым. Яны нас успомняць. Усё ж, мы не за сябе, не за сваё, якога ў нас не было. Мы за Беларусь… нашу няшчасную старонку. Прымі, Божа, твае ахвяры…
Яны ўсе стаяць і маўчаць… Яны чакаюць…
Камандзір, зглытнуўшы даўкі камяк у набалелым горле, раптам сказаў са знарочыстай строгасцю:
— Хто першы?
Выдалася кароценькая пакутная паўза… Мяцельскі кідае са злосным адчаем:
— Ат, маць тваю… Давай я… — І, абрушваючы жвір, рашуча скочыў у яму. — Дайце рэвальвер!
Камандзір расшпіліў на баку кабур, выняў наган і падае Мяцельскаму.
Той ухапіў яго знізу і рухава выцягваецца побач з Аўстрыякам…
— Жыве Беларусь!
— Жыве… — нечакана слабым голасам азваўся Камандзір, але яго перапыніў глухі рэвальверны стрэл у яме.
Дзве сарокі з бліжняй бярозы спалохана пераляцелі далей… На зямлі зноў настала пакутная паўза… Усе стаяць моўчкі…
— Ну, хто далей?.. Ты, Зубко? — няпэўна павярнуўся Камандзір у бок Дзеда.
Той нерашуча робіць некалькі крокаў праз жвір, спыняецца:
— А ружжо?
— З ружжом, братка, — мякка сказаў Камандзір. Дзед неяк грузна зваліўся ў яму…
І зноў яны стаяць нерухома, чакаючы… Стрэл коратка грукнуў і сціх…
— Ну? — павярнуўся Камандзір да астатніх. — Ты? — запытальна зірнуў ён на Кажухара.
— Ды я… Калі адважуся… Калі што, дык прыстралі, Камандзір. Калі што… — і няспрытна ўссеўшы на край ямы, Кажухар ціха споўз туды…
Камандзір павярнуўся да астатніх…
Перад ім стаяць удвох: Казак і Валодзька…
Казак уважліва зірнуў у вочы Камандзіра, затым няспешна, разам з вінтоўкай, лёгка шаснуў у яму, дзе амаль адразу грымнуўстрэл…
На край ямы ступіў амаль змярцвелы Валодзька…
— Сулашчык! — гукнуў да яго Камандзір. — Пастой… Камандзір падыходзіць да Валодзькі:
— Табе, Сулашчык, заданне: закапаць, зараўняць! Каб следу ніякага не асталося!.. І — жыві!
— Я?
— Ты, а хто ж… Жыві!.. За нас!.. За бацьку!.. Дай я цябе абдыму!
Няспрытна, адною рукой, Камандзір нямоцна абняў Валодзьку. Трохі памарудзіў і, густа абрушваючы жвір, зваліўся ў яму…
Валодзька застаўся стаяць — ашаломлены, разгублены… Скалануўся ад неспадзеўкі, калі з ямы пачуўся апошні стрэл… І наступае цішыня… Толькі недзе здалёк чуецца сакатанне сарок.
Валодзька закопвае яму-магілу і плача… Ужо можна было не стрымліваць слёз, саромецца тут не было каго… У яму ён не зірнуў ні разу, ён гроб і гроб рыдлёўкай рыхлы жвір з берагоў… На небе з’явіліся цёмныя аблокі… Здалёк пачуўся грукат навальніцы… Пачынаецца дождж…
Валодзька закідвае галлём тую мясціну, дзе была яма, і з рыдлёўкай у руцэ пацягнуўся па лядзе да лесу…
Прыпыняецца, размахнуўся і кідае, далёка-далёка ад сябе, рыдлёўку ў густы лес. Апошні раз абярнуўся ў бок, дзе была яма, і зноў цягнецца па лесе…
Грукат навальніцы становіцца ўсё мацней, мільгаюць маланкі… Усё мацней ідзе дождж…
А Валодзька ўсё ідзе па лесе… Слёзы на яго вачах перамешваюцца разам з дажджом…
І над Валодзькам… над лядамі… над лесам… на фоне навальніцы гучыць дыктарскі тэкст:
«Яны ведалі, што прысуд ім быў вынесены даўно, гэты зыход быў відавочны, як толькі яны кінулі выклік страшнай сіле і сталі са зброяй у строй. Выклік быў дзёрзкі і рашучы, а сілы ўсё ж малыя. Як заўжды, масы засталіся ўбаку, не падтрымала іх Беларусь. Але яны павінны былі пачаць. Для іх было відавочна: тое трэба было колісь зрабіць, раней ці пазней. Без таго, без іхняе безагляднае адвагі, ахвяр і крыві ўся іх нацыянальная справа, бы невылечны сухотнік, асуджана на вялы, задоўжаны скон. Цяпер гэтаму не бываць! Зерне кінута, па вясне ўгрэецца глеба, будуць усходы! Колькі б зіма ні доўжылася, настане вясна! Яны ж угнояць глебу, мусіць, такое іх гістарычнае прызначэнне, так трэба. Для вольнай радзімы, для гісторыі…»