Аўтобусу пара было адпраўляцца, а ён яшчэ і не паказваўся — людзі купкамі стаялі на пасадачнай пляцоўцы, перагаворваліся і раз-пораз гуртам кідаліся то да аднаго, то да другога аўтобуса, якія паволі заварочвалі на плошчу. Было хлюпоцце,— пад нагамі чарнелі ямкі, напоўненыя вадою і мокрым снегам, зверху ў гэту чарнечу і гразь падалі светлыя сняжынкі. Можна было пайсці ў памяшканне і хоць крыху адагрэцца ў цеснай мітусні, гомане, крыку, але ў любы міг мог паказацца рэйсавы аўтобус, і таму Круглік стаяў ля дашчанай сцяны. Было сыра і ад таго холадна, хацелася хутчэй залезці ў машыну і сесці на карычневае сядзенне.
Круглік ехаў і глядзеў на жанчын, якія блізка сядзелі адна ад другой — нос у нос,— гаварылі пра парасят, што як ніколі дарагія пад вясну, пра сыноў і дачок, пра нейкага Грышку, што напіўся і аблаяў пры народзе брыгадзіра. Белая зямля з асеўшым, як бы прыціснутым, снегам бегла насустрач, паварочвалася вялізным колам ля самых акон, і, гледзячы на яе, з радасцю думалася пра маці, пра дом... Наперадзе былі тры вольныя ад работы дні — два выхадныя і адгул,— і можна было хоць што зрабіць па гаспадарцы. Але акрамя работы і абавязку было і яшчэ нешта дома, што цягнула яго па суботах з горада, прымушала дзесьці на сярэдзіне тыдня думаць пра дом, як пра свята. Адчування свята, па праўдзе сказаць, у яго даўно не ўзнікала — бы згубіўшы што, хадзіў ён між станкоў, якія гудзелі, аж закладала вушы, глядзеў на бліскучыя стружкі, што кольцамі віліся з-пад разцоў, на шэра-цёмны метал, на замасленыя рукі і ўспамінаў снег, цішыню, двор, да якога, мусіць, не размецена сцежка.
Маці была не адна, прыехала яе старэйшая сястра цётка Зіна памагаць рабіць каўбасы — на мінулым тыдні нямы Андрэй забіў вепрука. Андрэй трохі гаварыў, але дрэнна, як гадовае дзіця. «Карашо мяса, люба мяса»,— казаў ён у мінулую суботу і гладзіў сабе жывот. Андрэй умеў ляпіць печы, ставіць хаты, майстраваць вокны, дзверы, адзінае, што ў яго не ладзілася — жыццё з жонкай, бесталковай, пустой бабай. Тое, што зарабляў Андрэй, разыходзілася ў яе невядома куды і навошта, у хаце іхняй было пуставата і няўтульна. Жанчыны перамывалі костачкі Андрэевай жонкі і шкадавалі Андрэя, але нічым памагчы не маглі: чужая сям’я, як чужая радня... А нямы, здавалася, і не заўважаў свайго становішча: хадзіў подбегам, рабіў работу з ахвотаю, часта нават і спяваў сабе пад нос толькі яму зразумелае. І калі занадта ўжо дапякала жонка, ён, падпіўшы, ганяў сваю няўдаліцу па завуголлі.
Сам Круглік біць свінней не мог — звычайна сыходзіў са двара, каб не чуць і не бачыць... Вяпрук выгадаваўся ладны, хаця надзеі, што з яго выйдзе што талковае, было мала: падсвінкам быў хваравіты, няежкі, амаль усё малако ад коз маці вылівала яму. Але потым вяпрук адышоў, стаў добра есці, матляючы над карытам віславухай галавою, выгрыз у хляве нават падрубіну, якую цяпер прыйдзецца мяняць.
У сенцах прытарна-саладкавата пахла свежым мясам, якое маці і цётка Зіна перакручвалі праз мясарубку. Круглік па звычцы зняў шапку, кіўнуў цётцы і маці і моўчкі, як чужы, прайшоў міма іх у хату. Ужо там распрануўся.
Усё было такім жа, як і тыдзень, як і год назад: стары, даўно нямодны, буфет, на якім красаваўся пышны гліняны кот, якога невядома калі маці купіла ў цыганак на гарадскім рынку, канапа, а насупраць, у куце, тэлевізар — калісьці ў тым куце была ікона, а потым маці неяк неўпрыкметку яе зняла і ці то выкінула, ці то схавала... Невядома чаго Круглік прайшоўся па хаце, спачатку ў старой палавіне, потым у новай, затым, вярнуўшыся ў старую палавіну, сеў на канапу.
Ён быў дома — яшчэ ніяк не мог прывыкнуць, што ёсць свая сям’я, што ён ужо дарослы чалавек, сыну якога хутка споўніцца пяць год. Жывучы ў горадзе на кватэры, Круглік адчуваў, што ўсё гэта часовае: і тое месца, дзе кватараваў цяпер, і нават тое, дзе будзе жыць, калі яму хутка дадуць ад завода кватэру. Круглік з радасцю думаў пра дом, які паставіў бацька пасля вайны, у якім ён вырас,— адзіны непаўторны дом на зямлі, быццам гэты дом і быў той апораю, за якую можна і варта трымацца.
— Я на стол, мусіць, буду ставіць — абедаць пара,— заглянула маці ў хату.
Круглік кіўнуў галавою — стаў, будзем абедаць.
За абедам ён трохі выпіў, і яго адразу ж пацягнула на сон. Ён дрэнна слухаў, як жаліцца цётка Зіна на свайго зяця, пайшоў у спальню на ложак, на якім спаў калісьці бацька. Заснуў хутка і моцна, як звычайна засынаў дома.
Як прачнуўся, убачыў, што за акном ідзе снег — наўскасяк, прадаўгаватымі палосамі. Было ля чатырох гадзін дня. Падумаў, што сёння трэба абавязкова прыцягнуць на санках саломы на подсціл. Цягнуць прыйдзецца самому — не спадзявацца на ездавых. Нельга было свежую сёлетнюю салому браць, але за сялом у полі засталася мінулагодняя скірда. Ніхто тую салому не дазваляў браць, але і не забараняў — так, маўчком, яе і разбіралі, хто як мог.
Круглік нацягнуў старыя, яшчэ бацькавы, боты, апрануўся і выйшаў на двор. Свежае, халоднае пасля хаты і ад таго, здавалася, празрыстае паветра павеяла ў твар, і Круглік, глыбока, на поўныя грудзі ўздыхнуўшы, пайшоў да драўляных прадаўгаватых санак.
Дарогу месцамі перамяло, і таму, накідаўшы на санкі саломы, Круглік цягнуў іх, часта спыняючыся. Хутка захакаўся, успацеў. Кароткая сцежка ад скірды да дарогі здавалася доўгай-доўгай. І на ўбітай дарозе не лягчэла — вецер напіраў у грудзі, боты слізгалі, і Круглік падаў на калені, як маліўся. Брала злосць, як бярэ злосць слабага чалавека на каня, што ніяк не скране з месца цяжкі воз — бі не бі яго, а ён толькі кідаецца ў аглоблях...
У двор Круглік не змог зацягнуць салому — як ні тузаў санкі, з месца яны не краталіся: салома распушылася, асела, і ён болей цягнуў яе, чым вёз. Круглік адпусціў вяроўчыну, якой увязаў вязку, адчыніў вароты і, узяўшы вілы, насіў салому з санак у пуню. Ужо даўнавата сцямнела, але зорак на небе не бачыў — яно, зацягнутае чарнільна-сінімі плямамі, ціснулася да белай зямлі.
У сенцах маці і цётка Зіна заканчвалі работу. Круглік зайшоў у хату і лёг на канапу. Праз дзверы слухаў, што гавораць старыя.
— А я табе і кажу — перавозьце хату. Чаго табе тут адной сядзець? У нас на агародзе і паставіце. Ты ж не маладзееш...— вучыла цётка Зіна.
— Хто яго ведае,— вагалася маці.— З цяперашнімі нявесткамі, зяцямі... Во, прыехала да Антоліных нявестка, гарадская, дык і каровы баіцца, і свінням есці не дасць — культурная... Раніцай вусны намажа і глядзіць паўдня ў люстра сама на сябе. Шыён, во, нейкі яшчэ на галаву чапляе. Сама ж ведаеш: маладыя — сабе, старыя — сабе. Не-е, тут трэба падумаць. З аднаго боку, горад — яно і добра: і магазін, і культура, але ж без коз, свінней што я там рабіць буду?
— Ат, твае козы-лозы... Жыва будзеш і без іх. Пойдзеш прыбіральшчыцай, анучкай шмарганеш у якой канторы — семдзесят рублёў у месяц і два выхадныя ў тыдзень. Некаторыя ў нас так робяць: у двух-трох месцах уладкоўваюцца, болей, чым інжынеры, зарабляюць. Так што хопіць табе і на малако і на мяса. Козы-лозы... А што ты, акрамя работы, відзела за сваё жыццё, ну што? Дзеці, вайна, тады зноў дзеці — цяпер, пад старасць, толькі і адпачыць...
— Дзеля дзяцей жа і жывеш. Я ж нічога,— здавалася маці.— Гэта ж як сын, так і я. Што цяпер я, старая порхаўка,— ты яму кажы. Сама бачыш, які маўмыра,— увесь бацечка. Той усю жызню моўчкі пражыў і гэты... Усё маўчком.
Стома ў Кругліка паступова адыходзіла, і толькі слаба ныў жывот — мусіць, перасіліўся. Не хацелася варушыць ні рукой, ні нагой, вось так ляжаць і слухаць нетаропкую гамонку.
Потым вячэралі.
— Гэта ж, во, Зіна кажа, каб мы перавозілі хату на яе пляц,— гаварыла маці і запытальна глядзела ў вочы.
— Яно калі ставіць будзеце, то вясною, а тады ўжо нельга будзе,— падхапіла гаворку цётка: — А чаго ёй тут сядзець адной. Захварэе, не давядзі божа, дык і вады нямашака каму падаць. А там і дзіця вам паглядзіць, і есці згатуе, і, як ні круці, хата свая...
Круглік моўчкі еў, быццам гамонка і не яго датычылася: ох, як, здавалася, усё проста — вазьмі і пераедзь...
— У нас жа, во, на гэтым тыдні хаўтуры былі,— нечакана маці павярнула на другое,— Сцепаніда памерла. Адна дажывала. Сын самалётам прылятаў, ледзь не спазніўся... Ёсць яшчэ ў сяле старэйшая за мяне, ёсцека. Во, Аўдзеіха канцавая, тады Сымоніха, суседка мая,— чалавек сем будзе. Не хочуць старыя паміраць, ой, як не хочуць. І ўсё ж, здаецца, было — а не, жыць хочацца. Гэта ж, во, прыйшла пасля хаўтур да мяне Сымоніха і плача — памру, кажа, скора. А я ёй: дурная ты баба, кажу, ты ж яшчэ ваду ў дзвюх руках носіш. Во, калі будзеш з кіёчкам хадзіць і ваду не зможаш ад калодзежа насіць, во, тады скора памрэш. А так ты яшчэ жыць будзеш. Рада мая Сымоніха, слухае і смяецца.
«Старое, як малое»,— падумаў Круглік і, уявіўшы, як гаварыла маці з Сымоніхай, нечакана ўсміхнуўся.
Убачыўшы яго ўсмешку, маці страпянулася, быццам і чакала гэтай усмешкі:
— А мо і праўда — пераедзем, га, сынок?
— Падумаць трэба,— сказаў, нарэшце, Круглік.
— Во-во,— працягвала ўзрадавана маці,— я ж і казала Зіне: тут падумаць трэба. Як сын, так і я...
Павячэраўшы, глядзелі тэлевізар. У клуб ісці не хацелася, ды і чаго туды было ісці. Як жартавала маці, на пяць калек глядзець...
Па заяўках тэлегледачоў паказвалі фільм, зняты яшчэ перад вайною,— пра настаўніка. Той настаўнік прыехаў у сваё сяло вучыць дзяцей, а бацьку думалася, што ў горадзе ў сына не ўдалося жыццё, таму ён і вярнуўся назад. У тым фільме было і каханне, затоенае, гордае, са слязьмі ў падушку. Там былі і песні, і танцы з прыпеўкамі — маці і цётка былі ў захапленні, пазнаючы танцы, якіх цяпер не танцуюць, казалі, во-во, якраз гэтак жа і было. Думалася Кругліку, ці то сапраўды тады, да вайны, людзі былі такімі, ці то мастацтва было такім...
Потым пачалася праграма «Час». Круглік паглядзеў і яе.
А потым ён выцягнуў з разеткі шнур, і тое жыццё, якое толькі што паказвалася, знікла, як сцяной засланілася, быццам Круглік быў недзе далёка-далёка і вось толькі цяпер вярнуўся ў сваю хату.
Ён выйшаў на двор і здзівіўся: белая зямля з пульхным бязважкім, як бы падсінелым снегам, цягнула да сябе цішынёй і затоенасцю. Белымі былі і яблыні ў садку, снег ляжаў нават на плоце. Было ціха і пуста, быццам павінна нешта вось-вось здарыцца і ніяк не здаралася... Круглік выйшаў за весніцы. Здалёк пачулася музыка — ішлі падлеткі на танцы: гыркаў з трэскам транзістарны прыёмнік, і яны, падлеткі, падпявалі:
— Увезу-у тебя-я о-однуу...
Круглік перачакаў, пакуль яны пройдуць і сціхне песня, затым скіраваў на бальшак у бок школы.
Школа была за сялом ля самага лесу. Старую драўляную, у якой вучыўся Круглік, разбурылі, а ў новай ён адчуваў сябе госцем. Мо ад таго, што ён крочыў у цемені і яго ніхто не бачыў, што быў дома і нікуды не трэба было спяшыць, ён адчуваў лёгкасць і прастату. Неяк не верылася, што можна назусім адысці і ад гэтай дарогі, па якой калісьці бегаў з партфелем у руках, на якой знаёмы кожная лагчына і пагорак.
Ля самай школы ўбачыў Іванчыкавага Пецю. Выходзіў са школы, у якой свяціліся вокны,— мусіць, займаліся вячэрнікі. Пеця ўбачыў Кругліка, здзівіўся:
— Чаго ты тут?
— Так, гуляю.
Пеця ўсміхнуўся:
— А мне не да гульні.
— Што, дзеці вучыцца не хочуць? Кажуць, новыя праграмы цяжкія, праўда?
— Цяжкія. Толькі не дзецям цяжка, а нам, настаўнікам.
— Чаму?
— Ён жа, малы, не ведае, як раней, да яго, вучылі, а нам перавучвацца трэба, на хаду, так сказаць.
Круглік ішоў дарогаю, што вяла ўсё далей у лес, здавалася, вось так бы ішоў і ішоў усю ноч, прыслухоўваючыся да рыпення снегу. На душы было неяк проста, ціха і... пуставата.
Раніцаю Круглік пайшоў у лес насекчы дроў. Ён ужо трэцюю суботу іх сек. Сасоннік быў калгасны, яго выцярэблівалі — рабілі поле.
Дроў не было, спачатку нават і не паверылася, што іх нехта ўкраў, але, пахадзіўшы там, дзе яшчэ мінулую суботу ляжалі дровы, Круглік заўважыў ледзь бачныя замеценыя сляды палазоў. Потым была злосць, а спачатку толькі разгубленасць. Паспрабуй знайдзі цяпер і дакажы — кожны сякераю сячэ...
І ён зноў узяўся за тапарышча — біў спачатку абухом па ствале, і тады зверху сыпаўся снег. Сагнуўшыся, махаў сякераю, то з правага пляча, то з левага, глядзеў на шэрую кару і жоўта-белыя трэскі, упіраўся плячом у сасонку, аж стагнаў, слухаў, як гэпае аб зямлю дрэва, быццам нешта жывое з ног валіцца, насіў да груда бярвенні. Ён любіў секчы дровы, гэтак жа, як і ўсялякую сялянскую работу: касіць, араць, капаць бульбу. Але ўвесь час рабіць яе не мог. Хацелася яшчэ нешта ўмець і ведаць акрамя гэтай работы, і Круглік быў тут, відаць, не вінен. Яшчэ тады, у маленстве, ён пачаў адыходзіць ад вясковага жыцця — як ні дзіўна, але ён, вясковец, ужо не быў вяскоўцам; праводзячы ў школе цалюткія дні, ён забываўся на тое, чым жылі яго маці і бацька: свінні, карова, сена, бульба... Ён ведаў пра ўсё гэта, можа, нават добра і дасканала, але яно не ўвайшло ў яго душу, не заняло ў ёй галоўнага месца. Быў увесь час заняты марамі пра другое жыццё, гарадское, дзе было і кіно, і тэатр, і асфальтаваныя дарогі, і мноства людзей — прыгожых, разумных, заняты марамі пра другую спецыяльнасць, яшчэ не зразумелую і не ясную.
Тады ў школе, як і ўсюды, многа гаварылася пра кнопкі, пра поўную механізацыю і аўтаматызацыю таму-сяму здавалася, што праз якія дзесяць—дваццаць год людзі будуць хадзіць у белых халатах, націскаць тыя кнопкі і болей нічога не рабіць, а глядзець, як з нейкага разумнага аўтамата будуць выскакваць гатовыя булкі з макам. І мімаволі напрошвалася параўнанне таго будучага жыцця з сучасным: гноем, што накідвалі віламі на рыпучыя калёсы, размовамі: «Во-во, не выб’ешся ў людзі — з віламі ў калгас пацягнешся»,— з чахлай кукурузай, што ніяк не прыжывалася на калгасным полі. А яму, Кругліку, было тады пятнаццаць год, і ён, ні аб чым не думаючы, пайшоў шукаць тую механізацыю, тыя кнопкі... А потым, пасля арміі, нешта як бы зламалася ў ім, атухла — ён стаў болей азірацца назад, чым глядзець уперад, і толькі тады многае заўважыў. Але зрабіць з сабою нічога не мог: ён быў другі.
Маці, пачуўшы, што ўкралі дровы, расплакалася:
— Во-во, не дарма мне дрэнны сон прысніўся: і дровы ўкралі, і зубы ўстаўленыя згубіла. Увесь дзень шукала — і як у ваду канулі, як і не было іх усё роўна,— яна шапялявіла, а Круглік глядзеў на маці, якая цяпер, без зубоў, была старэнькая і непрыгожая, і яго браў жаль не толькі да маці, а і да ўсіх гэтых старых, якія дзесьці ў адзіноце сустракаюць вечары, чакаючы знаёмага стуку ў дзверы і якога ніяк не дачакаюцца.
— Ну, сціхні. Закажам новыя — было такой бяды.
— Дзе мы ўжо такія закажам... Гэтыя добрыя былі, я ўжо прывыкла, налаўчылася. А тых, хто дровы краў... Каб у іх хата згарэла, зладзюгі. Што б я рабіла адна...
На зямлю аднекуль зверху садзіўся вечар — цямнела і ніжэла неба, нанач браўся мароз, і той мокры ўдзень снег цвярдзеў, пачынаў хрумсцець пад нагамі. Круглік пахадзіў па двары, не ведаючы, за што брацца. І праўда, сягоння выйшаў нейкі няўдалы дзень, адно к аднаму: і дровы, і гэтыя зубы, што палажыла недзе маці і ніяк не знойдзе. Зубы знойдуцца, відаць, пасля, праз дзень-другі... Старая недзе паклала і забыла.
Маці трохі сцішылася, стала паліць нанач грубку, гатаваць на керагазе вячэру. Цётка Зіна паехала дадому яшчэ днём, і цяпер хата здалася апусцелай, як бы з яе вынеслі што, і вельмі ціхай. Але тэлевізар уключаць не хацелася — у гэтай цішыні Круглік заўважыў, што мімаволі шукае вачыма малога. Нечакана ён засумаваў па гарадской кватэры — усё там здалося больш светлым і цёплым, мо так было ад таго, што перад вачыма стаяў малы. Захацелася пагрэцца ў ванне, потым легчы з малым у ложак і пачытаць перад сном фантастычную кніжку пра іншыя цывілізацыі, не думаючы ні пра свінней, ні пра коз, ні пра дровы...— ён пачаў прывыкаць да простага, як запланаванага, рытмічнага гарадскога жыцця: восем гадзін работы, тэлевізар, малы... І так дзень за днём, амаль без змен.
— Я паеду, мусіць, сягоння нанач.— Ён устаў з канапы і пачаў апранацца. Нечакана Кругліку стала сумна і абыякава: гэтая салома і ўсё астатняе, дзеля чаго ехаў,— за гэтыя два дні ён стаміўся, і не ад работы...
— А як жа з вячэраю?
— Дома павячэраю.
І ўжо сказаўшы «дома павячэраю», ён ледзь не прыкусіў язык — а дзе ж яго дом?.. Адной нагой ён быў там, у горадзе, а другой... І ведаў ён, адчуваў душою, што, пакінуўшы сяло, ён згубіць нешта. Дагэтуль ён хоць і злаваў на няскладнасць матчынага жыцця, але, як бы ні было, ён быў шчаслівы, бо час ад часу вяртаўся ў маленства... Калі ж перавязе хату, сюды не паедзе, яму тут няма чаго рабіць, і гэта палохала.
— Калі ж ты прыедзеш цяперака? — Маці заўсёды перад ад’ездам пыталася, быццам напамінала, што трэба прыехаць.
— У суботу. Ну, я пайшоў. Тады мо і дровы прывязу, што сягоння насек,— сказаў ён напаследак, зачыняючы дзверы.
Седзячы ў аўтобусе, Круглік глядзеў у акно, за якім нічога не бачылася, і думаў, што заўтра ён паспрабуе адпачыць. Ці ўдасца толькі?