epub
 
падключыць
слоўнікі

Васіль Гігевіч

Двое і астатнія

 

Чалавеку трэба гаварыць — гэта яго права, а мо і абавязак, не ведаю дакладна, але мяркую па сабе. Гаварыць — лепш, чым маўчаць. І зразумей правільна, не хачу абвінавачваць цябе, а сябе апраўдваць, гэта лягчэй за ўсё, як лягчэй за ўсё адкупліваць грахі малітваю. Калісьці чуў, існуе ці існаваў у адной краіне цікавы звычай: у канцы тыдня людзі ідуць у царкву і каюцца. Разумееш, не сабе, а ўслых яны бубняць і просяць служку альбо бога — якая для іх розніца? — прабачыць, адпусціць грахі: хлусню і жорсткасць, ленасць, баязлівасць. Ім прабачаюць — радуюцца людзі, выходзяць і смяюцца: цяпер ім лягчэй жыць. Як гэта проста.

Дык вот, не спадзяюся я, што таксама палягчэе, ды і, відаць, не варта, каб лягчэла, бо праз усё я павінен прайсці, як і ты павінна, і мы тут нават мо і не вінаваты...

Памятаеш, ты сказала: «Астанься»,— і я астаўся. Мо тады і ўзнікла між намі тое лішняе, што праз многа-многа дзён выльецца ў патокі слоў, нікчэмных і калючых, прымусіць ісці ў адзіноце па вуліцы і слухаць, хто чым заняты: там купілі новы гарнітур, а там паехалі ў камандзіроўку... Відаць, ты таксама памятаеш той дзень, калі я, хаваючы позірк, гладзіў твае валасы — мая рука ляжала на тваёй галаве, і вусны твае былі побач, нават не трэба было паварочваць галавы,— памятаеш, калі нечакана ўпершыню адчулі, што нам патрэбна слова, але якое? І мы маўчалі, здзіўленыя. Не, гэта было не тое маўчанне, калі думалася, як усё дзіўна: і твой твар, і гэты столік з кветкамі, і чырвонае віно ў крыштальным графінчыку, і само маўчанне, і погляд у другія вочы, у якіх бачыш адзінае — няўжо праз сотні, тысячы стагоддзяў нічога гэтага не будзе?..

У той дзень, калі мы глядзелі адзін аднаму ў вочы і там, як у крывых люстэрках, бачылі сябе, разгубленых і ціхіх, мы нечакана схамянуліся — трэба было ратаваць тое, што было між намі, што звязвала нас і яднала. І тады табе нічога не аставалася, як сказаць: «Што ж, ідзі, калі цябе чакаюць». І ў тваім «ідзі, калі цябе чакаюць» быў папрок, яшчэ не рэўнасць, не, адзін папрок усяму, што забірала мяне ад цябе. Вось з гэтага дня патрэбна пачынаць, калі ты сказала «Астанься». А можа, і раней...

Спачатку мы хацелі адзіноты. Так-так, пабыць у адзіноце. І мы таго дабіліся: гучала музыка, і хрыплаваты мужчынскі голас спяваў на незнаёмай мове песню, а якую — невядома... Гэтыя музыка і песня былі нашы. Чырвонае віно, спакой і словы — нашы. Воблакі і сонца, апушчаныя з берага ў рачулку босыя ногі, шчыпучы халадок, бы вада пілавала ногі і там, пад вадою, ногі нам не належаць,— але ўсё гэта наша, толькі наша. І калі не верылася, а мо не...— тады цягнулася рука да другой рукі і гладзіла яе, смяяліся радасна вочы, не, усё наша. І пасля ціхія да раніцы размовы, белае цела, загорнутае ў цемень, далонь, што, уздрыгваючы, гладзіць плечы, гарачыня, забыццё, і зноў, і зноў, як са дна ракі на паверхню ў спякотны дзень, жоўтая поўня за акном, мокрая бліскучая трава, па якой ланцугом цягнецца нечы след,— таксама наша.

Мы, наіўныя, думалі, што так павінна быць заўсёды: спачатку мы, а потым людзі — тым горш для нас. Прамовіўшы: «Застанься»,— ты мо і не хацела благога, хацела адзінага: зберагчы спакой, а выйшла — разбурыла. І тут цябе нельга вінаваціць — няма пакуль падручнікаў жыцця і навучыць таксама нельга, ты спрабавала зберагчы тое, што было: і чырвонае віно, і хрыплаваты голас, што спяваў песню, і воблакі, і сонца, і халадок, і поўню...— табе здавалася, што самы просты шлях — слова, звычайнае ціхае слова. Адкуль табе, ды і мне таксама, было ведаць, што гэта слова можа загубіць.

Як мне здаецца, мы спрабавалі падпарадкаваць сабе тое, што нам не належыць і не можа належаць,— ты добра памятаеш, я тады астаўся ля цябе, я не мог цябе не паслухаць, а ў думках быў у дарозе, ля тых людзей, якія мелі ўва мне патрэбу. Адкуль нам было ведаць! Як малыя дзеці не думаюць пра пытанні, якія хвалююць дарослых — у дзяцей сваё кола пытанняў,— так і мы лічылі, што ўсё павінна было быць простым і ясным, як на паштоўках, якія ўкрадкай прадавалі калісьці ў цягніках, памятаеш: два прыгожыя без маршчын твары адзін насупраць другога, голуб уверсе трымае ў дзюбе ліст і надпіс-пажаданне... Мы нават і не задумваліся ў першыя імгненні пра астатніх, тых, якія прымусілі ахвяраваць асабістаю свабодаю і пачуццём да блізкага чалавека. І мы спачатку спрабавалі гэтага не рабіць.

Цяпер паслухай, што з гэтага сталася: спачатку папрокі ў тым, што з другімі мне цікавей, чым з табою. Я спрабаваў апраўдвацца — і зноў усё тыя ж словы, словы, словы...— але не змог, заблытаўся і замаўчаў. Тады мо ўпершыню падумаў, што калі б мы змаглі поўнасцю расказаць адзін другому свае думкі і пачуцці, сталі б самымі шчаслівымі людзьмі. Чым больш думаў, тым больш здзіўляўся, як з сябе, так і з іншых: колькі жорсткасці, злачынстваў і забойстваў адбылося толькі з-за таго, што чалавек не разумее чалавека. Зразумей, я не збіраюся сказаць, што чалавек разумее сябе: зразумець сябе і бліжняга — дзве розныя рэчы, ды і ці можна зразумець сябе?..

А калі ўсё ж лічыць, што я кажу няпраўду, што слова і пачуццё адно і тое ж, то астаецца адзінае: спіхнуць усе трагедыі чалавецтва, ад кап’я да вадароднай бомбы, на прыроду, як на шэрага воўка, і развесці ў бяссіллі рукамі.

Пасля ты многа гаварыла пра эгаізм і чэрствасць.

Ведаеш, сказаўшы мне апошняе слова, ты як рукамі ў грудзі піхнула, я нават разгубіўся і не змог нічога адказаць, а толькі глядзеў на твой твар — запамятаў вузкія палоскі чырвоных вуснаў, прыжмураныя злыя вочы і больш нічога, быццам вусны і вочы належалі розным людзям. І пасля, калі крочыў у адзіноце па вуліцы, я думаў, што тое слова табе ніколі не прабачу, слова прыносіла мне боль, бы загнаная ў цела стрэмка. Але цяпер, праз гады, успамінаючы тыя імгненні, я думаю вось пра што: калі б хто іншы назваў мяне эгаістам, ды нават і ты, толькі ў іншы час і другім тонам, я зусім бы не абразіўся, а мо нават бы і засмяяўся. Зразумей, назваўшы мяне ці яшчэ каго эгаістам, мы нічога не мяняем, больш цікавей прагледзець прыроду эгаізму, і тут, магчыма, развядзеш рукамі...

Што прымусіла нас спачатку кахаць, а потым ненавідзець?

Эгаізм, пра які ты так многа гаварыла? Мо правільней было б пачаць з яго, а потым пра цішыню, спакой, гарачыню і забыццё?.. Ці прыходзіла табе думка, што каханне — той жа эгаізм. Каго кахаем у каханні: сябе ці іншага?..

Разумееш, пра што хачу сказаць? Мы кахалі да таго часу, пакуль нам было добра — табе і мне. І пасля ўжо, калі я вымушаны быў пакінуць цябе на час у адзіноце, ты за гэта пакрыўдзілася.

А мо ўсё не так. З самага пачатку не так. З самага пачатку мы не ведалі, што нам трэба, мы былі як тыя сляпыя, якіх я паказваў табе на малюнку: успомні — я прынёс дадому малюнак, што купіў у магазіне,— некалькі сляпых, трымаючыся за рукі, ідуць па зямлі, не разбіраючыся, дзе дарога, дзе — не, перад імі не то канава, не то абрыў, пярэдні падае ўжо, нахіліўшыся, а за ім з усмешкаю на твары праз імгненне будуць падаць астатнія, бо ўсе трымаюцца за рукі... Толькі розніца між намі і сляпымі ў тым, што мы трымаліся за асабістыя пачуцці, а калі іх не стала, вымушаны былі разысціся, так і не зразумеўшы, навошта, дзеля чаго былі разам.

...Другі вечар сяджу ў тым самым кафэ, усё той жа хрыплаваты голас спявае на незнаёмай мове песню, а якую — невядома, чырвонае віно наліта ў белы крыштальны графінчык і стаіць на маім століку, знешне ўсё асталося такім жа, як і многа год назад, толькі цяпер я пытаю, дзе тое няўлоўнае, той настрой незвычайнасці і заспакоенасці? Чагосьці не хапае ў кафэ, зноў і зноў я думаю пра цябе, пра тыя вечары, калі мы тут сядзелі,— здаецца, мы тут і не былі ніколі, а нехта іншы, і мы толькі праз вокны назіралі. Гэта думка ўзмацняецца яшчэ і тым, што, калі б так здарылася — уяві на хвіліну,— каб мы цяпер сядзелі побач за белым столікам, тады б я добра ведаў, што ты — гэта ты, і пальцы маёй рукі зусім бы не цягнуліся да тваёй рукі.

Перабіраючы ў памяці апошнія дні сумеснага жыцця — так перабіраеш фотаздымкі ў сямейным альбоме,— я лічу, што мы хацелі знайсці выйсце: зноў стаць блізкімі і дарагімі — і шукалі яго з дапамогаю слоў, не разумеючы, што позна. І розумам тут не дапаможаш, таму так хутка памыляліся: пачыналіся папрокі, якія хутка заканчваліся спрэчкамі. Па-мойму, тут нельга вінаваціць цябе ці мяне, калі хто і вінаваты — абое. Пасля, як сталі жыць разам, паняцце аднаго губляла сэнс, і лепшае, чым маглі закончыць,— разысціся. Ні ты, ні я не захацелі хлусіць у пачуццях, якіх, відаць, ужо і не было.

І зноў пачуцці. Як іх многа! Пачуцці да сябе, да блізкага, да людзей. Якое з іх важней, якое даражэй?

Як заўсёды, ты можаш спытаць, навошта гэты ліст, калі ўжо ўсё скончана і дарогу ў мінулае знайсці цяжка. Безумоўна, пры жаданні я змог бы прыдумаць прычыну і напісаць, што, маўляў, таму і таму пішу, прашу прабачыць... Але навошта хлусіць?

Апошнім часам успамінаю нашы дні, і прыходзіць думка, праўдзівей, жаданне выказаць услых ці на паперы, пра што думаецца, і гэтаму жаданню не магу знайсці тлумачэння, як не ведаю, чаму менавіта табе, а не іншаму чалавеку хочацца ўсё выказаць. Не трэба блытаць гэта жаданне з тым, якое прыходзіць да чалавека пры ўспаміне аб маладосці: там лёгкі сум і заспакоенасць, якія прыносяць новую асалоду, асалоду ўспамінаў. Не, у мяне нешта не так, і, магчыма, за ўсім гэтым крыецца новае пачуццё, але пра гэта, як ты бачыш, цяжка гаварыць, бо акрамя пачуццяў ёсць яшчэ і абавязак. Абавязак перад сабою, перад блізкімі, перад людзьмі. І ніколі пра гэта не трэба забываць. І як доказ — наша сумеснае жыццё і наша расставанне.

 


1970-1976?

Тэкст падаецца паводле выдання: Гігевіч В. Спелыя яблыкі. Апавяданні. – Мінск, Мастацкая літаратура, 1976. – с. 127-132
Крыніца: скан