Калі аб’явілі таемнае галасаванне, бюлетэні расхапалі мігам, быццам то былі і не бюлетэні, а бясплатныя картачкі спортлато. У фае, дзе быў буфет і ля якога дагэтуль цёрся шматгалосы задымлены натоўп, стала ціха і пуста, — кожны, зашыўшыся ў цёмны куток, крэсліў у бюлетэнях імёны, відаць, аж папера рвалася...
Пасля ўсяго, што пачуў на з’ездзе, Громаў быў спакойны, ведаў, што ў любым варыянце ягоная кандыдатура пройдзе, бо, як запэўніў Аляксей Пятровіч, наверсе ўсё даўно ўзгоднена, усе магчымыя і немагчымыя варыянты даўно пералічаны, і асноўныя, і запасныя, і ў тых і ў другіх Громаў быў першы, так што той нечаканы лямант, які ўчыніў на з’ездзе Сурачкін з кампаніяй, — быў усяго толькі дзіцячы лямант, які ў прынцыпе нічога не мяняў ды і не мог змяніць, як нічога не маглі змяніць дваццаць ці трыццаць галасоў супроць... І ўвогуле, цяпер надышла тая пара, калі кідацца ў розныя бакі не варта ды і не салідна, няхай гэтым займаюцца зайчыкі...
Буфетчыца Валя наліла фужэр каньяку, Громаў сеў у цёмным кутку за нізкі, як часопісны ўсё роўна, столік, закурыў і, адпіваючы памалу каньяк, пазіраў на вёрткіх зайчыкаў, якія адзін за адным зрэдку заклапочана праносіліся па фае, пераміргваючыся, перакідваючыся на хаду кароткім, толькі ім зразумелым: «Ты з Эдзікам гаварыў». — «Так». — «Глядзі, каб у падліковай не нахамуталі». — «Там таксама нашы».
І былі яны падобныя на тых змоўшчыкаў, якія да пары да часу павінны хавацца, ды вось, нарэшце, настаў той рашучы міг, калі трэба дзейнічаць у адкрытую.
Наіўныя зайчыкі, калі б яны ведалі ўсю механіку, то ці пачыналі б гэтую непатрэбную размову?..
Цыгарэтны дым, як і каньяк, прыносілі супакоенасць, Громаў па-новаму, як упершыню, глядзеў на зайчыкаў, на іх агністыя позіркі, на іх тонкія, яшчэ не раздабрэлыя, постаці, на іх рэзкае размахванне рукамі і ўсё здзіўляўся: чаго ім не хапае, чаго яны так кіпяцяцца?
Усё было як і пятнаццаць год назад, калі Громаў завальваў на гэткім жа з’ездзе Клёнскага, — на той час амаль класіка, недатыкальнага крытыкаю, масцітага і знакамітага... Як і гэтыя зайчыкі сягоння, тады Громаў са шчаслівай асалодаю выкрэсліваў у бюлетэні імя Клёнскага. І не менш рашуча, чым сягонняшнія зайчыкі, ён бегаў па фае і шаптаў аднагодкам пра сваё пакаленне, якому старыя маразматычныя дзяды не даюць дарогі... «Яны ўжо з нагамі туды, у карыта, улезлі, за вушы не адцягнеш», — шаптаў ён, і аднагодкі, гледзячы на яго бліскучымі вачыма, згодна ківалі галовамі.
О-о, радасны доўгачаканы міг расплаты за нудныя мастацкія саветы, якімі кіраваў Клёнскі, расплата за выкінутыя ў карзіну метры плёнкі з дарагім знятым матэрыялам, расплата за бяздарныя хады Клёнскага, за тыя падказы і рэкамендацыі, якімі ён знарок на корні губіў фільм, расплата нават за ягонае лянівае пакалыхванне нагою падчас здачы матэрыялу, за ягонае халоднае і абыякавае, якое абавязкова кідаў у залу пасля прагляду адзнятага матэрыялу: «Тут штосьці ёсць, але трэба яшчэ чысціць ды чысціць, тут яшчэ конь не валяўся...»
— Што чысціць?.. Цябе самога трэба чысціць, — ірвалася тады з грудзей Громава, але ён ведаў на горкім вопыце, што крычаць у час праглядаў на кіраўнікоў мастацкага савета нельга, таму толькі і заставалася — пакусваць у бяссіллі вусны і моўчкі глядзець у халаднаватыя блакітныя вочы Клёнскага, збіраючы ў душы злосць і нянавісць, якія ўжо нічым нельга было вытравіць.
Усё гэта было пятнаццаць год назад, але і цяпер, успомніўшы той скандальны паваротны памятны для многіх з езд, на якім ён, Громаў, у адкрытую дапытваўся з трыбуны ў Клёнскага, як жа той збіраецца кіраваць саюзам, калі яму не давярае моладзь, штосьці злое тарганулася ў душы Громава, як мароз па скуры пагнала...
Але ж цяпер — другі час, ды і ён — не прахадзімец Клёнскі, і таму дзіўна, чаго так мітусяцца і кіпяцяцца зайчыкі. Няўжо ім замінае ягоная слава, ягоныя званні, няўжо без зайздрасці людзі не могуць спакойна жыць?..
Адтуль, з другой залы, дзе была падліковая камісія, выскачыў чырвоны, распараны, як пасля фінскай саўны, Сурачкін. Громава ён не бачыў, відаць, ад радасці ён нікога не бачыў, як быццам у спортлато дзесяць тысяч выйграў. Выкінуўшы ўгору руку, Сурачкін выкрыкнуў невядома каму: «Парадак». Гэта было — як той пароль, на які тут жа з усіх куткоў і закуткаў зляцеліся нябачныя дагэтуль зайчыкі. Махаючы тлустай валасатай рукою, Сурачкін нешта бубнеў зайчыкам, да Громава абрыўкамі далятала: «...на вараных яго... нават у праўленне».
І тут зайчыкі нечакана і дружна, як па камандзе, азірнуліся на Громава. Урэзаліся ў памяць іх позіркі: злыя, халодныя, разгубленыя, але не абыякавыя і не вясёлыя — відаць, яны яшчэ не адышлі ў сваёй злосці, яны яшчэ і самі не верылі, што на гэты раз выйгралі. Гледзячы ў калючыя вочы Сурачкіна, — дык за што ж ён, Сурачкін, гэтак яго ненавідзіць? — Громаў падняў фужэр і з робленай усмешкаю знарочыста гучна сказаў: «За вашы поспехі, зайчыкі! Запомніце, галоўнае ў гэтым жыцці — не надарвацца раней часу ад цяжару славы». Адным духам ён дапіў каньяк і, стараючыся болей ні на кога не глядзець, пайшоў у свой кабінет апранацца.
Памалу ступаючы, упершыню адчуў, як гэта ўсё ж цяжкавата падымацца на другі паверх па вузкай няёмкай вінтавой лесвіцы, якую невядома навошта выдумалі... Ужо там, у сваім кабінеце, калі прысеў за рабочы стол, за той трохкутны прадаўгаваты паліраваны стол, седзячы за якім праводзіў паседжанні сакратарыята, калі доўгім позіркам абвёў знаёмы партрэт Чапліна на сцяне, паліраваную сценку, застаўленую кнігамі і папкамі, малапрыкметную, пад колер сцяны, шторачку ў куце кабінета, за якой хаваўся белы халадзільнік, там да яго як бы па-сапраўднаму пачало даходзіць, што здарылася. І цяпер ужо адно і тое ж білася ў свядомасці, як голас з сапсаванай заезджанай пласцінкі: Аляксей Пятровіч не паможа, ніяк не паможа, не з тых ён, хто кідаецца на выручку, не захоча ён рызыкаваць...
На прыёмным экзамене Громаў рашыў паказаць, як лазіў у чужыя сады па яблыкі. Сарваныя яблыкі ён павінен класці за пазуху, як гэта яны рабілі ў маленстве, калі цёмнымі густымі начамі латашылі яблыкі ў чужых садах. Яблыкі тыя ім былі не надта і трэба, ім трэба было другое: адчуць душою салодкі жах рызыкі, пачуць гэтае нечаканае і грознае: «Дзяржы яго», — ад чаго ў душы ўсё абрываецца і таму тут жа ляціш да плота па злом галавы і немаведама як пералятаеш цераз яго, як быццам нячыстая сіла пераносіць цябе цераз той дзе нізкі, а дзе і высокі, метры пад два, плот...
Як дамовіліся, брахаць сабакам павінен быў Лёшка,— той Лёшка з Бярозава, які разам з ім прыехаў паступаць на рэжысёрскае аддзяленне і якому дагэтуль Громаў гэтулькі расказваў пра сваё жыццё-быццё. Па экзамене Лёшка, невядома дзе забавіўшыся, ледзьве ўсё не заваліў: нарваўшы яблыкаў, Громаў ужо і не ведаў, што цяпер рабіць: таптаўся з яўнымі яблыкамі перад сталом, за якім сядзела грозная камісія, і пакутліва чакаў, калі ж забрэша сабака. Нарэшце ў ледзь прыадчыненыя дзверы аўдыторыі прасунулася чарнявая кучаравая галава Лёшкі і пачулася магутнае «гаў-гаў...». Члены камісіі ўздрыгнулі, уздрыгнуў і Громаў, — уяўныя яблыкі пасыпаліся з-за пазухі, і ён спалохана замітусіўся, не ведаючы, што рабіць: ці ўцякаць, ці збіраць тыя яблыкі...
Лёшка ў той год не паступіў. Вярнуўшыся назад у Бярозава, дзе быў асфальт у цэнтры, магазіны, рынак і нават цырульня, у якой лоўка пстрыкаў нажніцамі бацька Лёшкі, ён час марна не траціў, — уладкаваўшыся ў раённым Доме культуры культмасавіком, Лёшка засеў за падручнікі і яшчэ стаў пісаць у раённую газету розныя заметкі: пра самадзейныя канцэрты, пра новыя фільмы, што павышалі культурны ўзровень бярозаўцаў, пра раённыя спартыўныя спаборніцтвы. Па ініцыятыве Лёшкі ў раённай газеце была ўведзена рубрыка «З залы суда», — яе ён вёў рэгулярна, матэрыялы пад гэтай рубрыкаю цікавілі ўсіх, і старых і малых.
Калі ж Громаў прыязджаў дамоў, невядома як, ды Лёшка тут жа ўведваў пра гэта, ён паказваўся ў вёсцы альбо запрашаў Громава да сябе ў госці ў гарадскую, з усімі выгодамі, кватэру, дзе яны падоўгу гаварылі пра інстытут, пра выкладчыкаў, пра вучобу. Лёшка паказваў выразкі з газеты, якія складваў у папку, і пытаўся ў Громава: «Як думаеш — дапамогуць?» І яшчэ ён гаварыў: «Я хоць пяць год паступаць буду, ды свайго даб’юся, вот паглядзіш», — і Громаў неяк адчуваў: так і выйдзе, як гаворыць Лёшка. Як гэта часта бывае ў маладыя гады, яны ўспаміналі маленства, кожны сваё, болей расказваў Громаў, а Лёшка толькі слухаў, смяяўся ўзахлёб і, выціраючы слёзы, гаварыў: «Ты ведаеш, гэта ж — цэлы сцэнарый». Пасля гэтага ён вымаў з кішэні запісную кніжачку і штосьці ў ёй запісваў.
А налета, падрыхтаваны і падкаваны па ўсіх пытаннях, Лёшка паступіў, праўда, не на рэжысёрскі факультэт, дзе быў агромністы конкурс, а на кінаведчы.
У інстытуце Лёшка адчуваў сябе як рыба ў вадзе, ён адразу ж, з першага курса, пайшоў угору, — спачатку яго выбралі прафоргам групы, затым — курса, ён вечна прападаў у камітэце камсамола, у прафкоме, у дэканаце, куды Громаў баяўся паказвацца. Лёшка часта выступаў на сходах, адным словам, як жартавалі студэнты, ён быў звычайным прафдзеячам, як быццам грамадская работа і была галоўным заняткам для Лёшкі. Жарты жартамі, але і вучыўся Лёшка няблага, атрымліваў павышаную. Мо таму, што ў Лёшкі шмат часу адбіралі рэдкія кнігі па мастацтву, якія ён невядома дзе даставаў і якія ён старанна канспектаваў, у шумных студэнцкіх гулянках ён амаль і не ўдзельнічаў,— гэтыя гулянкі заканчваліся далёка за поўнач, і час ад часу пасля іх у інстытуце выбухаў чарговы скандал.
На трэцім курсе Лёшка ашарашыў студэнтаў: хоць ён вучыўся няблага, нічога яму не гразіла, як некаторым хвасцістам, ды ён перавёўся на завочнае аддзяленне і назаўсёды пакінуў прывабны інтэрнат.
— На студыі месца вакантнае ёсць, а тут мне ўжо лавіць нечага. Хопіць займацца самадзейнасцю, пара жыццё за рогі браць,— кінуў ён перад развітаннем Громаву загадкавыя словы.
Тады яго Громаў не зразумеў, тады ён увогуле быў наіўны, як дзіця... У той год Громаву было моташна,— закінуўшы вучобу, ён спрабаваў пісаць сцэнарыі; тады ж упершыню адчуў, што ў сцэнарыі, як і ў фільме, акрамя слоў і падзей, акрамя ўсяго, што можна паказаць на экране, павінна быць і яшчэ штосьці — тое, што нельга адразу выказаць і паказаць, што можаш толькі адчуць душою і гэтае штосьці якраз і ёсць самае галоўнае для творцы, якое пе заўсёды можаш набыць у кнігах, разумных лекцыях, у творчай майстэрні...
А Лёшка, вярнуўшыся ў рэспубліку, уладкаваўся ў сцэнарную калегію на студыі. І там, як і ў інстытуце, ён адразу ж стаў прафдзеячам, яму ўдала падыходзіў чорненькі акуратны касцюм, няяркі гальштук, — на той час Лёшка выглядаў гэтак жа, як часта выглядаюць многія перспектыўныя камсамольскія работнікі, у якіх, як у адзенні, так і ў паводзінах, здаецца, няма нічога лішняга і непрадуманага.
І яшчэ — гэта ўжо было зусім нечаканасцю для Громава — Лёшка цішком, без лішніх заяў і абяцанняў накатаў сцэнарый фільма, які тут жа на студыі запусцілі ў вытворчасць.
Сцэнарый Лёшка напісаў у час: у краіне дружна і смела загаварылі пра развянчанне культу асобы, пра цаліну, пра наватарства, пра новае пакаленне... І ўжо аднекуль выходзілі на трыбуны, да п’едэсталаў помнікаў паэты, амаль аднагодкі Громава, якія, адчайна б’ючы сябе ў грудзі кулакамі, гучна, нараспеў, як галосячы ўсё роўна, чыталі смелыя вершы і паэмы, дзе яны асуджалі, крытыкавалі, павучалі і, канечне, каяліся... Гэта было на той час модна: каяцца ўслых перад тысячным натоўпам — за сваю чэрствасць, за сваю нясмеласць, за здраду памяці, за здраду ў любові, а затым, як узнагароду — слухаць доўгія гучныя авацыі, бачыць захапляльныя позіркі прыхільнікаў свежага таленту...
Громаў чытаў сцэнарый Лёшкі і здзіўляўся, — пазнаваў тыя сцэнкі і эпізоды з вясковага жыцця, якія некалі са смехам расказваў Лёшку, а між тым усё напісанае Лёшкам стала нейкім фальшывым. Той чалавек, які не вырас у вёсцы, мог не заўважыць гэтай фальшывасці, наадварот, ён бы ўзрадаваўся такому сцэнарыю, а тым болей — фільму, дзе праз лёсы занадта ўжо наіўных прасцячкоў, пад баявітую музыку надта ўдала і складна расказвалася амаль пра тое ж, пра што цяпер гаварылася на агульных сходах, пра што пісалася ў газетах і чулася штодзень па радыё... Але Громаў адчуваў, што Лёшка ў сцэнарыі схлусіў, схлусіў таму, што не сказаў усёй праўды...
Тады ж яны і пасварыліся з Лёшкам — па-маладому задзірыста і злосна.
— Мастацтва дапамагае народу пераадолець часовыя цяжкасці, — гаварыў Лёшка Громаву ў студыйным калідоры. Цяпер ён ужо мала чым нагадваў таго наіўнага хлопца, які некалі адчайна гаўкаў у прыадчыненых дзвярах аўдыторыі. Неяк зверху гледзячы на Громава, ён гаварыў:
— Канечне, мой сцэнарый — не шэдэўр, і я гэта ведаю. Але скажы мне чэсна: на сённяшні дзень і пры сённяшніх абставінах хто сказаў пра жыццё вёскі смялей? Пасля «Кавалера Залатой Зоркі» мой сцэнарый шэдэўрам выглядае. І ты гэта ведаеш. Дык чаго ж ты кіпяцішся, чаго лямант падымаеш?
— Трэба гаварыць ці ўсё, усю праўду, ці зусім не гаварыць, — стаяў на сваім Громаў.
— Ах, праўда, няпраўда!.. Які ж ты яшчэ наіўны. Зразумей, усё гэта — толькі гучныя словы... Давай гаварыць канкрэтна. Нам сягоння трэба адваёўваць права гаварыць праўду пра свой час, пра лёс нашага пакалення, апаленага вайною. Адразу гэтае права нам ніхто не дасць. І таму нам трэба дзейнічаць асцярожна, патроху... Сягоння — я сказаў, заўтра — ты скажы болей. Акрамя ўсяго, табе даўно пара глянуць на мастацтва і з другога боку,— як на сродак выхавання народа. Дарагі мой, ты ўжо — не вясковы хлопчык, прайшоўшы інстытуцкія колы, павінен разумець, што твая так званая праўда жыцця непадрыхтаванага гледача можа гэтак пляснуць, што ён не ачухаецца гадамі... Не заўсёды чалавек хоча ды і імкнецца ведаць горкую праўду жыцця, не заўсёды яна яго цешыць, і папулярнасць пустых камедый гэтаму яскравы доказ. Чалавек ведае, што ён — смяротны, што пасля смерці ад яго нічога не застанецца. Гэта — праўда. Ну і што з гэтага? Што яму — загадаеш жыўцом у магілу лезці ад трагедыі?..
— Слухай, аказваецца, ты недарэмна чытаў кнігі і слухаў лекцыі. Далёка пойдзеш! — са здзіўленнем глядзеў Громаў на Лёшку.
— У нашага пакалення адна дарога. І чым раней гэта да цябе дойдзе, тым табе будзе лягчэй жыць, — Лёшка — і гэта ўжо зусім збівала з панталыку Громава — нават і не злаваў, гаварыў усё тым жа роўным спакойным голасам: — Дарэчы, пакуль ты там заняты высокімі развагамі пра чысценькае мастацтва, я тут табе месца прабіваю. Па размеркаванні ты трапіш сюды. І запомні, праведнік, выбіць гэтае месца мне было нялёгка.
І сапраўды, дзелавая хватка ў Лёшкі была жалезная, — пасля вучобы Громаў атрымаў месца на студыі. Канечне, як маладому выпускніку ставіць самастойна паўнаметражную мастацкую карціну яму ніхто не даў ды і не мог даць, пару год Громаў быў, як гаварылі па студыі, на падхваце: там — рабіў рэкламны ролік, там — быў другім рэжысёрам. Тады ж ён і счапіўся ўпершыню з Клёнскім, які ўжо не здымаў фільмы, але, як член мастацкага савета, не даваў жыцця маладым рэжысёрам. Пачалося ўсё з нечаканай рэплікі, якую, даведзены да адчаю Громаў, кінуў Клёнскаму ў час паседжання мастацкага савета, на якім у каторы ўжо раз абмяркоўвалі ягоны адзняты матэрыял: «Усё вам у маёй рабоце здаецца не такім, якім павінна быць насапраўды. Хрысціцца, відаць, трэба раніцай, тады і зданак не будзе днём...»
Уся студыя даўно ведала гэтыя любімыя Клёнскім асцярожныя словы «мне здаецца», якімі ён мог укатаць які заўгодна матэрыял, усе даўно пасмейваліся з гэтых слоў, але каб услых сказаць, ды яшчэ гэтак рэзка...
Праз імгненне Громаў зразумеў, што зрабіў глупства, ды і рэпліка ягоная была нейкая занадта плоская, дурнаватая, калі ўжо на тое пайшло, але было позна... Відаць, калі б сядзеў ціха, то самастойную работу атрымаў бы хутчэй, а так...
— Слухай, што табе трэба ад Клёнскага? Чаго ты прэшся на ражон, калі сам яшчэ нічога не зрабіў? — злосна выгаворваў Громава Лёшка. На той час Лёшка ўжо не рабіў на студыі, ён перабраўся ў камітэт, дзе прымаў фільмы, дзе даваў заўвагі, да якіх хочаш не хочаш, а рэжысуры трэба было прыслухоўвацца. Яго ўжо ніхто іначай не называў, як Аляксеем Пятровічам.
— Гэта ж — халтуршчык, няўжо не бачыш, што ён толькі дэманструе мудрасць? — як і некалі, кіпяціўся Громаў. Але Аляксей Пятровіч, як і кожны раз, усё спакойна расстаўляў на сваіх месцах:
— Яшчэ не наш час, дарагі. Зрабі фільм, зрабі такі фільм, каб мы ім скруцілі рогі Клёнскаму. Вось тады і лямантуй, хоць з раніцы да цёмнага лямантуй на калідорах студыі, а пакуль сядзі як мыш пад венікам і не вытыркайся. Пакуль ты будзеш атрымліваць аплявухі не толькі ад Клёнскага, а нават і ад мяне. Хоць ты мне і друг, але пасада вымушае мяне, не крыўдуй, не зліняеш ад маёй крытыкі...
Аляксей Пятровіч публічна на студыйным сходзе крытыкаваў маладых нявопытных рэжысёраў, якія, нічога не зрабіўшы, пачынаюць лямантаваць і замінаць паважанаму мудраму Клёнскаму пісаць яркі мастацкі летапіс нашага пафаснага часу...
Громаў быў ашарашаны выступленнем Аляксея Пятровіча. Дагэтуль яму здавалася, што дружба — гэта нешта святое, дзеля чаго можна ахвяраваць не толькі пасадаю ці кар’ераю, а тут аказалася...
— Стары, кідай дзьмуцца, гэта табе — не вёска, гэта — кінастудыя, тут тройчы на дзень сварацца і тройчы
на дні мірацца, тут свая мараль, свая атмасфера, і хочаш таго ці не хочаш, а ты ёю прапітаешся... Каб выжыць, і мне і табе трэба круціцца, калі-нікалі мы з табою нават павінны публічна спрачацца, паліваць адно аднаго брудам... — як ні ў чым не бывала гаварыў Громаву Аляксей Пятровіч пасля сходу.
Тады Громаў, махнуўшы рукою і на Клёнскага, і на Аляксея Пятровіча, і на студыйныя плёткі, зашыўся на прыватнай і, перабіваючыся са скарынкі на ваду, пачаў пісаць сцэнарый. Ён пісаў пра сябе, пра сваё маленства, якое нечакана наблізілася, — як быццам нанава ён перажываў тое, што было некалі ў жыцці.
На прыступках чырвонай вастраверхай будыніны Громаў пашукаў вачыма сваю службовую машыну. Ягоная белая «Волга» стаяла між гэткіх жа белых і чорных машын, але Пеці ў ёй не было. Дзе ж ён? Не хапала яшчэ, каб і ён нервы рваў.
Громаў падышоў да машыны дырэктара студыі і глуха буркнуў шафёру: «Дзе мой?» — «Туды пайшоў»,— шафёр кіўнуў галавою на вядомую ўсяму гораду будыніну, у якой час ад часу дэманстраваліся недасягальныя для многіх прагляды замежных фільмаў і ў якой цяпер праводзіўся з’езд.
Тут жа, як пачуўшы, што гаворка вядзецца пра яго, з будыніны паказаўся і Пеця. У чорным скураным паліто, у гэткай жа чорнай скураной шапачцы — амаль гатовы рэжысёр. Павольна, нага за нагу, Пеця спусціўся з прыступак і, задумённа гледзячы сабе пад ногі, паплёўся да сваёй машыны.
— Паехалі, — звыклым рухам Громаў адчыніў зверцу і кінуў цяжкаватае цела на мяккае карычневае сядзенне — спераду, дзе садзіўся кожны раз і адзін, і калі вазіў гасцей.
Пеця моўчкі сеў за руль, уключыў стартэр. Машына вуркатнула і тут жа заглухла. Пеця зноў павярнуў ключом — тое самае. «Што там такое случылася?» — з гэтымі словамі Пеця вылез з машыны і палез пад капот. Потым, калі машына яшчэ разы са тры вуркатнула, Пеця, хаваючы позірк, як апраўдваючыся, кінуў: «Нешта з карбюратарам. Наўрад ці зможам...»
Сціснуўшы зубы, Громаў апёк позіркам круглы поўны, нават трохі азызлы твар Пеці — відаць, усё пранюхаў...
«Падонак. І ты — падонак», — ледзь не вырвалася ў Громава. Моўчкі вылез з цёплай утульнай цяпер ужо чужой «Волгі» і, не заплікаючы скуранкі, пайшоў да праспекта, — міма невялічкага фантана, дзе ўлетку струменілася і шыпела вада, а цяпер толькі тырчалі голыя трубкі, абсаджаныя клёнамі, міма сяміпавярховай інтурыстаўскай гасцініцы, рэстаран якой славіўся кухняю. Ля пад’езда гасцініцы цяпер тоўпілася група людзей з чамаданамі і сумкамі. Чамусьці думалася не пра сённяшні з’езд, а пра вёрткага пранырлівага Пецю, з якім працаваў дзесяць гадоў і якога, здаецца, ведаў лепш за самога сябе.
Пеця быў лепшы шафёр на студыі. Ён мог з шыкам падкаціць да пад’езда студыі, калі трэба — трымаў язык за зубамі, калі трэба — пускаў пыл у вочы, неаднойчы прыезджыя маскоўскія госці прымалі Пецю за рэжысёра і нават пускаліся з ім у творчыя дыскусіі — настолькі ў яго быў салідны выгляд і настолькі ўдала ён сыпаў прафесійным жаргонам. Пеця ведаў лёс кожнага студыйнага рэжысёра і аператара, і творчы, і асабіста-інтымны, не хтонебудзь, а ён, Пеця, забяспечваў Громава патрэбнай інфармацыяй, без якой на студыі немагчыма пражыць і якая штодня сцякалася да Громава не толькі зверху, з тых недасягальных для многіх сфер, у якіх лунаў Аляксей Пятровіч, але і знізу, ад мантажніц, шафёраў, адміністратараў, якія ўсё даўно ведалі і якія, гэта таксама ясна, разбіраліся ў кіно не горш рэжысёраў, рэдактараў і сцэнарыстаў.
Пеця быў хват, — штодня круцячыся сярод рэжысёраў, вітаючыся з многімі за руку, сяк-так зляпіўшы і прабіўшы ў вытворчасць сцэнарый дакументальнага фільма, ён апошні год усё часцей і часцей пры Громаве заводзіў гаворку пра вакантнае месца рэжысёра, спачатку на дакументальныя фільмы, а там, глядзіш, зачапіўшыся на першым паверсе, можна і на другі паверх перабрацца рэжысёрам мастацкіх фільмаў. Другія змаглі, а ён што, зломак, галавы па плячах не мае? «Калі б да майго сцэнарыя ды талковая рэжысёрская галава трапілася», — звычайна гэтак пачынаў гаварыць Пеця, калі ў машыну садзіўся хто з чужых. І тыя, чужыя, з павагаю і здзіўленнем пазіралі на Пецю, які няпрошана бесперастанку ўсё сыпаў і сыпаў прафесійным жаргонам, а Громаў у гэты час стоена пасміхаўся, бо яму было прыемна: не кожны мог пахваліцца такім адукаваным шафёрам, ды і весела было слухаць наіўна-ўпэўненага Пецю...
«Падонкі... Вакол — адны падонкі», — шапталася Громаву. Толькі цяпер ён пачаў успамінаць, што апошнія тыдні перад з’ездам Пеця быў занадта маўклівы, засяроджаны, недзе ўсё прападаў, спазняўся падаваць машыну, быццам і не Громаву трэба было праводзіць з’езд, а яму, Пецю. Апошнія тыдні Громаў быў чамусьці адзін, калі ж хто і заводзіў гаворку, то — на адзіноце, паўшэптам, азіраючыся. У тыя дні, як знарок, усё трапляўся на вочы, куды ні паткніся, нахабны тупалобы Сурачкін, які зрабіў дзве блытаныя карціны пра дыскатэкі і ўжо спрабаваў не раз тузацца з ім, Громавым, і на паседжаннях, і на сходах, спрабуючы прэтэндаваць на ролю лідэра... Быццам гэты Сурачкін і начаваў у студыйных калідорах.
Няпрошана ўяўлялася, што сёння пазней, калі сцямнее, Пеця павязе Сурачкіна з зайчыкамі за горад. Дарогаю, як і заўсёды, Пеця пачне забаўляць іх сваім вечным анекдотам: «Вот калі б я здымаў фільм па свайму сцэнарыю...» — Сурачкін з зайчыкамі будуць слухаць Пецю, паблажліва пасміхацца, потым нехта з іх абавязкова скажа: «Што ж, Пеця, табе пара ўжо станавіцца рэжысёрам». — «Мне б толькі на рэжысёрскія курсы трапіць, дыплом займець»,— скажа Пеця сваю запаветную мару. «А што ж — гэта ідэя, падумаем, паглядзім, можа, і дадзім табе накіраванне», — прагудзе Сурачкін, і ўсе засмяюцца. І яшчэ яны будуць успамінаць, хто і што гаварыў з трыбуны, як галасавалі. Мякка зыбаючыся, «Волга» будзе нізка плысці пад зямлёю, за шклом з прысвістам будуць мільгаць выхапленыя белым святлом прыдарожныя кусты, клёны, з якіх апала лісце, дамы з асветленымі вокнамі, постаці на тратуарах, а яны, адгароджаныя ад усяго гэтага шклом і металам, будуць уразацца і ўразацца ў цемру, як у ваду ўсё роўна, пакідаючы ззаду пасля сябе смуродны гаркаваты прысмак спаленага бензіну, гул магутнага матора і шырокую пустую стужку асфальту. Верагодней за ўсё пакоцяць у «Лясны», дзе белыя пакрухмаленыя настольнікі, стройныя прыгожыя, як на падбор, маладзенькія афіцыяптачкі, аркестранты на ўзвышшы і зусім мала знаёмых студыйных вачэй...
Ён ужо выйшаў на праспект, — амаль не прыкмячаючы людзей, якія ў гэтую перадвячэрнюю нару густа высыпалі з кантор, з арганізацый, устаноў, з прахадных, гледзячы на шэры асфальт зашоранымі вачыма, Громаў хутка перабіраў нагамі, адчуваючы, як у душы неадольна падымаецца штосьці брыдкае, чаго даўно не адчуваў і чаго ён гэтак баяўся.
Калі рабіў свой першы фільм, нечакана ні з таго ні з сяго Громаў пачынаў злаваць чортведама на каго; і сам, і Клёнскі, і студыя з пракуранымі калідорамі і цеснымі кабінетамі, у якіх гэтулькі гаворана-перагаворана пра грандыёзныя задумы і асацыятыўна-глабальнае мысленне, з тым вялізным здымачным павільёнам, дзе сярод драўляных і фанерных расфарбаваных дэкарацый, на фоне намаляваных на палотнах лясоў, палёў, вёсачак загрыміраваныя пераапранутыя акцёры за лічаныя здымачныя дні ўвасаблялі перад траскучай кінакамераю тыя высокія задумы, тое асацыятыўна-глабальнае мысленне, і нават увесь астатні свет, што вірыў і бурліў за сценамі кінастудыі па сваіх законах — усё тады Громаву здавалася фальшывым, ілжывым. Тады ён не ведаў, дзе прыстаць, за што ў жыцці трымацца, усё ў ягонай свядомасці развальвалася, усе каштоўнасці знікалі — не паказваючыся на людзях, з апухлым тварам ён валяўся ў гасцінічным нумары і не мог зразумець, што з ім адбываецца і што яму трэба ў свеце, у якім аднойчы з’явіўся і гэтак жа аднойчы абавязкова знікне, назусім, навечна, мільгануўшы перад гэтым пылінкаю ў сонечных промнях... І думалася тады, што ў непазбежным аднойчы прыхаваны ягоныя беды і трагедыі, якіх чамусьці не адчувалі ні бацька, ні маці, ні дзяды, ні прадзеды, а вось ён невядома за што пакараны, вымушаны штодня пакутаваць; ён мог толькі на час забыцца пра гэтае аднойчы, але пазбавіцца назусім ніяк не мог.
То былі цяжкія пакутлівыя дні, Громаў іх баяўся, як баяўся таго, што можа запіць, і таму гатовы быў рабіць што заўгодна, каб іх не было.
...Тады яшчэ ні Лінды, ні Марыны ля яго не было, на той час ля яго нікога не было, на адзіноце ён зыходзіў чымсьці цяжкім і брыдкім, што невядома калі пыльным слоем асядала ў душы.
Пазней, вызваліўшыся ад таго цяжкога і брыдкага, Громаў зноў чуў у сабе высокі шчымлівы звон па чымсьці страчаным, быццам журавы плылі пад начным восеньскім небам і курлыкалі, звалі за сабою ў далёкія нябачаныя казачныя далі, а ён, дзесяцігадовы падлетак, стаяў у двары, глядзеў на бясконцыя зоры, на той іскрысты Млечны Шлях, што дугою ахінаў зямлю, адчуваў скалелым целам халаднаваты восеньскі прастор, пах сырой зямлі, з якой толькі што выкапалі бульбу і на якую вось-вось ляжа белы халодны снег, і да слёз хацелася падняцца ўгору, над цёмнай хатаю, над цеснаватым дваром, над усёю санліваю вёскаю, у якой вядома кожная лужына і кожны парог.
Тады ён станавіўся злы і рэзкі, тады да яго было не падступіцца, тады Громаў адчуваў, што галоўнае для яго — курлыканне журавоў, пра якое не павінен забываць ні ў маладосці, ні ў старасці.
Казалі, што высокі шчымлівы звон па чымсьці страчаным адчуваўся ў ягонай першай рабоце, дзе ён гаварыў пра сваё маленства.
Увогуле тады, пасля заканчэння інстытута, калі Громаў жыў у інтэрнаце, вокны якога выходзілі на шумную вуліцу, дзе была трамвайная лінія і адкуль з шасці раніцы да дзвюх гадзін ночы неслася гудзенне машын, трамвайны перазвон, людская гамана, адкуль вечна цягнула смуродам і дымам, хоць не адчыняй фортачак, тады Громаву, як ні дзіўна, нішто не замінала сядзець за сталом да дзвюх ночы: ні вулічны шум і перазвон, ні аголенасць пакойчыка, у якім, акрамя стала, ложка і дзвюх табурэтак, болей нічога і не было, не заміналі гучныя крыкі і лямант за тонкай сцяною, ні вечнае безграшоўе, ні цьмяная перспектыва застацца без работы і быць вытураным са студыі ўсемагутным Клёнскім. Як жа яму тады было цяжка жыць, але як жа тады лёгка пісалася! Як быццам і не ён пісаў сцэнарый, а хтосьці нябачны вадзіў ягонай рукою, а Громаву толькі і заставалася то ўсміхацца, то сціскаць у адчаі кулакі і бачыць увесь час перад сабою пе спісаныя лісты паперы, а рэальнае жыццё, якое прыносіла і радасць, і боль, і горыч страты.
...Бацька не вярнуўся з фінскай, і Громаў, дзіця яшчэ, упершыню адчуў адзіноту, якая — гэтага на той час не ведаў — назаўсёды ўвайшла ў душу.
І тады, калі бачыў, як глуха кукавала маці за пустым сталом, калі хукаў на марозе на адубелыя пальцы і ўсё тузаў сякеру, што завязла ў сукаватым палене, калі са слязьмі нокаў на непаслухмянага каня, а той ніяк не слухаўся, колькі ён ні цягнуў на сябе лейцы і колькі ні крычаў, калі сам па сабе позірк затрымліваўся на шырокіх дужых мужчынскіх плячах — увесь Громаў адчуваў, што нечым аддзелены ад тых аднагодкаў, у якіх ёсць бацькі.
Хто быў таму віною? Каму ён мог паскардзіцца па свой лёс?
Ён пісаў сцэнарый, а перад вачыма ўсё маячыў паліцэйскі Картавешка, які смела заходзіў у іх хату, усаджваўся за стол на тое месца на лаве, на якім — гэта Громаў добра помніў — вечна садзіўся бацька. Гледзячы на маці, усё ловячы яе позірк, Картавешка вымаў з кішэні капшук з махоркаю, круціў самакрутку, закурваў і ўсё дапытваўся ў маці: «Ну, як, Марфа, жысць? Помач табе не трэба? Ты ж адна цяпер гаруеш, без мужчыны ў хаце. А якая гэта жысць — без мужчыны ў сяле як без рук, не жысць гэта... Калі што якое, дык ты скажы мне, Марфа, скажы, не саромейся. І ўсё мігам будзе, дроў там, дапусцім, ці яшчэ чаго».
— Не, не трэба мне помач, ты во лепей перакусі, — чамусьці маці ўсё вінавата хавала позірк і ставіла на стол закуску і да закускі.
А Картавешка ўсё смактаў сваю тоўстую, у палец, самакрутку і ўсё гаварыў, пазіраючы то на стол, то на маці:
— А можа, усё-такі трэба, Марфачка?.. Я табе скажу, Марфачка, што ўласць, яна і ёсць уласць, яна заўсягды над чалавекам была і будзе, ці — тая, савецкая, ці — гэта, новая... А нам, простым людзям, няма чаго наверх вытыркацца, нам за плуг ці за сякеру трэба дзяржацца. Вот каб з маім дзедам некалі абышліся па-людску, дык і я не чапляў бы гэту павязку. Ты што думаеш, мне соладка цяпер ля бункера дзяжурыць, на марозе калець і дубець? Але ж і нейкая справядлівасць на свеце павінна быць, вот што я табе скажу. Як з маім дзедам акцівісты некалі абышліся, дык і мне цяпер трэба з імі абыходзіцца. Толькі і ўсяго, Марфачка. Мне чужое не трэба. Што ты думаеш, мне тады не балела і не пякло, як майго дзеда ў Сібір павезлі голага? Ой, як балела, ой, як пякло! Кулак, кулак!.. А хто быў кулаком?.. Хто хлеб гасударству здаваў, можа, галадранцы, крыкуны гэтыя?.. Ён, кулак, гасударства на сваіх плячах дзяржаў, ёп гасударства карміў. Ён дняваў і начаваў на полі, спіны не разгінаў, міцінгаваць яму не было калі. Дык за гэта яго — у Сібір. Дзе ж справядлівасць, ці ёсцека яна на свеце? Э-э, Марфачка, ты яшчэ не панімаеш усёй паліцікі, каму ўсё гэта выгадна.
Картавешка кашляў, цёр кулаком вочы і зноў усё дапытваўся ў маці:
— Дык што, кажаш, помач ад новай уласці не трэба? Пры ёй, я табе скажу, такога бардаку, які некалі ў нас быў, цяпер не будзе. Немец — ён і ёсць немец, ён парадак быстра навядзе. Ты ж таксама пастрадаўшая. Быў мужчына ў хаце і — нямашака, як карова языком злізала. За чорта лысага галаву злажыў. І дзе — не ведаеш, недзе ў фінскіх балотах косці прэюць. Вот дзе справядлівасць... Э-эх, жысць наша, ядры яе маць!..
І быў Картавешка зусім не злы, быў ён нейкі свойскі, як і ўсе вясковыя мужчыны, з гэткімі ж каравымі ўчэпістымі пальцамі, у гэткай жа паддзёўцы, якія звычайна насілі мужчыны, з самакруткаю між пальцаў, з такою ж вясковай гаворкаю, толькі чамусьці ўсе яго баяліся, мо таму, што быў ён занадта ўжо за справядлівасць...
Прабіўшы сцэнарый і запусціўшы яго ў вытворчасць, Громаў адчуў мёртвую хватку Клёнскіх; паціху на студыі невядома ад каго папаўзлі плёткі пра апалітычнасць Громава, амаль на кожным праглядзе адзнятага матэрыялу чуліся заўвагі Клёнскага наконт слабой ідэйнай канцэпцыі, якую аўтару і рэжысёру абавязкова трэба праясніць, час ад часу ў праявачнай знікалі дублі, якія Громаў ужо нічым не мог замяніць.
Выйсця не было, зламаўшы гонар, ён кінуўся да Аляксея Пятровіча. Той развёў рукамі: «Стары, ты ведаеш, я — гарою за цябе, і тады, і цяпер. Ды Клёнскія яшчэ сіла, і таму нам рана лезці на ражон. Дарэчы, здымі ты з фільма лінію фінагентаў, упёрся ты ў іх, як чорт у балота, заадно паменей ляпай языком пра нядоімкі, няўжо ты не разумееш, што гэтым даеш козыры Клёнскаму? Хопіць табе і ваеннага часу. Ці трэба выстаўляць сябе аголеным? Ну, але гэта толькі мая асабістая думка. Можа, я і памыляюся, настойваць не буду. Схадзі ты лепей з паклонам да Віктара Кузьміча, перагавары, растлумач усё. Заадно і саломкі падсцялі, пахвалі яго, паказычы за вухам, — старыя гэта любяць. Сустрэчу з ім я магу арганізаваць. Ад яго многае залежыць, сам ведаеш, на якой ён пасадзе. Я пакуль што — малая сошка...»
Ён ішоў да Віктара Кузьміча, той таксама спачувальна глядзеў у вочы, ён таксама быў за з адной дробненькаю ўмоваю: дзе-нідзе зняць элементы катэгарычнасці, даць болей аптымізму, а так — ён не супроць маладых.
Вось калі б яшчэ заручыцца падтрымкаю Аляксея Мікалаевіча...
Урэшце Громаў, абышоўшы замкнутае кола, вяртаўся ў мантажную, зноў і зноў праглядаў адзняты матэрыял і разумеў: нічога не застаецца, як стаяць на сваім да канца, хай фільм кладуць на паліцу, а яго тураць з работы...
Ён перажыў той адчайны пакутлівы час, калі хутка адыходзяць, знікаюць сябры, якія дагэтуль так клянуцца ў вернасці і якімі бываеш шчыльна атулены ў шчаслівыя часы, а пры першым жа выпрабаванні яны дружна пакідаюць цябе і стрымгалоў лятуць да іншых шчасліўчыкаў, ён перажыў тыя дні, калі застаўся адзін на адзін са сваёй бядою і ніхто, хоць нема крычы, яму пе дапамог.
Громаў пасля і сам не зразумеў, як удалося здаць фільм, пачуццё засталося такое, што нейкім цудам пралез у ледзь-ледзь прыадчыненыя дзверы, якія тут жа за ягонай спіною наглуха зачыніліся, і калі б другі раз яму давялося ісці ў тыя дзверы, то цяпер нічога не атрымалася б.
Атрымаўшы ўсесаюзны прыз за фільм «Развітанне з маленствам», Громаў тут жа адчуў, што зорныя часы Клёнскіх мінаюць і таму начхаць цяпер на тэорыі Клёнскіх пра акцёрскую выверанасць як у жэстах, так і ў рэпліках, пляваць на лагічныя жалезабетонныя сцэнарыі, за якія аберуч трымаюцца Клёнскія, — рэальнае жыццё, а не прыгожыя акцёры і кабінетныя сцэнарыі рвалася на экраны, тое новае жыццё, якое Клёнскія, адгарадзіўшыся тоўстымі сценамі кінастудыі, праваронілі. Клёнскія не зведалі галоднага ваеннага маленства, як і не зведалі, што гэта такое, зашыўшыся ў кустах алешніку, давіцца слязьмі, калі цябе ні за што аддубасіць сып Картавешкі, а паскардзіцца бацьку ты не зможаш, ні сёння, ні заўтра, ні праз дзесяць год... Мудрыя Клёнскія не ведаюць, як соладка пахне скарынка хлеба, якую маці прыносіла з Бярозава, яны нават забыліся пра тое, чым поўніцца душа, калі бачыш сытую адкормленую ўхмылачку з сябе... Клёнскія многае не ведаюць, многае забываюць і таму грымяць на з’ездах.
Зноў побач, як з-пад зямлі выраслі, паявіліся сябры, зноў, так чамусьці выпадала, ледзь не штодня Громаў сустракаўся з Аляксеем Пятровічам, які да гэтага часу перайшоў на новыя, больш высокія, адміністрацыйна-кіруючыя віткі, адкуль мог даваць указанні, рэкамендацыі, цяпер ён ужо амаль ніколі не гаварыў: «Я думаю» — альбо: «Я так лічу» — не, цяцер Аляксей Пятровіч гаварыў: «Падумаем, параімся»... Якраз так ён і сказаў Громаву пра Клёнскага:
— Стары, мы тут параіліся і рашылі, што пара валіць Клёнскага, хопіць яму ваду муціць. Пачынай кампанію. Падтрымка будзе. Галоўнае, каб за табою ішлі масы...
І Громаў, арганізаваўшы масы, зваліў Клёнскага.
А потым... Што ж было потым?
Ужо шарэлася, але вулічныя ліхтары яшчэ пе гарэлі і толькі соты вокан загараліся дзе-нідзе ўтульнымі чырвона-белымі агнямі. Громаў ішоў цераз увесь горад, так і не заплікаючы скуранкі, пе зважаючы ні на стрэчных, ні на агні светлафораў, і хацелася, каб чырванашчокія поўныя міліцыянеры, якія звычайна тырчаць на ўсіх скрыжаваннях, затрымалі яго, і ён тады з асалодаю адвёў бы душу, разлічыўшыся пяцёркаю ці дзесяткаю... Але міліцэйскага свістка так і не пачуў, — ці то зпіклі на час, ці то не заўважалі. Хацелася штосьці зрабіць, тут жа, не задумваючыся, і тады, калі б ён зрабіў бы тое штосьці, мо і знікла б з душы ўсё брыдкае і цяжкае. Толькі што ён мог зрабіць між высокіх каменных будынін, сярод заклапочаных людзей, якія так спяшаліся да сваіх кватэр, у дзіцячыя садкі, у магазіны, на спатканні — кожны па сваё...
Цяперашняю парою добра было б прайсціся не па гладкаму асфальту, дзе так гулі машыны, дзе бясконцае мпагалюддзе, а па вясковай дарозе, нікога не сустракаючы, ісці і адчуваць целам восеньскую пустату і аголенасць, што прасціраюцца наўкола на многія вёрсты, адчуваць, як б’е ў твар халаднаваты сыры вецер, ад якога на вочы набягаюць няпрошаныя слёзы і які паціху вымятае з душы ўсё тлумнае і цяжкое... І ўсё глядзець, узірацца ўдалеч, дзе плоскае нізкае неба з шэрымі хмарамі неўпрыкмет зліваецца з гэткім жа шэрым бясконцым полем, пустым, без збажыны і бульбы, глядзець па чорнае бадыллё, што ківаецца пад ветрам ля гразкай цёмнай дарогі, на якой здаля ў лужынах і каляінах паблісквае сцюдзёная празрыстая вада. І калі доўга будзеш ісці па такой дарозе, то абавязкова дзесьці наперадзе, па самай лініі гарызонту, зачарнеюць стрэхі вясковых хат...
Апамятаўся ля высокай дванаццаціпавярховай блочнай будыніны, якая нічым асаблівым не выдзялялася сярод гэткіх жа высачэнных будынін, што высіліся побач.
Дом... Дзе ягоны сапраўдны дом?
Уваччу ўсё яшчэ стаяла шэрае восеньскае поле, у канцы якога цямнела вёсачка, тая пасляваенная бедная вёсачка, над якой не вытыркалася ніводнай тэлевізійнай антэны, у якой вечарамі і электрычнага святла не было, дзе зелянелі зарослым мохам стрэхі і на вуліцы восенню і вясною было не выцягнуць ног з-за гразі і лужын... Нечакана Громаў убачыў і свой двор, і тую нізкую, на чатыры акны, хату, — як быццам увайшоў ён у тыя сенцы, дзе пасечаны сякераю парог, а затым і ў хату, дзе бялее печ, па стале цямнее гладыш з малаком, а столь такая нізкая, што ледзьве рукой не дацягваешся... Відаць, толькі там і быў ягоны дом, а ўсё астатняе: студэнцкі інтэрнат і прэстыжны інстытут, дзе некалі вяліся разумныя гаворкі пра наватарскія позіркі Эйзенштэйна і Мейерхольда, пра складаныя замежныя фільмы, пра тэкст і падтэкст, пра сістэму Станіслаўскага, прыватная кватэра, гасцінічныя нумары ў камандзіроўках, гарадскія ўтульныя, з усімі выгодамі, кватэры: двухпакаёўка, трохпакаёўка, а зараз — чатырохпакаёўка, кінастудыя, дзе праводзіць цалюткія дні, ягоны кабінет — што гэта?.. Месцажыхарства, ці што?..
Падчас вучобы ў інстытуце Громаў імкнуўся зліцца з новым прыгожым жыццём; штодня ломячы, хаваючы ў сабе вясковыя звычкі і замашкі, ён стараўся як мага болей упітаць у сябе гэтае гарадское жыццё. Ды, нарэшце, надыходзілі тыя хвіліны, калі ўсё абрыдала, адчуваў, што яшчэ які дзень ці тыдзень і ён не вытрымае, сарвецца, і тады ўсё ў ягоным жыцці паляціць у невядомасць і яму нічога не застанецца, як ісці на будоўлю, у пажарнікі ці сантэхнікі. Тады ён браў на апошнія рублі білет і ехаў дамоў, туды, дзе былі вяскоўцы з шырокімі расплясканымі работаю рукамі, якія штодня хадзілі ў кірзачах ці гумовіках, нацягнуўшы на плечы шэрыя фуфайкі. Яшчэ здаля, калі падыходзіў да вёскі і бачыў калгасны двор, ферму, куды маці штораніцы бегала за працадзень, штосьці мянялася ў ягонай свядомасці. Ішоў вуліцаю, вітаўся з людзьмі, слухаў звыклую гаворку пра нядоімку, парасят, бульбу, хлеб, за якім у Бярозаве трэба цэлы дзень выстаяць, калі-нікалі бачыў фінагентаў у чорным скураным паліто, якія цыркалі па хатах, затым уваходзіў у свой двор, у сваю хату і ўвесь час адчуваў, як усё болей і болей густая ліпучая цішыня абцягвала стомленае невядома ад чаго цела. Навальваўся сон. Громаў спаў і днём, і вечарам, забыўшыся пра ўсё на свеце: і пра шумны далёкі горад, у якім даводзілася жыць па другіх, не вясковых, законах, і ў якіх ён пакуль не мог разабрацца і таму бездапаможна тыкаўся ў розных сітуацыях, набіваючы гузы і сінякі, што сляпое кацяня ў куце. Ён спаў, забыўшыся пра свой інстытут, дзе было поўна асляпляльна прыгожых дзяўчат і разумных хлопцаў у модным адзенні, якія лепей і цікавей за выкладчыкаў разважалі пра мастацтва і якія мелі лапы — гэтыя махнатыя нябачныя лапы асцерагалі дзяўчат і хлопцаў на экзаменах, у рэстаранных скандалах, адкрывалі дарогі на высокія пасады, дзе панавалі свае законы, невядомыя яму, вясковаму хлопцу. Тады ён забываў нарэшце пра доўгія маналогі майстра ў творчай майстэрні, пра ягоны павучальны мэнтарскі голас, забываўся пра маналогі другіх выкладчыкаў, якія ўсё на свеце ведалі і ўсё маглі растлумачыць, як быццам у тым, што чалавек можа ўсё растлумачыць, і ёсць найвялікшы сэнс быцця і найвялікшая радасць, ён забываў пра сваё безграшоўе і нават пра бяссілле выказаць у сцэнарыі і паказаць на экране тое, чаго ні майстар, ні выкладчыкі не ведалі і не адчувалі — тое балючае добра вядомае жыццё, без асацыяцый, без складаных падтэкстаў, без сістэмы Мейерхольда, — проста ўзяць ды і паказаць... У сне Громаў адчуваў, як яму добра ад мяккай цішыні,— нарэшце, нарэшце ён знаходзіў тое адзінае на ўсёй бязмежнай зямлі месца, дзе можна супакоіцца і адысці хоць на нейкі час ад новага гарадскога жыцця.
Дзе ж ягоны сапраўдны дом?
Мо рвануць да знаёмых?
Уявіліся ціхія прыбраныя пакойчыкі, падобныя адзін на аднаго, з цяжкімі шчыльнымі шторамі на вокнах, з чырвона-белымі сінтэтычнымі дыванамі на сценах і на падлозе, з нізкімі часопіснымі столікамі ў зале супроць вялізных каляровых тэлевізараў, з кніжнымі паліцамі, на якіх здаля блішчаць вокладкі падпісных выданняў і сярод якіх абавязковыя кнігі Маркеса, Фолкнера і Булгакава, са стэрэарадыёламі і пласцінкамі Акуджавы і Высоцкага, з мяккімі, на любую нагу, растаптанымі шлёпкамі ля парога. Уявіліся твары і постаці жанчын: і твары, і постаці былі розныя, але позіркі ў жанчын былі аднолькавыя, разгублена-запытальныя. Ён, Громаў, ведаў, — калі ні паявіся, яны ні ў чым не будуць дакараць і нават не спытаюць, калі заявіцца ў наступны раз, бо надзея даўно страчана.
Успамін быў настолькі выразны і блізкі, быццам ужо ўсё адбылося: за спіною белы разасланы ложак з мытай прасцінак), у памяці — глухаваты шэпт, якім пачынаецца доўгая начная споведзь пра штосьці загадкавае і прыгожае, вычытанае ў артыкулах, у сучасных алегарычна-фантастычных раманах, убачанае ў фільмах і спектаклях, пачутае ад суседзяў ці саслужыўцаў, а пазней, як зусім пра другое жыццё, што ніяк не датычыла раманаў, фільмаў і спектакляў, больш гучны маналог пра складаную работу, недаацэненую начальствам, якая настолькі важная, што не спіш начамі, і часам думаецца, калі яе не будзе ў жыцці, то і жыццё страціць сэнс, і таму трымаешся за яе, як за адзінае надзейнае апірышча, і яшчэ ў памяці — словы пра малога, які без бацькі зусім ад рук адбіваецца, хоць ты яго цяпер, з другога класа, у вайсковае вучылішча аддавай, каб чалавекам зрабілі, а на вуснах адчуваеш штосьці чужое і лішняе, што засталося ад пацалункаў, і вось ён, выскачыўшы на вуліцу, так нічога для душы і не пабыўшы, а страціўшы яшчэ адну надзею на цішыню і супакоенасць, адчуўшы дотык да яшчэ аднаго адзіноцтва, якіх гэтулькі шмат раскідана па вялізным горадзе ў заштораных ціхіх стандартных з усімі выгодамі кватэрах, зараз мог колькі заўгодна стаяць ля пад’езда яшчэ адной блочнай будыніны, астываючы ў стылым паветры, пытаючыся сябе: куды пайсці, дзе знайсці цяпер тое месца, у якім бы адразу забыўся пра ўсё сённяшняе: і пра выступленні, і пра Сурачкіна з валасатай тлустай рукою, і нават пра Пецю...
З якога ж часу ён пачаў адчуваць сябе ў вечнай займальнай камандзіроўцы? І хто ж выпісаў яму гэтую камандзіроўку? Хто аплочвае шчодрай рукою камандзіровачныя?
...То быў новы перыяд жыцця. На той час у Громава паявіліся грошы, ён жаніўся на Марыне, наіўненькай чысценькай другакурсніцы акцёрскага аддзялення, якая ўдала дэбютавала ў адным фільме, дзе выконвала ролю гэткай жа наіўнай рабочай дзеўчынёхі, — умела працавала на ткацкім станку, і, як пакаранне якое, яшчэ ёй не вязло ў каханні. Марына была не толькі прыгожанькай, але і рамантычнай, яна часта гаварыла: «Странно, жизнь такая странная...» — і здавалася Громаву, што акрамя ўсяго знешняга ў Марыне: і прыгожага тварыку, і стройнай постаці — ёсць яшчэ нейкі глыбокі таемны свет, да якога можна далучыцца, калі пачне жыць побач з Марынаю.
Тады ж Громаў атрымаў ад студыі двухпакаёўку. Канечне, гэта яшчэ не было раскошаю, але жыць можна. І думалася Громаву, што вось цяпер ён развернецца пасапраўднаму: зробіць чэсны фільм пра сваё пакаленне. Тады Громаў шмат гаварыў пра сваё пакаленне, апаленае вайною, пра тое пакаленне, якое хутка набірала сілу, бо нечым новым павеяла ў жыцці пасля развянчання культу асобы; паяўляліся новыя лідэры, новыя кіраўнікі творчага працэсу, сярод іх былі і тыя смелыя паэты, якія нядаўна нізвяргалі, крытыкавалі, павучалі, цяпер яны, нацягнуўшы па плечы модныя чорныя скуранкі і чорныя світэры, што было адзнакаю дзелавітасці і аскетычнасці, ужо не каяліся, бо, дабіўшыся свайго, яны амаль увесь час праводзілі ў кабінетах рэдакцый, на радыё, на тэлебачанні — занятыя справамі, яны амаль на ўсё ў жыцці глядзелі чэпкімі дзелавітымі вачыма, і мо таму паэзія іх станавілася гэткай жа занадта дзелавітай і сухой... На той час Громаў таксама толькі-толькі нацягнуў на плечы чорны скураны пінжачок, вузкія цеснаватыя блакітныя джынсы; наслухаўшыся ўдосталь у студыйных калідорах глыбакадумных разважанняў пра важную і адказную місію мастацтва, ён і сам мог падоўгу гаварыць пра тое, што чуў ад другіх.
— Наша пакаленне хлябнула і гора і сытасці, — так звычайна гаварыў Громаў на студыйных сходах,— адарваныя ад вёскі, мы не прыраслі да горада. І ў гэтым ёсць наша пакута, наша трагедыя. У фільмах нам трэба паказаць саміх сябе, раздвоеных, разгубленых перад сытасцю. Трэба паказаць чэсна і сумленна...
Але як толькі Громаў садзіўся за пісьмовы стол, ён з жахам адчуваў, што сцэнарыя не атрымліваецца. І што было таму віною — не ведаў, не мог растлумачыць.
Мінула шмат год, як ён скончыў інстытут, некалі пакутлівыя студэнцкія гады ўжо не здаваліся пакутлівымі, гэта была ягоная маладосць, і, як і ва ўсякай маладосці, у ёй цяпер Громаў знаходзіў шмат і светлага, і смешнага.
Ды і ў тым, што ён назаўсёды пайшоў з вясковага жыцця, у гэтым таксама Громаў нічога дзіўнага не знаходзіў; прыязджаючы калі-нікалі да маці, ён бачыў, што тая жыла ўсё тым жа, усё тымі ж клопатамі, якія з дня ў дзень, з месяца ў месяц былі нязменнымі: бульба, агарод, парасяты, ферма... І няўжо ён усё жыццё павінен быў круціцца гэтак жа, як і маці?..
Цяпер Громаў многае мог растлумачыць, цяпер ён добра ведаў, што жыццё чалавечае не чорнае і не белае, проста яно — у палосачку, толькі вось да болю крыўдна было, што шчымлівую мелодыю, якую некалі журавы насілі ў стылым восеньскім небе, ён ужо не адчуваў.
...Як быццам ёсць нейкі пракляты няпісаны закон для мастака, калі не маеш ні грошай, ні перспектыўнай пасады, калі табе так горка і цяжка, што хоць у пятлю лезь, якраз тады ты і можаш тварыць па-сапраўднаму. Калі ж набываеш і грошы, і пасаду, і цвярозае веданне, як і пра што пісаць, то якраз тады і адступаецца ад цябе той нябачны памочнік, які дагэтуль вадзіў няўмелаю рукою.
Як ён мог паказаць сябе, сваё пакаленне? Паказаць, як вучыўся, як прыязджаў дамоў, як здымаў першы свой фільм? Штосьці замінала Громаву гаварыць поўную праўду. Што?.. Гэтага Громаў пакуль не ведаў. І яшчэ, як у апраўданне, Громаву думалася: здымаць кіно пра тое, як робіцца кіно — яўная пагібель. Адкінуўшы ўбок незавершаны сцэнарый, Громаў прыняўся чытаць другія сцэнарыі. Нічога талковага пад рукі не траплялася. Якраз тады Аляксей Пятровіч падсунуў яму свой сцэнарый.
— Стары, — гаварыў Аляксей Пятровіч Громаву, паклікаўшы да сябе ў кабінет, — мой сцэнарый, як ты сам разумееш, у любым варыянце пойдзе. Няма жадання — не бярыся, я на цябе крыўдаваць не буду, хоць, чэсна кажучы, ведаючы твой почырк, тваю моцную руку, мне хацелася б, каб за яго ўзяўся ты. Сам ведаеш, у кіно галоўная асоба — рэжысёр. Але калі ты не хочаш, што ж, як гаворыцца, вольнаму воля, майся ў прастоях, чакаючы натхнення. Хоць, не мне цябе вучыць, рэжысёр увесь час павінен набіваць сабе руку, як музыкант... Ды і гады, гады, дарагі ты мой, так лятуць, не забывайся пра гэта... Колькі табе ўжо, а за плячыма ўсяго адна карціна.
На тым бязрыб’і Громаву нічога не заставалася, як узяцца за сцэнарый Аляксея Пятровіча. То была камедыя, напісаная на вясковым матэрыяле, дакладней, сцэны вясковага жыцця, паказаныя у камедыйным плане, — з тымі абавязковымі чудзікамі, якія толькі тым і займаліся, што гойсалі па вуліцы адзін за адным, якія зацята сварыліся цераз плот, адзявалі на галовы чорныя закопчаныя чыгункі, а ад радыкуліту спасаліся не іначай як прыкладаючы да спіны гарачыя цагліны... Яны, вяскоўцы, вечна выглядалі недарэкамі, гарою стаялі за праўду і справядлівасць і, як і патрэбна ў камедыі, пад канец фільма дабіваліся той праўды і справядлівасці. Аляксей Пятровіч цудоўна ведаў спецыфіку экрана, і таму ў сцэнарыі былі ўдала расстаўлены акцэнты: рэплікі герояў, анекдоцікі, сцэнкі з намёкамі на штосьці цнатлівае, пра што гледачы ведалі і пра што ўслых не гаварылася — усё гэта біла ў цэль: развесяліць гледача...
Громаў ведаў, што камедыя Аляксея Пятровіча пры сучасным сцэнарным голадзе пойдзе на «ўра», але, каб лепшы быў эфект ад фільма, у камедыі варта было ўзмацніць трагічную ноту. Відаць, гэта было найлепшым: зрабіць не пусценькую бяздумную камедыю, а — трагікамедыю, зрабіць такі фільм, які б выціскаў з гледача і смех і слёзы. Галоўны герой, стары вясковы чалавек, ні ў якім разе не павінен пакідаць вёскі, што трапляе пад знос. Навошта яму стандартныя цагляныя і блочныя будыніны, калі побач ёсць рачулка, зялёны луг, на якой ранкам пасецца карова...
І ён прафесійна зняў тую трагікамедыю, якая сабрала за дзесяць мільёнаў гледачоў, у прэсе пайшлі цудоўныя водгукі, Громаў на чарговым усесаюзным фестывалі ўзяў некалькі прызоў, адзін з іх адхапіў і Аляксей Пятровіч — за лепшы сцэнарый года.
Дзяўчаткі-рэцэнзенткі ўжо ваўсю пагаворвалі ў артыкулах пра громаўскі творчы почырк, пра ягоны эстэтычны ідэал, і ён, захмялеўшы ад славы, другі раз замахнуўся на фільм пра сваё пакаленне.
Тая карціна яму славы не прынесла; адны яе замаўчалі, дзе хто абвінаваціў Громава ў безыдэйнасці. Але для Громава гэта было не надта жахлівым, горай было, што народ на карціну не пайшоў. Ён знарок хадзіў у глядзельныя залы, калі дэманстравалася свая карціна, і бачыў, як пасярод сеансаў людзі валам валілі да выхаду, — як і звычайна ў такіх выпадках, са свістам, са смехам, знарок гучна ляпаючы сядзеннем. Быццам аплявухі давалі... Касавага збору карціна не прынесла, і яе хутка знялі з экранаў. Дзе хто Громава супакойваў: «Стары, трымайся, у каго не бывае?..» Тыя ж, хто зусім нічога не адчувалі і не разумелі, хвалілі ўціхую «Новае слова, проста наш народ яшчэ недарос да сапраўднага мастацтва».
Громаў слухаў суцяшальнікаў, згодна ківаў галавою і разумеў, што нічога дарма не праходзіць. Тыя вузенькія, у дудачку, штаны і занадта шырокі ў плячах клятчаты пінжак, якія ён насіў у студэнцтве, затым — першыя блакітныя джынсы, перакупленыя з чыіхсьці засаленых рук, першая «рэжысёрская» шапачка, пазней — доўгачаканы чорны скураны пінжачок — усё гэта было не проста адзеннем, усё гэта з гадамі шчыльна і надзейна аблягала душу і памалу разам з цыгарэтным дымам і глыткамі каньяку, разам з бясконцымі пасляпрагляднымі разважаннямі пра творчы почырк Феліні і Антаніоні адгароджвалі нябачнага памочніка, які некалі так памагаў...
Громаў пачаў шукаць вінаватых і, канечне, тут жа знайшоў. Тады ж ён і развёўся з Марынаю, бо пры ўсім жаданні не мог болей быць у адной кватэры з прыгожай тэатральна-экзальтаванай жанчынаю, якая ўвесь час паводзіла сябе так, як перад кінакамераю на здымачнай пляцоўцы, і не толькі на студыі ці ў гасцях, гэта яшчэ можна было б вытрымаць, але ў сваёй кватэры на кухні і нават, калі Громаў заставаўся з ёю адзін на адзін у ложку — увесь час, як толькі на вочы патыкалася Марына, Громаў адчуваў, што яна кагосьці фальшыва іграе, відаць, тое акцёрскае інстытуцкае і студыйнае жыццё настолькі ўвайшло ў Марыну, што яна ўжо ніколі і ніяк пе магла пазбавіцца звычкі закатваць з любой нагоды вочы і гаварыць, расцягваючы адно і тое ж: «Странно, жизнь такая странная...» — як быццам час для Марыны мог спыніцца і яна засталася ўсё той жа, семнаццацігадоваю. Ад яе ігры Громаў паціху вар’яцеў, і таму развод — гэта было найлепшым выйсцем.
Кватэру ён пакінуў Марыне, сам перабраўся жыць у студыйны інтэрнат, тады яго ледзьве не штодня бачылі на студыі ў мятым адзенні, няголеным, каторы месяц ён быў у прастоі, ля яго вечна круціліся сябры: асвяціцелі, шафёры. Громаў часта невядома каму глуха скрозь зубы гаварыў: «Дзярмо, усё — дзярмо...» Ён мог нагрубіць і нахаміць каму заўгодна, і прыстойныя людзі шарахаліся ад яго, як ад пракажонага.
Аднойчы пасля чарговага загулу Громава выклікаў да сябе ў вялікі кабінет з падвойнымі дзвярыма Аляксей Пятровіч. Гледзячы ў пачырванелыя вочы Громава, ён суха сказаў:
— Выбірай сам... Ці навечна развітаешся са студыяй, ці тэрмінова жэнішся і возьмешся за экранізацыю нацыянальнай класікі.
Аляксей Пятровіч пазваў імя пісьменніка, які нядаўна пайшоў з жыцця, але паспеў напісаць — і ўсе гэта ведалі і адчувалі — класічныя раманы.
— Чым аддаваць экранізацыю заезджым гастралёрам, бярыся ты за гэту работу. За даволі адказную работу, — закончыў Аляксей Пятровіч, неяк нерухома гледзячы ў вочы Громава.
— Я згодзен хоць з заўтрашняга дня, — сказаў Громаў перасмяглымі вуснамі — хоць пасля ўчарашняга і балела галава, але ёы ведаў, што не кожнаму і не кожны дзень давалася такая магчымасць... Ён цвяроза разважыў, што адкрывае перад ім экранізацыя класікі.
— Не... За экранізацыю возьмешся толькі тады, калі
зноў жэнішся.
— Чаму? — ледзьве не зароў Громаў. — Якая каму сабачая справа да майго асабістага жыцця?
І тут Аляксей Пятровіч таксама ўзарваўся, нерухома гледзячы ў пачырванелыя вочы Громава, гучна закрычаў:
— Мне абрыдла, што пра цябе па студыі ходзяць анекдоты. Мне не трэба, каб кожны дзень кожны асвяціцель мог хваліцца, што піў разам з Громавым. Дарагі ты мой, надыходзяць другія часы і з п’янкамі пара завязваць. Я проста гэтага не дапушчу. І яшчэ хачу табе сказаць: думаю выпусціць цябе за мяжу, каб ты глянуў другога жыцця. І неаднойчы паедзеш. Да цябе ніколі нічога талковага не даходзіла ў час і не даходзіць цяпер. І апошняе, запомні, — данясуць хоць раз, што на рабоце будзеш закладаць за каўнер, лічы, што ты мяне больш не ведаеш і нашай сённяшняй гаворкі не было. Так што — выбірай. Цяпер можаш з майго кабінета вымятацца і сам разбірайся ў асабістым жыцці. Ты ўжо — не хлопчык, і я цябе ўгаворваць і перавыхоўваць не збіраюся.
— Калі можна падпісаць дагавор?
— Паўтараю: толькі пасля таго, як будзе штамп у пашпарце. Даю два месяцы тэрміну. Іначай — дам каманду на заключэнне дагавору з другім рэжысёрам і сцэнарыстам. Ты ведаеш: як я сказаў — так і зраблю...
Так, Громаў ведаў, што Аляксей Пятровіч робіць усё так, як гаворыць. І не толькі Громаў пра гэта ведаў.
Чым вышэй падымаўся па службовай лесвіцы Аляксей Пятровіч, тым больш строгім і непрыступным станавіўся ён, апошнія гады нават Громаў не заўсёды мог пагаварыць з ім у адкрытую, а тым болей не заўсёды мог зразумець нечаканыя рашэнні Аляксея Пятровіча. Адзінае, што разумеў Громаў — у Аляксея Пятровіча цяпер было сваё кола знаёмых, і гэтыя новыя знаёмствы патрабавалі ад Аляксея Пятровіча строгасці і непрыступнасці. Тое, што звычайна гаварыў Аляксей Пятровіч на студыйных сходах, на вузкіх і шырокіх пасяджэннях, было лагічным, правільным, тыя складаныя праблемы, на вырашэнне якіх нацэльваў Аляксей Пятровіч і рэжысуру, і рэдактуру, і сцэнарную калегію, уражвалі гэтак моцна, што лёс звычайнага чалавека ў параўнанні з гэтымі нявырашанымі праблемамі здаваўся такім нязначным, што пра яго і думаць не хацелася.
І зноў у каторы раз Громаў адчуў сябе так, быццам ён стаяў перад насцеж адчыненымі дзвярыма, у якія яго хтосьці неадольна заганяў і яму трэба было выбіраць: ці ісці ў тыя дзверы, за якімі адкрыецца новае невядомае жыццё, ці застацца тут, дзе асвяціцелі, шафёры, знаёмы прадавец Юзік у віпа-водачным аддзеле бліжэйшага ад студыі гастранома.
Дзверы адчыніла Лінда. Ля яе паўнававатых ног цёрся Рэкс, — неміготкімі круглымі вачыма холадна глядзеў на Громава. Вялізны, ледзь не з цяля, чорны гладкі дог з гэткім жа гладкім, што бізун, хвастом раздражняў Громава, колькі разоў Громаў рашаў пазбавіцца дога, але як толькі пачынаў гаварыць пра гэта Ліндзе, тая лагічна і хутка даказвала, што цяпер без сабакі ў горадзе амаль і немагчыма абысціся, вунь колькі кватэр абчысцілі, няўжо і ён гэтага ж хоча?..
Убачыўшы Громава, Лінда шырока пазяхнула, бліснуўшы залатым зубам, і спакойна абыякава сказала: «Што так рана? А я думала, з гасцямі завалішся».
Занадта распаўнелая пасля нараджэння Аліка Лінда ў расшпіленым знізу японскім халаце, чорны гладкі Рэкс ля яе ног тут жа спляліся ў свядомасці ў штосьці суцэльнае, быццам Лінда і Рэкс былі якраз тым самым брыдкім і цьмяным, што не давала спакою.
Стараючыся не глядзець на Лінду, Громаў моўчкі, не разуваючыся ў прыхожай, пайшоў у свой кабінет. Уключыў святло і тут жа шчоўкнуў за сабою замком. Не распранаючыся, лёг на канапу.
Пісьмовы дубовы стол насупроць канапы, на якім стаяла пішучая машынка і дзе ў беспарадку валяліся кнігі, часопісы, непрачытаныя геніяльныя сцэнарыі, кніжная сценка з падпіснымі выданнямі, бліскучая дарагая чэшская люстра, што звешвалася са столі, карычневы паркет, прыхаваны зялёным дываном,— усё гэта, як і сцены кабінета, абклееныя фінскімі шпалерамі, нечакана набыло рэальную магічную сілу і ціснула, душыла з усіх бакоў, як адзенне з чужога пляча, цеснае і няўклюднае...
У вочы кінуліся свае партрэтныя здымкі, што блішчэлі як у кніжнай сценцы на фоне падпісных выданняў, так і на сцяне над пісьмовым сталом. Большасць з іх была зроблена аператарам Сашам на натурнай пляцоўцы, калі здымаўся чарговы фільм — гэтыя здымкі часта змяшчаліся ў газетах, — але нямала было і такіх, што прывозіў з фестывальных паездак: ён з вясёлай белазубай усмешкаю і побач такія ж вясёлыя ўсмешлівыя вядомыя ўсёй краіне рэжысёры, акцёры — як адзінае непарушнае брацтва, у якім старонніх ніколі не бывае, і тое, што ён, Громаў, быў прыняты ў гэтае брацтва, прыносіла дагэтуль пачуццё радасці, гонару і нават шчасця...
Громаў падняўся з канапы і пачаў зрываць са сцен фотаздымкі. З асалодаю ён ірваў сябе, сытага і самазадаволенага, таго, які стаяў у белым джынсавым касцюме ля вясковай хаты, накінуўшы белы кажух на плечы, без шапкі, на фоне цёмнай сцяны хаты і гэтакага ж белага, як ягоны касцюм, снегу... Гэта было здорава: паказаць усім, што ён — не хіленькі гарадскі інтэлектуальны пай-хлопчык, а свой у дошку хлопец, які сваім гарбом усяго дасяг: і славы, і грошай, вырваў іх у інтэлектуальных пай-хлопчыкаў; і між тым застаўся ўсё тым жа вясковым мужчынам, які пры патрэбе можа і касіць, і плуг трымаць у руках, і сякеру, моцны, дужы, бо мае здаровыя карані... Рваў ён і таго какетлівага мужчыну, які з зухаватаю наігранаю ўсмешачкаю налаўчыўся паказвацца на людзях: ці то на студыйным урачыстым сходзе, калі нетаропка ўсаджваўся ў першым радзе прэзідыума і зверху па-гаспадарску акідваў позіркам прыціхлую запоўненую людзьмі залу, ці то ў кінатэатры падчас прэм’еры свайго новага фільма, калі выводзіў на сцэну здымачную групу, ці то ў фестывальнай паездцы, калі з раніцы да вечара адчуваеш сябе ў салодкім зыбучым тумане і мо таму з твару не сыходзіць усмешка. Гэту ўсмешку — толькі цяпер Громаў адчуў і зразумеў — ён неўпрыкмет пераняў ад Марыны, нават калі і пе хацелася ўсміхацца, Громаў мог усміхацца, і ніхто, як здавалася, не прыкмячаў фальшывасці.
Так і не супакоіўшыся, Громаў лёг на канапу. Нерухома ляжаў і адчуваў, як давіць, сціскае цішыня, — цяпер зусім не тая, якую калісьці адчуваў у вёсцы, калі разбіты ўшчэнт вяртаўся з горада. Хай бы лепей звінеў трамвай над акном ці гудзелі машыны, як некалі...
Не вытрымаў, падняўся, скінуў з сябе чорную югаслаўскую скуранку, адвязаў і шпурнуў некуды ў кут гальштук, які пятлёю давіў шыю, адключыў тэлефон і выключыў святло. Толькі тады, у цемры, стала лягчэй.
Ён ляжаў на канапе, курыў, і, гледзячы ў цемру, бачыў сябе, малога, якому марылася пра кіно, як пра найвялікшы цуд у свеце, — гэтага малога разам з другімі дзецьмі кіншчыкі ганялі ад вокан драўлянага прадаўгаватага клуба, у якім пасля вайны зрабілі зернясховішча. Чым было для хлопчыка тое даваеннае кіно, той белаваты пучок святла, што, пераліваючыся ў клубах дыму, конусам біў ад чорнага траскучага апарата на белую прасціну, той маторчык, які вечарам гучна і нязвыкла тарахцеў на ўсю вуліцу пад чорным зорным небам, тыя ўсемагутныя кіншчыкі, якія смела бралі вясковых прыгажунь за плечы, бо былі яны не хто-небудзь, а — кіншчыкі?..
Потым нечакана ні з таго ні з сяго, як зусім пра другога чалавека і пра другое жыццё, думалася пра сябе, цяперашняга, пра Рэкса, Лінду... І здавалася — зніклі б з жыцця ягонага Лінда і Рэкс, то і ён тут жа стаў бы іншым, здавалася, ён ні ў чым не вінаваты, ён проста выбіраў найлепшыя варыянты...
Чарнявая прыгажуня Лінда, якая дагэтуль працавала на трох студыях і пра якую хадзіла на студыі гэтулькі плётак, нечакана паявілася ля Громава ў той час, калі ўсе ад яго адвярнуліся, не надта прыглядаючыся да Лінды, ашарашаны яе маладой смеласцю і напорыстасцю, штодня не забываючы пра строгі наказ Аляксея Пятровіча, Громаў тут жа жаніўся, тым болей што ў Ліндзе не было пі манернасці Марыны, ні залішняй какетлівасці, ні ілжывай прыхаванай гульні ў сцісласць, ад якой Громаў гэтак стаміўся, калі жыў з Марынаю. Ён ужо засумаваў па дзелавітасці і прастаце, — а якраз гэта і было ў Ліндзе, проста і лёгка яшчэ да жаніцьбы яна вытурыла з ягонага пакоя асвяціцеляў, шафёраў, акцёраў, яна адпрэчыла ад яго ўсіх мятых забулдыг і, нягледзячы на студыйныя плёткі, нягледзячы на тое, што Громаў быў нашмат старэй за яе, не адступалася ад яго, пакуль у яе пашпарце не паявіўся доўгачаканы штамп.
Не хто-небудзь, а Лінда стварыла вакол Громава глухую цішыню, у якой ён за пару год папісаў сцэнарыі і зняў фільмы па раманах вядомага пісьменніка, — перамалоўшы вядомыя раманы, на якія пісьменнік аддаў лепшыя гады жыцця, ён рашуча адкінуў у раманах усё лішняе, што замінала напоўніць фільм сваёй рэжысёрскай канцэпцыяй, балазе, што ніхто ў гэтай нялёгкай справе не шкодзіў, амаль што ўсе на праглядах ляскалі ў ладкі ад шчасця, што класічныя раманы больш-менш экранізаваны.
Ці не тады ўсё і пачалося, калі скончыліся непрыемнасці, калі ён перастаў ламаць галаву пра штосьці загадкавае і недасягальнае, калі разам з Ліндаю цвяроза глянуў па сябе і на абставіны, сярод якіх жыў, і на сваім вопыце ўпэўніўся, што лепей сініца ў руцэ, чым журавель у небе?..
Тады ў жыцці Громава ўсё пайшло як па масле: завяліся вялікія грошы, — за пару год ён атрымаў сцэнарных і пастановачных гэтулькі, колькі пісьменнік, якога ён экранізаваў, не атрымаў за ўсё жыццё — Громаў купіў «Волгу», побач віліся роем дзяўчаткі, якіх цяпер Лінда чамусьці не баялася, Громаў быў акружаны сябрамі, якія штосьці раілі, прасілі, абяцалі, памагалі, і тое, што ён быў акружаны сябрамі, было як доказам сваёй праведнасці... То быў шчаслівы для Громава час, асабліва тады, як упершыню сеў за руль свайго легкавіка, — адразу ж адчуў сябе памаладзелым год на дваццаць: прыгожым, дужым, сапраўдным мужчынам...
Ён быў высакакласны спецыяліст, шмат год яго вучылі, як рабіць мастацтва, і Громаў цяпер, маючы пасады і званні, добра ведаў, як рабіць высокае мастацтва, якое сінтэзуе ў сабе іншыя віды мастацтва: знятыя вопытнаю рукою эпізоды, зманціраваныя на мантажным стале ў пэўным рытме, разбаўленыя лёгкаю музыкаю — усё гэта, як гаварылі на студыі, лёгка кушалось і на праглядах падчас здачы фільма, і ў глядзельных залах і гэтак жа лёгка, праз дзень ці тыдзень, забывалася. Громаў рабіў касавыя, як гаварыў Аляксей Пятровіч, патрэбныя народу фільмы і памалу, слухаючы дружныя спевы крытыкаў, пачынаў верыць, што ў ягоных работах захавалася тая мелодыя, якая гучала ў першай рабоце.
У вёсцы Громаў цяпер амаль і не стыкаўся; калі ж пасля горада і студыі ён час ад часу прыязджаў туды, то яму там было сумна, вясковая цішыня і непарушнасць пачыналі гнятліва давіць, і таму, зрабіўшы збольшага сякую-такую работу, ён тут жа вяртаўся назад, у горад, дзе сумаваць на адзіноце не было часу. Увогуле, апошнія гады Громаў увесь час быў заняты, не паспяваў закончыць адзін фільм, як на падыходзе маячыў наступны, яшчэ цікавейшы. Шмат работы было ў Саюзе, дзе трэба было кіраваць пасяджэннямі, пленумамі, секцыямі — аж галава кругам ішла...
Калі ж трэба было атрымаць чатырохпакаёўку, Громаў, як гэта рабілі многія, прапісаўшы маці да сябе, забраў яе на зіму ў горад. Сяк-так маці перабыла зіму і потым, калі ён ужо выбіў чатырохпакаёўку, наадрэз адмовілася бываць у яго, — відаць, не паладзілі з Ліндаю. Хоць пра гэта маці не гаварыла, яна гаварыла толькі адно: «Я ўжо, сынок, там, у сяле, буду век дажываць, там усё са мною гаворыць, а тут мне ўсё чужое...» — «Цябе, можа, Лінда крыўдзіла?» — дапытваўся на ўсякі выпадак Громаў — у тую зіму ён у горадзе амаль і не бываў, прападаў у экспедыцыі са здымачнай групай. «Не, дзеткі, чым яна магла крыўдзіць: есці давала, спаць было дзе... Што мне, старой, болей трэба?» — казала маці, але Громаў нутром адчуваў, што нешта нядобрае было між Ліндаю і маці,— бачыў ён добра зпаёмы халаднаваты бляск вачэй Лінды, бачыў яе сціснутыя ў палосачку вусны... Хоць Лінда была разумніца: ні разу Громаў не чуў, каб яна павысіла голас на маці, а тым болей яна не сварылася на маці, як некаторыя гарадскія нявесткі.
Маці паехала ў вёску вясною, там яна нават засадзіла агарод, завяла падсвінка, і здавалася, што ў яе жыцці ўсё пайшло ладам, толькі жыві... Ды глыбокай восенню, на зіму гледзячы, яна памерла, — адна, у халоднай няпаленай хаце. І ў тым, што стары чалавек, пражыўшы доўгі век, памёр, у гэтым Громаў нічога дзіўнага і нязвыклага не бачыў, — цяпер ён увогуле на ўсё ў жыцці мог даць разумнае тлумачэнне...
Громаў паспакайнеў, паразумнеў, перастаў рабіць глупствы, якія рабіў у маладосці, у яго, як і ў Аляксея Пятровіча, цяпер таксама завялося сваё кола знаёмых, трапіць куды старонняму было нялёгка, у асноўным ягонымі сябрамі былі вядомыя рэжысёры, акцёры, аператары, кіраўнікі розных устаноў і арганізацый — тыя людзі, якія пры патрэбе маглі рэальна памагчы, дастаць, выбіць, арганізаваць... Гэтыя новыя знаёмыя паявіліся ў Громава пасля таго, як жаніўся на Ліндзе, — чым болей Громаў жыў з Ліндаю, тым больш здзіўляўся яе ўменню заводзіць патрэбныя знаёмствы з жонкамі нужных людзей. Толькі пасля жаніцьбы Громаў уведаў, што Лінда — нейкая сваячка Аляксея Пятровіча, дзесятая вада на кісялі, як са смехам гаварыла сама Лінда. І яшчэ яна казала, што лепей будзе, калі пра гэта сваяцтва ніхто не будзе ведаць.
Як гэта бывае з людзьмі, у жыцці якіх усё ідзе запланавана-гладка, Громаў неяк аж памаладзеў, пакруглеў, з ягонага твару ніколі, ні зімою, ні вясною, не сыходзіў загар, які ён падтрымліваў у працэдурным кабінеце. Ён занадта хутка прывык да новага жыцця, у якім адчуваў сябе, як падчас гульні па добра распрацаваных правілах: прэзідыумы сходаў, штогоднія фестывалі, сустрэчы з гледачамі, здымачныя дні, мантаж матэрыялу, прэм’еры, машына з вясёлым паслухмяным Пецем, Лінда ў кватэры, якая толькі тым і займалася, што гадавала Аліка — усё гэта цяпер было ягоным жыццём, зусім не падобным на тое, вясковае, і нават не студэнцкае, калі галадаў, недасыпаў і не ведаў, што яму трэба. Цяпер Громаў добра ведаў, што яму трэба ад жыцця, і ў гэтым новым жыцці яму было добра і ўтульна, як у белым штацкім джынсавым касцюме, у якім здымаўся ў рэкламных роліках. Як і многія вядучыя рэжысёры, Громаў падумваў пра класічнасць — апошні час у кожнай новай карціне ён адводзіў сабе невялічкую эпізадычную ролю, час ад часу арганізоўваў у кінатэатрах тэматычныя прагляды сваіх фільмаў. Громаву здавалася, што ўвесь час ён як бы падымаецца ўгору па нейкіх вітках, адкуль мог спакойна глядзець на звычайнае жыццё-быццё звычайных людзей.
І яшчэ, калі Громаў на адзіноце разважаў пра жыццё, ёп прыходзіў да высновы, што ў адных яно праходзіць на заводах і фабрыках ля гулкіх чорных станкоў, у другіх — ля прыбораў у інстытутах, у трэціх — на ферме ў сяле ці ля таго ж траскучага трактара, а вось ягонае — так склалася — на студыі, ля кінакамеры, у мантажнай, дзе слепіць вочы... І ў гэтым ягоным жыцці, як і ў жыцці кожнага чалавека, маюцца свае правілы і законы, якім хоча ён таго ці не хоча, а вымушаны падпарадкоўвацца.
Занадта добра ведаючы, як здымаць і пра што здымаць, Громаў ужо і не ўспамінаў пра той шчымлівы меладычны звон, які чуў некалі, і мо таму, так сталася, зусім не прыкмячаў, як мільгалі гады. Ён не прыкмячаў, як побач падрастала новае пакаленне, якое спрабавала гаварыць пра свае дыскатэкі, пра халодныя няўтульныя пад’езды, пра сваіх дзяўчатак, падобных адна на адну, як скураныя чорныя пальчаткі, якія можаш з лёгкасцю мяняць, абы былі грошы.
І толькі як знарок, як намёк на сённяшнія непрыемнасці, зімою ў яго быў непрыемны выпадак, пасля якога ён адчуваў сябе не тое што разгублена, а проста ніякавата...
Пасля чарговай прэм’еры ў Доме кіно Громаў пазнавата вяртаўся дамоў. У сваім пад’ездзе ён сутыкнуўся з купкаю падлеткаў, год па пятнаццаць-шаснаццаць, не болей. Звычайна ў пад’ездзе гарэла лямпачка, але на гэты раз святла не было, падумалася, што тыя ж падлеткі яе ці то выкруцілі, ці то пабілі... Увогуле з гэтымі лямпачкамі была цэлая бяда: толькі ўкруціш і ўжо няма... Па галасах Громаў зразумеў, што тут былі і дзяўчаткі, усе яны курылі і гучна, як знарок усё роўна, рагаталі немаведама чаму...
Ён усё яшчэ быў пад уражаннем свайго выступлення перад гледачамі, калі гаварыў у мікрафон пра пачэсны абавязак старэйшага пакалення, пра важнасць і адказнасць задач, якія стаяць перад народам — узмоцненыя мікрафонам словы адбіваліся ад сцен і вярталіся да яго, таму, каб не збіцца, Громаў гаварыў і гаварыў, стараючыся не слухаць сваё рэха... Цяпер жа, калі ступіў у цёмны неасветлены пад’езд, Громава непрыемна ўкалоў гэты, як падалося, нахабны рогат сярод цемры, у якой, як у адзіным жывым клубку, шавяліліся, церліся адна ля адной, як рыба на нерасце, постаці, абцягнутыя балонневымі куртачкамі.
Ён не вытрымаў, калі праходзіў побач з імі, спыніўся і гучна сказаў:
— Што, лепшага месца не знайшлі, дыскатэк мала? Людзям спаць трэба, а вы тут балдзёж устроілі.
— Якое тваё дзела, дзядзя? — адтуль, з невядомасці, з нейкім нават выклікам данёсся малады тонкі дзявочы галасок. І тут жа, як толькі Громаў пачуў гэты нахабны галасок, у памяці ягонай паўсталі аднолькава апранутыя дзеўчынёшкі, — у балонневых куртачках, у джынсах, у вязаных шапачках, падобныя як дзе кроплі на хлопцаў і паходкаю, і замашкамі, і ўменнем нечакана, рэзка гыркнуць на любога і ў любое імгненне, зусім не зважаючы ні на ўзрост, ні на пасаду... Чамусьці падалося, што толькі ад іх, гэтых дзяўчатак, і сеецца распуста.
— Ну-тка, вымятайцеся адсюль, пакуль не позна, саплякі, — ён ужо не мог стрымаць сябе.
— Яшчэ невядома, хто тут сапляк... — тонкі дзявочы галасок быў усё той жа: настырны і нават абразлівы.
— Во сучка!..
Ён не бачыў, хто з ім гаворыць, — ступіў да гурту і працягнуў руку наперад, каб учапіцца рукою за якую балонневую куртачку, няважна за чыю...
— Боб, засвяці фраеру між фанароў, — пачуў ён хлапечы басок. Па ягонай працягнутай руцэ зверху чымсьці стукнулі, рэзка і балюча, як не зламалі... І яшчэ яму хтосьці засвяціў па галаве, — ззаду, па патыліцы, аж зляцела норкавая шапка...
Калі падлеткі рассыпаліся, растаялі ў цемры, ён, стоячы ля ліфта з дрыжачымі рукамі, усё яшчэ ніяк не мог прыйсці ў сябе. Затым стрымгалоў кінуўся ўслед за імі да выхаду, — на двары ўбачыў чорныя цені на бледнафіялетавым снезе, што бязгучна ўроссып шухнулі за дом... Толькі тады Громаў спыніўся, зразумеў, што цяпер нічога не зробіць і нікога ён не дагоніць.
Яму не было шкада норкавай шапкі, яго калаціла ад другога: яны засталіся без пакарання... І яшчэ ва ўсім, што здарылася, было штосьці няправільнае, якое нечакана ні з таго ні з сяго ўварвалася ў жыццё.
Пасля ўжо, тыдні праз два, калі трохі адлягло ў душы, ён часта гаварыў Ліндзе пра натоўпы бяздумных валасатых падлеткаў, якія нічога не ўмеюць рабіць, а толькі тунькаюцца вечарамі ў цёмных неасветленых пад’ездах, ён падоўгу разважаў услых пра нечаканую невытлумачальную жорсткасць сярод выхаваных культурных людзей, пра лёгкасць і ўсёдазволенасць моладзі. Лінда слухала яго, і часта не то ўсмешачка не то насмешачка паяўлялася на яе вуснах, — тады Громаў заціхаў, яму станавілася няёмка, як бывала на першым годзе іх сямейнага жыцця, калі з Ліндаю подручкі паказваўся ў гасцях ці на праспекце і прыкмячаў, як з асуджэннем і насмешкаю людзі разглядалі яго і Лінду, маладзейшую на дваццаць год...
Ён адчуваў, што хутка пакіне Лінду,— без скандалаў, без слёз і істэрыкі, штосьці злое ўсё больш і больш падымалася ў ім, калі думаў пра Лінду. І ўсё часцей думалася, што яна віною ўсяму. Вось толькі калі б не работа і не пасада, то ён, відаць, крутануў бы сваё жыццё на новы, больш высокі віток... Калі б не работа і не пасада...
Цяпер ён ляжаў на канапе з пачуццём, быццам яго насільна распранулі і выпхнулі на сцэну перад гледачамі.
«А работы, мае ранейшыя работы, яны ж — захаваліся», — ён стараўся ўхапіцца за тое адзінае, за што мог ухапіцца. Прэм’еры, артыкулы ў газетах і часопісах, апладысменты пасля выступленняў і, галоўнае, фільмы, ягоныя касавыя фільмы, якія так хвалявалі і цікавілі гледачоў; яны ж і цяпер ляжаць у студыйнай фільматэцы, іх у яго ніякі Сурачкін, ніякія зайчыкі не маглі адняць.
Гэты Сурачкін і зайчыкі... Яны ж зусім не ведаюць жыцця, яны ж — толькі разбураюць, а не ствараюць... Прыкрываючыся праблемнасцю, яны толькі разбэшчваюць свядомасць гледача. Што хочуць яны сказаць? Няўжо яны спадзяюцца перавярнуць усё, што да іх адладжана гадамі. Пойдзеш, нідзе не дзенешся, пойдзеш і ты, Сурачкін, у тыя ж вароты, у якія пайшоў ён...
Такімі думкамі Громаў стараўся заглушыць у сабе тое цьмянае і брыдкае, што пе давала спакою.
Казалі, што праз тыдзень пасля з’езда пахудзелы і ўчарнелы, нечакана пастарэлы Громаў заказаў у студыйнай фільматэцы ўсе свае карціны. Два дні ён не вылазіў з глядзельнай залы. Калі выйшаў адтуль, ён быў маўклівы і ціхі, як ніколі, пухліны пад ягонымі вачыма так і не спалі. І яшчэ казалі, што якраз у тыя дні Сурачкін ужо смела хадзіў па студыйных калідорах і, гучна смеючыся, хваліўся, што толькі сустракаў Громава і позірк у таго быў, як у карцёжніка, які ўсё, што меў, паставіў на апошнюю карту, ды яна аказалася бітаю...