Запрашаю разабраць сітуацыю, у якой нядаўна апынуўся Антонаў — прыкладны сем’янін, член прафкома навукова-даследчага інстытута, без пяці хвілін кандыдат матэматычных навук. Для больш поўнага і, як скажа шаноўны крытык, рэальнага ўяўлення можна сказаць, што чалавек ён ціхі і спакойны, яшчэ не заплыў тлушчам, але ўжо і не спартсмен-разраднік з белым шыракаватым тварам, на якім позірк спакойных, як бы затуманеных вачэй сведчыў, што ў гэтага чалавека было юнацтва, захапленне другім чалавекам — нешта, што прынята называць каханнем,— потым жаніцьба, а з ёю заспакоенасць і ціхае таемнае жаданне згубіць гэту заспакоенасць... Карацей, калі вам ужо ля трыццаці пяці і вы жанаты, паспрабуйце ўявіць на месцы Антонава сябе і дапоўніць вобраз тымі рысамі характару, якія ёсць у вас. Калі я не памыляюся — жаніцьба прынесла вам шчасце, поўнае і абсалютнае, то нічога не змагу вам параіць, акрамя адзінага: адкласці твор убок...
Пачнём з таго дня, таго звычайнага знаёмства, якое адбылося, калі Антонаў ехаў да знаёмых у вёску: народу было процьма, і, праціскаючыся ў аўтобусе, лепей уладкоўваючыся, Антонаў нечакана заўважыў побач дзяўчо — невялічкае, з тонкай шыяй, вірлавокае, як бы здзіўленае нечым і таму ціхае. Сам не ведаючы чаму — мо так многа было твараў, гоману, таўхатні, а мо з-за гэтага задумленага здзіўленага погляду,— Антонаў сказаў:
— Якая прыгожая дзяўчынка! І ў якім жа ты класе?
У адказ пачуў ціхае, з затоеным гонарам, як уздых:
— Я ўжо студэнтка.
Тады ён рашыў жартаваць і стаў гаварыць. Па яе вачах бачыў, што яна ад усёй душы паверыла хітраспляценню слоў пра загінуўшыя цывілізацыі, якія быццам ён, Антонаў, як гісторык адкрыў недалёка ад горада, праводзячы раскопкі,— перад сустрэчаю з дзяўчынкай, днём, Антонаў выпадкова прачытаў кніжку пра верагоднасць існавання на зямлі высокаразвітых цывілізацый, якія нечакана і амаль бясследна зніклі: ці то паляцелі за прыгажосцю на другія планеты і галактыкі, ці то пасля вялікага роздуму спалілі сябе бомбамі,— так што перад дзяўчынкай ён адчуваў сябе прафесарам, а то і акадэмікам гісторыі і на свой дыплом матэматыка мог спакойна махнуць рукою.
Яна глядзела на яго адкрытым і спакойным позіркам — заўважаць тут было нельга, тут можна было толькі адчуваць,— як глядзяць у задуменні з берага рачулкі на ваду, што бясшумна праплывае міма: гойдаюцца хвалі, калі-нікалі слабы ветрык наганяе маршчыны на паверхні,— не ведаючы, чаму і навошта, глядзіш на ваду і забываеш, што перад табою толькі вада, тыя малекулы і атамы, якія ў сваім спалучэнні мірыядамі праносяцца міма, і ты ім абыякавы, і твой спакой, і твае думкі, і наогул, што агульнага між табою і імі?..
Мінуў год.
І зноў быў аўтобус, і зноў былі людзі, якія націснулі збоку, адпіхнулі ад рада крэслаў,— Антонаў праціснуўся да другога, дзе вальней, і тут убачыў яе, як назваў упершыню, дзяўчынку: сядзела ля акна чалавек праз восем. Яна адразу ж яго пазнала. Калі Антонаў заўважыў дзяўчынку, яна ўжо разглядвала яго. Сустрэўшыся позіркамі — у гэтым было нешта матэрыяльнае, быццам яны ўзяліся за рукі,— дзяўчынка ўсміхнулася; як бы новае больш яснае святло асвяціла яе твар у гэты надвячорак, а так нічога не змянілася: ні вусны, ні шчокі — усё аставалася, як і было.
Антонаў усміхнуўся таксама, відаць, усмешка выйшла казённа-разгубленай, бо ён і не чакаў пабачыць дзяўчынку, тлумачыў, што нічым добрым гэта не скончыцца, яшчэ адно расчараванне, а потым іх, магчыма, ужо і не будзе, бо калі не будзеш спадзявацца, то і не будзеш расчароўвацца, а так, не сустракаючыся, можна хоць у думках спадзявацца, але на што спадзявацца — ніводзін чалавек на свеце не змог бы растлумачыць Антонаву, не гаворачы ўжо пра самога сябе. Антонаў пасля, праз гады, як старонні, быццам усё гэта прыснілася, даволі часта ўяўляў: вот ён паварочваецца, прабіраецца ў гуле аўтобуса праз хвіліны і секунды, што адлічвае стрэлка гадзінніка на ягонай руцэ — дзіўна, тады ён чамусьці заўважыў і запамятаў, колькі было гадзін: пятнаццаць хвілін шостай,— і тут дзяўчынка бачыць яго: потнага, у расшпіленым паліто, са злосным выразам твару...
Антонаў кіўнуў ёй галавою, адвёў позірк ад твару, каб праз хвіліну зноў глядзець, як піць ваду засмяглымі вуснамі, не адчуваючы спярша, якая яна, цёплая ці халодная. Дзяўчынка глядзела на яго, і ў яе позірку не было той ілжывай шматзначнасці, калі дарослыя мала знаёмыя, а то і зусім не знаёмыя мужчына і жанчына глядзяць адно другому ў вочы. І тады Антонаў падумаў, што за гэты прамежак часу — калі часам лічыць тыя імгненні, якімі ён думаў пра яе, чакаў і баяўся сустрэчы — чаканне і боязь спляталіся ў нешта адзінае, не падобнае ні на чаканне, ні на боязь, і яшчэ тое, чым запаўняў прамежкі між тых імгненняў: работа, адпачынак. Дарэчы, пасля таго, калі ён сказаў у здзіўленні: «Якая прыгожая дзяўчынка! І ў якім жа ты класе?» — ягоная кандыдацкая, не тая, пра якую ён красамоўна гаварыў, а сапраўдная, якую ён і сапраўды пісаў, больш не пісалася, хаця ён садзіўся вечарамі за пісьмовы стол і раскрываў перад сабою кнігі, раскладваў чыстыя лісты паперы, на якіх павінны былі красавацца рады літар і знакаў ад мінус бясконцасці да плюс бясконцасці,— абавязкі перад жонкаю і сынам, бадзянне па вуліцы і разглядванне адзення, бледных у святле рэклам і вітрын, твараў, заклапочаных, злых, абыякавых,— то тады ўсё на месцы, усё правільна: на свеце ёсць час і ёсць прамежкі часу — дзяўчынка яшчэ не змянілася, яна аставалася той дзяўчынкай, якую ўбачыў год назад.
І тады ўсё апала ў ягонай душы: і трывога, і таўхатня, і шум, і ціктаканне гадзінніка, быццам ён тут і не стаяў ніколі. Антонаў глядзеў на дзяўчо застыўшы, як у тое імгненне, што, нарэшце, па чароўнаму загаду спынілася ў прасторы і часе, глядзеў на яе твар, як праз акно на зялёны луг, па якім у сонечны дзень бягуць басаногія хлопчыкі і дзяўчаткі і размахваюць над галовамі сарочкамі і майкамі, як сцягамі.
А потым аднекуль здалёк, як з іншага свету, прыходзіла думка, што трэба адвесці позірк, і ён згаджаўся, а затым зноў мімаволі глядзеў на яе твар і тут стаў заўважаць сінія кругі пад вачыма, праўдзівей, спачатку ён заўважыў кругі, а потым ужо і вусны, і вочы...
Аўтобус спыніўся, Антонаў вылез, адышоў крыху ад супынку і стаў чакаць, калі падыдзе дзяўчынка.
З вялікаю спартыўнай сумкай у руцэ, перагнуўшыся крыху набок, яна памалу набліжалася. Усміхаючыся, Антонаў узяў сумку.
— Як жыццё прыгожанькай дзяўчынкі? — трэба было прадаўжаць тую гульню, якую пачаў год назад і на якую яна згадзілася, хаця б, калі ведала, што з ёю гуляюць, яна б ніколі не згадзілася, бо не разумела, што з закрытымі вачыма спрабуе злавіць чалавека ў светлым сонечным пакоі: Антонаў жартаваў, а яна прымала жарт за праўду, ён і не спадзяваўся на яе адкрытасць, а яна лічыла нормай — казаць незнаёмаму чалавеку, пра што думаецца і што хвалюе, проста казаць, а не разлічваць, якое ўражанне будзе ад яе слоў.
— Сягоння здала сесію, апошні экзамен...
— Ну як — стыпендыя будзе?
— Стыпуха будзе.
І яго ўкалола «стыпуха»,— ён здзівіўся, і здзівіўся не таму, што так хутка яна змянілася і што ён памыляўся, калі думаў пра яе некалькі хвілін назад, а таму, што так хутка могуць закончыцца ягоныя ваганні: і чаканне, і боязь... Цяпер яна разумела яго, і калі б у гэты дзень яны пазнаёміліся, яна б ніколі не паверыла ў загінуўшыя цывілізацыі, ні ў якім разе не стала б скардзіцца на сваё сэрца і ўжо ніяк бы не сказала, што калі знікне, то, ёй здаецца, знікне і ўвесь свет: і людзі, і трава, і сонца — таму яна не можа знікнуць... О-о, не, цяпер яна такое ніколі б не сказала!
— І далёка дзяўчынка ездзіла летам? — ён яшчэ спадзяваўся, што памыляецца.
— Дзяўчынка ездзіла з будатрадам на Поўнач — там яна кухарыла, прыгожым хлопчыкам гатавала стравы, а потым трапіла ў дом адпачынку — адпачывала на заробленыя грошы.
Яна казала тое, што можна было казаць, яна прыняла ўмовы яго гульні, і ад гэтага гульні не стала — цяпер яны былі абое з адкрытымі вачыма. Тады Антонаў замаўчаў, і гэта было найлепшым, што можно было зрабіць.
А пасля, перад самым развітаннем, сказаў ціха:
— Ты змянілася, стала дарослай.
Яна нічога не сказала. Потым, калі брала з рук сваю сумку, яны глянулі адзін аднаму ў вочы — ён зноў убачыў тых хлопчыкаў і дзяўчатак, што беглі лугам да ракі і махалі над галовамі сарочкамі і майкамі, як сцягамі. Ён стаяў, а яны беглі, усё далей і далей. І тут Антонаў падумаў, што зрабіць, каб яны не зніклі ці хаця б спыніліся ў сваім бегу. І нічога не змог прыдумаць.
Цяпер яму стала ясна, што, відаць, усё скончана і ён зноў будзе спакойны і ўраўнаважаны, ніколі не забудзе, калі сказаць «да пабачэння», калі «дзень добры», а калі «прабачце», і ягоная кандыдацкая, да вялікай радасці жонкі, будзе пісацца кожны вечар — перад вачыма паўставалі лісты спісанай паперы, і за імі знікалі дзеці, што з крыкам махалі над галовамі адзеннем, і ён амаль іх не бачыў, бо ўсё станавілася на сваім месцы, як вада, што зацякае ў берагі пасля паводкі і крыгаходу.
— Што ж, бывай,— сказаў Антонаў дзяўчынцы,— не памінай ліхам.
Але яна не адыходзіла, стаяла, нахіліўшы галаву, а потым ён убачыў слёзы:
— Я не вінавата, гэта час...
«А што такое — час?» — ледзь не крыкнуў ён, матэматык, і яшчэ раз паспрабаваў параўнаць тыя імгненні, калі сярод гулу, шуму і таўхатні глядзеў на сінія кругі пад вачыма, і год, калі чакаў і баяўся сустрэчы.
...Вечарам, як зусім сцямнела, Антонаў выйшаў з хаты на вуліцу і пайшоў да яе дома на край вёскі. Была адліга, апошнія дні запар свяціла сонца, ночы былі цёплыя і туманныя, здавалася, ужо вясна, але на самай справе была толькі сярэдзіна зімы. Хата, дзе жыла дзяўчынка, стаяла на беразе ракі, і Антонаў, падыходзячы да хаты, чуў, як плывуць, чапляючыся адна за адну і за бераг, крыгі — бы шкрабаў хто кіпцюрамі па дрэве. І пасля, зноў жа праз гады, Антонаў будзе ўспамінаць тую цёмную туманную ноч, увесь той вечар, калі быў як п’яны і рабіў тое, што ні дагэтуль, ні потым нічога такога падобнага не рабіў, нават сама думка зрабіць нешта падобнае паказалася б яму смешнай.
Антонаву хацелася ўбачыць дзяўчынку і цяпер, калі добра ведаў, што яна разумее яго, хацеў расказаць пра сябе, але не так, як даўней — жартуючы, быццам смеючыся з сябе,— а па-іншаму, бо адчуваў, што губляе нешта ў сваім жыцці, становіцца другім, не такім, якім быў раней. І яшчэ ён добра ведаў, калі раскажа пра сябе, калі не здолее схлусіць, стане лепшым. Атрымлівалася дзіўная рэч, быццам яны памяняліся месцамі: яна ўсё бачыла, а ён з закрытымі вачыма спрабаваў злавіць яе ў светлым сонечным пакоі.
Антонаў яшчэ не ведаў, пра што пачне гаварыць і якім чынам пазаве дзяўчынку на вуліцу, у гэту цемень, шорганне крыгаў і пах вясенняй вільгаці, але, адчуваючы патрэбу выказацца, ён падышоў пад самыя вокны. У хаце гарэла святло, і свяціўся тэлевізар — быў звычайны для ўсіх людзей вечар.
Антонаў збіраўся пастукацца ў чужое жыццё. Толькі цяпер ён гэта зразумеў, падумаў, ці можна ўмешвацца ў жыццё другога чалавека?
Антонаў стаў уяўляць: вот яна выйдзе і ён усё раскажа. А што можа расказаць чалавек чалавеку: крыху надзеі і крыху мары, крыху мінулага і крыху будучага, ён паспрабуе звязаць мінулае і будучае ў адно і ў гэты час пастараецца забыць пра сваё адзіноцтва, бо для таго ён, не Антонаў, а ўвогуле чалавек, расказвае, каб падзяліць сваё адзіноцтва на дваіх, а то і на ўсё чалавецтва...
Якое права мае Антонаў на гэту дзяўчынку? Ён зноў стаў думаць, ці мела яна рацыю, калі сказала:
— Я не вінавата, гэта час...
Справа не ў тым, што даўжэй: імгненне ці хвіліны, і нават не ў тым, што цяпер ён думае, што здарыцца, калі... А раней ён спачатку паклікаў бы дзяўчынку і расказаў пра сябе, а потым ужо думаў ці глядзеў на вынікі слоў сваіх. І нават не ў тым, што недзе дома яго чакае маленькі хлопчык і ён, Антонаў, павінен быць ля яго, а ўсё ў тым, што Антонаў надумаў пераступіць мяжу, якую і не мог пераступіць. Магчыма, гэта зрабіў бы нехта іншы, але не Антонаў, бо калі б Антонаў мог такое зрабіць, не было б у ягонай душы чакання і боязі, што спляталіся ў нешта адзінае, а было б ці чаканне ці боязь, ды і потым, праз гады, Антонаў не закончыў бы кандыдацкую і не ўспамінаў бы пра гэты вечар, як пра нешта незвычайнае, да чаго наблізіўся і стаў у здзіўленні,— аставалася зрабіць адзін рух, і ўсё асвяцілася б новым святлом, як твар дзяўчынкі ў час усмешкі: усё астаецца такім жа, толькі святло...
Усё гэта было так, як глядзіць чалавек з карабля на не вядомы яму востраў, пра які марыў яшчэ з маленства і да якога дабіраўся цэлыя гады. Вось яму трэба садзіцца ў лодку і плысці ў адзіноце да берага, а карабель у гэты час паплыве ў сінечу і ніколі не вернецца. І невядома, як яно там будзе: першая ноч, першая сустрэча і першая сляза па ўтульным, абжытым, навек пакінутым доме...
І ён нічога не мог зрабіць — адступіў і пайшоў. Міма хлопчыкаў і дзяўчатак, што беглі па лузе з крыкамі да ракі і махалі над галовамі адзеннем, як сцягамі, міма самога сябе, таго, што быў у сваіх марах. Ён проста збаяўся. Чаго?