Печ гэту клаў яшчэ бацька. Не помніцца ўжо, дапамагаў я тады класці печ ці не, — відаць, усё-ткі не, калі і дапамагаў, то — малодшы брат Грыша, а я ў той час вучыўся. Я тады зрэдку прыязджаў дамоў і бачыў, як меншае, усыхае двор, як ніжэе, бы ўрастае ў зямлю, хата, як карацее вуліца і ўсё бліжэе да сяла выган, куды, яшчэ помніцца, ганяў свіней, як мялее рачулка, у якой вучыўся плаваць. I было мне тады лёгка і ясна, думалася, вот я — вырас і цяпер саўсім другі: разумны, граматны — граматнейшы за таго ж бацьку ці маці, цяпер я саўсім не такі, якім быў нядаўна, калі, невядома чаго высунуўшы язык, гатовы быў штодня лётаць ад світання да змяркання ля завуголля гэтай жа хаты, па гэтай запыленай вуліцы. І невядома чаму радаваўся... І глядзеў я тады, як вяртаўся з далёкай дарогі, на ўсё знаёмае ад маленства неяк зверху, як, відаць, глядзяць на гняздо птушкі перад сваім першым адлётам у вырай. Толькі суму ў мяне тады не было — гэта добра помніцца. Была весялосць, упэўненасць у блізкім шчасці, якое чакала недзе там, далёка-далёка ад гэтай вядомай вуліцы, на якой жаўцее пясок і дзе ціснецца да варот і платоў мурава, ад той жа вядомай печы...
Калісьці печ, як помнік на цэнтральнай гарадской плошчы, красавалася пасярод хаты; вялікая, з плітою і, як тады гаварылі, лежаком. Гэты высокі, ледзь не да столі, ляжак узімку быў заўсёды цёплы, як і чарэнь, на якой так добра было грэцца нам, дзецям. I яшчэ слухаць доўгія блытаныя размовы дарослых. І ў тым, што мы, нябачныя, маглі слухаць доўгія блытаныя размовы дарослых, была салодкая таямнічасць, далучэнне да другога, не вядомага нам, жыцця.
У тыя доўгія зімовыя вечары маці часта ці то прала, ці то штосьці шыла на ручной швейнай машынцы. І яшчэ паціху спявала. Тады маці часта спявала: і ў лесе, калі збірала ягады, і на агародзе, калі палола грады, і ў хаце. І дзіўна было, думалася, чаму і для каго маці спявае, калі ніхто, акрамя нас, яе не чуе. Калі ж дома быў бацька, то ён мала гаварыў, скажа слова-другое і — маўчыць, смокча сваю папяроску. Бацька ўвогуле дома не надта сядзеў, для яго заўсёды знаходзілася работа, зранку сыходзіў, а толькі вечарам ці ў абед паказваўся. Праўда, былі дні, калі бацька прыводзіў у хату мужчын, яны ўсаджваліся за стол, за якім бацька гаварыў: «Ну вот, мужчыны, угашчайцеся. Чым багаты, тым і рады». Нам, малым, побач з дарослымі сядзець не дазвалялася, і таму на печы мы маглі толькі чуць звон шклянак, бразганне вілак аб талерку, аханне ды хэканне, затым столь памалу зацягвалася дымам ад самакрутак, і яшчэ чулася:
— Арудзія ў нас былі бальшыя. Стодваццаткі. Так што нас бераглі і попусту абы-куды не кідалі. У нас цехніка была, цягачы, мы, бывала, едзем, а вы, пяхота, пяшочкам. Мы, бывала, калі ўжо гахнем дык гахнем, зямля дрыжыць. Багі вайны, што ты хочаш...
— А што вы, што — вы... Хвалькі вы... Мы вас груддзю зашчышчалі. Калі б не мы, дык ба ад вас і вашых арудзій нічога не засталося.
— А-а, кіньце вы абодва, хлопцы... Я вот вам скажу, што намнога лацвей, калі з аднаго сяла разам. Я вот ніколі не забудуся, як мяне Іван Язэпаў з-пад самага носа ў немца выцягнуў...
Чамусьці мужчыны гаварылі не «немцы», а «немец», і ў гэтым было нешта круглае і цвёрдае, як той камень, якіх поўна было ля бальшака...
Калі ж у час такіх бясед вярталася дамоў маці, яна пачынала бразгаць посудам, падмятаць венікам хату — была недавольная, што зноў — выпіўкі, зноў гэтыя бясконцыя размовы пра вайну, а работа, як заўсёды, стаіць недаробленай. У маці, як помніцца, не бывала такога дня, каб уся работа была зробленай. Але, як бы там ні было, пры чужых людзях маці не сварылася. Калі толькі — назаўтра, на цвярозую галаву яна пачынала: «Ну, што ты сабе думаеш, чым я цяпер дзяцей карміць буду? Апошняе на стол вынес, ты б ужо лепей сваю сарочку зняў...» І тады бацька вінавата ўгінаў галаву, маўчаў, а калі ўжо маці занадта насядала, гаварыў: «Ну вот, можа, печ каму зраблю ці калодзеж выкапаю. А то вунь — і хату, можа, дзе скласці прыйдзецца». — «Можа, заробіш, а можа, і не, гэта яшчэ віламі па вадзе пісана. А чым я дзяцей цяпер карміць буду?»
Сварка заўсёды канчалася тым, што бацька, не снедаўшы, апранаўся і сыходзіў з хаты. «Ну, сварыцца дык сварыся, але чаму ж ты тады не ясі?» — з нейкай адчайна-жаласнаю нотаю ў голасе пыталася маці. «Еш сама», — кідаў пераможна бацька з-за парога. Затым гучна бразгалі дзверы — аж сцены хаты дрыжалі бацька сыходзіў з двара, а маці голасна плакала і бедавала: «Во натура дык натура... Унатурыцца, дык цяпер дзень ці два есці не будзе. Галодны будзе хадзіць. Ужо і слова ўпоперак не скажы».
Але гэта бывала назаўтра, а пакуль пасля таго, як мужчыны, накурыўшы, натаптаўшы, разыдуцца па сваіх хатах, дзе іх даўно прачакаліся такія ж баявыя, як і наша маці, жонкі, бацька будзе доўга сядзець за сталом на лаве, звесіўшы галаву, — з-за лежака добра бачыцца ягоная лысіна, здаецца, ён і нарадзіўся з гэтай лысінаю, а тым болей ніяк не верыцца, што калісьці ў бацькі была вайсковая форма, былі вусы, чорныя валасы, і калі б не картачка, што ляжыць у шуфлядзе стала, дык мы ніколі б не паверылі ва ўсё гэта. І яшчэ з-за лежака бачыцца на сцяне хаты, абклеенай газетамі, дзіўны хісткі цень бацькі — ад святла лямпы, якая стаіць на стале сярод пустых талерак. Бацька будзе доўга нешта сам сабе шаптаць, называць ці то мясціны, якіх мы ніколі не чулі, ці то імёны. «Ну, ідзі, ідзі ўжо кладзіся спаць», — будзе гнаць яго маці ў ложак, а ён толькі ўсё махае ў яе бок рукою і гаворыць: «Эх, чудачына ты, чудачына... І што ты ў жызні панімаеш?..» — «Ну добра, ты затое панімаеш, усё панімаеш, а я ў цябе дурніца», — чамусьці згаджалася маці і, трымаючы бацьку за рукаў, вяла да ложка.
Якая ўсё-ткі ўчэпістая памяць!
Тады, як помніцца, маці ледзь не штогод прымушала бацьку перарабляць печ: то нізкая і малая была, два чыгуны не ўмяшчаліся, то — надта высокая і вялікая, многа дроў згарала і ўсё без толку. Як цяпер думаецца, печы тыя былі ні пры чым, проста ў маці была магчымасць іх перарабляць, і гэта — як тая абноўка. А новае, як вядома, лепш за старое.
Ва ўсякім разе, на гэта спадзяюцца.
І бацька паслухмяна перарабляў. Я і Грыша дапамагалі: мясілі як маглі гліну, падносілі цэглу. Але класці печы бацька не дазваляў. «Го-о, добрую печ скласці — гэта не блін спячы», — часта паўтараў бацька. І таму класці печы ні я, ні Грыша так і не навучыліся. Увогуле, печ — для мяне такая мудрая штуковіна, у якой і невядома як разабрацца. Не толькі тады, а і цяпер...
У тыя гады, як вучыўся ў далёкім горадзе, печ зноў перарабілі, вынеслі яе ў сенцы, а ў хаце зрабілі паравое ацяпленне.
Гэта была апошняя печ, якую клаў бацька...
І вось цяпер ад той бацькавай печы застаўся толькі груд бура-чырвонай цэглы, пабітай і цэлай, перамешанай з пяском і прысохлай глінаю. Разбіраючы печ, Грыша выкідаў цэглу на двор праз вынятае акно сенцаў.
Доўга стаю ў двары ў нейкім здзіўленні і шкадаванні, як бывае, калі бачыш перад сабою нябожчыка, якога дагэтуль добра ведаў. Пахне пылам, цэглаю і, здаецца, разбураным жытлом.
Заходжу ў сенцы.
Там, дзе была печ, шпалераў няма, жаўцеюць голыя сцены — аказалася, што печ займае не так ужо і шмат месца. У сенцах таксама, як і на двары, пахне вострым халодным цагляным пылам, хоць на вуліцы ў гэты жнівеньскі дзень цёпла — градусаў ля дваццаці. Гэта лета ўвогуле спякотнае і сухое, кажуць, што пагарэла жыта, што сонечная радыяцыя павышаная і таму такая спякота, млявасць і ўзбуджанасць, калі не ведаеш, куды падацца і што рабіць, адчуваеш толькі, што табе трэба нешта. Вот толькі што?..
Маці сядзіць на канапе — апошні час, калі не прыязджаю, маці вяжа. А то і проста глядзіць тэлевізар. Так і прызнаецца: «Не ведаю, як гэта даўней жылі без целявізара». Убачыўшы мяне, маці святлее, адкладае ўбок вязанне, падымаецца:
— Ну, во, і заявіўся. А я ўжо не ведала, што рабіць.
— Што ж ты збіралася рабіць? — прыкмячаю, што з кожным маім прыездам маці меншае, паўнее. І ўжо даўно не чуваць яе песень, а калі ні паявіся, клопаты, клопаты...
— Ды вот печніка не можам знайсці. Цяпер жа печ скласці, дык аж семдзесят рублёў на стол кладзі. Без разгавораў. Ды яшчэ паішчы гэтага печніка. Са свечкаю... Вывеліся, як і пастухі... Ёсць тут адзін спец, дык жа адзін на тры сялы. Грыша хадзіў да яго, казаў, што заняты, вочарадзь у яго цэлая, аж да восені.
— А можа, самі паспрабуем? Пліту і ляжак рабіць не будзем жа. Навошта яны табе?..
— А што тут мудрага, — як заўсёды, маці хутка знаходзіць выйсце з усякай бяды, — вазьміся... Калі што якога — Колю Яшкавага папросім паказаць. Ён бы і сам зрабіў, але гэта ўборачная зараз...
Маці гаворыць і ставіць на стол абед.
— А дзе ж Грыша? — усё тое ж пачуццё здзіўленасці і разгубленасці, якое паявілася, калі ўбачыў у двары груд цэглы, не праходзіць.
— Ды дома ён. Пайшоў на раку мыцца.
— Як ён там са сваёй Іркаю жыве?
— А-а, усё па-старому, — маці, паставіўшы на стол талеркі, садзіцца побач і махае рукою, — як не было толку, так і не будзе. Разводзіцца яму трэба ды добрую бабу браць. Хай сабе нават і з дзіцем. Я во падумала, падумала ды пісьмо Андрэю напісала, каб ён, як старэйшы, замест бацькі на Грышу пасварыўся за п’янкі. Ну, а той жа, як і Грыша, таксама ў гарачай вадзе купаны, адразу ж целяграму адбівае: скажыце Грышу, хай да мяне срочна прыязджае. Грыша ўжо, нічога не ведаючы, быў і сабраўся ехаць. Каб не печ, дык ба і паехаў. Ну, дык вот... А сягоння паштарка ад Андрэя пісьмо прыносіць — пытаецца Андрэй, чаго Грыша не паказваецца, ён яму ўжо месца падрыхтаваў...
Тады, як з Грышам грэўся зімовымі вечарамі на печы, Андрэй ужо вучыўся ў інстытуце. Андрэй — нейкі шчаслівы, яму заўсёды шчасціла: і інстытут талковы закончыў, і жонка добрая, і работа — зараз начальнік аддзела, і жыве ў харошым месцы, дзе шмат азёр з рыбаю. З часам усё больш задумваешся — а мо і сапраўды ёсць нейкі загадзя распісаны лёс, бо як часта бачыш пакутлівы віхлясты шлях аднаго чалавека, ад маленства да старасці, і роўнае спакойнае жыццё другога... І мо тут няма ніякай містыкі, а толькі — халодныя законы, згодна з якімі наша ўяўная свабода — таксама распісаны як на мінулае, так і на будучае бяздумны шлях бяздумнай матэрыі. І ўсё. І болей нічога. І гэта, можа, калі задумаешся добра, страшней любой містыкі, страшней той казкі пра старэнькага дзядулю, які ўсё на свеце ведае і, калі ўгодзіш яму, дык і параіць што можа. Ці нават — дапаможа...
Грыша дагэтуль штогод у час водпуску ездзіў да Андрэя — лавіць рыбу ў азёрах. Грыша любіць лавіць рыбу, як і бацька калісьці. Здаецца, збіраўся і сёлета паехаць. Збіраўся...
— Дык вот, — працягвае маці і падсоўвае мне талерку з салам, — прыслаў Андрэй тое пісьмо, а Грыша ўзяў яго ды і распячатаў. Прачытаў. Ох, і даваў ён мне, ох, і даваў маці, — ківае з боку на бок галавою. — Дык што я, пытаўся, ужо алкаголікам стаў у цябе? — вочы ў маці вялікія і сумныя. І саўсім ёй не смешна.
— Можа, і ты на Грышку пасварышся, — вучыць маці. — Утраіх калі мы на яго дружна насядзем, няўжо не паслухаецца? А то і праўда, распусціцца, будзе, як той Лёшка Заборскі, той ужо, кажуць, у міліцыі начуе, бадзяецца абы-дзе... Скажы ты Грышу, хай кідае свае п’янкі...
Я маўчу. Сказаць нічога не магу. Бывае такое: гаварыць пачнеш — толькі горай будзе.
Як пачуўшы гаворку, у хату заходзіць Грыша. У руцэ трымае белы ручнік. Грыша невысокі, як падлетак які. «Некалі было расці», — гаворыць пра яго маці. Пасля васьмі класаў Грыша пайшоў рабіць вечарамі кінамеханікам, днём вучыўся, недасыпаў, потым, пасля школы, вучоба ў інстытуце, не на стацыянары, прыватная кватэра, сталоўкі, буфеты і ўсё далейшае, гэткае ж блытанае і мятае...
Грыша скоса пазірае на мяне, быццам я ў чым вінаваты, на маці, якая, як толькі Грыша паказаўся, пакрыўджана падціскае вусны.
— Ну, прывет, — нарэшце выціскае з сябе Грыша, а потым ківае маці галавою: — Стаў і мне на стол.
Дзіўна, чамусьці побач з Грышам адчуваю сябе няёмка. І неяк вінавата. А мо — гэта заўсёды так: чым болей ведаеш чалавека, тым цяжэй з ім, тым лягчэй яго пакрыўдзіць, бо часам і позірку досыць, каб чалавек абразіўся. З чужымі малазнаёмымі людзьмі гэтага не бывае. Ім і спавядацца лягчэй.
— Зараз пастаўлю маці падымаецца і ідзе на кухню. Там яна бразгае посудам, потым паказваецца на парозе: — У мяне там кропля засталася. Можа, паставіць на стол? Госць жа ты як-ніяк, — маці глядзіць на мяне, госця.
Зыркаю на Грышу — падціснуўшы вусны, злосна разглядае кляёнку. Мокрыя, яшчэ не высахлыя валасы западаюць яму на вочы. Ківаю маці галавою — стаў тую няшчасную кроплю...
Пасля ўжо, як вечна худы твар Грышы мякчэе, як позірк ягоны становіцца не такі калючы і насцярожаны, ён нечакана ківае галавою ў мой бок і гучна пытаецца ў маці:
— Дык ты, можа, і яму пажалілася на мяне? І ён, можа, мне ў бальніцы месца падрыхтуе? Таксама ж — грамацей...
Але цяпер і маці пасмялела:
— А ты што думаеш, я табе зла жадаю, ці што... Табе трэба кідаць гэта...
— Што — гэта? — голас у Грышы цяпер больш тонкі, чым звычайна.
— Ды п’янкі свае... Ты што думаеш — да дабра яны не давядуць, нікога яны яшчэ не даводзілі.
— А хто табе гаворыць, што я — п'яніца? Ну, скажы хто? Калі б я піў, дык ба мяне з работы даўно вытурылі б. Ты хоць гэта панімаеш?
— А цяпер усякіх дзержуць, — доўга не думае маці. — Ды і тая ж Ірка гаворыць пра гэта. Прыехала дамоў і мацеры напяяла. А тая па ўсім сяле разнесла: ах, Грышка п’яніца... Прыятна мне слухаць на старасці?
— Ёй трэба апраўдацца, дык яна і гаворыць. Я з ёй амаль не жыву ўжо.
— Ну, дык разводзься, калі на тое пайшло. Па закону. Не цягні... Ды зноў жаніся. Выберы сабе якую жэншчыну ды жаніся. Мала што — дачка... Аліменты ці так, ці гэтак плаціць будзеш.
— А-а, — Грыша махае рукою ў бок маці, зноў налівае сабе чарку, хэкнуўшы, адным дыхам выпівае яе, а потым гаворыць: — Хваця. Нажыўся з адной, як рэдзькі наеўся. Яны цяпер усе адзінакавыя. Адзін жыць буду.
— Ну, вот, ну, вот, — маці, махаючы на Грышу рукамі, ледзь не ляскае ў далоні, — я так і ведала, што гэта пачую. Адзін... Не мыты, не кормлены ў час, саўсім ад рук адаб’ешся, будзеш бадзяцца чортведама дзе. А што — табе не можна жыць добра? Вот спрасі ў яго, — маці, як на бога, ківае ў мой бок, — што, мы табе зла жадаем, ці што? Мы ж хочам, каб ты жыў добра. Ну, скажы, што табе замінае: і кварціра ёсцека, і дачка здаровая, і работа... Ну, нашто табе яшчэ гэтыя выпіўкі?..
— А-а, маці, што ты ў жызні панімаеш? — гаворыць Грыша знаёмыя словы. Ён хутка, як і маці, махае рукою. Грыша ўвогуле хуткі і гарачы: і ажаніцца да дваццаці паспеў, і нажыцца... Маці кажа, што Грыша тварам — па бацьку, у таго калісьці, у маладосці, гэткія ж чорныя валасы былі і гэткія ж вочы, а характарам Грыша — па дзеду. Той таксама гарачы быў. А мо — і не па дзеду, пры чым тут той дзед, калі маці гэткая ж: памост пачне мыць, не дамыўшы, і другой работаю можа заняцца...
Грыша апускае галаву і доўга-доўга трэ далонню вочы. Калі ён, нарэшце, прымае далонь, бачу пакусаныя ярка-чырвоныя вусны, бліскучыя мокрыя шчокі. Ён гаворыць, і ў яго дрыжаць вусны:
— Яшчэ і той... У бальніцу адправіць хоча... Прывыклі: чуць што — у бальніцу ці ў міліцыю...
— Дык жа гэта не адзін раз, Грыша, — цяпер ужо цішэй гаворыць маці. — Пры чым тут Андрэй?! І ён жа за цябе перажывае, не пастаронні ён табе. Паглядзі сам, азірніся, колькі людзей ні за што прападае, — маці заступаецца за Андрэя.
— Ладна, вы ўсё панімаеце, адзін я ў вас ёлупень. — Грыша стараецца глядзець у акно і час ад часу пакусвае вусны. Дыхае ён неяк рыўкамі. Толькі цяпер бачу, як ён высах. Мо — ад вечных сварак з Іркаю, а мо — і ад выпівак... Ды і ўвогуле, хто, які суддзя можа ўпэўнена сказаць, што за што чапляецца: выпіўкі за дрэннае жыццё ці наадварот... Усё гляджу і гляджу на ягоны твар, на шчуплую, як у падлетка, постаць. Першы раз бачу, як плача. Дагэтуль усё трымаўся, гыркаў, нічога не гаварыў пра сваё жыццё, а вось цяпер, нарэшце, не вытрымаў...
— Хочаш, паедзем на поўдзень. Грошы ў мяне ёсць. Печ, во, складзём і — махнём самалётам. Ты ж ні разу не быў на моры. Балячкі свае загоіш, — колькі помню, на спіне ў яго балячкі, застуджаны вечна...
— А-а, трэба мне тваё мора. — Грыша выцірае далонню твар і вочы. — Мне вунь на работу скора выходзіць. Што мне, многа трэба, ці што? Ну, малую паглядзець, каб хоць на свае ногі стала. Што яна, твая хвалёная Ірка, паглядзіць яе, ці што? Яна сабе лянуецца згатаваць, куды ўжо — малой... Завядзі малую ў школу, прывядзі назад, урокі гэтыя — сам не ўсягды разбярэшся, дзе ўжо там малой... Тады, во, табе...
— Не трэба мне твая помач, абы ты жыў добра, — махае маці рукамі.
— Ладна, — таксама махае рукою Грыша. Цяпер ён нас не саромеецца, толькі ўсё часцей і часцей выцірае пальцамі вочы. Ён глядзіць на кляёнку і гаворыць: — Ды і на рабоце не мёд. Новае начальства, як новая мятла...
Цяпер ён будзе доўга гаварыць. Гэта добра, гэта вельмі добра, што ён, нарэшце, пачаў гаварыць...
З Грышам біліся, здаецца, ледзь не па тры разы на дні. Год розніцы ва ўзросце, як казала тады маці, абодва дурні, чаму ж не біцца... Калі бацькі сыходзілі з хаты на дзень, яны часта замыкалі нас у хаце, пабойваліся, каб мы чаго не «ўтварылі»: ці то ў калодзежы маглі ўтапіцца, ці то ў лес збрысці і заблудзіць, ці то, чаго добрага, знайшоўшы запалкі, і цяпло ля вугла хаты раскласці...
І вось там, у замкнёнай хаце, чаго за доўгі дзень ні было: і бою, і плачу, і смеху... У канцы дня, стомленыя і галодныя, мы заціхалі на печы — грэліся, чакалі бацькоў. І тады, як сцішаныя і адзінокія ляжалі на чарэні і палохалі адзін аднаго страшнымі казкамі, абодва адчувалі такую еднасць і адасобленасць ад усяго свету, якіх потым, здаецца, ніколі не было.
Бо потым, у школе, у наша жыццё пачало ўлівацца штосьці новае, болей шумнае і яркае, а тое дзіцячае пачуццё еднасці і адасобленасці памалу знікла, як бы рассмакталася, і ў кожнага паявілася сваё, свой свет, напоўнены сваёй радасцю і горам, і ўсё гэта — амаль гэтак жа, як і тыя шматлікія сусветы, якія, як кажуць вучоныя мужы, да бясконцасці пранізваюць адну і тую ж прастору і ніколі між сабою не сутыкаюцца...
Мы падрасталі, станавіліся разумнейшыя, але не заўсёды гаварылі адно аднаму, пра што думалі. Многае з таго, што было дагэтуль між мною і Грышам, было знешнім, паказным. Чаму так?
Пад паветкаю знаходжу старую вышчарбленую сякеру і падыходжу да груды цэглы. Зноў і зноў востра пахне разбураным жытлом. Здаецца, ад гэтага паху ніяк не пазбавішся — як толькі нагінаешся, каб узяць цагліну, так і чуеш... Новай цэглы, што чырванее ля плота, на печ не хопіць, трэ будзе дабаўляць гэтай, старой... Як помніцца, бацька заўсёды так рабіў.
Якая ўсё-ткі цяжкая гэта старая пацямнелая, то ў пабелцы, то ў сажы, цэгла!
Пабольвае галава, і мо таму ўсё, пра што думаецца, часта не мае ніякай логікі — нейкімі ўрыўкамі думаецца то пра Грышу, то пра бацьку, то пра маці. Відаць, гэта ад нязвыклага вострага паху. А мо — і ад сонца.
...Здавалася, бацька нас і не глядзеў, ён і не «васпітываў» нас — не было часу з-за работы. І таму, так ужо атрымлівалася, наша дзіцячае жыццё і тое, дарослае, здавалася розным. I толькі калі мы ўжо занадта пачыналі дурэць, не слухацца маці, яна гразілася: «Вот падажджыце, я бацьку скажу, ён вам пакажа...» — і гэта была найвялікшая пагроза. Бо бацька сварыцца доўга не будзе, у яго размова кароткая, яму трэба другім займацца: і касіць, і араць, і тыя ж калодзежы капаць, і хаты складваць... А што мы ўмелі?.. Толькі есці, гуляць ды дурэць... І таму бацька для нас — нешта настолькі аўтарытэтнае і значнае, чаго ні ў кога не было. Ні ў суседзяў, ні ў другой вёсцы.
А потым... Што ж было потым?
Чаму, чаму я так хутка ўведаў, што ўсё, чым займаўся бацька, гэта не важнае, не галоўнае? Чаму я стаў думаць, што мне ўгатаваны другі лёс і той іншы лёс прынясе мне шчасце і радасць? Чаму я ўжо не хацеў ды і не мог жыць так, як жыў мой бацька?..
...У той год, як ён хварэў і ляжаў на гэтай печы, якую сягоння Грыша разабраў, я, прыехаўшы, хацеў расказаць пра ўсё, што ведаў, хацеў пахваліцца набытымі ведамі: і пра сонца, і пра халодны зорны свет, які ўвесь час невядома куды разлятаецца і ў якім мы са сваёй радасцю і горам пясчынка, што паявілася і вот-вот знікне... Мне хацелася расказаць пра ўсё гэта, бо, як тады думалася, бацька нічога гэтага не ведаў, ды і адкуль ён мог ведаць са сваімі чатырма класамі, і таму па цемнаце сваёй кожную вясну хадзіў разам з другімі вяскоўцамі на могілкі, і таму жыццё ягонае было нетаропкім і спакойным, быццам бы ў бацькі яно магло яшчэ тысячу разоў паўтарыцца, быццам бы і не існавалі другія варыянты жыццяў, а вось гэтае ягонае жыццё было найлепшым. ...З гэтымі вісклівымі свіннямі, з кароваю, на якую трэба гэтулькі накасіць сена, ды хоць бы было яшчэ дзе накасіць тое сена, з вечнай бульбаю, якую трэба ці то садзіць, ці то акучваць, ці то капаць, са штодзённай хадзьбою ў калгас на работу — куды пашлюць... І здавалася мне тады, што веды, набытыя з тоўстых кніг, у часы ціхіх разумных лекцый, ёсць настолькі цікавае і важнае, у параўнанні з чым мары і клопаты бацькоў былі такімі аджылымі і старымі, пра што і думаць не варта. Бо я — го-о, да таго часу я, разумны і адукаваны, займеў запісную кніжачку, дзе запісваў, што трэба рабіць сёння, заўтра і паслязаўтра, я ўжо разумеў, што горад патрабуе другога ўкладу жыцця, магчыма, нават — другога мыслення, і таму ў час доўгіх культурных размоў лёгка, як і многія сучасныя крытыкі, мог уставіць: «Ха-ха, гэты ідыятызм вясковага жыцця...»
Дык вось я тады стаяў ля печы і думаў, як пачаць з бацькам гаворку. Маўчаў, нічога не гаварыў і бацька, хоць і ведаў, што я стаю побач. І хацелася мне, каб ён спытаў — хоць пра што... Але ён маўчаў, толькі час ад часу бухаў і бухаў, як у дзежку, глухім нездаровым кашлем.
Помніцца, ён толькі аднойчы паспрабаваў са мною гаварыць — яшчэ да гэтага, да сваёй апошняй хваробы, калі я толькі паступіў вучыцца. Я прыехаў дамоў на першыя студэнцкія канікулы і летнім вечарам, выбягаючы са двара, убачыў на лаўцы бацьку — ён часта любіў сядзець вечарамі на лаўцы. Моўчкі глядзець перад сабою на мураву і курыць. Ён быў у той вечар добра-такі падпіўшы, я гэта зразумеў па тым, як ківалася ягоная галава, як слаба калыхнулася ў прыцемку рука: «Садзіся, сын, побач, пагаворым». І тады мне ўспомніліся тыя размовы мужчын за сталом, застаўленым талеркамі і шклянкамі, падумалася, навошта мне яшчэ раз чуць усё гэта, тысячу разоў чутае і вядомае, ды і ўвогуле, што новага можа сказаць ён мне, сту-дэнту... А тым болей, так ужо атрымалася, у мяне было спатканне, там, ля клуба, дзе чулася модная пласцінка, мяне чакалі, і сядзець нерухома на лаўцы, слухаць п’янаватыя блытаныя словы... Не, не, таму я з лёгкасцю, як гэта бывае толькі ў маладосці, махаю рукою і гавару: «Ладна, ты лепш кладзіся спаць. Мы заўтра пагаворым». І бягу ў цемень да клуба.
У тую ноч часта ўспыхвала зарніца — далёкая і бязгучная, яна асвятляла лес за ракою, бачыліся нават цёмна-сінія воблакі, быццам там, далёка-далёка за сялом, хтосьці вялікі і нябачны хадзіў і запальваў запалкі. Яны ўзгараліся і тут жа тухлі...
Цэглы набіраецца шмат, як пабітай, так і цэлай. Я складваю яе ля плота, побач з новай ярка-чырвонай цэглаю. Пясок і сухую ў кавалачках гліну адкідваю шуфлем убок, у асобны груд, каб не заміналі... Ды і прыгодзіцца яшчэ і гэта сухая гліна... Баліць спіна, баляць рукі — з непрывычкі. Усё пячэ і пячэ сонца, хоць ужо — надвячорак. Сохнуць вусны. Рукі і цела ў жаўтаватым пыле — вечарам трэ будзе схадзіць на раку, вымыцца, змыць гэты горкі салёны пот.
Як многа неба! Ужо і адвык. У горадзе яго і не заўважаеш, а тут, куды ні глянь — неба...
Як у тых даваенных і пасляваенных кінакарцінах: што ні кадр, то — неба...
Босым нагам нязвыкла і колка. Нават на траву і то ступаеш з асцярогаю. Адвык хадзіць босым па зямлі.
Тое балота, што было калісьці за нашымі агародамі, асушылі, цяпер можна напрамую ісці да ракі, да таго месца, дзе было калісьці глыбока. Але цяпер вады там — па калена, усё замыла пяском. Іду далей уздоўж берага, гляджу на цемнаватую ваду, на рэдкія кусты зялёнага алешніку, на белыя шыферныя стрэхі вясковых хат, якія застаюцца ўсё далей і далей, на гэтае бела-блакітнае з цемнаватымі воблакамі на захадзе неба. Сонца вісіць над далёкім лесам, што за вёскаю, але яно яшчэ ярка-белае, хоць паветра ўсё болей стае празрыстым, як бы вымытым — наліваецца той здаровай крышталёвай яснасцю, ад якой на душы лягчэе і святлее.
Зноў і зноў бачыцца неба, якога, здаецца, зашмат. Пасля таго як пачаў лётаць у пасажырскіх самалётах, неяк не так гляджу на неба, на тыя ж воблакі — штосьці знікла ў душы, тое, што было ў маленстве... Цяпер, калі ні глянеш угору, адразу ж успамінаецца выгляд гэтых воблакаў зверху — тыя рэдкія ці густыя кавалачкі ваты, а то і цэлыя снегавыя гурбы, пад якімі ў разрывах бачыцца зямля, такая простая і безабаронна адкрытая, што аж крыкнуць хочацца. Чамусьці сумна ад майго ведання, здаецца цяпер, што лепей было б, калі б нічога не ведаў і не бачыў.
Відаць, за ўсё на свеце даводзіцца разлічвацца.
Пераходжу мост, мінаю могілкі, што бачацца аж з вёскі — жаўцее высокі абрыў ля рачулкі і высяцца высокай купаю бярозы ўперамежку з соснамі, і вось — вялікая пожня, ці, як яе ў нас называюць, жыжнеўшчына. На гэтай жыжнеўшчыне бацька апошнія гады пасвіў калгасных кароў. Тут жа ён і лавіў рыбу ў рачулцы. Вада тут глыбейшая, на нізкай і роўнай, як стол, мясціне рачулка часцей пятляе між кустоў алешніку. Апошнія гады на жыжнеўшчыне бульдозерам ссоўваюць у груды торф, месцамі яго выбралі саўсім — бялее вялізнай плямаю не то мел, не то глей, на якім нічога не расце. Калісьці гэты торф капалі зімою шуфлямі і жалязнікамі, нават і цяпер засталіся яміны, то круглыя, то квадратныя і прадаўгаватыя, — увесь час яны напоўнены вадою, не ведаючы нічога, можна нават і забурболіць. Але вясковыя людзі добра ведаюць і добра помняць пра гэтыя яміны...
Там, за ракою, таксама як і за вёскаю, стаіць сцяною лес, нязвыкла ціхі ў гэты перадвячэрні час. І хоць ён саўсім побач, аддзелены толькі палоскаю вады, але не чуваць спеву птушак, ды і шуму ягонага не чуваць — як вымерла ўсё. Няма ветру. І толькі над жыжнеўшчынай не перастаючы кугікае кнігаўка, як заўсёды, жалобна, як згубіла што і ніяк не знойдзе. Яна матляецца ўдалечыні ў чыстым паветры між роўнай зеленню травы і блакітам неба, гледзячы на яе рэзкія і нейкія адчайныя ўзмахі крылаў, успамінаюцца словы маці: «Глядзі, ад зямлі адарвешся і неба не дастанеш...»
Вось і тое месца, дзе калісьці купаліся. Распранаюся, заходжу ў халаднаватую ваду, намыльваю галаву, рукі... Потым плаваю, спачатку без вялікай асалоды, а пасля — і вылазіць не хочацца.
Пасля рачной вады свяжэй і лягчэй, як скінуў з сябе што. На беразе выціраюся ручніком, памалу апранаюся і гляджу вакол сябе.
Зноў бачыцца неба. Як яго многа, асабліва тут, далёка ад вёскі, ад жытла. Сонца ўжо зайшло, але нядаўна — воблакі над далёкім лесам усё яшчэ малінавыя. І хоць усё гэтак жа маўкліва і нерухома стаіць за ракою лес, і ўсё гэтак жа кугікае кнігаўка — цяпер яна над грудам сухога торфу, але штосьці змянілася. Спачатку і незразумела што...
Адтуль, з калгаснага поля, ляцяць па адной вароны, павольна-павольна махаюць крыламі, як тыя людзі, што, закончыўшы работу, памалу перастаўляючы ногі, ідуць дахаты. Неба цяпер больш выразнае — і тыя ж воблакі на захадзе, і той жа блакіт, — вялікай бацькоўскай далонню вісіць яно над зеленню травы, над лесам, над ледзь бачнай вёскаю, над тымі ж могілкамі, над рачулкаю... Ці то таму, што ўвесь час адчуваецца веліч неба, цішыня і спакой вячэрняй зямлі, штосьці ўва мне пераварочваецца — упершыню ў жыцці адчуваю, што нічога і нікога не шкада. ...Ні лесу, ні кнігаўкі, ні свайго жыцця. Хочацца толькі адзінага: каменнай нерухомасці, здаецца, яшчэ які міг — і я сальюся з усім, што спакойна і бязгучна засмоктвае...
...З зямлі прыйшоў і ў зямлю пойдзеш.
Якім холадам веяла калісьці ад гэтых слоў!
Удалечыні ля кустоў паказваецца туман, вёскі ўжо саўсім не бачна. І тады, як пачынаю ісці, як адчуваю, што мокрыя ногі стынуць, тое ні разу дагэтуль не адчуванае пачуццё знікае, адыходзіць, як і не было яго ўсё роўна. І ўсё гэта — як напамін на штосьці, магчыма, на шчасце, якое чалавек ніколі не знойдзе, бо яму ўгатаваны другі лёс, другое шчасце...
Прачынаюся нечакана, быццам і не спаў зусім — такое часта бывае. І тады ляжыш без сну, глядзіш чыстымі вачыма ў цемень і варожыш, што ж цябе разбудзіла.
Але зараз відна... Гляджу на гадзіннік — сем... У хаце ціха, відаць, нікога няма. Апранаюся, выходжу ў сенцы.
— А-а, во хто ў нас вылежваецца працяжна гаворыць Коля Яшкаў. Ён падыходзіць, падае руку. — Пара ўжо і за работу брацца, пара...
Коля з Грышам ужо шмат выклалі — ледзь не да палавіны. Відаць, Коля карову выгнаў і адразу ж прыйшоў...
— Ну, нечага разглядваць, бярыся за гліну, — адразу ж камандуе Грыша.
Выходжу на двор. Яшчэ сыра і холадна. Сонца не надта высока, над зямлёю туманіцца, росна — відаць, зноў будзе спякота. Раса блішчыць нават на калаўроце.
...Восень. Як ні грэе сонца, але ўжо не за гарамі восень.
Каля груда гліны ляжыць старое жалезнае карыта, у якім замешана трохі гліны. Там жа пустое вядро і жалязнік.
Бяру вядро, іду да калодзежа. Тады яшчэ, калі бацька выкапаў калодзеж, ён быў з драўляным зрубам... Гляджу на ваду, якая, пабліскваючы ў поўным вядры, падымаецца ўсё вышэй і вышэй — вядро час ад часу грукае аб халодны бетон.Потым нясу ваду да карыта.
Насыпаю гліны ў карыта, ілью ваду, перамешваю... Поўнае цяжкае вядро з замешанай глінай прыношу ў сенцы.
— Вот так будзеце класці далей памахваючы рукою, вучыць Коля. — А пасля ўжо, як тут выкладзеце, трэба класці вот так. А там — под трэба роўна выкласці. Вы пад под можаце ўсё бухаць: і пясок, і гліну — каб печ цяпло трымала. А тады ўжо звод пачняце. Ну, гэта будзе пад абед, я вам сам пакажу, як гэта робіцца.
— Ды ладна махае рукою Грыша так, быццам ён гэтыя печы кожны год клаў, — што я — не ведаю...
Грыша ведае, Грыша ўсё ведае...
— Ну, а зараз глянем, колькі там націкала? — Коля глядзіць на гадзіннік.— Бегчы, хлопцы, мне трэба. Уборачная на носе. Я зараз за начальніка майстэрні, — неяк вінавата Коля ўсміхаецца.
— Ну, ладна, пойдзем у хату, перакусім трохі і — пойдзеш у сваю майстэрню, — кажа Грыша.
— Ай, пасля, можа, — аднекваецца Коля.
— Не бойся, будзе табе і пасля, — запэўнівае Грыша. Ён аблізвае вусны і рашуча па-гаспадарску махае рукою: — Пайшлі рукі мыць, чаго там... Маці нам пакінула...
Яны мыюць рукі і ідуць у хату. Адтуль хутка, як і некалі, чуецца аханне і хэканне, перастук відэльцаў аб талерку.
Бяру цагліну, прымерваю, як пакласці. Здаецца, як гаварыў Коля, вот так трэба... Потым кладу кельмай гліну, кладу на гліну цагліну і гляджу збоку — ці атрымалася...
Заканчваецца гліна. Выходжу на двор. Сонца ўжо нашмат вышэй, туман пачынае рассмоктвацца. Набіраю гліны, зноў іду да печы. З хаты выходзяць Коля і Грыша.
— Ну, вот і атрымліваецца, — Коля глядзіць на маю работу, — ты толькі глядзі, каб па вышыні рады былі роўныя. І тут, і — там... Гліны не шкадуй. Раней, калі цэглы не было, дык печы з адной гліны рабілі. Глінабіткі... Ну, хлопцы, я пабег... Чакайце.
...— Грыша, цэглу нясі, — чамусьці хутка заканчваецца цэгла. Як і гліна. Калі б не Грыша, то і невядома, як бы круціўся. Так, корпаўся б сабе...
Зараз ужо нашмат смялей кладу цэглу, і хоць якая надзея ды ёсць, што нешта атрымаецца.
Есці не хочацца. Можна трываць да абеду. Зараз, пасля сняданку, Грыша вясёлы і жвавы.
Пад под, як вучыў Коля, Грыша носіць пясок, тую сухую ад старой печы гліну. Пабег за шклом.
— Навошта табе шкло?
— Што ты панімаеш, што? Яно тэмпературу будзе трымаць, паняў, без шкла нічога не атрымаецца, пратапіць — пратопіш, а яна — халодная будзе.
— Адкуль ты ведаеш?
— Ведаю...
— Ну, кладзі сваё шкло, калі табе так хочацца.
Прыходзіць маці. У завязанай па самыя вочы хустцы — толькі нос тырчыць... Яна глядзіць на нас і, ківаючы галавою, гаворыць:
— Дык вы, можа, сягоння і печ закончыце — гэтулькі выклалі.
— Ды гэта я ўсё, а ён у мяне толькі так, пад нагамі блытаецца, — хваліцца Грыша, — толькі гліну з цэглай падносіць.
— А я так замарылася маці адвязвае хустку.— Гэта ж падумаць, падумаць толькі, жукі на бульбу селі. Саўсім даядаюць. І ніякая іх трасца не бярэ. Як усядуцца на які куст — аж красна... Цэлую банку назбірала. Зараз паліць буду. І адкуль іх чорт нанёс?..
Маці заходзіць у хату і адтуль гукае:
— Вы хаця елі што сягоння?
— Паясі тут у цябе, галодны век ходзіш, — крычыць Грыша тым звонкім і ясным голасам, калі ў яго жыцці пачынае ўсё ісці добра і лёгка.
— Ну, я зараз, зараз, толькі падсвінку дам...
— Канечне, пакуль той падсвінак не паабедае, дык нам і не паложана...
Дзень заканчваецца. Грышу трэба ехаць дамоў — да малой, да той жа Іркі... Надвячоркам ён махае рукою — ну, я пайшоў... І адыходзіць. Застаюся ля печы адзін. Павінен прыйсці Коля — паказаць... Аднаму намнога цяжэй: і гліну паднясі, і тую ж цэглу... А ўсё гэта — час, час, які няспынна коціць...
Змяркаецца. Як ні спяшаўся, а не паспяваю закончыць. Застаецца вывесці комін.
Баліць спіна. Нават памыцца і то — цяжка... Заходжу ў хату. Цяпер, без Грышы, у ёй неяк пуста і няўтульна. Пачуццё такое, што я нешта згубіў, і не тут, у хаце, а недзе далёка-далёка... Добра, што маці перад вачыма.
— Ну вот, садзіся, вячэраць будзем.
Павячэраўшы, гляджу на экран тэлевізара. Дзіўна, пасля такой работы, здавалася б, павінен спаць, але не спіцца. Маці ідзе ў спальню, бо кіно не паказвалі.
Потым ужо, як перадачы заканчваюцца, выключаю тэлевізар, выходжу на двор.
Неба чыстае і зорнае, як ніколі. Кажуць, што зоркі ў Сусвеце раскіданы ў пэўным парадку, які надта ўжо нагадвае будову жывой клеткі... І яшчэ кажуць... Ды ўвогуле, ці мала што могуць казаць...
Вяртаюся ў хату, выключаю святло, іду ў спальню і распранаюся.
Не спіцца... Чуецца, як у сне маці гаворыць з людзьмі, з якімі ўжо ніколі не зможа ўбачыцца быццам у сне маці трапляе ў другі свет, у якім ніхто са смяротных і быць не можа. Калі ўжо маці гаворыць занадта голасна, ускрыквае, падыходжу да яе, бяруся за плячо:
— Мам, а мам...
— А-а, што? — яна паварочвае цяжкую галаву — па ўсім відаць, спачатку нічога не разумее.
— Нічога, ты на другі бок ляж...
— Ну, добра, добра, — яна паварочваецца, і тут жа праз нейкі час чуецца цяжкае і пакутлівае, быццам яна толькі-толькі вучыцца гаварыць:
— Ан-дрэй, а Ан-дрэй... Ты ку-дыы...
Праз шкло гляджу на халодную пустую вуліцу. Потым, не вытрымаўшы, рыўком паварочваюся тварам да падушкі. Так яно лепей. Лягчэй, здаецца...