Колькі ж ёй тады было?
Можа, гады чатыры, а мо — і ўсе пяць. Ішла яна па пыльнай палявой дарозе сярод высокага-высокага жыта, у якім зрэдку сінеліся яркія кветкі — то былі васількі. Раз-пораз яна пазірала на гэтае жыта, хацелася пайсці туды, дзе густа стаялі высокія, як лес, жаўтаватыя ўжо сцябліны з вялікімі вусатымі каласамі, але было страшнавата — магла зблудзіць і ніколі не выбрацца. Яе босыя ногі патаналі ў шараватым, мяккім, як пух, пяску — гэтак добра было знарок хлопаць нагамі па нагрэтым пяску, які тут жа дыміўся... Зверху, з чыстага блакітнага неба, грэла бялюткае сонца. І кветкі ў жыце, і зялёна-шэрая пахкая прыдарожная трава, і нагрэты пясок, і тое высокае блакітнае неба, дзе плавілася бязважкае сонца, — усё яна бачыла і адчувала, як праз павелічальнае шкло, і хоць усё ўбачанае і адчутае было вялікім, бясконцым нават, без пачатку і канца, але яно было адзіным, суцэльным, усім целам яна адчувала суладдзе з гэтым жытам, пяском, сонцам, ёй было так добра, як потым ужо ніколі не было, нават страх зблудзіць у жыце быў такім жа неабходным, як і гарачыня пяску, як і пах прыдарожных кветак. Ужо і не помніцца, адкуль, куды яна ішла, але добра помніцца, што тады яна была шчаслівай. Якой яна тады была шчаслівай!
Потым была другая дарога — а мо гэта была тая ж самая дарога, толькі ўспамін яе быў другі, пазнейшы, і нічога агульнага не меў з тым першым успамінам. Цяпер яна ішла следам за бацькам і маці. Яны ўсё нешта гучна адно аднаму гаварылі, і хоць яна не чула іх слоў, але па тону гаворкі адчувала, што гаворыцца штосьці злое і непрыемнае. І ад гэтага ёй было балюча, як заўсёды, калі бацькі пачыналі сварыцца. Таму яна і не хацела ісці з імі побач, а цягнулася ззаду. Затым яна ўбачыла, што бацька пайшоў далей, а маці засталася стаяць на дарозе, чакаючы яе. Калі ж яна падышла, то маці нахілілася да яе і хутка-хутка зашаптала:
— Ідзі, ідзі дагані яго. Прасі, каб не пакідаў цябе. А то кіне і ніколі не прыйдзе, ніколі не вернецца. Толькі ты заплач, калі пачнеш гаварыць пра гэта. Не забудзь, заплач тады...
Яе спачатку здзівіла — як гэта бацька, яе бацька, можа некуды пайсці і ніколі не вярнуцца? Адчуваючы на спіне матчыны пальцы, якія штурхалі наперад, яна скранулася з месца. Спачатку ішла, а потым пабегла па той доўгай пыльнай дарозе.
Дагнала бацьку, ухапіла за руку і спытала:
— Ты мяне кідаць будзеш? Я табе не трэба?
Тады бацька спыніўся. Ён, відаць, хацеў нешта сказаць, адкрыў нават рот, ды так і застыў з адкрытым ротам. І вочы ягоныя застылі, сталі нейкімі круглымі і пустымі. Як зашклёнымі.
І ад гэтай бацькавай разгубленасці ёй стала непрыемна — такім яго яшчэ ні разу не бачыла. Успомніўшы матчын наказ, яна заплакала, спачатку проста так, дзеля прыліку, а потым, пачуўшы свой плач, па-сапраўднаму, ад жалю да сябе — падалося, што бацька і сапраўды вось-вось пойдзе назусім і яна застанецца адна. Як у тым высокім жыце, з якога ніколі адной не выбрацца.
Плакала яна доўга і гучна, знаходзячы нават асалоду ў гэтых слязах, якія ўсё цяклі і цяклі з вачэй, затапляючы ўсё на свеце: і доўгую белую дарогу, і бацьку, і маці. І тады, калі яна плакала, ужо не адчувала гэтай шчыліны ці трэшчыны — назавіце, як хочаце, — у суладдзі між сабою і светам. І таму яна ніяк не магла супакоіцца.
Відаць, у тыя гады было ў яе жыцці яшчэ нешта, але ўсё яно забылася, і толькі гэтыя два ўспаміны, як астраўкі ў моры, бачыліся з далечыні год.
Потым, пазней, былі другія ўспаміны: і вясёлыя, і сумныя, і горкія але, якія б яны ні былі, усе неяк накладваліся на тыя першыя ўспаміны, такія яркія.
Так і стаіць перад вачыма хуткая, вёрткая малая, якая ў перапынках між урокамі з крыкам носіцца па школьным двары, адчайна ўступаючы ў бойкі з задзірамі-хлапчукамі. Яна акуратна ходзіць у школьную самадзейнасць — вось ён, школьны хор, і яна ў цэнтры, сярод мноства галоў, — наколькі яна бывае нечакана, без усякай прычыны, ціхаю, настолькі ж рэзкаю, тут весела, закідваючы ўгору галаву, смяецца, а тут з-за дробязі плача — соладка і востра адчувала яна далучэнне да гэтага свету, да ўсяго таго знешняга, што пакуль неасэнсавана, несвядома нават, абуджала ў ёй свой свет, які быў і звязаны, і не звязаны з тым, знешнім.
Пра гэта Валя пакуль да пары да часу не ведала, яна і не задумвалася нават пра гэта, пакуль ёй было дастаткова вострых пачуццяў радасці і болю — усяго, з чым штодня сутыкалася, пачынаючы з таго доўгага салодкага пацягвання ў ложку, якое ніяк не заканчвалася, да апошняга імгнення, калі самі сабою заплюшчваліся вочы і яна правальвалася ў цемру, у тое нікому не бачнае жыццё, у якім адбывалася ўсё тое, чаго ніколі не было і не магло быць наяве.
Без ніякіх крылаў, толькі адштурхніся ад зямлі і вось — ляціш і бачыш зверху ўсё зменшанае і маленькае: і раку Бярозу, і тыя драўляныя і цагляныя дамы, што стаяць радамі, вунь дзіцячы садзік, у які калісьці яе вадзілі, а вунь — сама чатырохпавярховая школа... Яна лёгка плыла над Бярозавам, адчуваючы зліццё з гэтым светам, зусім забыўшыся на тыя рэдкія горкія хвіліны, якія адчувала, калі бацькі пачыналі сварыцца, ці калі ёй ставілі нізашто дрэнную адзнаку, ці проста калі хто крыўдзіў.
А потым зноў — знаёмыя шпалеры ў пакойчыку, знаёмыя галасы бацькоў, партфельчык у руках і дарога ў школу па вуліцы, дзе на рагу стаіць магазін, у якім вечна поўна людзей, як на тым рынку, зноў школа, вясёлыя перапынкі, і над усім гэтым — штохвіліннае чаканне яшчэ цікавейшых і весялейшых хвілін, якія вот-вот пачнуцца.
Як у тых начных палётах над Бярозавам.
Валя ўжо адчувала, што ўсё знешняе, што паяўляецца ў жыцці, неяк адгароджана ад таго нябачнага «я», якое паявілася пасля матчынага: «Прасі, каб не пакідаў цябе».
А можа, і раней.
Можа, гэтае «я» паявілася з першым крыкам, з першым глытком паветра, ды толькі пэўны час яна не адчувала ніякага разладу. Нават калі і гаварыла з гонарам: «Во, у мяне ёсць ручкі і ножкі. І зубкі, і язычок таксама ёсць». Тады, у той шчаслівы час, усё было сплеценым, усё было аднолькава неабходным: і знаёмыя сцены, і знаёмы ложак, і твары бацькоў, і нават тое ж святло лямпачкі, як і свой пальчык, які можа балець, як і свае вочкі... Проста, відаць, той даўні ўспамін, звязаны з жытам, пыльнай дарогаю і ласкавым спякотным сонцам, якое, куды ні пайдзі, коціцца следам, — апошняе імгненне з таго шчаслівага перыяду, які навечна абарваўся. Проста той даўні ўспамін — як запавет ці намёк на шчасце, да якога трэба дабрацца.
У восьмым класе на дзень нараджэння бацька падарыў Валі наручны гадзіннік. Маленькі звычайны жаночы гадзіннік, з лічбамі на белым квадраціку цыферблата, з трыма жоўценькімі стрэлачкамі.
Узяўшы з бацькавых рук гадзіннік, Валя адразу ж пайшла ў спальню, дзе быў яе ложак, дзе меўся невялічкі стол, за якім звычайна рабіла ўрокі. Тут яна калісьці гуляла з лялькамі.
Валя асцярожна паклала гадзіннік на стол, села на крэсла і пэўны час, як упершыню ў жыцці, глядзела на секундную стрэлачку, якая рыўкамі бегла па цыферблаце. У бегу гэтай стрэлачкі Валі ўбачылася нешта загадкавае — чамусьці яна ўпершыню задумалася, што будзе з ёю праз некалькі хвілін. Не праз год, не праз два, а вот цяпер, праз якую хвіліну.
«Час, час... Што ж гэта такое?» — прашаптала яна сабе са здзіўленнем. Тое, што чытала дагэтуль пра час, засталося неяк збоку, цяпер яна адчула, што час — гэта зусім не тое, пра што напісана вялікімі чорнымі літарамі ў падручніку па фізіцы.
Валя заплюшчыла вочы і застыла ў чаканні чагосьці, што вось-вось павінна было прыйсці да яе. Калі ж яна адплюшчыла вочы, убачыла, што секундная стрэлачка абабегла цэлы круг. Хвіліна... Пайшла хвіліна. Фізічна яна адчула неадольны бег часу... Зноў і зноў Валя заплюшчвала вочы і, адплюшчыўшы, упэўнівалася, што секундная стрэлачка ўсё бяжыць і бяжыць, — Валі нават падалося, што гэтая маленькая стрэлачка цягне аднекуль, як з бясконцай загадкавай цемры, нікому не бачную нітку часу, без якой яе, Валіна, жыццё немагчыма.
Што ж будзе з ёю праз хвіліну, дзве? І хоць дагэтуль яна часта застывала, пытаючыся ў сябе, што трэба рабіць, але толькі цяпер яна ўпершыню адчула, што чаканне Чагосьці звязана з гэтай рухомай нябачнай сцяною між тым, што ўжо было, і тым, што будзе. І таму цяпер ёй стала соладка і страшнавата. Што там, за той нябачнай сцяною, за якую ніяк не зазірнеш? Зноў і зноў яна заплюшчвала вочы, чакаючы, што будзе з ёю праз некалькі хвілін. І калі яна адплюшчвала вочы, то са здзіўленнем, як чужымі вачыма, абводзіла акуратна засланы ложак, падручнікі на стале, шафу ў куце, акно з занавескамі. Ёй здавалася, што яна і сапраўды ўжо другая, зусім не такая, якой была хвіліну назад. Адкуль яна тут паявілася, чаго жыве тут, у гэтым Бярозаве?
Яна ўзяла люстра, што стаяла на століку, і пачала разглядаць сябе — уважліва вывучаць кожную рыску сваіх тонкіх, яшчэ ні разу не фарбаваных, рэзка акрэсленых чырвоных вуснаў, сваіх вузкіх чорных веяў, свайго прамога, з гарбінкаю, носа, сваіх круглых чорных вачэй. Прыглядаючыся, яна ўбачыла, што ў люстэрку ў вачах відаць яе зменшаны адбітак... Яна не ведала, прыгожая яна ці не, то здавалася, што прыгожая, то — палохалася сябе, свайго носа, сваёй тонкай белай скуры, сваіх чорных валасоў, якія спадалі на вочы, хаваючы высокі лоб...
У тую ноч Валя нечакана без усялякай прычыны прачнулася. Пэўны час нерухома ляжала, прыслухоўваючыся невядома да чаго. Тады пачула, як ціктакае гадзіннік на руцэ. За акном бачылася зорка — як сябе Валя помніла, засынаючы, яна часта бачыла гэтую далёкую, не мігатлівую зорку. Валя прывыкла ўжо называць гэтую зорку сваёй.
Мянялася ўсё навокал: за зімою, якая б яна доўгая ні была, пачынаўся крыгаход на Бярозе, і тады, пасля мокрага снегу, разам з травою, што ярка зелянела, распускаліся, зацвіталі яблыні ў іх садзе, штодня плылі некуды воблакі ў небе, узыходзіла і заходзіла сонца над Бярозавам, у самім Бярозаве будаваліся новыя цагляныя дамы, вунь ужо амаль зусім заасфальтавалі іх вуліцу, а цяпер прыняліся перабудоўваць рынак, праз які яна штораніцы бегае ў школу усё, усё мянялася вакол Валі, роўна і неадольна, як цячэнне вады ў Бярозе, гэтак жа, як і ў яе жыцці многае што мянялася: пераходзіла з класа ў клас, на новыя прадметы прыходзілі новыя настаўнікі, паяўляліся новыя сяброўкі, сама яна падрастала, цяпер вунь ужо амаль такая, як і маці... І толькі зорка не мянялася, яе цьмяна-мігатлівае святло было нязменна далёкім і роўным. Нават калі вечарамі Валя не бачыла яе, яна ўсё роўна ведала, што зорка ёсць, што зорка ўсё роўна назірае за ёю... Як бы яна ні падрастала, якія б плацці ні насіла, яна і тая невядомая зорка былі з’яднаны нейкай таямніцаю, якую Валя пакуль і сама не ведала.
Валя хутка адкінула коўдру, паднялася з ложка і, бязгучна ступаючы босымі нагамі па палавічку, падышла да акна. Адхінула занавеску.
Акно выходзіла ў сад, цяпер роўна-роўна засыпаны снегам. Ад месячнага і зорнага святла снег іскрыўся, ясна бачыліся ў нечапаным снезе яблыні — на іх галінах таксама ляжаў снег, бачыліся кусты парэчак і агрэсту, амаль засыпаныя іскрыстай беллю. Далей, за яблынямі і кустамі, роўнай паласою цямнеў плот, над якім пачыналася зорнае неба.
Зоры былі буйныя і дробныя, яркія і не надта. Неба было зорнае, яно не здавалася бліжэйшым, наадварот — яшчэ глыбейшым і далейшым, здавалася, што ў тых нешматлікіх цёмных прагалінах, дзе не было зор, ёсць цёмныя бясконцыя ямы, якія, калі пачынаеш доўга глядзець у іх, засмоктваюць.
Як упершыню ў жыцці, застыўшы ля акна, Валя прывідам глядзела на ўсё: і на сад, і на снег, і на неба... Нечакана адчула, што яе калоціць. І зусім не ад холаду.
Дрыготкімі пальцамі яна скінула з сябе ўсё тое апошняе, што было на ёй... У гэтым бязгучным роўным бледнаватым святле, што лілося з акна, яна пачала разглядаць сваё цела, тонкае, яшчэ падлеткавае. З сорамам, адчуваючы, што робіць нешта недазволенае, асцярожна пачала вадзіць пальцамі па скуры — ад галавы да пят, як чужую, вывучала сябе...
А потым яна зноў ляжала ў ложку, чула аглушальнае ціктаканне гадзінніка, і ёй хацелася плакаць. Як і тады, у далёкім маленстве, калі трымала бацьку за руку і пыталася: «Я табе не трэба?».
Што трэба ёй у гэтым бясконцым свеце? Дзеля чаго яна не спала, прыслухоўваючыся, як цэлыя стагоддзі праносяцца скрозь яе, і толькі яна застаецца непарушнай, тым, што было, ёсць і будзе — ва ўсе вякі?..
З-за чаго ўсё пачалося?
Валерка на школьным вечары, не дачакаўшыся яе, пайшоў танцаваць з другой. Толькі і ўсяго — не здолеў дачакацца яе. Можа, падумаў, што яна не прыйдзе, а можа, паспрачаўся з кім, маўляў, падыдзе да той пісанай прыгажуні — і яна не адмовіць. Магчыма, магчыма... Так ці інакш, але калі яна зайшла ў залу і ўбачыла, як у зіхатліва-каляровым святле навагодняй ёлкі Валерка кружыць з той пісанай прыгажуняй, яна зразумела: здарылася нешта такое, што нельга паправіць. Ніколі. І ні яна, ні той жа Валерка цяпер ужо нічога не могуць зрабіць.
І вось яна стаяла ў кухні ля акна, ля занавескі, і глядзела, як на рагу вуліцы, дзе магазін, ля тэлефоннай будкі вытанцоўвае на марозе Валерка.
Здавалася б, цяпер усё было так, як і звычайна: і гэтая ім абаім вядомая ўмоўленасць, і сам дарагі Валерка ў дэмісезонным паліто з адстаўленым каўняром, і таму чаго прасцей — навошта пакутаваць, навошта глытаць даўкія слёзы? — накінь паліто, хустку, ногі ў валёнкі, глянь напаследак у люстра і — толькі б не зачапіцца за парог — на вуліцу, да таго чалавека, з-за якога трэцюю ноч не спіш... Дзеля прыліку можна яшчэ папракнуць: «Яшчэ раз з другою пойдзеш — памінай як звалі». І ўсё. І ты, і ён — шчаслівыя. І можна бегчы ў кіно, у той новы кінатэатр, што нядаўна пабудавалі ля рынку. І там, у цемені, згараючы ад сораму, працягваць тое вывучэнне сябе, якое пачалося месячнай зорнай ноччу, калі стаяла ля акна і праводзіла дрыготкімі пальцамі па скуры.
А можа, і раней...
Але цяпер Валя ведала — як ні будзе балюча і горка, болей з Валеркам за рукі не возьмецца. Трэці дзень мёрз Валерка на рагу вуліцы, і трэці дзень яна адчувала гэтую мяжу, якую не магла пераступіць.
Ах, гэтыя межы, якія яна пачынала адчуваць!
Чаму яна не магла пайсці да Валеркі? Што не пускала яе? Што прымушала плакаць і шаптаць: «Не, не, цяпер ужо ніколі!» І гэтае «ніколі» было такім балючым, быццам з сабою развітвалася, праз што пры ўсім жаданні не магла пераступіць.
Там, па той другі, цяпер ужо чужы, бок, назаўсёды засталося ўсё самае-самае першае: першы затуманены позірк, ад якога кідае ў гарачыню, першы нясмелы дотык трапяткіх пальцаў да тваёй рукі — і не болей, болей салодкіх імгненняў і быць не можа першае яднаючае «ты», першая сустрэча на рагу вуліцы ля тэлефоннай будкі. Яна адчувала цяпер, што, гледзячы праз акно на Валерку, стаіць ля самае-самае мяжы, яна ўсім целам адчувала гэтую неадольную мяжу, і мо таму ёй было балюча.
А мо і слодыч яна знаходзіла ў гэтым болю, гэтак жа, як, магчыма, нейкую слодыч знаходзілі яе бацькі ў штодзённых спрэчках — хто ведае, іначай чаму ж яна не пайшла да Валеркі, чаму?
Хоць зноў жа — магчыма, яна інтуітыўна адчула, што ўжо і сапраўды ўсё скончана, што ісці да Валеркі і сапраўды не варта. Бо як ні разважай, але тыя даўкія слёзы ля аконнай занавескі былі першымі слязьмі жанчыны.
Не падлетка, а жанчыны.
На чацвёрты дзень усё было скончана...
Яна і сама ад сябе такога не чакала: спакойна вымыла твар халоднай вадою, апранулася так, як калісьці ёй і хацелася: паліто, цёплая хустка на галаву, ногі ў валёнкі — і вось яна на вуліцы ля тэлефоннай будкі.
— Ну, прывет. Чаго ж ты сягоння не прыйшоў?
І ён нічога не зразумеў, ні тады, калі моўчкі слухала ягоныя апраўданні, ні калі бег з другога канца Бярозава да гэтай тэлефоннай будкі. І толькі ўбачыўшы яе спакойную ўсмешачку, ён жахнуўся — моўчкі павярнуўся і, ссутуліўшыся, пайшоў ад яе, проста ўмярзаючы ў стылае марознае паветра. Толькі тады да яго дайшло, што за гэтыя тры дні яна пасталела на пяць, а то і на сем год, і цяпер ёй проста з ім, шаснаццацігадовым, рабіць нечага. Можа яна і хацела з ім пабыць, але цяпер ёй проста нецікава. І таму яна, гледзячы ў вочы, гэтак спакойна крывіла ва ўсмешачцы свае тонкія ненавісныя вусны.
Так, яна і сапраўды стала іншай, цяпер Валя адчувала, што ёй патрэбен не такі, як і сама, нявопытны аднагодак, а той чалавек, у якога хоць што ды ёсць за плячыма, не толькі пякучыя рукі. Бо пякучыя рукі, затуманеныя позіркі — гэта ўжо было, было, ды з вадою сплыло, а цяпер калі што і можа быць — іншае, зусім іншае. Бо гадзіннік ціктакае, і тая пазалочаная стрэлачка ўсё накручвае і накручвае тую нябачную нітку. У адзін бок, у адным кірунку. І назад тую нітку ніяк не адматаеш, ніяк не скруціш. Калі б і захацелася.
Што ж, як кажуць старыя людзі, хто чаго шукае, той тое знойдзе.
Вось і ён, пазнаёмцеся, Лёшка, у якога за плячыма загадкава салодкі інстытут, тыя шматлікія формулы і графікі, з дапамогаю якіх можна хоць што ды зразумець.
Не толькі ў свеце, а і ў самой сабе. Бо надта ўжо цяжка блукаць адной цэлых васемнаццаць год.
А тым болей, што Лёшка стройны, прыгожы, нават перспектыўны як малады спецыяліст, які толькі што закончыў політэхнічны і па накіраванні прыехаў у Бярозава. Ён не носіць кудлатай бародкі, але затое ў яго ёсць акуратныя тонкія вусікі, ён вышэйшы за Валю на цэлую галаву і можа гадзінамі разважаць пра што заўгодна: пра мікра- і макрасвет, пра генетыку і энергетыку.
Увогуле, усё пачалося з выпадковасцей: выпадкова ён упершыню сустрэўся з Валяю на аўтобусным супынку, гэтак жа выпадкова яны глянулі адно аднаму ў вочы, выпадкова зайшлі ў адзін аўтобус, які давёз іх на адным сядзенні да кінатэатра, выпадкова ім далі білеты на адзін рад — дзевятае і дзесятае месцы ў дванаццатым радзе... І яшчэ, як вяршыня — выпадковае маўклівае, без ніводнага слова, спалучэнне рук у зацемненай глядзельнай зале, дзе на экране гэтак жа выпадкова знаёміліся Ён і Яна...
Потым ужо, як гэта заўсёды бывае ў разумных людзей, Лёшка мог гадзінамі даказваць, што ў спалучэнні гэтых выпадковасцей маецца пэўная заканамернасць, якая абагульняе іх знаёмства з першародным поступам дыназаўра, а мо яшчэ — з унутранай будоваю элементарных часцінак, якія ўзніклі пасля выбуху першаатама.
І шчаслівая Валя гэтак жа моўчкі магла гадзінамі слухаць Лёшкаву песню. Нарэшце, нарэшце яна магла адкрывацца. І быць свабоднаю.
— Лёшка, ты ўяўляеш, яны хацелі, каб мяне на гэтым свеце не было. Мяне, Валькі, і каб ніколі не было. Вот ты можаш гэта ўявіць ці не? Я дык не магу. Мне здаецца, што, напрыклад, Бярозава ёсць толькі таму, што я ёсць. І сонца толькі таму ёсць.
— Пачакай, лапатуха, дай я святло выключу.
— Не трэба выключаць святло, Лёшка. Я не люблю гаварыць у цемнаце. Я ўвогуле баюся цемнаты. Мне ў цемнаце часта здаецца, што я знікаю, што тады мяне нідзе няма. Вот як табе лепш растлумачыць?.. Ну, пра гэта пасля. У нас жа яшчэ ўсё жыццё наперадзе. Толькі не спі, Лёшка, добра...
— Добра, добра, — і ўсё ж Лёшка засынаў. Валя паправіла коўдру, якою быў укрыты Лёшка. Абапёршыся спіною аб сцяну, яна сядзела на ложку і пастуквала кулаком Лёшку па грудзях — будзіла...
— Чаму ж цябе магло і не быць?
— Ну, вот калі мама мною была цяжарная, дык яна з бацькам дрэнна жыла. Яны ўвесь час дрэнна жылі. І вот яны былі ўжо дагаварыліся, каб развесціся і заадно пазбавіцца ад мяне. Тады, адразу пасля вайны, гэта не дазвалялася рабіць, судзілі за гэта. І вот яны пайшлі да адной старой у вёску. Яны прыйшлі ў тую вёску, а старой дома не аказалася.
Яны пасядзелі ля хаты на лаўцы ды назад пацягнуліся. А дарогаю памірыліся. Так я і засталася жывой. І вот ведаеш, Лёшка, мне ўвесь час помніцца нейкая дарога ў жыце, і цяпер, калі я ўжо пра ўсё гэта ведаю і думаю пра гэта, мне здаецца, што я ўжо Тады жыла і ўсё бачыла — як яны ішлі дарогаю і мірыліся. І калі я маме неяк пачала пра ўсё гэта расказваць, то яна сказала, што так яно і было: і дарога, і жыта, і лета сухое, без дажджоў...
— Хто ж табе ўсё расказаў?
— Ды маці. Яна мне ўсё расказвае. Яна адкрытая ў мяне. Як і я, дарэчы.
— Ці ж можна гаварыць такое сваім дзецям?
— Чаму ж, я думаю, можна, цяпер жа ўсё роўна, я ж — жывая засталася. Проста ўсё неяк дзіўна.
— Ну, здзіўляцца надта ўжо і няма чаго. Усё, што адбываецца ў свеце, можна растлумачыць, вывеўшы пэўную заканамернасць. Для прыкладу я раскажу табе адну гісторыю. Праўдзівую. Аднойчы вучоныя рашылі свядома прыдумаць бязглузды сказ. Бяссэнсавы. Аб’явілі цэлы конкурс. Прыдумалі. Сказ быў такі: зялёныя бясколерныя ідэі спяць злосна. І што ты думаеш, крытыкі знайшлі ў ім пэўны сэнс. Гэты выпадак наводзіць на сур’ёзны роздум. Ну, але пра гэта заўтра. А цяпер — давай спаць, заўтра на завод, планёрка з васьмі...
— Лёшка, ты ўсё на свеце ведаеш. Можа таму мне з табою так лёгка. Ты не спяшы спаць, Лёшка. Я вот яшчэ хачу табе сказаць...
— Ты б усё гаварыла, гаварыла...
— Лёшка, ты толькі не пакідай мяне адну, добра... А то ведаеш, у мяне часта такое бывае, што я чагосьці баюся.
— Чаго? — вачэй цяпер ён так і не адплюшчваў. Толькі ягоная дужая рука раўнамерна пагладжвала яе аголенае плячо.
— Я і сама не ведаю. Вот у цемнаце, калі застаюся адна. Мне тады здаецца, што нехта падглядвае за мною. Вот усё роўна як нехта заходзіць у пакой і пачынае глядзець. Я гэта проста адчуваю. І мне чамусьці страшна становіцца. Даўней, яшчэ да нашага вяселля, калі я дома жыла, дык я звычайна на адну зорку глядзела. І нічога тады не баялася. А цяпер у нас акно выходзіць у другі бок.
— Якая зорка, які бок?.. Дурнічка, хто ж за табою можа падглядваць, акрамя мяне? Можа энланаўты? Эй, вы, энланаўты, адгукніцеся! — гукнуў ён і нават засмяяўся ад свайго ўдалага жарту.
— Вот ты нічога не панімаеш... Ты толькі не спі, я табе ўсё растлумачу. У мяне яшчэ часта бывае, што я магу сказаць, што адбудзецца з тым ці другім чалавекам праз нейкі час. Вот цяпер ужо радзей бывае, а раней, калі вучылася ў дзевятым і дзесятым, гэта часта бывала. Вот ідзём з дзяўчатамі ў парк на веранду, я скажу каторай — ты сягоння з такім-та і такім пазнаёмішся, а ты — ні з кім не пазнаёмішся. І паверыш, так яно і атрымлівалася.
— Як гэта — атрымлівалася? Ты што, як тая цыганка на картах? Ты разумееш, што гэта глупства, гэта — парушэнне прычынна-выніковых сувязей, гэта — парушэнне дыялектычных законаў.
— Ды ты не бойся, Лёшка, я не ўмею варажыць. Я і сама не ведаю, як гэта атрымліваецца. Вот я, бывае, часта гляджу на якога невядомага чалавека і ўжо чамусьці ведаю, што будзе з ім праз нейкі час — праз год ці праз два. Толькі трэба, каб у гэтае імгненне я была адна і каб мне ніхто і нішто не замінала. Праўда, пасля ў мяне галава балець пачынае.
— Ну і што ж з намі будзе праз год? — Лёшка скептычна ўсміхаўся.
— А пра сябе я нічога не магу сказаць. Слухай, Лёшка, яшчэ ведаеш, што са мною бывае... Я табе ўжо гаварыла пра дарогу ў жыце... Дык вот не толькі яна мне часта ўспамінаецца. У мяне часта бывае такое, быццам я ўжо жыла калісьці і ўсё-ўсё перажывала... Як другі раз усё роўна бывае...
— Вар’ятка, з кім я звязаўся, — прашаптаў Лёшка, паварочваючыся на бок, падкладваючы яе далонь пад сваю шчаку.
На імгненне Валя заціхла, спрабуючы ўявіць, што будзе з ёю праз год. Ці праз два. Яна глядзела на Лёшкавы шырокія чорныя бровы, на роўны нос, на чорныя, акуратна падстрыжаныя валасы — Лёшка быў прыгожы. І дастаўся ён не каму-небудзь, а ёй. Назусім. «На вечнае карыстанне» — яна нават усміхнулася ад такой думкі.
— Лёшка, — яшчэ не думаючы, што будзе гаварыць, Валя затармасіла Лёшку. Такая ў яе была звычка: спачатку рабіць, а потым ужо разважаць. Ёй зусім не хацелася спаць, хацелася гаварыць. Але не пачнеш жа спавядацца сама сабе. Сама сабе...
Валя заціхла, гледзячы на сонны Лёшкаў твар, на загарэлыя грудзі, на якіх віліся чорныя кароткія валосікі. Сягоння яна была шчаслівай — урэшце пачала вызваляцца ад адзіноты, якая нябачнаю сцяною акружала яе гэтулькі год. Цяпер, калі ў яе ёсць Лёшка, ёй будзе лягчэй, цяпер яна стане шчаслівай.
Пачало ўспамінацца, што гаварыла сягоння Лёшку. Гэта быў толькі пачатак той доўгай-доўгай споведзі. Канечне, яна раскажа пра ўсё-ўсё, пачынаючы з гадоў маленства — з таго дзіцячага садзіка, з той настаўніцы, што была ў іх першым класе...
Валі цяпер было так лёгка і радасна, як... І тут ёй успомнілася, калі ж ёй было так лёгка і радасна. З Валеркам, у тыя даўнія часы першых спатканняў, калі бегала з ім у кінатэатр. Вось, вось адкуль гэтае пачуццё паўтарэння, пра якое гаварыла Лёшку. Нічога загадкавага і таемнага няма, проста ўсё, што сягоння было, гэта і сапраўды было. І як яна раней пра гэта не ўспомніла, як не здагадалася?
Валя глядзела на Лёшку, і ўжо штосьці другое бачылася ёй у ягоным твары. Чаму, чаму яна нічога не сказала Лёшку пра Валерку, пра тыя даўнія школьныя вечары, пра той пякучы боль, калі стаяла ў кухні ля занавескі гадзінамі? Што стрымала яе?
Успомнілася, што гэтаксама, як і ад Лёшкі, яна і ад бацькоў штосьці ўтойвала, яшчэ з маленства, са школы нейкія дробязныя надзеі, нейкія думкі, пра якія бацькі не ведалі, пра якія, мусіць, ніхто ніколі не ўведае. І тое, што сягоння гаварыла Лёшку, што, магчыма, будзе гаварыць заўтра усяго толькі знешняе, верхняе, магчыма, нават самае прыгажэйшае з усяго яе мінулага жыцця, з тых васемнаццаці доўгіх год. Васемнаццаці пакутліва-салодкіх год.
І колькі ж такога сабралася ў ёй, што нават і Лёшку няможна сказаць? Яна не магла растлумачыць — чаму, але адчувала пэўна, што ёсць у яе жыцці падзеі і здарэнні, ёсць думкі, пра якія пры ўсім жаданні нікому не раскажа. І гэта — амаль такая ж мяжа, як і тая, якую адчувала, стоячы калісьці ў кухні ля аконнай занавескі і гледзячы, як ля тэлефоннай будкі вытанцоўвае на марозе Валерка.
Няўжо цяпер трэба нешта хаваць? Няўжо нельга вырвацца з гэтага праклятага зачараванага кола?
І зноў яна адчула сябе гэтак жа, як і калісьці на пыльнай дарозе, калі трымала бацьку за руку. Яна заплакала і пачала ўкладвацца побач з Лёшкам, шукаючы хоць які прытулак у ягоным цяпле. Адчуўшы яе валтузню, Лёшка прачнуўся.
— Ты чаго, старушка?
— Нічога, — яна нават і Лёшку пра Гэта не магла сказаць, — нічога, Лёшка. Гэта бывае ў жанчын, гэта ў іх з вялікай радасці.
— Вот пачакай, пачакай, я ўжо сягоння з дырэктарам гаварыў, ён паабяцаў, што ў тым годзе атрымаем аднапакаёўку з усімі выгодамі, тады не гэтак галасіць будзеш. — Ён спакойна, не саромеючыся, падняўся з ложка і пайшоў да дзвярэй, дзе цямнеў выключальнік. І тое, што Лёшка яе ўжо не саромеўся, як і яна часта не саромелася рабіць пры Лёшку, што пры чужых людзях ніколі не рабіла б, — гэта таксама Валі здалося дзіўным. Гледзячы на аголенае Лёшкава загарэлае цела, Валя адчула, амаль гэтак жа, як і калісьці, калі, ідучы з сяброўкамі на танцы ў бярозаўскі парк, прарочыла пра знаёмствы, што Лёшка гаворыць праўду. Так яно і будзе — ліць ёй слёзы і праз год. Чаму — яна не ведала, не магла растлумачыць сабе, не гаворачы пра Лёшку.
Мінуў год.
З работы Валя подбегам спяшыла дадому, на тую прыватную кватэру, дзе трэба было гатаваць вячэру ці сняданак, перамываць што з адзення, перастаўляць, ператрасаць, падмятаць, праціраць — круціцца ва ўсім, што непрыкметна глытала тую нябачную старонняму воку нітку, якую цягнула і цягнула секундная стрэлачка на наручным гадзінніку і пра якую Валя пакуль забылася. Яна пакуль яе проста не адчувала. Валя яшчэ не ведала, сур’ёзны яе новы занятак ці не, ды і ці надоўга хопіць яе — пра гэта яна таксама не ведала. Пакуль яна ні аб чым не задумвалася, пакуль ёй было ўсяго гэтага штодзённага дастаткова — таго новага сусвету, які рашыла пабудаваць вакол сябе. І ў якім бы яна была багіняю.
Вяртаўся з работы Лёшка. Калі — хмурны і стомлены, а калі — вясёлы. Закасаўшы рукавы, Лёшка кідаўся на дапамогу: гатаваў, перамываў, ператрасаў, праціраў...
І вось — усё больш-менш згатавана, перамыта, ператрэсена, цяпер можна сесці на табурэткі і з адчаем, як у цёмную ваду, зазірнуць адно аднаму ў вочы. Нарэшце-ткі...
— Лёшка... Як жыццё?
— Нармальна.
— Што новага?
— Нічога такога. Сягоння з дырэктарам гаварыў, абяцае ў канцы года кватэру даць. Во, скора павышэнне будзе, відаць, мяне загсектарам зробяць. Работы, канечне, прыбавіцца. Грамадскіх даручэнняў таксама, членскія ўзносы збіраць, добраахвотная дружына, дзяжурствы. Відаць, адразу пасля новага года стаўку ўвядуць. А ў цябе што новага?
— Начальніца ў водпуск пайшла, а квартал закрываць трэба. Як выберамся — невядома.
— А яшчэ што?
— Нічога такога. Во, ледзь не забылася — прафсаюзны сход заўтра, вярнуся пазней...
— Лёшка, ты шчаслівы?
— Канечне. А што здарылася?
— Чаму ж тады мы так часта маўчым, Лёшка? — і слёзы градам. І тая нябачная нітка, што цягнецца днём і ноччу секунднай стрэлачкаю, абрываецца...
І вось ужо ўпаўзае ў пакойчык гэтая пакутлівая цішыня, якая цягне за сабою пакутлівае адзіноцтва дваіх — яго так часта можна ўбачыць на гладкіх тварах прыкладных сем’янінаў: Ён і Яна моўчкі глядзяць тэлевізар, Ён і Яна моўчкі вячэраюць, пазней у начной цемені гэтак жа моўчкі пагладжваецца і абдымаецца знаёмае цела... І за ўсім — нябачнае, але затое рэзка акрэсленае кола адзіноты, якое калісьці акружала аднаго, а цяпер — дваіх. І ніяк з яго не вырвацца, што і як ні гавары, як ні прыціскайся да знаёмага гарачага цела.
Валя яшчэ і сама не ведала нічога і таму спрабавала знайсці выйсце з дапамогаю доўгіх блытаных маналогаў, якія чым былі даўжэйшымі, тым большую насупленасць выклікалі ў Лёшкі. Бо Лёшка хоць і быў добрым, талковым, перспектыўным інжынерам, але ён быў усяго толькі мужчынам. І таму самае большае, што ён мог знайсці ці адкрыць — заняцца рамонтам тэлевізара, з дапамогаю якога спадзяваўся заглушыць непрыемную балючую цішыню.
А мо ён проста нічога і не адчуваў. Магчыма, ён і не чуў ніякай цішыні і таму, спакойна мурлыкаючы штосьці сабе пад нос, мог гадзінамі поўзаць з паяльнікам ля разабранага тэлевізара, таму ён з радасцю цягнуў дадому ўсё, што цягнулі, неслі, пёрлі, валаклі другія бярозаўцы. Бо ён, што ні гавары, але ўсё ж такі, паўторым, мужчына.
І калі Валя ўслухоўвалася ў ягонае мурлыканне ля тэлевізара, калі глядзела на ягоныя спакойныя жэсты, здавалася, што Лёшка ведае, што да чаго, і калі ён цяпер спакойны, калі гаворыць, што так і трэба, значыць — сапраўды так трэба: і чэшская сценка, і крышталёвы набор, і каляровы тэлевізар. Так-так, можа, Лёшка і праўду гаворыць: калі ўсё гэта набудзецца, то і шчасце набудзецца. І таму, калі мэта ясная — за работу, Валюша. Бо нездарма ж ён вывучаў і этыку, і кібернетыку, нездарма...
Яшчэ шэсць год мінае. Як хутка яны мінаюць — калісьці тыдзень быў даўжэйшы...
Непрыкметна і неадольна мінулі гэтыя гады. Ці даўно атрымлівалі кватэру, ці даўно куплялі чэшскую сценку, ці даўно Лёшка прывёз каляровы тэлевізар, а ўжо — шэсць год....
...Калісьці тыдзень быў даўжэйшы.
Усё часцей і часцей, перамываючы, ператрасаючы, праціраючы, Валя застывала сярод бліскучага паліравана-карычневага шчасця. Яна доўга стаяла моўчкі і ўспамінала, што яна забылася. Ёй абавязкова трэ было нешта ўспомніць. Толькі вось што?
Яна спрабавала перастаўляць праз тыдзень мэблю ў кватэры, абдзірала са сцен старыя шпалеры і клеіла новыя, якія можна было мыць, пакрывала лакам падлогу — потым разумела, што ўсё гэта не тое, не тое. Прыязджаў з работы Лёшка, ці Аляксей Паўлавіч, як яго звалі на рабоце. Пераапрануўшыся, усунуўшы ногі ў шлёпкі, ён заходзіў у залу з тэлепраграмаю ў руцэ, садзіўся ў мяккае крэсла і гаварыў: «Ну і работка, звальняцца пара, я ўжо болей не магу так, не выцерплю».
А яна спакойна глядзела на распаўнелы Лёшкаў гвар — яна ўжо не магла сказаць, прыгожы Лёшка ці не, як і калісьці ў восьмым яна нічога пэўнага не магла сказаць пра сваю прыгажосць і ўсё ўспамінала, што ёй трэба зрабіць.
— Лёшка...
— Што ты хочаш?
— Што я хачу? — Ён нават і не адчуваў, што яны разляталіся. Як тыя галактыкі ў сусвеце: адна ад адной у процілеглы бок, і чым далей, тым хутчэй.— Нічога, Лёшка. Я ўжо нічога не хачу.
— Ну, тады ўключай тэлевізар. Што там у нас сягоння новенькага? — Аляксей Паўлавіч шаргацеў перад вачыма праграмаю.
— Лёшка, я стала нейкая другая. Няўжо ты нічога не заўважаеш? — яна яшчэ чэсна спрабавала вярнуцца да яго. Насуперак усім законам.
— Распаўнела, гэта я бачу.
— Ды я не пра тое, Лёшка. Разумееш, я цалюткімі днямі як сонная. І на рабоце, і дома. Лёшка, зрабі што-небудзь. Ты ж — мужчына.
— А што ты хочаш? — Ён аглух. Ён зусім аглух.
— Што я хачу... Лёшка, няўжо ты нічога не адчуваеш? Так болей нельга. Я не магу так болей. Мне страшна, Лёшка. Нават калі ты побач, я адчуваю, што нехта за мною назірае. Толькі цяпер ужо не за мною адною, а за намі. За мною і табою.
І тут Аляксей Паўлавіч, відаць, абразіўся да смерці — такога быць не можа, каб ён ды чагосьці не разумеў і не адчуваў:
— Калі б ты папрацавала так, як раблю я — з васьмі і да васьмі ды яшчэ грамадскія даручэнні, ты, відаць, адразу б і перастала заўважаць і прыкмячаць розныя свае дзівацтвы. Пра іх, дарэчы, можна гаварыць у маладосці, але ж мы цяпер — дарослыя самастойныя людзі, апамятайся. То табе здаецца, што ты — не ты, то гэтыя сусветныя вочы, якія днём і ноччу назіраюць за табою.
— Лёшка, калі мы чагосьці не адчуваем, то гэта не значыць, што гэтага няма. Так няможна.
— А мне можна? Можна мне па дванаццаць гадзін у суткі пра работу думаць? І дзеля чаго, дзеля каго? Ты што думаеш, усё гэта, — рэзкі ўзмах рукою на паліраваную сценку, на тэлевізар і дываны — так палкаводзец вітае свае палкі, — мне аднаму трэба? Мне аднаму?
— Перастань, Лёшка.
— Не, не перастану, калі ўжо на тое пайшло. Хоць раз ды трэба пагаварыць у адкрытую. Хопіць, дамаўчаліся, пагулялі ў маўчанку шэсць год. Ты што думаеш, я — дубовы, нічога не бачу і не заўважаю? Глянь сама на сябе, азірніся — дзе той парадак, які быў, калі мы жылі на прыватнай кватэры, калі ў нас не было нават гарачай вады, не гаворачы пра паравое ацяпленне? Дзе той былы ўтулак і чысціня? Дзе ўсё гэта, куды падзявалася? Чаму цяпер, калі я ні вярнуся, у кватэры холадна і няўтульна? Ты кажаш, табе няма часу. Чым жа ты занята, скажы? Работаю? Якой? Тое, што ты робіш на рабоце, можна зрабіць за гадзіну, а астатні час... Успомні, што я гаварыў табе калісьці: ідзі на любую работу, мне твае грошы не патрэбны, мне трэба толькі адно — каб дома быў парадак.
— Пачакай, Лёшка, паслухай...
— Не, цяпер ужо ты слухай. Ты занадта занята сабою, гэтымі сусветнымі вачыма, гэтымі разгадкамі, што будзе з табою праз год ці паўтара. А гэтым займацца не варта ды і не трэба. Трэба жыць рэальнасцю, а не варажбою. Колькі табе паўтараць: трэба жыць у рэальным, а не ў выдуманым свеце.
— Лёшка, я падаю на развод.
— Што-о? — і вочы круглеюць, тэлепраграма падае з выпушчанай рукі на яркі дыван — пакалыхваючыся ў паветры, як падае восенню ліст з дрэва. — Ты што, і сапраўды вар’яцець пачынаеш? Што табе трэба? Птушынага малачка? Цукеркі ёсць такія.
— Я не магу болей, Лёшка. Іначай я і сапраўды звар’яцею.
— А другія могуць? Паглядзі на бярозаўцаў, як яны стараюцца апрануцца ва ўсё самае-самае моднае, прайдзіся па вуліцах, зазірні ва універмаг, паштурхайся ў чэргах, паслухай новыя анекдоты, хочаш — сходзім у госці, а не — да сябе запросім і — супакоішся. Табе проста тады не будзе часу на ўсё іншае, ад чаго ты пакутуеш.
— Я рабіла ўсё гэта, Лёшка. Я не магу так далей.
— А яны могуць? Скажы, чаму яны могуць, а ты — не можаш? Ты што, з другога цеста злеплена?
— Не ведаю, Лёшка. Я нічога пра сябе не магу ведаць, няўжо ты не бачыш, — і зноў слёзы градам, як і тады, калі на пыльнай дарозе трымала бацьку за руку і пыталася: «Я табе не трэба ўжо?» Як і пазней, калі пачала адчуваць, што ёсць у свеце штосьці такое, цераз што пераступіць ніколі і ніяк не здолее...
А і сапраўды, адкуль гэтае пякучае пачуццё? Магчыма, яно засталося ад тых шматлікіх спрэчак бацькоў, да якіх яна так і не прывыкла, якія напаміналі ёй увесь час штосьці такое, што ў яе ўзросце і не варта ведаць. Магчыма, магчыма... А магчыма, яна і нарадзілася такой — хто ведае... Чаму Лёшка ўспрымае свет спакойна і цвяроза, без доўгіх ваганняў і сумненняў праходзіць свой загадзя адмераны шлях, нават і не задумваючыся, што шлях ягоны мог бы быць і іншы, а яна, Валя, увесь час адчувае балючую мяжу між сабою і светам, дзе яе «я» — усяго як тая пясчынка. Ці як подых ветру. Ці як той жа шоргат асенняга лісця пад нагамі.
Хто ведае, хто ведае...
І як уявіць сабе гэты свет без той жа пясчынкі, без подыху ветру, шоргату лісця?..
І вось Валя ўвачавідкі бачыць, як разумны, разважлівы Аляксей Паўлавіч ператвараецца ў Лёшку, у разгубленага Лёшку, які нічога не ведае. Ды, відаць, і не ведаў. Як гэта раней яна не заўважала? Яна разумее, што ніхто не выйграў...
— Ну, прабач, прабач. Я пагарачыўся і сарваўся. Мне таксама цяжка. На рабоце адны планёркі душу вымаюць. Ты што думаеш, усё гэта, — зноў ківок галавою на паліравана-бліскучае шчасце, — так дастаецца?.. Супакойся. Вазьмі валяр’яначкі, выпі і — пройдзе, як рукою здыме. А то — давай каньячку возьмем. Расслабіцца. Цяпер час такі складаны, нават і я не разбяруся, што, куды, нейкая нервовая ўзбуджанасць у паветры носіцца. Высакосны год, сонечная радыяцыя павышаная, а гэта цягне за сабою парушэнне біярытмаў... Валюша, давай забудзем на ўсё гэта, што ты сягоння сказала не падумаўшы, і пачнём спачатку. Помніш, як у першы год, калі ты яшчэ спявала, наводзячы парадак у прыватнай кватэры...
— Цяпер ужо не трэба спяваць, не варта.
— Чаму, Валюша?
— У нас для гэтага ёсць радыёла. Стэрэакалонкі. Мне з імі не зраўняцца. Адна Пугачова чаго вартая...
— Ну вот, ты ўжо і жартуеш. Каюся, магчыма, і я вінаваты. Але ж без цябе я прападу.
— Не, Лёшка, такія, як ты, не прападаюць. Яны і ў агні не гараць, і ў вадзе не тонуць. Канечне, пасля мяне ты і сапраўды будзеш пакутаваць, але гэта будзе нядоўга, месяц, ад сілы — два. Потым ля цябе паявіцца другая, і ты з ёю будзеш гэткім жа шчаслівым. Няўжо ты яшчэ нічога не зразумеў? Што ты нарадзіўся пад шчаслівай зоркаю.
— А ты?
— Я... Я ж ужо гаварыла: пра сябе я нічога не ведаю. Я не магу ведаць, — і зноў слёзы градам.
— Ну вот, вот так, ты паплач трохі, і табе палягчэе. Сама падумай: што будзе з табою без мяне? Пра сябе я ўжо і не ўспамінаю. Табе ж — не шаснаццаць. Трэба цярпець. У гэтым жыцці ўсякае бывае, — з Аляксея Паўлавіча фантанам пачала струменіць жыццёвая мудрасць. — Бывае і сум, і адзінота, і непрыкаянасць. Не кожны ж дзень — масленіца. І сваркі, дарэчы, бываюць. І п’янкі з бойкамі. Няўжо ты не бачыла на бярозаўскіх вуліцах гэтых падрапаных, памятых мужчын і жанчын з сінякамі? І жывуць жа яны ўсё-ткі, паб’юцца, пасварацца, як гаворыцца, душу адвядуць, ды зноў жывуць, не думаюць разбягацца. Той жа жывы прыклад — твае бацькі. А мы? За шэсць год у гэтай кватэры ты хоць раз чула сварку? Ну, скажы мне, якая цябе сягоння муха ўкусіла? Хоць раз я на цябе палец падняў? І яшчэ, Валюша. Ты сама ўяві, што пачнецца ў свеце, калі ўсе з першага капрызу пачнуць разбягацца. І без таго разводаў хапае, — ён памалу супакойваўся ў час сваёй чарговай «песні». Ён зноў быў Аляксеем Паўлавічам. Ён нават падняўся з крэсла і, прахаджваючыся па яркім дыване, працягваў спакойным і роўным планёрачным голасам: — Паглядзі на гэтую сучасную моладзь, на тыя ж шматлікія разводы, да чаго яны даводзяць? А з-за чаго ўсё гэта ў іх? Я табе скажу і растлумачу: з-за распусты, прывыклі на ўсім гатовым сядзець да дваццаці год, а потым... А потым за адзін месяц ці за адзін год мы думаем адвучыць іх ад гэтага дваццацігадовага сядзення на ўсім гатовым. Трэба працаваць — падняцца ў сем, прыйсці дамоў у шэсць. А на гэта трэба цярпенне, вытрымка. Як на рабоце, так і ў сямейным жыцці. Трэба паважаць адно аднаго, саступаць, як, дарэчы, раблю я, — ён нават усміхнуўся і пакланіўся ў яе бок. Як і звычайна, ён цяпер нічога не бачыў і не чуў. — Дык вот, яны гэтага не ўмеюць рабіць, яны нават і не ўяўляюць, якой цаною даецца сямейны дабрабыт, гэтая сямейная цішыня. Во, глянь сама — учора заўважыў, што ў мяне ёсць сівізна. У трыццаць год. Жыццё ляціць, як цягнік на перагоне,— у ім паявіўся жаль да самога сябе. Але гэтае пачуццё для яго было нязвыклым, і таму ён тут жа рашуча адкаснуўся ад яго: — Але ж іначай — нельга. Разумееш, іначай — нельга. Ты толькі паспрабуй уявіць, што пачне тварыцца ў Бярозаве, калі кожны будзе рабіць, што захочацца.
— Лёшка, хопіць. — Ён ужо быў так далёка ад яе, што яна магла спакойна сказаць: — Давай лепш па каньяк збегай. Ці ў госці пойдзем.
— Ну, вот і лады, вот ты і малайчына, — ён з задавальненнем пацёр рукі давай я цябе за гэта ў шчочку чмокну. Вот так, салодкая мая.
Яшчэ пяць год мінула.
Цяпер Валя зноў жыла на прыватнай кватэры, недалёка ад рынку. Яе часта можна было сустрэць ці на тым жа рынку, ці на бярозаўскіх вуліцах — то з адным, то з другім мужчынам.
Яна пахудзела і неяк пастарэла, куды дзяваліся яе паўната, тая былая прыгажосць... Невысокая, з фарбаванымі ў саламяны колер валасамі, Валя, хутка перабіраючы тонкімі нагамі, ішла побач з мужчынам і, зазіраючы яму ў вочы, гаварыла і гаварыла. Усё ўпадрад.
Пазней, у сваім пакойчыку, яна зноў спрабавала расказваць штосьці блытанае і незразумелае мужчыну.
— Ды потым, пасля пагаворым, — смяяўся мужчына і ўсё стараўся гарнуць да сябе яе тонкую постаць. Вольнай рукою ён усё шукаў той памятны выключальнік на сцяне...
— Віцька, пачакай, галоўнае ж не гэта... Я вот яшчэ хачу сказаць... Калі была малая...
— Ты мяне блытаеш з некім, — гаварыў мужчына, зусім не крыўдуючы, — я не Віцька, я — Мішка. А ўвогуле, мы ўсе былі калісьці малымі, няграматнымі. Хадзі-тка лепш да мяне бліжэй, — нарэшце ён усё ж знаходзіў гэты выключальнік на сцяне.
Але Валі цяпер было ўсё роўна: Мішкаў называла Віцькамі, Колькаў — Грышкамі. Яна адчувала, што нешта абарвалася ў ёй, што, падхопленая той нябачнай ніткаю, якую штодзённа цягне секундная стрэлачка гадзінніка, яна кудысьці ляціць і ляціць. Куды, навошта? Ёй хацелася хоць як ды ўтрымацца, агледзецца — дзе яна і што з ёю? — і таму старалася глядзець у шматлікія чужыя вочы, як калісьці ў люстэрку глядзела ў свае вочы, і гаварыць, гаварыць. І Мішкам, і Колькам, і Грышкам. Часта адно і тое ж, а часта і рознае.
Калі бярозаўцы бачылі яе, то звычайна гаварылі:
— Глядзі ты, а была ж неблагой жанчынаю. І мужа харошага мела, і кватэру былі атрымалі, і абстаноўка была поўная. Ды во — усё кінула, усё згубіла, за адзін год згулялася. Па руках баба пайшла. І чаго ёй не хапала? Распуста гэта ўсё — да дабра яна не даводзіць нікога. Глядзела б сям’ю, мужа, дык ба і цяпер як сыр у масле качалася. Ён вунь, кажуць, з другой жыве і ў вусы не дзьме.
А можа, і праўду гаварылі гэтыя разумныя бярозаўцы — хто знае, можа, і праўду...