Звычайна Новы год Кармілаў святкаваў у вёсцы — з жонкаю і малым ехалі да сваёй маці і там разам з суседзямі праводзілі навагоднюю ноч: спявалі за сталом старыя песні, хадзілі ў клуб, дзе пасярод залы зіхацела агнямі зялёная пахучая ёлка і ля якой пад музыку весела трэсліся даўгагрывыя, на цуд высокія падлеткі і вясёлыя дзяўчаткі, потым, гадзін пад дванаццаць, вярталіся дамоў, маці ўкладвалася спаць, а Кармілаў з жонкаю глядзелі тэлевізар, да самага канца... Так было пазалетась і летась, хоць у той год маці ляжала ў бальніцы, а Кармілаў, жонка і малы сядзелі адны ў пустой хаце перад уключаным тэлевізарам.
Але на гэты раз, калі Кармілаў прыехаў з вучобы на канікулы, жонка сказала, што ў яе на рабоце хочуць сабрацца на Новы год у суседзяў і, можа, яны таксама б на гэты раз выбраліся. «За ўсе гады, можа, хоць раз па-людску адзначым», — ціхім голасам як бы пыталася жонка. Жонка ў Кармілава была гарадская, ён ведаў і адчуваў, што сустракаць Новы год сярод старых вясковых бабулек ёй не хочацца, ведаў і тое, што пры ягоным жаданні можна ўсё-ткі паехаць у вёску, але, павагаўшыся, згадзіўся з жонкаю. Ёй хапіла адной, без яго, і мо таму, падумаўшы ў апраўданне, што да маці можна з’ездзіць пасля Новага года, Кармілаў рашыў абрадаваць жонку.
Збіраючыся вечарам да суседзяў, Кармілаў чамусьці ўвесь час думаў пра маці: як чакае іх, прыбраўшы, вымыўшы ў хаце і накрыўшы стол новым чыстым абрусам. Пачало ўспамінацца маленства, калі бацька пад вечар прыносіў з лесу елачку, а ён, Кармілаў, разам з братам і маці вешаў на гэту елачку самаробныя з паперы цацкі: і ланцужкі, і мячыкі, і караблікі,— усё гэта, расфарбаванае каляровымі алоўкамі, здавалася прыгожым і казачным... Зрэдку на той елачцы віселі салодкія цукеркі і круглае гладкае пячэнне.
Непрыкметна псаваўся настрой, нешта ўсё замінала Кармілаву, цяпер ён ужо і шкадаваў, што паслухаўся жонкі. Але потым, калі прыйшлі да суседзяў, за навагоднім сталом сярод жончынага начальства Кармілаў памалу развеяўся — яны гулялі аж да чатырох гадзін раніцы: хорам спявалі за сталом, танцавалі хто з кім як у зале, так і ў прыхожай, — каб не грукаць, яны паздымалі абутак, — яшчэ хадзілі ў тую ціхую белую ноч на вуліцу, дзе таксама танцавалі і спявалі на гарадской плошчы ля высокай зіхатлівай навагодняй ёлкі. Яны ўсё ніяк не маглі разысціся і ўсё спявалі... Жонка асталася задаволенай, гаварыла: «Ну, за ўсе гады адгуляла...»
Як даведаўся пасля Кармілаў, маці ў тую навагоднюю ноч таксама гуляла ў кампаніі, не адна была — прыехаў з Мінска малодшы сын і, пасадзіўшы яе на таксі, павёз да сватоў у Запруддзе, дзе, як яна сама гаварыла, было дужа добра: спачатку памыліся ў лазні, потым селі за стол, на якім чаго толькі не было, а тады яшчэ Славік — цесця Івана сын, які хадзіў у восьмы клас і ў музычную школу — іграў на баяне, а яны весела пелі: «Ой, мороз, мороз, не морозь меня...»
Навагоднія святы адышлі, і пайшлі, пакаціліся дні, у час якіх Кармілаў чытаў разумныя, талковыя кнігі, з цёмнымі вечарамі, калі на белым рыпучым снезе прыводзіў з садзіка ў цёплую кватэру малога і пачынаў разам чытаць у кніжцы словы, з тэлеперадачамі, сярод якіх чамусьці ўразілі перадачы пра міжнароднае становішча — сур’ёзны каментатар гаварыў пра тое, што ўпершыню прымусіла задумацца, аб чым дагэтуль амаль і не думаў.
З кожным днём Кармілаў рабіўся ўсё болей ціхім, як бы аддаляўся ад сям’і, ад любімага дагэтуль занятку, ад усяго, што дагэтуль цікавіла, невядомае пачуццё няўпэўненасці ўсё болей паяўлялася ў ім, і ён не ведаў, не мог растлумачыць, чаму так было. Днём у ціхім пакоі ён часта адкладваў убок тоўстую кнігу, якую абавязкова трэ было прачытаць, падыходзіў да акна і падоўгу глядзеў на дарогу, па якой праходзілі машыны. І тады, ля акна, яму здавалася, што трэба нешта ўспомніць вельмі неабходнае. Вот толькі што?..
Нават калі Кармілаў кідаў работу і ўладкоўваўся на вучобу, нават і тады, калі многае было няясна, ён смялей і прасцей глядзеў на жыццё, на сваё будучае, бо разумеў: без спецыяльнай адукацыі, без дыплома многага ў жыцці не даб’ешся, а так, маючы дыплом, зможаш атрымаць больш цікавую работу. Кармілаў ведаў, што ён — не выключэнне, цяпер час такі, многія вучацца, нават і ў сорак гадоў становяцца завочнікамі, вячэрнікамі, а яму толькі трыццаць. Так што яшчэ самая пара. Але цяпер, калі здавалася, што ўсё ішло добра, так, як і ў другіх людзей, — вучоба яго цікавіла, як і новае кола знаёмых, нейкая насцярожанасць і холаднасць паявіліся ў ім. Дагэтуль, да Новага года, ён нічога не адчуваў, а вот чамусьці цяпер, у час зімовых канікулаў...
Канікулы заканчваліся, пара было зноў ехаць на вучобу ў далёкі горад, і таму дні за два перад ад’ездам Кармілаў паехаў да маці ў вёску.
Старая мітусілася перад ім, усё папраўляла і папраўляла круглыя з выпуклымі шкельцамі акуляры, якія ўвесь час насіла пасля аперацыі, гаварыла пра вясковыя навіны, пра няшчасную сваю сястру — як дрэнна жыве з дачкою і як пад старасць дачка здзекуецца з яе... Вот, каб рассудзілася сястра з дачкою, ды не навучыць ніхто...
Кармілаў слухаў усё гэта, як даўно вядомае, так і новае, і думаў, што ўсё, пра што маці гаворыць, здаецца старонняму, чужому чалавеку простым і толькі тыя людзі, пра якіх маці гаворыць, нічога не разумеюць і не здагадваюцца, як дапамагчы свайму гору. І ведаў ён, што тут, відаць, нічым не дапаможаш, ні парадаю, ні грашыма: вот гэтак жа і далей будзе гараваць старая жанчына з дачкою, як і ягоная маці не зможа ўжыцца ў горадзе і таму будзе дажываць век адна, без яго: паліць зімовым ранкам печ, глядзець падсвінка, курэй, летам палоць грады, восенню думаць, як выкапаць бульбу, — круціцца ў тым коле, да якога прывыкла і без якога ўжо, відаць, не зможа жыць...
Пад канец, калі Кармілаў адыходзіў да супынку аўтобуса, маці, усё шукаючы, што б яму даць на дарогу, нечакана заплакала: пачала здымаць акуляры і выціраць хусцінкаю вочы. Адвярнуўшыся, зрабіўшы выгляд, што нічога не заўважыў, Кармілаў хутка пайшоў з хаты.
Было тое вечарам. На супынку ў той час стаяла чалавек пяць мужчын, у паўзмроку, які ціснуўся да белай, рыпучай пад нагамі зямлі, было цяжка распазнаць вяскоўцаў, а падыходзіць да іх не хацелася. Кармілаў прайшоў да цаглянай будыніны і ўбачыў у ёй, спазнаў Сцёпу, які, схаваўшыся ад сівернага моцнага ветру, хадзіў узад-уперад па драўляным, месцамі паламаным памосце. У гэтай будыніне былі калісьці дзверы і вокны, унутры стаяла нават лаўка, а цяпер яна толькі збольшага хавала ад дажджоў і халодных вятроў.
Людзі гуртам стаялі ля дарогі — адтуль несла дымам і ўзгараліся, як жар, бачныя здалёк агеньчыкі. Яшчэ час ад часу адтуль чуўся здаровы глухаваты мужчынскі голас. Адзін Сцёпа ў цемені кашляў і ўсё грукаў і грукаў па драўляным памосце кірзавымі ботамі.
Аўтобус прыпазняўся. І Кармілаў, стоячы ля сцяны цаглянай будыніны, гледзячы на далекаватыя агні ў вёсцы, успамінаў мінулы год, яшчэ цёмныя марозныя ранкі, калі вось гэтак жа мерзлі, чакаючы аўтобус, людзі, а яго ўсё не было, і людзі гаварылі, што гэта — непарадак і трэба напісаць у раённую газету, а то саўсім распусціліся, калі дадуць аўтобус, а калі і не, яны на работу спазняюцца, а там ні ў кога галава не баліць, ніхто не пачэшацца... І толькі Сцёпа гэтаксама, як і цяпер, глуха кашляючы, грукаў кірзавымі ботамі. Сцёпа не абураўся, нічога не гаварыў.
Калісьці Сцёпа хадзіў у калгас — куды пашлюць, а потым пачаў ездзіць у горад на работу. Здаецца, да яго ніхто з вяскоўцаў і не ездзіў у горад на работу, ён першы паказаў моду. Аўтобусы хадзілі тады рэдка, і Сцёпу, бывала, часта бачылі на супынку — усё стаяў і стаяў. Але на кватэру ў горад ён не станавіўся, як другія,— тут, у сяле, жыла маці, якую ён не пакідаў.
На калгаснай рабоце, як і ў сяле, са Сцёпы часта пасмейваліся, як часта людзі, бывае, ні з таго ні з сяго пачынаюць пасмейвацца з чалавека. Са Сцёпы пасмейваліся, за вочы, канечне, і за малы рост, і за непрыгожы з доўгім прамым носам твар, і за косае круглае, як казінае, вока. Калі ў сяле хто хацеў каго абразіць, то звычайна гаварыў: «Ну і Сцёпа ты...» — і тады ўсё было зразумела. І здавалася вяскоўцам, што б Сцёпа ні рабіў, то ў ягонай рабоце, як і ў паводзінах, ужо загадзя трэба шукаць нешта смешнае і недарэчнае.
Сцёпу, вечна апранутага ў велікаватую, да каленяў, шэрую фуфайку, Кармілаў у тую мінулагоднюю зіму часта сустракаў у аўтобусе — разам ездзілі ў горад і з горада. Падпіўшы, Сцёпа, едучы вечарам з горада, стараўся адным з першых уціснуцца ў аўтобус і сесці на заднім мяккім сядзенні. Ягонае непрыгожае вока яшчэ болей тады блішчала, выдзялялася на чырвоным задаволеным твары; звычайна ля Сцёпы садзіўся які малады хлопец і пытаўся гучна, пазіраючы то на Сцёпу, то на пасажыраў: «Ну, Сцёпа, дык колькі ж ты зарабляеш у горадзе?» І Сцёпа, таксама пазіраючы на людзей, гучна, каб усе чулі, гаварыў: «Ды дзве сотні ў месяц выкалочваю. Гэта запраста. Хватае мне. У магазіны тавары развожу. Ну, муку, соль, бывае, крупы, рознае...» — «Го-о, дык у цябе, Сцёпа, болей чым у інжынера выходзіць», — гаварыў хлопец і ўсміхаўся. «А чаго ж не, — усё гэтак жа гучна, ледзь не на ўвесь аўтобус, адказваў Сцёпа і ўсміхаўся. — Гэта ж — праізводства, не абы-што».
Здалёку заблішчалі агні аўтобуса, і людзі сышлі на адзін бок дарогі, каб садзіцца. Сцёпа таксама выйшаў з будыніны і пайшоў да мужчын. «Што, Сцяпан, у горад нанач паедзем?» — пытаўся мужчына, які дагэтуль гучней за ўсіх гаварыў і смяяўся. Быў ён высокі і плячысты, не свой, вясковы, а наезджы, і хоць пражыў ён тут, у сяле, ля года, але хутка асвоіўся, што да чаго, і цяпер усюды адчуваў сябе як рыба ў вадзе. «Ды нада мне, заўтра на работу», — адказваў Сцёпа. «Дык ты, можа, там, у горадзе, і бабу якую прыдбаў, толькі нам не хочаш сазнавацца, га?» — не адставаў усё той жа высокі мужчына з гучным голасам — звычайна, калі Сцёпу гаварылі пра жанчын, ён чырванеў, і ўсе гэта ведалі... «Калі нада, так і нойдзем, нядоўга гэта», — гаварыў Сцёпа. «Ды Сцёпа спец у нас па гэтай часці, — сказаў другі мужчына. — Вы думаеце, чаго ён у горад падаўся? Там яму і развярнуцца ёсць дзе, не тое што ў сяле. А ў сяле што тут, які тут табе разварот, калі назаўтра бабы ўсё разнясуць. А так ён цішком усё. Ён спец у нас па гэтай часці».
Аўтобус падышоў і спыніўся, калыхнуўшыся. Шчоўкнулі, адкрыліся пярэднія дзверы, і людзі па аднаму пачалі заходзіць. Кармілаў зайшоў апошнім, за Сцёпам, аддаў шафёру капейкі і сеў на пустое сядзенне. Аўтобус крануўся, і Кармілаў пачаў глядзець у акно. Але там нічога не бачылася, акрамя рэдкіх далёкіх агнёў вёсак, міма якіх каціў аўтобус.
Кармілаву ўсё ўспаміналася тая мінулагодняя зіма, калі ў маці пачалі закрывацца вочы і ёй трэ было ісці ў бальніцу на аперацыю. Яшчэ з лета яны пачалі закрывацца, і ўрачы сказалі ёй, што толькі тады, як вочы закрыюцца саўсім, можна лажыцца ў бальніцу. А потым, перад Новым годам, калі маці завезлі ў бальніцу на аперацыю, ён ледзь не кожны дзень ездзіў у вёску глядзець хату і гаспадарку.
Гледзячы ў цёмнае, як закуранае, акно, Кармілаў успамінаў перапоўненыя аўтобусы, халодную пустую цемень хаты, калі прыязджаў вечарам пасля работы, тыя чорныя, вымазаныя сажаю, вялікія чыгуны, рохканне падсвінка, якому трэ было варыць бульбу; і яшчэ, акрамя ўсяго гэтага, было штохвіліннае адчуванне цяжкай страшнаватай цішыні, якая павінна нешта прынесці. Тады Кармілаў упершыню са здзіўленнем адчуў, што ўжо адвык ад вёскі: і ад свіней, і ад курэй, і ад печы, якую кожны ранак трэ было паліць, і ад гэтай запаволенай цягучай цішыні, якой не адчуваеш у горадзе, — таму, справіўшыся збольшага па гаспадарцы, ён уключаў тэлевізар і бяздумна назіраў за другім вясёлым жыццём, пакуль самі сабою не зліпаліся вочы.
Успомніўся бледны твар маці з завязанымі бінтам вачыма, калі яна ляжала на спіне ў бальнічнай палаце і таропка, рыўкамі шукала навобмацак ягоную руку. Помніцца, яна гаварыла тады, што два дні ёй няможна ўставаць. І ўсё хваліла «дакторку», якая яна «маладзец і ўсё ведае».
Пасля ўдалай аперацыі маці пад вясну вярнулася ў вёску, доўгі час яна ніяк не магла прывыкнуць да акуляраў, да таго, што ўжо нельга згінацца і падымаць цяжкое — яна ўжо саромелася хадзіць на гулянкі. І Кармілаў за тую доўгую халодную зіму, калі ездзіў у вёску глядзець хату і гаспадарку, таксама неяк пахаладнеў да работы і да сям’і таксама: ці то стаміўся, ці то проста адвык. І мо таму надумаў кінуць работу і паехаць на вучобу, балазе, мелася такая магчымасць.
На мілагучную мелодыю званка дзверы адчыніла жонка. Яна паглядзела Кармілаву ў твар і моўчкі пайшла на кухню — пасля Новага года яны ўвесь час нешта недагаворвалі адно аднаму, і чым болей яны недагаворвалі, тым больш няёмка і няўтульна адчувалі сябе адно перад адным. Малы быў у зале — гуляў з цацкамі і глядзеў тэлевізар. Адтуль чулася песня: «Арлекіна, арлекіна...»
Ужо распрануўшыся, Кармілаў таксама пайшоў на кухню, сеў на белую драўляную табурэтку, што стаяла ля такога ж белага стала, і моўчкі пачаў глядзець на шэра-белы ў буйную клетку лінолеум. Дзіўна, у гэтай двухпакаёвай прыгожай сучаснай кватэры ён болей за ўсё любіў кухню, вось гэтую цеснату і бязладнасць, а не бліскучую паліраваную мэблю, чырвань бліскучага паркету, прыхаванага мяккім дываном, белізну сінтэтычных гардзінаў на вялікіх, ледзь не на ўсю сцяну, вокнах. Сягоння ён зноў каторы раз са здзіўленнем заўважыў, што яму лепей бывае, калі знаходзіцца на кухні, а не ў спальні ці ў зале, дзе, здавалася, было свабодней і ўтульней — можна прылегчы на канапу, уключыць мяккае святло таршэра і чытаць цікавую кніжку альбо, шчоўкнуўшы выключальнікам тэлевізара, глядзець чарговую цікавую перадачу. «У свеце жывёл», напрыклад.
— Ну, як там, у дзярэўні? — жонка запытальна глядзела ў вочы.
— Нічога, — сказаў Кармілаў, не адрываючы позірку ад лінолеуму. Ён зноў убачыў перад сабою маці: тыя шэрыя з выпуклымі шкельцамі пластмасавыя акуляры, той маленькі зморшчаны тварык, які так нагадваў дзіцячы... Чамусьці побач з маці паявіўся і Сцёпа: хадзіў у стылай будыніне, глуха кашляў у цемені і ўсё грукаў кірзавымі ботамі.
Жонка ставіла на стол вячэру: падавала талеркі, лыжкі, налівала ўжо разагрэты боршч. Кармілаў падняўся з табурэткі, каб не мяшаць, падышоў да самага акна, адсунуў фіранку і глядзеў на агні закрытага магазіна, што быў цераз дарогу. Вуліца была пустая, і толькі раз-пораз машыны праходзілі па ёй — праз падвойныя вокны даносіўся лёгкі далёкі гул.
Моўчкі садзіліся за стол, рэзалі хлеб, браліся за лыжкі і ўсё ніяк не маглі пераступіць нацятае тугое маўчанне. І ведалі, адчувалі абое, што цяпер дастаткова толькі аднаго-адзінага слова ці позірку — і тады пачнецца звонкая гамонка, якая ў рэшце рэшт закончыцца слязьмі. І мо таму яны ўжо некалькі разоў хадзілі ў госці і запрашалі гасцей да сябе — там, сярод чужых людзей, ім было весялей і, галоўнае, не так пакутліва. Толькі цяпер, пасля Новага года, Кармілаў стаў думаць, што ёсць адзіноцтва не толькі аднаго чалавека, а і адзіноцтва дваіх...
Потым Кармілаў не вытрымаў: падняўся і пайшоў па малога ў залу. Прывёўшы малога, ён пасадзіў яго на калені і паспрабаваў карміць. Малы, як заўсёды, есці не хацеў, прыйшлося прыдумваць нейкую гульню, угаворваць — памалу нешта як бы рассмакталася, і тады ўжо Кармілаў, як пасля плачу, уздыхнуў глыбей і спакайней.
Маці знікла з вачэй, як і Сцёпа. Але цяпер, калі перад вачыма нічога не стаяла, ён пачуў песню, асобныя словы: «Я шут, я арлекин, я просто смех...» Гэтыя словы ўсё паўтараліся і паўтараліся, як мелодыя на сапсаванай пласцінцы, якую ніяк нельга выключыць.
— Званілі з тваёй былой работы,— ціха сказала жонка.
— Чаго?
— Там у іх нешта не ладзіцца. Прасілі прыйсці.
Кармілаў маўчаў. Калі разлічваўся, дамовіўся, што пры неабходнасці ў час зімовых канікул яны пазвоняць, ён тады прыйдзе на работу і, чым зможа, пастараецца памагчы, бо прыбор, на якім працаваў, быў даволі складаны, а новы спецыяліст адразу ва ўсім не мог разабрацца.
— Таксама, во, спакою няма. Ты ж і не робіш там, а во, звоняць.
Кармілаву ўспомнілася, як сам пачынаў асвойваць той прыбор, у яго тады нічога не атрымлівалася, ён кідаўся тыднямі па другіх заводах, шукаючы дапамогі і парады, а нідзе не мог знайсці. Хоць ніхто і не адмаўляў, усюды ветліва ўсміхаліся і нават нешта гаварылі — проста ў кожнага была свая, не менш важная, работа, і каму за «дзякуй» хочацца траціць дарагі, сем разоў лічаны, час...
Кармілаў устаў з табурэткі і пайшоў у спальню. Распрануўся і лёг у ложак. Следам зайшоў малы. У руках трымаў кніжку: «Давай пачытаем».
Малы хуценька паскідаў з сябе адзенне, затачыўся пад коўдру і, прыціснуўшыся да яго гарачанькім мяккім цельцам, пачаў пальцам вадзіць па літарах: «Мэ а — ма, шэ ы — шы, нэ а — на. А разам будзе — машына. Во яна, намалёвана...» Але ён не хваліў малога, як звычайна ў такіх выпадках не забываў пахваліць, толькі час ад часу злёгку прыціскаў да сябе худзенькае цельца і даторкваўся вуснамі да лобіка. Малы як нешта ведаў ці адчуваў — усё лашчыўся да яго, зазіраў у вочы і ўсё гаварыў, гаварыў...
Тэлевізар не выключалі. Праз сцяну пачулася знаёмая мелодыя, а потым роўны спакойны мужчынскі голас: «Новым трудовым достижением отметили труженики сельского хозяйства...»
Хвілін праз пяць малы непрыкметна заснуў. Здавалася, што ён заснуў на паўслове: «Мэ а — ма...» — і тут жа звяў, сагрэўшыся ля бацькі. Асцярожна, каб не разбудзіць, Кармілаў устаў з ложка і перанёс малога на свой ложак.
Укрыўшы малога, Кармілаў пайшоў у залу, каб даглядзець праграму — ужо з месяц у космасе на арбітальнай станцыі жылі людзі, і яму хацелася паглядзець на іх: на плаўныя перамяшчэнні бязважкіх целаў, на ўсмешкі, на нетаропкае памахванне рукою адтуль, з недасягальнай вышыні... Акрамя таго, у другой палавіне праграмы перадавалі паведамленні пра міжнароднае становішча. Дзесьці далёка ў спякотнай Афрыцы пачыналася новая вайна, амаль штодзень па тэлевізары перадавалі каментарыі аглядальнікаў, кіраўнікі тых ваюючых краін ездзілі з афіцыйнымі візітамі то ў адну, то ў другую дзяржаву.
Гледзячы тэлевізар, Кармілаў падумаў, што апошнія гады ўвесь час ідзе недзе вайна, то ў адным месцы, то ў другім. Ды і сама Зямля — гэта ён яшчэ болей адчуў за час вучобы — стала на цуд малой і ўжо не здавалася, як калісьці, бясконцай і таямнічай. Чамусьці ён ясна ўяўляў і тую спякотную Афрыку, і тыя войны — быццам усё гэта было недалёка і ў любы міг магло перакінуцца, зачапіцца і за яго.
А потым, як заўсёды ў канцы праграмы, былі спартыўная інфармацыя і прагноз надвор’я, якія Кармілаў уважліва праслухаў.
Ён зайшоў на кухню і ўбачыў, што жонка прыбірае са стала памыты посуд і моўчкі плача. Слёзы сцякалі палоскамі да куткоў рота, а яна іх не выцірала, быццам не заўважала, што плача. Кармілаў нічога не сказаў. Ён нічога і не мог сказаць.
Спаць ляглі, як чужыя, — апошні час яны лажыліся ў зале на канапе, каб паглядзець тэлевізар. Пасля праграмы паказвалі конкурс эстрадных песень. Яны моўчкі слухалі гучныя падобныя адна на адну песні, глядзелі, як памахвалі спевакі мікрафонамі ў сагнутай руцэ, як яны самі, прыгожа і модна апранутыя, прахаджваліся ўзад-уперад па сцэне, быццам на адным месцы стаяць ім і не дазвалялася. Потым, калі песні закончыліся, жонка выключыла тэлевізар. Яшчэ доўга яны ляжалі ў цемені, не засынаючы.
Чулася, як за акном па вуліцы раз-пораз гудуць машыны і белае, крышку цьмянае святло асвятляла столь — агеньчыкі тады загараліся ў крыштальнай люстры і тут жа затухалі. І ўсё яшчэ ніяк не пераставала звінець песня: «И этот мир изменится со мно-ой...»
Хацелася ўстаць, апрануцца і пайсці на пустую ціхую вуліцу. Але Кармілаў ведаў, што цяпер гэтага не зробіць, хоць некалькі год назад, калі вось гэтак жа ні з таго ні з сяго ў яго з жонкаю пачалі псавацца адносіны і яны ледзь не кожны вечар гаварылі пра развод, пасля, ноччу, ён ніяк не мог заснуць і таму не вытрымліваў, падымаўся з ложка ў дзве гадзіны і блукаў па пустых вуліцах. А потым неяк самі сабою адносіны наладзіліся — помніцца, яму тады на рабоце павысілі зарплату і яшчэ сказалі, што праз пару месяцаў дадуць кватэру. І яшчэ яны тады зразумелі, што словы пра развод — гэта адно, а канкрэтныя справы — другое, і тады перасталі гаварыць лішняе, чаго не маглі зрабіць. А калі з іх хто і гаварыў, то ўсур’ёз не хваляваліся, бо ў душы кожны быў спакойны, ведаў, што гэта толькі — словы, і тое нацягнутае пакутлівае маўчанне, якое бывала ў іх, цяпер успрымалася як нешта абавязковае, непазбежнае, без чаго не можа быць сямейнага шчасця.
А цяпер і словы не трэ было гаварыць, часам ім дастаткова было толькі аднаго позірку, каб зразумець адно аднаго. І калі ў гасцях, у чужой сям’і Кармілаў заўважаў, як часта муж і жонка пачыналі злосна касавурыцца адно на аднаго з-за нейкай нязначнай дробязі — не так сказанага слова ці не туды пакладзенай рэчы, — ён ужо разумеў, што ўсё тут не ў рэчы ці ў не так сказаным слове, а ў тых нябачных сямейных сувязях, якія старонняму воку рэдка можна заўважыць. І тады яму чамусьці станавілася няёмка, быццам незнарок заглядваў туды, куды і не трэба заглядваць.
...Толькі пад раніцу, калі трэ было ўставаць, яны непрыкметна спрасоння абняліся, сагрэліся і памалу як бы адтаялі. Тады, перад тым як уставаць, жонка глуха спытала:
— У цябе там ёсць нехта?
— Не, — сказаў Кармілаў і падумаў, як было б добра, калі б змог жыць па-іншаму і быць шчаслівым. Хай бы нават і з другой жанчынаю. Як бы гэта было добра!
Калісьці Кармілаў думаў, што і сапраўды ягонае жыццё, ягоныя паводзіны залежаць ад таго, з кім жыве. І здавалася, што калі пачне жыць з другой жанчынаю, то ў ягоным жыцці ўсё будзе па-іншаму. Але потым, калі аднойчы ўбачыў празрыстыя слёзы на прыгожым твары і адчуў, што нічым, абсалютна нічым не зможа дапамагчы чалавеку, а тым болей не было сэнсу самому шукаць падтрымкі, ён зразумеў, што ўсё залежыць ад яго, толькі ад яго...
На завод Кармілаў прайшоў без пропуска — вахцёры яшчэ помнілі яго і таму ніхто нічога не сказаў, калі праходзіў праз прахадную.
Ён памалу ішоў па дарожцы, абсаджанай кустамі і цяпер прысыпанай шэрым зляжалым снегам, глядзеў на знаёмыя жоўтыя ад пабелкі цагляныя будыніны, адкуль даносіўся шум і звон, на высокія цёмна-чырвоныя цагляныя коміны, з якіх ветрам адносіла ўбок, на горад, белаваты дым, глядзеў на дошку Гонару, дзе былі фотаздымкі знаёмых людзей з нацягнута-строгімі выразамі твару. Кармілаву было прыемна глядзець на ўсё гэта, даўно вядомае, падумаў, што чалавек, відаць, да многага прывыкае: і да паху халоднай цэглы, і да вечнага шуму крышку ўдушлівай гарачыні цэха, і да шэрасці асфальту, як і да шуму прамасленых машын, да выгляду шэрых мазолістых далоняў, якія ўжо цяжка адмыць начыста.
Калісьці, як толькі Кармілаў прыйшоў на завод, здавалася, што да ўсяго гэтага, заводскага, нельга прывыкнуць, а цяпер вось яму было лёгка, проста і нават радасна, як бывала, калі вяртаўся з шумнага горада ў родную вёску і глядзеў на бульбоўнік, што зялёным морам калыхаўся на агародах, на роўны выган, на якім заўсягды маячылі калгасныя коні, на гнуткую рачулку, што хавалася ў кустах алешніку.
Аддзел, у якім Кармілаў працаваў некалькі год, знаходзіўся ў цэху, але дзверы ў цэх цяпер былі забіты крыж-накрыж дошкамі і завалены цэглаю, складзенай на драўляных паддонах. Перад дзвярыма цэха быў выкапаны глыбокі катлаван — колькі помніў Кармілаў, на заводзе заўсёды вяліся будаўнічыя і рамонтныя работы, нешта заўсёды ламалі, нешта прыбудоўвалі... Відаць, і цяпер пачалі рабіць прыбудоўку ці дапаможнае памяшканне.
У цэх прыйшлося заходзіць праз другія дзверы. Кармілаў пайшоў вакол цэха і па дарозе ўбачыў новае, чаго раней не было: траншэі, трубы, што пакладзены ў траншэі, выкапаныя яміны, яшчэ не прыбеленыя снегам, ля якіх ярка біла ў вочы чырвона-бурая гліна, што высілася высокімі курганамі. Яшчэ ён добра разгледзеў сцены новага цэха, які толькі-толькі пачыналі будаваць, калі пакідаў завод, — цэх ужо, відаць, пусцілі, бо з высокага коміна, што высіўся ля цэха, кудзеліўся белаваты дым, ды і з самога цэха даносіўся роўны моцны гул. Успомнілася, як многа тады, калі працаваў на заводзе, гаварылі пра новы цэх, а цяпер вось ён ужо высіцца перад вачыма, і Кармілаву нечакана захацелася пайсці туды, у новы цэх, пачуць той раўнамерны шум і гул, пагаварыць са знаёмымі тэхнолагамі, паглядзець на абсталяванне, хоць і ведаў, што гэта яму цяпер не патрэбна.
Затым Кармілаў прайшоў па сваім цэху — праз знаёмае гаркавата-ўдушлівае цёплае паветра, напоўненае пахам падгарэлага масла, праз шум і гул цёмных станкоў, міма рабочых у цёмных камбінезонах — дзіўна, неяк раней, калі працаваў, ён быў ужо і адвык заўважаць і гэты пах падгарэлага масла, і выгляд рабочых, стомленых пры дзённым святле неонавых лямпаў, і гэты роўны шум, у якім прыходзіцца крычаць, каб быць пачутым ці пачуць што.
Зачыняючы дзверы аддзела, Кармілаў як бы адсек той цэхавы шум і гул, той пах падгарэлага масла і, нечакана для сябе, апынуўся ў мінулым. Была тая ж цішыня, той жа стол, знаёмы зачахлёны поліэтыленавай плёнкаю прыбор, тыя ж знаёмыя твары. Спачатку супрацоўнікі здзівіліся, а потым іх здзіўленне знікла, паявіліся мяккія ўсмешкі, і тут жа пачулася працяжнае, расцягнутае:
— Во, хто заявіўся! А мы дык ужо і не думалі, што прыйдзеш, думалі, што ніколі не паявішся.
Нешта радаснае ўзгарэлася ў душы Кармілава, толькі цяпер ён зразумеў, што засумаваў па рабоце, па гэтых людзях, тыя даўнія дні, якія калісьці прынеслі яму столькі суму і непрыемнасцей, паказаліся саўсім другімі. Па звычцы Кармілаў ступіў некалькі крокаў да свайго стала, але тут жа апамятаўся — там сядзеў малады хлопец. Кармілаў азірнуўся, шукаючы вачыма свабоднае крэсла — калі працаваў, крэслы ў іх аддзеле амаль заўсёды былі заняты. Хлопец тут жа падняўся — быў яшчэ саўсім малады, адразу ж пасля інстытута: з доўгімі, за шыю, валасамі, з невялічкімі вусікамі, якія дужкамі апускаліся за куточкі рота, і, што Кармілаву падабалася, сарамлівы. Усміхаючыся, хлопец сказаў:
— Праходзьце, садзіцеся.
Кармілаў сеў на крэсла, паглядзеў на стол, дзе ўсё ляжала ў парадку: адна на адной кнігі, асобна сшыткі, шарыкавая ручка і болей нічога лішняга. Нечакана Кармілаў усміхнуўся — тады ў яго на стале ніякага парадку не было, і за тыя восем год работы на заводзе кіраўнік аддзела так і не дабіўся, каб Кармілаў трымаў стол у парадку. І цяпер, калі Кармілаў усміхаўся, яму было дзіўна бачыць перад сабою на старым месцы акуратна пакладзеныя рэчы — быццам вярнуўся дамоў у вёску, а там замест маці даўно жывуць чужыя людзі. Не дрэнныя і не добрыя, а так сабе — проста чужыя...
Ён расшпіліў паліто, зняў шапку.
— Давайце, я павешу...— хлопец не адыходзіў ад стала і ўсё глядзеў на яго, усміхаючыся.
Кармілаў зняў паліто і аддаў хлопцу ў рукі. Потым ужо спакойна паглядзеў на прысутных — кожнаму зазірнуў у вочы, адчуваючы далучэнне да таго, мінулага, жыцця-быцця, якое было калісьці.
І ўсё, што ўбачыў, было да дробязяў знаёмае: і вочы, і ўсмешкі, яму нават здалося, што ён быццам толькі ўчора ці пазаўчора пакінуў аддзел і вось пасля выхаднога прыйшоў на работу.
— Ну, як тут у вас, што новае?
— А-а, усё па-старому. Як і раней, усё тое ж, сам добра ведаеш. Гэта ў цябе новае павінна быць. Раскажы, як ты жывеш цяпер, якія навіны прынёс? Ці давольны хоць, не шкадуеш яшчэ?
Кармілаў не ведаў, што гаварыць. Тое, што яму было цікава і што яму цяпер гаварылі на вучобе, ім, былым супрацоўнікам, магло быць саўсім не цікава. Гэтыя людзі, побач з якімі ён працаваў гадамі і якіх ён добра ведаў, у душы цікавіліся іншым, не ягонай вучобаю.
Кармілаў паціснуў плячыма:
— Нічога, пакуль добра. А як далей — не ведаю.
— Цікава хоць?
— Цікава...
Ён скупа расказаў, чым займаецца цяпер, хто і што выкладае. А затым непрыкметна пастараўся перавесці размову на магазінныя цэны, на дэфіцытныя тавары, на звычкі і моду.
Потым Кармілаў пачаў пытаць пра работу. Але тое, што гаварылі, таксама чамусьці не дужа ўсхвалявала — і сапраўды, было амаль тое ж самае, што і раней. Калі Кармілаў пачуў знаёмыя гісторыі, расказаныя знаёмымі галасамі, нешта аджылае варухнулася ў ім і тут жа затухла — неяк холадна і ціха ўслухоўваўся ён у словы і жарты і ўсё глядзеў, разглядваў бледнаватыя твары, якія, здавалася, змяніліся: яшчэ болей пабляднелі, пастарэлі.
Затым Кармілаў павярнуўся да хлопца, які ўсё не зводзіў з яго вачэй — відаць, гэты ж хлопец і званіў жонцы.
— Ну, што там у вас не ладзіцца?
— Ды вот, ці прыбор барахліць, ці методыка. Я ўжо і не ведаю.
— А што за методыка?
— Ды ваша яшчэ, якую вы складалі, — хлопец палажыў перад ім спісаныя лісты паперы, і ён заняўся той работаю, якой быў заняты гадамі. Кармілаў здзівіўся: прайшло парадкам часу, а ён нічога не забыў. З задавальненнем праглядваў радкі лічбаў, перабіраў клавішамі на «Электроніцы» — ад усяго гэтага, даўно вядомага, на нейкі міг стала проста, як бывала, калі прыязджаў у вёску і браўся за звыклую работу: ці то сек дровы, ці то касіў, ці то хадзіў за плугам. Для кантрольнай праверкі яны ўключылі прыбор і правялі кантрольныя вымярэнні. Вынік і сапраўды ніяк не атрымліваўся — прыходзілася некалькі разоў праводзіць кантрольныя вымярэнні матэрыялаў.
Толькі ў канцы дня яны знайшлі памылку, і ўжо саўсім мала часу заставалася на размову з начальнікам аддзела, які быў у другім, асобным, пакойчыку.
Ці то таму, што Кармілаў стаміўся, ці то яшчэ чаму, але шчырай радаснай размовы не атрымалася, хоць Кармілаў і быў у добрых адносінах з начальнікам аддзела.
Неяк адразу ж пачалася размова пра завод, пра работу: пусцілі новы цэх, а дапаможныя службы засталіся старымі, не пашыранымі, сыравіны і рабочых рук не хапае, адсюль і ўсё астатняе — і вымовы, і беганіна, хоць цяпер прасіся на пенсію... Той радасны настрой, які быў на пачатку дня, знік, Кармілаў слухаў, ківаў згодна галавою, глядзеў на стомлены твар і думаў, што ўжо адышоў ад завода, з кожнаю хвілінаю ён упэўніваўся ў гэтым і здзіўляўся, як начальнік аддзела, разумны, талковы мужчына, нічога не заўважае: як ён пастарэў, закруціўшыся ў заводскіх клопатах. Як і Кармілаў калісьці: вось гэтак жа днямі не адыходзіў ад прыбора, і нават вечарам, дома, яму ўсё думалася пра работу, быццам без гэтага прыбора ён і жыць не мог.
Але цяпер ужо нешта абарвалася ў ім, і, відаць, таму размова з начальнікам аддзела не цікавіла і не хвалявала, тыя радасныя імгненні, калі разам з хлопцам шукаў прычыну памылак, Кармілаў перажыў, і другі раз пачынаць вядомае не хацелася.
Кармілаў развітаўся з начальнікам аддзела, сказаў, што яшчэ думае паглядзець імпартнае абсталяванне ў новым цэху, і выйшаў з аддзела. Зноў быў пах падгарэлага масла, удушлівая летняя цеплыня, шум і гул вентылятараў і машын, а затым, на вуліцы, нечакана, як з вады на паверхню, яму ў твар ударыў лёгкі марозны ветрык. Шум і гул цэха засталіся за спіною. Кармілаў глыбока ўдыхнуў свежае марознае паветра і застыў, вагаючыся, ісці ў новы цэх ці не.
Ужо цямнела. Пачыналі сцякацца да прахадной людзі. З работы, гэта ён упершыню заўважыў, людзі ішлі весела: перагаворваліся, смяяліся, быццам яны і не працавалі, а гулялі цалюткі дзень.
Думаючы пра новы цэх, Кармілаў нечакана зразумеў другое: сягоння ён, так ужо атрымалася, развітаўся з заводам... Быў нейкі перыяд у ягоным жыцці, звязаны з заводам, цяжка пакуль сказаць, дрэнны гэты перыяд быў ці добры, але толькі цяпер Кармілаў зразумеў па-сапраўднаму, што ён быў... І ніколі не вернецца, не паўторыцца. ...Як тое маленства, як тое юнацтва. І таму, колькі б ён ні хадзіў, ні блукаў па тэрыторыі завода, нічога не зменіцца. Схіліўшы галаву, ён памалу пайшоў да прахадной — зліўся з людскім патокам.
Цягнік адыходзіў вечарам у дзесятай гадзіне. Спачатку Кармілаў дагаварыўся з жонкаю, што праводзіць яго на вакзал яна не паедзе — трэба глядзець малога ды і позна ўжо, — але калі ён, сабраўшыся, пачаў апранацца, жонка таксама, як бы ўспомніўшы нешта неадкладнае, стала таропка нацягваць паліто. Яна ўсё ніяк не магла трапіць рукою ў рукаў паліто, а ён, гледзячы на жонку, спачатку і не здагадаўся, куды яна збіраецца.
На вуліцы было цёмна і ветрана. Марозу вялікага не было, але сыры вецер студзіў яшчэ болей. Ішлі да супынку моўчкі. Гэтак жа моўчкі стаялі на супынку, чакаючы аўтобус. Трэ было нешта сказаць, але Кармілаў нічога не гаварыў.
— Ты ўсё забраў, нічога не забыў? — спытала жонка, відаць, таксама адчуваючы, што трэба нешта сказаць.
— Здаецца, не.
Потым, калі стаялі на пероне, Кармілаў сказаў:
— Малога глядзі. Застудзіцца — пазвані. І да маці не забудзь з’ездзіць. Калі прыхварэе, то і дзвярэй няма каму адчыніць.
— Я з’езджу. У гэту ж суботу паеду, — хутка і таропка сказала жонка.
Здалёку засвяцілася яркае святло, а затым паказаўся і сам цягнік — з грукатам, наганяючы яшчэ большы холад, падкаціліся вялікія ў паўзмроку вагоны. Вагон, у які трэ было садзіцца, аказаўся значна далей, дзе яны стаялі, разам з другімі людзьмі прыйшлося бегчы ўздоўж цягніка. Жонка бегла гэтак жа, як і Кармілаў, хустка яе развязалася, выехала з-пад расплікнутага зверху паліто, на хаду жонка паспрабавала завязаць хустку, але нічога ў яе не атрымалася. Калі дабеглі, спыніліся на імгненне, паглядзелі адно аднаму ў твар. Твар у жонкі быў бледны, як той снег, дыхала яна цяжка...
— Ну, я пайду, зараз адпраўленне...
— Ідзі,— кіўнула галавою жонка. — Ты толькі напішы, не забудзь.
Кармілаў таксама кіўнуў галавою і тут жа адвярнуўся, падаўся ў вагон. Праходзячы па ярка асветленаму вагону, праз акно ўбачыў, што жонка стаіць на пероне з напаўразвязанаю хусткаю і ў незаплікнутым паліто. Яна глядзела на вокны вагона — пераводзіла позірк з аднаго на другое. Цягнік рэзка крануўся, Кармілаў падышоў да акна, памахаў рукою, але жонка яго не бачыла — павярнулася і, схіліўшы галаву, пайшла да вакзала. Здалося, што яна плакала.
Месца Кармілаву далі бакавое — чамусьці, колькі ездзіў, яму заўсёды давалі бакавое месца. Калі ўжо ўладкаваўся, зняў шапку, паліто, павесіў усё гэта на кручок, палажыў на самую верхнюю паліцу сумку, тады ўбачыў, як на праходзе неяк бокам з вялікім рэчмяшком за плячыма і двума чамаданамі ў руках прабіраецца ў ягоны бок мужчына і, на хаду паварочваючы галавою, разглядвае нумары месц. Падумалася, што ён сядзе насупраць, на пустое месца. Так і было. Запараны, як пасля лазні, паглядзеўшы на нумар месца, мужчына паставіў ля ног чамаданы, зняў з галавы андатравую шапку, правёў далонню па мокрым ілбе і сказаў гучна:
— Ну, здаецца, знайшоў-такі.
Затым мужчына пачаў здымаць з плячэй вялікі рэчмяшок і зноў гучна гаварыць:
— Гэта апельсінаў я набраў. А завязка парвалася. Чуць успеў. Цяперака перавязаць трэба. Дамоў з водпуску апельсінаў набраў. У брата гасцяваў.
Мужчына, відаць, быў падпіўшы і не заўважаў, наколькі дзіўнай здаецца ягоная гучная гаворка ў ціхім плацкартным вагоне, дзе гаварыць стараліся нягучна і дзе адразу ж адчувалася, што людзі тут у большасці саўсім не такія, якіх можна сустрэць у агульных вагонах. Гэта там можна гаварыць, нікога не ведаючы, і цябе адразу ж падтрымаюць: пачнуць спрачацца ці адабраць. А можа, і не выпіўшы быў мужчына, можа, увесь час быў такім: чырвоным і гаваркім...
Побач, цераз праход, сядзелі дзве сям’і: на адным сядзенні яшчэ маладая пара са шлюбнымі залатымі пярсцёнкамі на пальцах, а на другім — болей пажылыя, год за трыццаць, муж з жонкаю і хлопчык годзікаў трох.
Калі мужчына падышоў і гаварыў, здымаючы рэчмяшок, то і тыя дзве сям’і, што ўжо ўладкаваліся, глядзелі на яго: маладыя з цікаўнасцю, а болей пажылыя з нейкай халоднай абыякавасцю.
Здымаючы паліто, мужчына дастаў з кішэні дзве бутэлькі піва, паставіў на адкідны столік перад Кармілавым і, пазіраючы наўкола і на тыя дзве сям'і таксама, гаварыў:
— Вот, зараз піва будзем піць. Угашчайцеся. Гэта ўжо на вакзале, як садзіліся, брат мне і гаворыць: «Вазьму піва на дарогу». Ну і ўсунуў мне гэтае піва. Хоць я дужа і не ахвотнік ні да піва, ні да віна. Ну, бывае, калі з палучкі ці ў выхадныя. Але я тады ўжо лепей гарэлкі вазьму, чым гэтае віно чырвонае. Ад яго толькі галава баліць. А так, як брат мой выпівае, мне няможна, работа такая ў мяне, што п’янага не дапускаюць.
А потым мужчына, відаць, заўважыў усё ж такі, што тыя дзве сям’і стараюцца не глядзець яму ў вочы. Маладыя неяк вінавата ўсміхнуліся, зірнуўшы адно на аднаго, і ўставіліся ў цёмнае акно, за якім раз-пораз мільгалі далёкія агні. Другая сям’я занялася малым: маці здымала з хлопчыка вязаную кофтачку, а бацька глядзеў на іх. Яны ўсе трое былі ў вязаным: і жонка, і муж, і дзіця. Мусіць, жонка любіла вязаць. Па ўсім відаць, была яна талковая і акуратная, гэта адчувалася і па яе спакойным немітуслівым позірку, і па тым, як апранута сама, як чыста і прыгожа апрануты муж і сын.
— Ну, здымай, здымай кофтачку. Падымай ручкі. Так, вот так, маладзец. А цяпер лажыся. Не, не трэба гуляць, не трэба нікуды хадзіць. Лажыся цяпер.
Пульхненькі з белымі шчочкамі малы паслухмяна лёг на сядзенне, дзе была ўжо загадзя пакладзена і нават разаслана пасцель. Маці павольна складвала адзенне малога і, паглядзеўшы на мужа, гаварыла:
— Раздзявайся, Валера. Спаць будзем.
Яна гаварыла гэтыя словы такім жа тонам, як і малому.
Моўчкі муж таксама пачаў здымаць праз галаву вязаны світэр, гальштук і аддаваць жонцы ў рукі. Тая ўсё складвала, каб не памялася, і пільна глядзела на мужа, як на малога, — ці ўсё на ім у парадку. Але на мужу ўсё было прыгожае і моднае, як на манекене: і белая ў ледзь бачную клетачку кашуля, і адпрасаваныя, без адзінай складкі, светлыя штаны, і чырвоныя чаравікі на модным высокім абцасе. Ды і сам ён, здавалася, быў толькі што адпрасаваны: чыста паголены, не поўны і не худы, з акуратнай, набок, прычоскаю... Толькі, чамусьці, пад вачыма была добра такі бачная сінь, быццам чалавек недасыпаў ужо шмат начэй. Ды яшчэ ў вачах ягоных быў нейкі застаялы сум. Як пацямнелая вада ў сажалцы...
Гледзячы на гэтыя дзве сям’і, Кармілаў мімаходзь успомніў свае даўнія паездкі ў агульных вагонах, калі яшчэ вучыўся ў тэхнікуме і грошай вялікіх не меў: і тую старую, якая неяк зайшла на адным супынку і, толькі сеўшы на сядзенне, пачала скардзіцца, што ў яе баліць галовачка, яна едзе ад нявесткі і ў печы ў яе няпалена... І тых суседзяў, якія супакойвалі старую. І тыя нечаканыя, але як абавязковыя знаёмствы з дзяўчатамі, тыя поціскі гарачаватых рук, тыя адрасы. А цяпер вось ужо шмат год ён не ездзіў у агульных вагонах — хто яго ведае, як там цяпер усё, мо ўжо ўсё і па-другому...
— Гэта во з-за апельсінаў ледзь і не апаздаў. Па дарозе завязка парвалася. Трэба во неяк завязаць, а то зноў яшчэ дзе парвецца. Слабая яна ў мяне. Дзе мне ўзяць што лепшае? — гаварыў тым часам як сабе мужчына і глядзеў то Кармілаву ў твар, то на рэчмяшок, поўны апельсінаў.
— Да правадніцы схадзіце, — сказаў нарэшце Кармілаў.
— Во, і праўда, схаджу-тка я, — абрадаваўся мужчына і падняўся, каб ісці. Але правадніца ўжо сама ішла да іх — збірала білеты.
Кармілаў аддаў білет, аддаў рубель за пасцель, памог чалавеку вязаць шпагатам рэчмяшок, а цяпер сядзеў на ранейшым месцы і глядзеў на мужчыну — слухаў, што той гаворыць. Спачатку не хацелася пускацца ў гамонку, але потым ён нешта як бы перасіліў у сабе і таму час ад часу, каб падтрымаць гамонку, задаваў якое пытанне. І ў той жа час усё думаў, успамінаў сябе, амаль такога ж гаваркога, калі ў агульных вагонах вёў разумныя, як яму тады здавалася, размовы і пра сябе, і пра жыццё ўвогуле, а вот цяпер яму былі сумныя і нават нецікавыя такія размовы, болей падобныя на споведзь, хацелася цішыні і адзіноты — моўчкі глядзець у цёмнае акно, прыслухоўваючыся да штуршкоў і пакалыхвання, адчуваць імклівы бег цягніка сярод ночы. І ва ўсім гэтым было нешта ад забытага, ад даўняга маленства, калі, едучы на машыне ці на возе, хацелася ад шчасця выстаўляць людзям язык, смяяцца і крычаць: «Глядзіце, я еду, еду...» Але цяпер усё было не так, не так, быў толькі лёгкі напамін на тое, даўняе, якое невядома куды сплыло...
— Вы піце піва. Яно свежае. А я дык шахцёрам раблю. На Поўначы. Ля Варкуты. Можа, чулі — такі горад ёсцека. Туды пасля арміі паехаў і застаўся. Ну, як гэта вядзецца, парабляў трохі, прыжаніўся, на кватэры пажыў. А тады не выцерпеў, да начальніка пайшоў. Кажу яму: «Кватэра трэба». Ну, ён, праўда, не адказаў — у першым новым доме, гаворыць мне, дадзім. Цанілі яны мяне. Ды і цяпер цэняць. Дружыннікам, засядацелем у судзе быў. І праўда, далі кватэру. Цяпер во ўжо двое дзяцей ёсцека.
— Ці прывыклі?
— Прывык. Чаму ж не прывык? Яно ў нас яшчэ і здаравей, чым тут. У нас калі мароз — дык ужо мароз. Не тое, што тут, у брата. Во, прыехаў і застудзіўся, аж смешна. Вы піце піва, піце,— мужчына браў рукою бутэльку з півам, прыстаўляў да краю століка, а затым лоўка, адным ударам далоні, адкрываў бутэльку. Піва ў бутэльцы пачынала пеніцца, і мужчына рабіў некалькі глыткоў, а потым зноў гаварыў: — Не, у нас лепей. У нас і лета бывае. Праўда, караткаватае. Але затое ягад, ягад сколькі...
— Многа зарабляеце?
— Хто як. Ну, само сабою — каэфіцыент. А тады яшчэ за гады надбаўка. Калі на праходцы, дык добра. А калі наверсе — меней. Як і вяздзе: як парабляеш — так і палучыш. На камбайнах хто робіць, добра палучаюць. Вугалёк стране трэба, не абыдзешся. Во, у гэтым квартале домна ў Ліпецку стаяла. Домна, не абы-што — гэта не шутачкі. Сабранне ў нас было. З трэста праводзілі — там у іх з планам штосьці не палучалася, дык наша шахта выручала. Так што ў нас работы яшчэ будзе.
— А вечарамі што робіце? У вас жа вечары, мусіць, доўгія.
— А што вечарамі? Як і вяздзе. Як тут, так і там. Тэлевізары глядзім. Ну, калі дык і ў кіно сходзім. Калі тэлевізар ёсцека, дык у кіно і ісці не хочацца па марозу. Ды і дзеці пад рукамі, жонка, так што работы хапае, сумаваць няма часу. Я люблю тэлевізар. Ды і інцярэсна — ведаеш, што на свеце робіцца. Цяпер во, праўда, нешта ў Афрыцы пачалося. І што яны там не падзеляць між сабою?
Мужчына заціх, і цяпер стала чутно, як пазвоньвалі адна аб адну бутэлькі з півам. Час ад часу мужчына браў шырокай далонню бутэльку, адпіваў піва, пазіраючы то на Кармілава, то ў акно.
Па радыё пасля апошніх паведамленняў пачалі перадаваць песні — відаць, уключылі запісаную на магнітафонную стужку трансляцыю канцэрта, бо колькі Кармілаў ездзіў, заўсёды чуў гэты канцэрт.
«Я уйдуу с тоо-обой...» — спявала прыгожым расцягнутым голасам жанчына, і Кармілаў холадна слухаў вядомую песню.
— Яе во,— ківаў галавою ў бок дынаміка мужчына,— абакралі. Трэці раз замуж выйшла і паехала на гастролі. А яе ўзялі і абчысцілі. Я ў тым горадзе быў, чуў, як гаварылі. А ваабшчэ я песні люблю. Я гэту во музыку, як яе... сімфанічаскую, дык не нараўлю, а песні люблю. Яна во добра пяе, — усё ківаў галавою мужчына ў бок дынаміка. — Тады во яшчэ гэта... Пра арлекіна. Помніце такую? Пра арлекіна пяе. Вот з галавы выскачыла...
Кармілаў падказаў, і мужчына, радасна ўсміхнуўшыся, заківаў галавою:
— Во-во, яна самая.
Зноў памаўчалі, і Кармілаў ужо хацеў распранацца і залазіць на верхнюю паліцу, але было неяк няёмка адразу ж уставаць і пачынаць укладвацца. Апошні год з ім часта такое было: шмат з таго, што хацелася зрабіць, ён не рабіў таму, што нехта мог нешта падумаць ці сказаць; ён як бы залежаў ад чужога меркавання і таму паводзіў сябе зусім не так, як паводзіў бы на адзіноце.
— А як там ЦСКА са «Спартачком» згулялі? Вы не чулі яшчэ? — пытаўся мужчына. Відаць, яму хацелася пагаварыць з Кармілавым, і таму ён усё шукаў агульную тэму, якая была б цікавая абодвум.
— Не, — сказаў Кармілаў і, не вытрымаўшы, падняўся. — Ведаеце, я, мусіць, буду ўкладвацца спаць. А то заўтра рана прыедзем.
— Ды канечне, я панімаю, такое дзела, — сказаў мужчына і таксама падняўся. — Пайду перакуру трохі.
Кармілаў ляжаў на паліцы, адчуваў пад сабою лёгкія штуршкі і пакалыхванне і ніяк не мог заснуць. Радыё выключылі. Чамусьці зноў узнікла, як прывязалася: «Я Гамлета в безумии страстей который год играю для себя...» Потым прыйшоў мужчына, таксама лёг у пасцель і адразу ж заснуў — пачуўся лёгкі рытмічны посвіст. Кармілаў думаў пра гэтага мужчыну, у якога моцныя рукі, чырвоны добры твар, ды і сам ён, відаць, не такі і благі. На нейкае кароткае імгненне ў Кармілава ўзнікла зайздрасць да ўнутранага спакою мужчыны, а потым гэтае пачуцце знікла. Так нярэдка бывала ў Кармілава.
Спаў Кармілаў дрэнна, часта варочаўся, прачынаўся і тады бачыў у няяркім святле тамбура салдата і дзяўчыну, якія стаялі абняўшыся. Ён зноў засынаў і тут жа, здаецца, прачынаўся ад стуку дзвярэй, што былі недалёка, ад супынкаў цягніка, ад нечага моцнага голасу. Нешта замінала Кармілаву, але што — ён не ведаў, і таму, як апраўданне, думалася, што віною ўсяму гэтая доўгая ноч, якая ніяк не скончыцца.
Было яшчэ цемнавата, неба не бачылася, толькі святло ліхтароў лілося на шэры, вычышчаны ад снегу асфальт — пасля ночы ранак пачынаўся марозны, хоць там, адкуль Кармілаў прыехаў, марозу амаль не было. Усюды бачылася пара: і ля людскіх твараў, і ля адчыненых дзвярэй вакзала, і ля выхлапных труб машын.
Марозны туманны ранак толькі пачынаўся, але людзей усюды было многа, яны, гледзячы перад сабою, таропка ішлі, зліваючыся ў асобныя шэрыя патокі, і калі хто трапляў не ў той паток, таго чалавека адразу ж пачыналі штурхаць, бо ён замінаў агульнаму цячэнню, як валун ці камлістае дрэва, што ляжаць на дне рачулкі.
Агульны невыразны гул, у якім зліліся і бясконцае гудзенне легкавых машын, што несліся адна за адною па недалёкім праспекце, і шоргат падэшваў, і рыпенне снегу, і асобныя словы, здаваўся нечым матэрыяльным, як і ранішняя шэрасць, святло вулічных ліхтароў, што рабіла твары аднолькава васковымі. І было адчуванне, што за адну ноч Кармілаў апынуўся ў нейкім другім свеце, дзе ўсё — і машыны і людзі — падпарадкоўваецца другому рытму, да якога і Кармілаву трэба прывыкнуць.
Спачатку пасля вакзала было метро: высокія дзверы, бляск і шчоўканне разменных аўтаматаў, таропкае апусканне пятака ў вузкую шчыліну аўтамата перад праходам, разлічаным на аднаго чалавека. А над усім гэтым, як спераду, так і ззаду, бясконцы шоргат і шум, якія дыктавалі хуткі рытм, рытм, што прымушаў падпарадкоўвацца сваім законам, і калі чалавек пачынаў спяшацца ці спазняцца, то гэта адразу ж адчувалася і па кароткіх наўмысных штуршках, і па дакорлівых позірках. І Кармілаў, як і ўсе, падпарадкоўваўся гэтаму рытму — за некалькі месяцаў жыцця ў горадзе ён прывык да яго і тады, як прывык, заўважыў, што стала лягчэй.
Потым быў шчыльна набіты людзьмі вагончык, што рытмічна раскачваўся з боку на бок, свежыя газеты перад тварамі людзей, адны сядзелі, другія стаялі ў праходзе, часам сярод газет бачылася рэдкая кніга — у горадзе модна было чытаць так званыя рэдкія цікавыя кнігі. Увогуле, тут, у вялікім горадзе, многае рабілася не так, як у якім раённым гарадку, а тым болей у вёсцы.
Потым зноў былі штуршкі, чорныя парэнчы, гэткая ж рухомая лесвіца, — людзі, што праплывалі побач на другой лесвіцы, і, нарэшце, прыемны холад вуліцы.
Кармілаў падышоў да знаёмага супынку тралейбуса, агледзеўся.
Ужо днелася. Агні ліхтароў яшчэ гарэлі, але былі амаль не бачны, прасвечвала нават блакітнае неба з рэдкімі зорамі. Удалечыні ў белаватым тумане віднеліся два рады цагляных будынін, сярод якіх паяўляліся і знікалі машыны.
У тралейбусе таксама было многа людзей.
І ўсё тут, у тралейбусе, было працягам таго рытмічнага жыцця, у якім ён апынуўся, сышоўшы з цягніка. Як працягам былі чэргі ў магазінах перад жанчынай у белым халаце, якая моўчкі, дзелавіта, як у сваю, заглядвае ў кожную сумку, тая ж ветлівая гаворка прадаўцоў-мужчын, што працуюць у мясных аддзелах магазінаў, — у іх чамусьці свойскія і нейкія затуманеныя позіркі; групкі людзей ля ўваходаў у прадуктовыя магазіны; чэргі ў кафэ ля буфета і выгляд афіцыянткі, калісьці прыгожай, а цяпер на ёй белы з плямамі халат, мяккія тапачкі і халодная абыякавасць на твары, бо ўжо колькі чула яна за столікамі гэтых размоў пра вялікія задумы, удалыя, у час сказаныя словы і добрыя справы, — і ўсё гэта, здаецца, акружана людскімі плынямі, што з раніцы да позняй ночы струменіліся між высокіх цагляных будынін, зліваючыся і разгараючыся на супынках, плошчах, падземных пераходах. Гэтыя шматлюдныя плыні лесвіцы метро раўнамерна выносяць з-пад зямлі і, гэтак жа раўнамерна забіраючы, хаваюць у падземных каменных лабірынтах, і таму думаецца, што непрывычны рух людзей існуе сам па сабе, без мэты і жадання, і цяжка знайсці прычыну, якая штурхае людскія плыні ў пэўных кірунках.
Кармілаў стаяў ля дзвярэй тралейбуса і, чуючы вечны гарадскі шум і гоман, успамінаў усё тое, знаёмае — абрыўкамі, без пачатку і канца, перад ім паўставалі салідныя вусы і бароды, якія так удала скрадвалі разгубленасць на маладых мужчынскіх тварах; паўкажушкі як на хлопцах, так і на дзяўчатах; завязаныя набок, як у цыганак, яркія каляровыя касыначкі ў дзяўчат, у якіх зноў жа — пад цыганак — такія ж смуглявыя твары з чырвонымі, як у манекенаў, вуснамі, доўгія прыталеныя спадніцы і такія ж, як і касыначкі, чырвоныя альбо жоўтыя кофтачкі; салодкія, да знямогі, размовы пра работу, пасады, аклады; папяроскі ў чырвоных фарбаваных вуснах, тонкія з чырвонымі прадаўгаватымі пазногцямі пальцы, якія трымаюць тыя папяроскі і час ад часу злёгку пастукваюць, каб прыгожа і мякка, як чорны снег, ляцеў уніз попел — уважлівы позірк праводзіў падзенне попелу, і тады здавалася, што ўсё гэта: і папяроска, і патукванне па ёй пальцам, і доўгі задуменны позірк, якім праводзіцца падзенне попелу, мае свой загадкавы сэнс...
Так-так, тут, у вялікім горадзе, віравала сваё жыццё, якое Кармілава некалі захапіла, і таму ён мог гадзінамі блукаць ля знаёмых па паштоўках і малюнках высокіх шэрых будынін, спыняцца ля бліскучых набярэжных і глядзець на цёмную нерухомую ваду, на белыя цеплаходы і «Ракеты», якія, нагадваючы вялізных рыбін, хутка паяўляліся і знікалі за бліжэйшым паваротам ракі. І здавалася Кармілаву, калі глядзеў на цеплаходы, што ў пасажыраў саўсім другое, болей цікавае жыццё. Ён уважліва чытаў надпісы на п'едэсталах шэрых велічных помнікаў, моўчкі перасякаў вядомыя плошчы і, гледзячы сабе пад ногі на шэры, адпаліраваны мільёнамі падэшваў камень, думаў пра вечнасць і імгненнасць быцця, — але думкі гэтыя прыносілі не боль і сумненне, а нейкую невядомую радасць.
Яшчэ Кармілава можна было сустрэць у залах музеяў, дзе ён разглядваў партрэты невядомых людзей, міфічныя сюжэты. Яго ўражвала моц і прыгажосць аголенага цела, пакутлівы твар кентаўра, ягоныя рукі, працягнутыя да прыгожай жанчыны, і тут жа, побач, дзесьці ў някідкім кутку, Кармілаў застываў перад малюнкам жанчыны, ад якога веяла спакоем і яснасцю; звычайна за адзін прыход Кармілаў стараўся абысці ўсе залы, пачынаючы ад антычнага мастацтва і заканчваючы карцінамі мастакоў апошняга стагоддзя. Пакідаючы залы музея, ён думаў пра нешта сваё, саўсім не падобнае на тыя разумныя словы экскурсавода, акружанага групкаю паслухмяных дарослых людзей, але ўслых ён так і не гаварыў сваё ўражанне, услых пры выпадку ён звычайна паўтараў тыя разумныя словы экскурсавода, якія мог пачуць, пераходзячы з залы ў залу.
Яму цікава было праехаць вячэрнім трамваем ці тралейбусам і вясёлымі вачыма паглядзець на агні рэклам, што мігаюць і бегаюць над дахамі будынін, на святочныя яркія вітрыны магазінаў, на асветленыя знутры вокны вялікіх, з высокімі столямі залаў, дзе бялелі роўныя рады сталоў, засланых белымі настольнікамі, на якіх віднеліся напоўненыя ядою талеркі, крыштальныя бліскучыя фужэры, бутэлькі з яркімі каляровымі этыкеткамі і горкі асляпляльна-белых сурвэтак; за гэтымі сталамі сядзелі святочна апранутыя людзі, адны — спакойныя і вясёлыя, па ўсім відаць, што гэтыя месцы для іх звыклыя, як дом ці кватэра, дзе жывеш гадамі, а другія — з нацягнута сур’ёзнымі выразамі застылых, як на фотаздымках, гладка паголеных твараў. І яшчэ ў кутку такіх залаў на прыўзнятым памосце віднелася групка людзей, занятых бліскучымі трубамі, электрагітарай і ўдарнікам, сярод іх выдзялялася жанчына з мікрафонам у сагнутай руцэ — ад усяго ўбачанага скрозь гардзіны веяла ўтульнасцю і шчасцем, яму пакуль не дасягальным.
І ўсё яму яшчэ не верылася, што пачынала збывацца тая мара, якая дагэтуль не давала спакою, відаць, з таго далёкага дня, калі знайшоў на гарышчы запыленую кнігу... У тым паўзмроку, дзе было сухое застаялае паветра, счарнелае ад часу пілавінне, што ціха патрэсквала пад босымі нагамі малога, і вось яна, нечаканая кніга, як цуд ці таямніца, да якой малы дакранаецца тонкімі асцярожнымі пальцамі. Шэрая вокладка прагнулася, высахлыя старонкі зліпліся — прыходзіцца памалу па адной перабіраць іх, і нарэшце, нарэшце: ніколі не бачаны самалёт з шырокімі плоскімі крыламі, драўлянымі, а мо і палатнянымі; машына з вузкай кабінкаю, вялікімі фарамі, высокім драўляным кузавам і тонкімі коламі; трамвай, які сам коціць па рэйках; высокія будыніны з магазінамі, у якіх, колькі захочацца, бяры хлеба і цукру, а пад самы канец кнігі нават намаляваны загадкавы чорны цягнік з чырвонымі палавінкамі колаў. А ноччу яму абавязкова снілася ўсё гэта, быццам той чорны цягнік ужо звазіў яго туды, далёка-далёка, і цяпер усё гэта толькі ўспаміналася, казачнае і прыемнае.
І вось ён прыехаў у горад, дзе адчуваў сябе маленькім, быццам закінутым у іншы свет і пакуль нічым не звязаным: ні ранейшымі звычкамі, цяпер непатрэбнымі, ні дакорлівым знаёмым позіркам, ні абавязкам,— і таму спачатку, як калісьці ў рэчку, без доўгага роздуму з разгублена-шчаслівай усмешкаю ён кідаўся ў тыя шматлюдныя плыні.
Мінаў дзень, тыдзень, і ягоная мара не збывалася, нешта мяшала ягонаму шчасцю. Кармілаў стамляўся і тады пачынаў заўважаць мноства машын і безліч пылінак на праспекце, якія бязладна мітусяцца ў промнях заходзячага сонца, непрыемную сухасць у роце, якая з’яўлялася пад канец дня, ён ніяк не прывыкаў да шуму і гулу, ад якіх, здавалася, нідзе не было спакою, а над усім гэтым — халодную стамляючую шэрасць асфальту, бетону і цэглы, найчасцей пабеленай у шэры, а то і жоўта-белы колер.
Кармілаў сышоў з тралейбуса і пайшоў у інтэрнат. У пустым ціхім пакойчыку ён распрануўся. Апошнія два дні паказаліся доўгімі, як тыдні. Яму здавалася, што ўсё, што бачыў і чуў, мае нейкі сэнс, які яму трэ абавязкова знайсці. І тады, як ён усё зразумее, будзе лягчэй. І мо таму перад вачыма паўставалі малюнкі, абразкі мінулых дзён: і завод, і цягнік, і жонка з напаўразвязанаю хусткаю, і маці з акулярамі на зморшчаным маленькім тварыку. Балела галава.
Зноў пачалося ўсё тое, што было раней, але цяпер Кармілаў ужо не так глядзеў вакол сябе і саўсім па-іншаму ўспрымаў вясёлыя жарты і смех у перапынках між заняткамі.
І хоць размовы на занятках вяліся на сур’ёзныя і, як яны любілі між сабою гаварыць, глабальныя тэмы, і хоць усё гэтак жа браў Кармілава за руку ў перапынках між заняткаў Валера Атлантаў — высокі поўны мужчына, у якога ўсё: і падбародак, і чырвоныя шчокі, і выгнутыя дугою чорныя бровы, і, здавалася, вечна адкрыты рот з поўнымі чырвонымі вуснамі — было круглым і мяккім. І пытаўся Атлантаў, гледзячы ў самыя вочы: «Не, вот ты скажы мне, у чым таямніца жыцця? Ну, скажы? Не ведаеш — то-та ж... Я табе скажу. У руху. Ты ведаеш, што такое рух? Вот ты скажы мне? Ты ўяўляеш Рымскую імперыю з яе культураю і сілаю? І тут паяўляюцца аднекуль нікому не вядомыя варвары, непісьменныя і цёмныя, і трасуць яе, як тую грушу. І ад магутнай Рымскай імперыі нічога не застаецца. Во, фуу...— Валера дзьмуў на адкрытую далонь, выстаўленую перад сабою,— нічога, як і не было нічога: ні культуры, ні сілы. Што гэта такое? Народы падымаюцца з наседжаных аблюбаваных месц і ідуць у невядомым кірунку. Многія гінуць, але яны ідуць, ідуць. Што рухае імі, га?» — але неяк ужо не так, як раней, успрымаў Кармілаў словы Атлантава.
Ён спакойна глядзеў на Валеру і заўважаў, як у таго пры хваляванні выкочваліся ўперад, як фары ў машыне, круглыя, пукатыя вочы, адкрыты рот рабіўся саўсім круглым і як ён, Валера, пачынаў задаволена смяяцца: «Ха-ха-ха...» Гэты Валера многае ведаў, амаль на любое запытанне ў яго быў гатовы адказ, так што часам брала здзіўленне: навошта яму яшчэ гэта вучоба?
А потым Валера Атлантаў аднойчы сказаў, што сваімі вушамі слухаў выступленне перад тэатральнай публікаю саліднага вучонага, які сцвярджаў, што неапазнавальныя лятаючыя аб’екты ёсць не што іншае, як касмічныя караблі з другой планетнай сістэмы. І яшчэ быццам бы той вучоны паказваў слайды, дзе гэтыя неапазнавальныя аб’екты былі выразна бачны.
І што тых касмічных прышэльцаў, ці, як іх называлі, энланаўтаў, нават бачылі, яны амаль такія ж, як і людзі, толькі бываюць двух відаў: адны маленькія, непрыгожыя, зеленаватыя, з пукатымі, як у жаб, вачыма, а другія — ля двух з паловаю метраў. І на іх тварах не відаць ніякіх эмоцый — гэта, відаць, ад вялікіх ведаў. «Таму што,— Атлантаў пры гэтых словах станавіўся ў позу паэта, які з трыбуны чытае свае творы, падымаў угору ўказальны палец і, памахваючы ім, працягваў,— як калісьці пісаў Валошын, на вяршынях пазнання адзінока і холадна — запомніце гэтыя словы, яны вам яшчэ згодзяцца...»
Пра энланаўтаў адразу ж загаварылі ва ўсім горадзе: і вучоныя, і супрацоўнікі ціхіх музеяў, і ітээраўцы заводскіх аддзелаў, і рабочыя. Атлантаў казаў, што нават яго знаёмыя сябры пісьменнікі, седзячы ў Доме творчасці, тыднямі спрачаліся пра энланаўтаў.
Вечарамі ў пакоі Атлантава збіраліся людзі і таксама вялі сур’ёзную гаворку, да самай поўначы, а то і пазней.
— Гэтага не можа быць,— скакаў перад высокім Атлантавым маленькі худзенькі Ларкін — калісьці Ларкін закончыў фізфак і цяпер ніяк не мог пагадзіцца з многімі палажэннямі, якія сцвярджаў Атлантаў.
— Чаму? — залішне спакойна і стомлена пытаўся Атлантаў — усім сваім поўным і грузным целам ён неяк адгінаўся назад, у яго была такая звычка: глядзець на субяседніка здалёку і зверху.
— Таму... Таму, што нельга рухацца хутчэй, чым хуткасць святла. Трыста тысяч кіламетраў у секунду, не болей. Усе законы квантавай механікі заснаваны на гэтым. Нават пры набліжэнні да гэтай хуткасці маса цела бясконцая, даўжыня нулявая. Во, сам глядзі, калі не верыш на слова.— Ларкін падбягаў да стала, нешта пісаў шарыкаваю ручкаю на лісце паперы і падсоўваў Атлантаву пад самыя вочы.— Ты разумееш, што гэта, пра што ты гаворыш, глупства. На законах квантавай механікі робяцца разлікі... Калі б гэта было не так, ніколі не было ядзернай рэакцыі. Вадародная і атамная бомбы разлічаны па гэтых законах. Ці даходзіць да цябе?
— А з якой хуткасцю рухаецца электрон? — пытаўся павольна Атлантаў у Ларкіна.
— Трыста тысяч, — шаптаў Ларкін.
— Дык такога ж таксама не можа быць па тваіх жа законах квантавай механікі. Даўжыня тады будзе нулявой, а маса бясконцай.
— Дык гэта для яго нармальнае становішча, у другім ён і не можа быць,— гаварыў Ларкін, але гэтыя словы ўжо гучалі як апраўданне сваёй слабасці.
— А ты яго бачыў, той электрон, хоць адзін чалавек яго бачыў, што ты бярэшся гаварыць, што ён можа, а што не можа?
— Дык жа ёсць доказы,— зноў шаптаў Ларкін, здзіўлены эрудыцыяй Атлантава.
— Якія доказы? — спяваючы, пытаўся Атлантаў. — Мы нешта прыдумалі, што сыходзіцца з практыкай, вот і ўсе твае доказы. А што там насапраўды, ніхто не ведае.
Ларкін разгублена глядзеў і нічога не гаварыў, здавалася, ён вось-вось заплача.
— А што ён, гэты Ларкін, разумее, — гаварыў нехта з прысутных. — З-за такіх во, як ён, калісьці і кібернетыку і генетыку не прызнавалі, таксама ўсё крычалі, не можа быць, а пасля сябе за локці кусаць спрабавалі.
— А чаму ж яны тады з намі на кантакт не ідуць? — шэптам пытаўся ў Атлантава Садовіч — маленькі, тоўсценькі, ён акуратна хадзіў на заняткі, вёў канспекты і кожны вечар больш дзвюх гадзін праводзіў на кухні ля газавай пліты. Гэты Садовіч хадзіў кароценькімі крокамі, перавальваючыся ўсім целам з нагі на нагу і памахваючы рукамі неяк ззаду за спіною. Пасля цікавых заняткаў ці нечага ўдалага, у час сказанага слова Садовіч задзіраў угору галаву, закочваў вочы і, сціснуўшы вусны — ад чаго ён адразу ж станавіўся падобны на рыбіну,— развёўшы ўбок рукі, нейкі час ківаўся на кароткіх нагах, а тады ўжо выдыхаў: «Ну и вы-дал. Выдал так выдал. Тут уж ничего не скажешь». І зноў закочваў вочы, задзіраў галаву і ківаўся з боку на бок, нагадваючы тоўсценькую кароткую рыбіну.
Атлантаў адварочваўся ад разгубленага Ларкіна, паварочваўся ўсім целам да Садовіча, выкочваў уперад пукатыя вочы і гаварыў:
— А мы хочам з мураўямі ісці на кантакт? Навошта ён нам, што ён нам дасць?
— Ну, то ж мураўі, а то мы, — гаварыў Садовіч.
— А чаму? — гэтак жа спакойна, як раней з Ларкіна, цяпер здзіўляўся са слоў Садовіча Атлантаў. — Ты хоць ведаеш, што цяпер ужо вучоныя сыходзяцца на думцы, што розум у пэўнай ступені ёсць і ў звяроў. Канечне, адразу ж яны не прызнаюцца, але памалу... Проста мы ў розных сферах дзейнасці: мураўі ў сваёй, мы ў сваёй... А цывілізацыі бываюць трох тыпаў. Першага тыпу — калі цывілізацыя авалодае энергіяй планеты. Другая — зоркі. Трэцяя — галактыкі. Ты ўяўляеш — вакол зоркі робіцца такая сфера і ўся энергія ад зоркі нідзе ні каплі не прападае дарма. Дык вот уяві, ці цікавыя мы для цывілізацыі трэцяга тыпу, калі мы яшчэ на сваёй планеце не памірымся.
Яшчэ доўга яны спрачаліся, і ў канцы іх дыспутаў сіпеў неспакойны Ларкін:
— Значыць, тэорыя адноснасці, усе законы фізікі кату пад хвост?
— Не кату пад хвост, не кату, — спакойна супакойваў Ларкіна Атлантаў.— Проста нашы законы, і твая любімая тэорыя адноснасці таксама, будуць часткаю, прыватным выпадкам больш складанай тэорыі. Панімаеш, фізік? Ну, уяві, што было б, калі б чалавецтва не адкрыла законаў электрычнасці. Ну, уяві. Як у дзесятым стагоддзі. І вот перад табою нехта тэлевізар бы ўключыў. Га?.. Гоп — і на стол перад табою паставілі. Дык бы ты тады таксама загалёкаў: «Не можа быць...»
— Ён бы проста адразу ж пяшком у жоўты дом пайшоў бы, — казаў нехта з прысутных.
А Валера Атлантаў здзіўлена глядзеў на яго, адкрываў круглы рот і гучна, задаволена смяяўся з разгубленага Ларкіна:
— Ха-ха-ха...
Прайшоў тыдзень, другі, і пра энланаўтаў гаварылі ўсё меней і меней, тое хваляванне, тыя лісткі, што перапісваліся і перадрукоўваліся на машынцы пад капірку, тое вясёлае чаканне адкрыцця вялікіх таямніц, тых разумных энланаўтаў, якія вось-вось павінны былі прыляцець і памагчы людзям,— усё гэта неяк памеркла, адышло, і зноў вакол Кармілава пачала паяўляцца нацягнутая цішыня, якая здавалася яшчэ большай, чым калісьці. І цяпер ужо здавалася, што калі б і сапраўды побач з Кармілавым паявіліся нейкія разумныя істоты, то нічога асаблівага ў жыцці Кармілава і не змянілася б. І на шумнай вуліцы, і на занятках Кармілаў адчуваў, што да чагосьці прыслухоўваецца, нешта яму хочацца зразумець, тое, што яму замінае.
Дзень чапляўся за дзень, і ўсё гэтак жа прыходзілі на заняткі выкладчыкі і гаварылі разумныя талковыя рэчы, якія Кармілаву трэ было запомніць, толькі цяпер ужо не думалася, што калі ён усё запомніць, то стане разумнейшы. Так, ён мог многае ведаць, як той жа Валера Атлантаў, але цяпер Кармілаў пачынаў адчуваць, што акрамя ведаў яму патрэбна нешта яшчэ, і мо таму ён цяпер саўсім па-іншаму слухаў выкладчыкаў.
Потым была дарога дадому, пачынаўся вечар, калі Кармілаў падыходзіў да акна сваёй кватэры і бачыў мноства агнёў. Пэўны час ён углядваўся ў іх, а затым нечакана заўважаў не зацягнутае фіранкаю акно ў суседняй шматпавярховай будыніне. І тое жыццё, якое назіраў праз шкло, нямое, здавалася дзіўным, праз якую гадзіну думалася, што людзі заняты тым заняткам, які ні ён, ні тыя невядомыя людзі не могуць растлумачыць. І таму яны так павольна пераходзяць з пакоя ў пакой, садзяцца насупраць тэлевізара, потым падымаюцца і падыходзяць да стала, застаўленага ядою, затым зноў стаянне перад люстрам, мяккае крэсла перад вечна ўключаным тэлевізарам, павольны ківок другому чалавеку, збліжэнне, зноў аддаленне...
Часта, не вытрымаўшы, Кармілаў накіроўваўся на вуліцу, асвечаную бледнаватымі неонавымі агнямі, да той шматлюднай плыні, якая запаўняла праспекты, тэатральныя пад’езды, фае кінатэатраў, вагончыкі электрычак. Ён зноў ішоў у залы музеяў і бачыў усё тыя ж, цяпер ужо знаёмыя, партрэты, постаці, сюжэты, працягнутыя да жанчыны рукі кентаўра, зноў моўчкі перасякаў плошчы, глядзеў на раўнадушныя да ягонага лёсу помнікі, падыходзіў да набярэжных і заціхаў: куды яшчэ? Заканчвалася кіно, апускалася шырма тэатра, спынялася апошняя электрычка, і сонная жанчына гаварыла: «Закрыта» ці «Закрываем»,— тады ён, вяртаючыся апусцелай вуліцай да свайго пакойчыка, успамінаў тыя пылінкі, якія летнім вечарам мітусяцца над шумным цэнтральным праспектам, асвечаным промнямі заходзячага сонца.
Яшчэ як збавенне яму ўспамінаўся зялёны бераг рачулкі, у якой чорнай стужкаю адсвечвае рухомая вада, бяроза з доўгім веццем ля хаты, драўляная лаўка ля гародчыка, у якім распускаюцца кусты бэзу, два рады знаёмых хат пад шырокім, як поле за бальшаком, небам з малінаваю палоскаю на захадзе, дзе сінее бор. Зноў чуўся яму жалобны крык кнігаўкі над балотам, шапаценне лісця пад нагамі ў апусцелым восеньскім лесе, пах дыму на ціхіх агародах, калі дакопваюць бульбу, крык дзяцей, схаваных цемнатою, працяжная голасная песня, якая перабівалася звонкай крыклівай сваркаю,— усё гэта ён чуў на фоне цішыні, лёгкай і прыемнай, якой так не хапала. Чамусьці ўспаміналіся апошнія дні перад ад’ездам: і маці, і той жа Сцёпа ў кірзавых ботах... І было так, быццам Кармілаў увесь час блукаў ля чорнай высокай заслоны, за якой хавалася другое загадкавае жыццё, і яму трэ было падняць ці адхінуць тую заслону, але ён не мог гэтага зрабіць, не мог зазірнуць хоць на міг, што там робіцца.
Убачыў ён роўнае голае поле — як здагадаўся пасля, прачнуўшыся, то быў аэрадром. З гэтага поля, аднекуль з-пад зямлі, адзін за другім хутка падымаліся самалёты — не так, як звычайна падымаюцца самалёты, а імгненна, без разбегу па бетоннай дарожцы, яны бязгучна падымаліся і знікалі з вачэй. Калі падняўся адзін з самалётаў і знік за воблакамі, у Кармілава паявілася прадчуванне бяды. Потым ён убачыў бязгучны выбух, і на зямлю з-за воблакаў ляцелі чорныя абломкі — як у запаволеных кадрах кіно. І тут жа Кармілаву стала шкада чалавека, які быў у самалёце. Толькі тады Кармілаў і прачнуўся.
Хто быў у самалёце, ён не ведаў, але сум па чалавеку застаўся. Быццам усё, што прыснілася, было рэальнасцю і ён нават ведаў таго чалавека.
Падобныя сны сніліся Кармілаву і раней — аднекуль з невядомасці праз усё неба нізка над зямлёю пачыналі ляцець самалёты, розныя, якіх ён ніколі не бачыў: як тралейбусы з шырокімі самалётнымі крыламі, як дырыжаблі, як шары... Бачыліся тады яму з зямлі нават людзі ў тых самалётах. Прадчуванне бяды паяўлялася тады ў Кармілава; як помніцца, ён усё думаў, што пачынаецца вайна і таму самалёты ляцяць і ляцяць бясконца: то ў адзіночку, то групамі... І так звычайна цягнулася ўсю ноч.
Гэтаксама Кармілаў і цяпер, прачнуўшыся, доўга сядзеў ля стала і ўсё думаў, што б гэта магло азначаць. І ўсё не пакідаў яго сум па невядомым чалавеку.
А днём у ім як бы нешта зламалася, і тады як збавенне паявілася рашэнне кінуць на некалькі дзён заняткі і зноў паехаць дамоў. І цяпер, калі Кармілаў надумаў паехаць дамоў, яму адразу ж палягчэла, быццам ён надумаў зрабіць тое, што трэ было зрабіць абавязкова, а ён толькі ўсё ніяк не здагадваўся.
Назаўтра ён ужо быў дома, там усё было ў парадку: тая ж чырвоная паліраваная мэбля, тыя ж празрыстыя гардзіны на вокнах, той жа ўважліва-насцярожаны позірк жонкі, той жа радасны крык малога, — і таму Кармілаў, доўга не забавіўшыся, паехаў да маці ў вёску — нешта зрушылася ў ягонай душы пасля таго сну, і цяпер многае што Кармілаў рабіў як бы па загаду, як бы з якой упэўненасцю, што так і трэба рабіць.
Сышоўшы з аўтобуса, тут жа, на супынку, Кармілаў сутыкнуўся са Сцёпам.
— Здароў, Сцёпа.
— Здароў. Гэта ты да маці едзеш? — Сцёпа быў у той жа даўгаватай фуфайцы, у кірзавых ботах, якія, відаць, не здымаў ні зімою, ні летам.
— Ага, да маці.
— А яе дома нямашака.
— Дзе ж яна?
— А яна ў Запруддзе паехала. Машына во ішла і яе ўзяла. Папутная.
— Чаго гэта яна туды паехала?
— А там жа ваш сваяк памёр. Гэта, як яго... Цесць брата твайго. Во, мы разам з ім на работу ездзілі. Іванам яго звалі.
— Іва-ан? — працягнуў здзіўлена Кармілаў. — Ён жа здаровы быў...
— Ага, Іван. Ён жа, во, на заводзе працаваў. Аперацыю яму зрабілі ў бальніцы. А пасля яе памёр. За адзін час — так маці твая мне гаварыла.
Усё яшчэ не верачы Сцёпу, Кармілаў схадзіў дамоў, паглядзеў на замок, што вісеў на дзвярах, і тут жа падаўся на аўтобус, каб ехаць у Запруддзе.
Аўтобус назад, у горад, яшчэ не пайшоў, і Сцёпа таксама стаяў на супынку. Яшчэ з раніцы падняўся халодны са снегам вецер — мяло і мяло, месцамі перамятала дарогу, і, каб хоць трохі сагрэцца, Кармілаў зайшоў у цагляную будыніну, адставіў каўнер паліто.
— А ты куды выпраўляешся? — спытаў у Сцёпы, які дыміў папяроскаю і, палажыўшы рукі ў кішэні фуфайкі, хадзіў узад-уперад па будыніне — грэўся.
— А я гэта да мацеры прыязджаў. Я цяперака ў горадзе на кварціры стаю. Выхадны сягоння ў мяне, дык я да старой і прыязджаў. А то ўсё некалі. А вечарам пасля работы позна. Ды і цяжкавата гэта...
«Як знарок, гэты Сцёпа ўвесь час на дарозе трапляецца», — неяк па-іншаму Кармілаў паглядзеў на Сцёпу, успомнілася, што калі быў яшчэ малы, то Сцёпа быў усё такі ж: у ботах, у фуфайцы. І цяпер Кармілаў заўважыў, што Сцёпа ўжо стары чалавек, які дрэнна ці добра, але ўжо амаль пражыў жыццё са сваімі клопатамі, планамі, для Сцёпы, відаць, важнымі і цікавымі. Канечне, цікавымі і важнымі, калі ўсё жыццё на іх аддаў... Усё жыццё...
І тут жа, услед за гэтымі думкамі, узнікла адчуванне, быццам усё, што адбываецца сягоння, ужо было ў ягоным жыцці: і вось гэты Сцёпа ў чорнай фуфайцы, які грукае ботамі, і халодны сіверны вецер, і чаканне, і няўтульнасць, якая ідзе не ад холаду... — усё гэта было ў ягоным жыцці, і цяпер Кармілаў нанава праходзіць, паўтарае пройдзены шлях. Быццам бы ён прайшоў па коле і вярнуўся да пачатку. Такое пачуццё калі-нікалі пачало з’яўляцца апошні год: часта ці то на вуліцы, ці то пры размове Кармілаў заўважаў, што нешта падобнае ў ягоным жыцці ўжо было.
Як толькі Кармілаў гэта адчуў, штосьці пачало адкрывацца яму, і таму так пільна глядзеў ён на Сцёпу, на замеценую, з гурбамі снегу па баках, дарогу, над якой туманіўся ўдалечыні снежны вецер, на два даўно знаёмыя, але ўжо нейкія чужыя рады белых стрэх, дзе выторкваліся тэлевізійныя антэны.
Аўтобусам Кармілаў даехаў да Запруддзя, сышоў на супынку і па расчышчанай трактарам дарозе, якую таксама патроху замятала снегам, пайшоў у сяло, што было метраў за дзвесце ад бальшака. На гэтай жа дарозе сустрэў брата — брат ехаў на санях з незнаёмым мужчынам. Быў ён у валёнках, у фуфайцы, у насунутай на самыя вочы шапцы — саўсім не такі, якога Кармілаў прывык бачыць, калі брат прыязджаў з Мінска ў госці.
Спынілі каня. Брат глядзеў на яго запалымі чырванаватымі вачыма і, саўсім не здзівіўшыся, чаго ён тут апынуўся, гаварыў:
— Гэта, во, цесць памёр. Ты чуў, можа?
Кармілаў кіўнуў галавою.
— Ты ідзі ў хату. А мы па елачкі з’ездзім. Я дык ужо з учарашняга тут. З работы па тэлеграме. — Відаць было, што брату хапіла: пачарнеў і, здавалася, стаў меншы ростам.
Ісці ў хату, у якой Кармілаў так рэдка быў, не хацелася, і таму ён сказаў:
— Давай я з вамі з’езджу. Памагу.
— Ну, садзіся. Паехалі, Юзік, — гаварыў брат і, калі Кармілаў сеў на сані, зноў працягваў, не гледзячы ні на кога:
— Апендыцыт быў. Ужо выпісываць хацелі. А тады трамбоз. Камочак крыві... Артэрыю забіла, і ўсё. Ён, мусіць, так і не паспеў нічога паняць. Пакуль дакторка прыбегла, ужо было позна...
Брат гаварыў і гаварыў, гледзячы на снег нерухомымі чырванаватымі вачыма:
— Шкада. Харошы мужчына быў. Ды і малады яшчэ. Цешча — цешчай. А ён — добры чалавек. Абідна. Толькі жыць яшчэ. Каб ужо стары быў, а то ж яшчэ да пенсіі не дажыў.
Кармілаў маўчаў і не адчуваў у сабе жалю па чалавеку, якога часта сустракаў то ў аўтобусе, то ў сваёй хаце, калі дзядзька Іван прыязджаў да маці ў госці. Ён спакойна слухаў брата, і тая зацятасць і холаднасць, якія былі ў ім апошнія дні, не праходзілі.
Калі прыехалі з лесу і, скінуўшы елачнік, зайшлі ў двор, Кармілаву ў вачах матлянуўся высокі падлетак у сіняй балоневай куртачцы. Без шапкі, з даўгаватымі белымі валасамі, што западалі на вочы, ён, строга паглядзеўшы на Кармілава, пабег у хату са двара. Спачатку Кармілаў і не пазнаў высокага, вышэй за яго, падлетка, а потым ужо, калі той знік у хаце, здагадаўся, што то, мусіць, быў сын дзядзькі Івана.
Славіка ён помніў яшчэ малым, калі ў першы год пасля жаніцьбы брата дзядзька Іван са Славікам і жонкаю прыязджалі да маці ў госці. Тады Славік быў яшчэ саўсім дзіця і, на здзіўленне, лашчыўся не да маці, а да бацькі — не адыходзіў ад яго, і бацька таксама стараўся як-небудзь ды зачапіць рукамі сына. Жонка дзядзькі Івана тады гаварыла: «Во як, я яму так і не патрэбна, яму толькі бацька трэба». Такім Славік і астаўся ў памяці — увесь час побач з бацькам. А цяпер толькі белыя, як выгаралыя на сонцы, валасы, такая ж белая, як у маленстве, скура і яшчэ нешта тонкае, няўлоўнае ва ўсім абліччы напамінала таго малога, гэта Кармілаў адчуў і ў выразе твару, і ў кароткім позірку глыбокіх вачэй, у якіх не было ніякай разгубленасці, а толькі злосць.
— Гэта хто, Славік? — спытаў Кармілаў у брата.
— Ага, Славік, — сказаў брат і пачаў атрасаць снег з валёнак. — У восьмым класе. Талковы хлапчанё расце. У музыкальную школу, во, ходзіць, хваляць...
Кармілаў таксама атрасаў снег і ўспамінаў, як маці гаварыла пра Новы год у сватоў. «Ой, мороз, мороз...»
Яны зайшлі ў сенцы, дзе стаяла чалавек сем. Тут былі адны мужчыны. Збоку, ля дзвярэй, на лаве была труна, абабітая чырвонай матэрыяй з жоўтымі кутасікамі па краях. На труне, бокам, ляжала века. Унутры як труна, так і века былі абабіты белай матэрыяй. Кармілаў зняў шапку і спыніўся ля дзвярэй.
Брат тут жа, у сенцах, пераабуўся, зняў фуфайку і сказаў нейкаму мужчыну:
— Ну, прывезлі елачак. Вот толькі дарогу замятае.
— Сёлета снегу многа. За ўсе гады. Абы толькі машына прайшла,— сказаў мужчына, які стаяў у цэнтры — пажылы, амаль дзед, у зімовай шапцы, з невялічкаю сівой барадою, у поўных, як надзьмутых у каленях, штанах, ён, здавалася, стаяў як прысеўшы. Спакойна і неяк смачна мужчына пасмоктваў папяроску і пазіраў вакол сябе.
— Нічога, дзед, не замяце за які час-другі. Ды і нашы з завода скора павінны пад’ехаць. А як будуць ехаць, машынаю з разгону праб’юць,— сказаў другі мужчына — на галаву вышэйшы за старога, паўнашчокі, здавалася, гэта быў брат Атлантава, так ён быў на яго падобны: гэткім жа гучным голасам, сваёй паўнатою, такім жа смелым і рэзкім позіркам, які рэдка каму ўступае. Звычайна калі слухаеш такіх людзей, то часта здаецца, што так, як яны гавораць, і павінна быць.
— А калі ж вашы прыедуць?
— Ды ўжо далжны быць. І дзірэктар. І парторг. І музыканты.
Зноў мужчыны заціхлі. Тады стала чутно, як у хаце нехта плача. Спачатку ціха і роўна, а пасля ўсё грамчэй і грамчэй: «А мой папачка...» Плакала жанчына, відаць, то была жонка брата. Пасля плач заціх. Зноў за дзвярыма стала ціха.
Як толькі пачуўся плач, брат нахмурыўся, пайшоў у хату. І Кармілаў таксама ведаў, што трэба пайсці ў хату, упэўніцца ва ўсім, але як хто не пускаў яго за парог.
— Гэта во ў тым годзе я з ім з ваеннага ўчоту здымаўся, — сказаў трэці мужчына някідкага выгляду. — Значыцца, выйшлі мы з ваенкамата, я яму і гавару: «Пойдзем, Іван, адмецім такое дзела». А ён і кажа: «Ай, на работу пайду». І пайшоў. Хоць у яго павестка на руках была, як і ў мяне. Так я адзін і адмячаў. Наадмячаўся, помню, чуць дамоў дабраўся.
— А ён у нас такі быў, — зноў загаварыў мужчына з барадою, — нікому вока не запарушыў. Нікому дарогі не перабег. Абідна, канечне... Во, усіх суседзяў абыдзі, і ніхто слова дрэннае на яго не скажа. Жыць бы яшчэ ды жыць. І за што, думаецца...
— А-а, што тут, дзед, рассуждаць, — гучна і, здавалася, нават з нейкай злосцю перабіў старога заводскі.— Жысць — такая штуковіна: тут быў, хадзіў, гаварыў, а тут — няма чалавека, саўсім нідзе нічога нямашака...
Зноў было маўчанне.
І тады Кармілаў рашыўся. Зняў шапку, ціха адчыніў дзверы і ўвайшоў у хату. Людзі ў хаце стаялі і сядзелі як у першай палавіне, ля кухні, так і ў другой, чыстай. Тут жа была і маці — сядзела на канапе ля кухні, апусціўшы галаву. Убачыўшы яго, маці здзівілася, пасвятлела, але нічога не сказала.
Нябожчык з сіне-жоўтым тварам, са шчыльна сціснутымі вуснамі, з закрытымі вачыма ляжаў у чыстай палавіне хаты на дошках, пакладзеных на лаўкі і засланых дываном. Ён ляжаў галавою на кут, а нагамі да дзвярэй. На ім былі чорны касцюм, новыя, мусіць, ні разу не абуваныя, чорныя туфлі, шэрая няяркая кашуля. Сіне-жоўтыя рукі былі пакладзены на грудзі. Ён быў падобны на жывога дзядзьку Івана і нечым ужо не падобны. І таму, што ён быў саўсім не такі, як жывы, выраз твару набыў загадкавасць, якая бачылася і ў пасінелай скуры, і ў заплюснутых сярод белага дня вачах, і ў шчыльна самкнёных вуснах, і ў каменнай нерухомасці, якой было напоўнена ўсё надзіва вялікае цела.
Кармілаў моўчкі стаяў ля ног нябожчыка і, як ні дзіўна, нічога не адчуваў. Потым ён павярнуўся і зноў пайшоў у сенцы. І ўжо як выходзіў, зноў убачыў Славіка, які стаяў за людзьмі на кухні, дзе бялела печ. Здзівіў позірк Славіка — нейкі злосны і ўсё той жа калючы. Здавалася, гэтым позіркам Славік хацеў сказаць: «Якое ваша дзела? Чаго вы тут сабраліся?»
У сенцах стаялі ўсё тыя ж мужчыны і гэтак жа ціха, як і раней, гаварылі:
— Ну, во, і хата ёсцека ў яго. Добрая хата. І аддыхне ён, — казаў старэйшы мужчына. — Пайшоў Іван на воддых.
— Які там, дзед, воддых? — усё ўбіваўся ў гамонку заводскі.
— А чаго там, скора і мне пара сабірацца, — як і не чуючы заводскага, працягваў стары.
— А колькі ж табе, дзядзька Андрэй?
— Ну, а сколькі дасі? — стары павярнуўся на голас — ён заўсёды паварочваўся тварам да таго, хто да яго звяртаўся. Толькі на заводскага ён чамусьці не глядзеў.
— Ды пад семдзесят будзе.
— Семдзесят шэсць ужо, — стары пыхкаў папяроскаю і, усміхаючыся, гаварыў як пра што дужа прыемнае: — Пайду і я скора. Пара ўжо.
— А што тады мне гаварыць, калі Андрэй сабіраецца? — пачуўся з-за спінаў слабы голас.
Неяк самі сабою мужчыны расступіліся, і Кармілаў убачыў саўсім старога — са зморшчанай, як высахлай, скураю, без многіх зубоў, толькі адны вочы жыва блішчалі.
— Колькі ж табе, дзядзька Мікола?
— А-а, восемдзесят пяць,— гаварыў дзядзька Мікола і ківаў галавою. — Восемдзесят пяць ужо. Ты, Андрэй, малады яшчэ, наперад бацькі ў пекла не сунься. Гэта мне дык ужо можна ісці.
— Ды нам ужо хопіць, — зноў спакойна гаварыў Андрэй. — Гэта во яму дык ба і трэ было пажыць. Абідна за яго.
Нешта велічнае і ў той жа час простае было ў словах і разважаннях старых. Без ніякай мітусні, з усмешкамі яны гаварылі пра тое, пра што Кармілаву і думаць не хацелася.
Кармілаву ўспомнілася, як жылі і паводзілі сябе старыя ў ягонай вёсцы — таксама вот гэтак жа нетаропка і проста, але калі ўжо за што браліся, то даводзілі да канца... А ў ім, як і ў заводскім мужчыну, які так нагадвае Атлантава, нічога такога няма, яны ўвесь час спяшаюцца, мітусяцца, і ці не таму, што...
Нешта адкрылася Кармілаву, быццам ён хоць на кароткі міг ды зазірнуў за тую чорную заслону, ля якой так доўга блукаў, толькі цяпер яму было яшчэ незразумела: ці то старыя не разумелі і не адчувалі, пра што гаварылі, ці то ведалі нешта значна большае.
Адчыніліся дзверы, і ў сенцы зайшлі двое мужчын. Зняўшы шапкі, яны пачалі здароўкацца. Потым яны пайшлі ў хату.
— Нашы прыехалі, — сказаў заводскі мужчына. — Высокі — гэта дзірэктар, а меншы — парторг.
Тут жа з хаты выйшла поўная жанчына і сказала:
— Ну, мужчыны, мусіць, заносьце труну. Дзядзька Андрэй, вы тут пакамандуйце.
— Зараз, Надзя. Усё па-людску будзе. Няхай-тка і ў сваёй хаце ён паляжыць трохі. Ну, мужчыны, бярыцеся.
Мужчыны ўзялі труну і, адчыніўшы дзверы ў хаце, панеслі яе да нябожчыка. У хаце адразу ж замітусіліся, зноў пачуўся глухі плач.
Але Кармілаў не пайшоў ля труны, і без яго хапала мужчын. Застаўшыся ззаду, ля парога, ён толькі глядзеў на мітусню людзей і па асобных рухах здагадваўся, што робіцца ў другой палавіне хаты.
Калі нябожчыка паклалі ў труну і людзі расступіліся, Кармілаў убачыў, што ў труне нябожчык набыў болей строгі выгляд і цяпер, калі ён ляжаў у труне, была нейкая завершанасць. Пачуўся плач і крык жанчын.
Кармілаў выйшаў на вуліцу, і калі выходзіў, у сенцах зноў сутыкнуўся са Славікам. Вочы ў Славіка былі сухія, і позірк ягоны быў усё такі ж строгі. Славік спакойна глядзеў на людзей, быццам тое, што здарылася, не мела да яго ніякага дачынення.
Прайшло яшчэ з паўгадзіны. Прыехалі на аўтобусе заводскія: музыканты і жанчыны з вянкамі. Пара было выносіць труну з нябожчыкам, але чым бліжэй набліжаўся гэты міг, тым болей мітусіліся ў хаце людзі, тым большалі плач і крыкі жанчын. Трэ было некаму сказаць, падаць каманду на вынас, але чамусьці ніхто ці то не хацеў, ці то не адважваўся распараджацца ў чужой хаце. Адусюль чулася між людзей ціхае: «Ну, выносіць пара»,— ля труны ўжо стаялі мужчыны, але яны ніяк не браліся за яе. І толькі той заводскі мужчына, гучна перакрываючы крыкі і плач, сказаў: «Бярыцеся, мужчыны. Панеслі. Гэта ніколі не скончыцца...»
А потым ужо, калі, здавалася, болей не было як цярпець плачу, што стаяў у хаце, мужчыны ўзяліся за труну...
Кармілаў таксама ўзяўся за труну — спераду, дзе ногі нябожчыка. Упершыню ў жыцці ён адчуў цяжар мёртвага цела. Калісьці ён ніяк не змог бы гэтага зрабіць, але цяпер ён чамусьці ведаў, што так, як робіць, трэба і можна рабіць. І цяпер, калі ўсё гэта адчуў, пачаў разумець нейкі вялікі сэнс плачу, і людской, здавалася, бесталковай мітусні, і нетаропкасці, і нават самога цяжару мёртвага цела на плячах. Калісьці ён лічыў, што ўсё гэта — лішняе, што ўсё можна зрабіць прасцей, але толькі цяпер зразумеў, што ва ўсім, што адбывалася ў гэты дзень, ва ўсім, што рабіў сам і рабілі другія людзі, было штосьці неабходнае, як яму, так і другім. А калі ўсё зрабіць прасцей, не так, як робіцца цяпер, а як, магчыма, хацелася б зрабіць таму ж заводскаму мужчыну, то нешта прападзе, тое, што нельга выказаць словам...
На двары ля машыны зайграла музыка — неяк адразу нізкі моцны гук труб ударыў у грудзі, і тут жа следам зазвінелі талеркі барабана, як бы паўтарылі гэты гук, толькі значна вышэй... І тое, што побач іграла музыка, што была мітусня і крыкі,— ад усяго гэтага Кармілаў адчуваў, як на людзях адтайвае ў душы, яму станавілася шкада не толькі дзядзькі Івана, але і гэтых разгубленых людзей. Успомнілася, што амаль такое ж пачуццё жалю было ў ім пасля дзіўнага сну.
Як староннімі вачыма бачыў Кармілаў і сябе, без шапкі, і труну з нябожчыкам, якая, пакалыхваючыся на мужчынскіх плячах, плыла скрозь людскі натоўп да машыны з адкінутымі бартамі і пакладзеным на кузаў ельнікам. І яшчэ Кармілаў адчуваў, як ціснула, прыціскала да зямлі цяжкая труна.
Машына памалу кранулася. Крануліся следам і людзі. Ззаду ўсё звінела і звінела музыка, але цяпер яна амаль заглушалася плачам і крыкамі. І здавалася, што ў паветры вісіць нешта трывожнае, што прымушае людзей часта азірацца адно на аднаго, а потым неяк самі сабою позіркі спыняліся на сіне-васковым твары, і тады людзі разумелі, адкуль ішла трывога.
Кармілаў пайшоў з боку ад машыны. Адразу ж услед за машынаю ішлі блізкія нябожчыка: жонка, дачка, ягоны брат, старэнькая маці — яе вялі подручкі — і яшчэ нейкія людзі, якіх Кармілаў не ведаў. Адзін Славік ішоў збоку, не трымаючыся ні за кога — ва ўсё той жа балоневай куртачцы, без шапкі, у вузкіх чорных штоніках, якія былі яму трохі караткаватыя, як бывае ўсё караткаватым на падлетку, які расце на вачах. Славік час ад часу адкідваў з вачэй рукою белыя валасы і ўсё глядзеў, выцягваючы шыю, на нябожчыка. Ён не плакаў і нават не моршчыўся, быў такі ж, як і раней.
Кармілаву падумалася, што пра Славіка ўсе забыліся. Так бывае, калі кожны заняты сваім болем. Кармілаў добра помніў тыя дні, калі хаваў свайго бацьку, але тады яму было за дваццаць, і ён хоць трохі ды паспеў паглядзець на свет, а вось Славік... Ён памкнуўся падысці да Славіка, узяць яго за рукаво, сказаць што, але гэтага не зрабіў — пабаяўся фальшу. Таму цяпер Кармілаў толькі глядзеў на Славіка і нічога не казаў.
Калі машына выехала з сяла на поле, вецер адразу ж пабольшаў, і людзі панадзявалі шапкі. Зверху наўскасяк ляцеў жорсткі снег, здавалася, у сяле яго не было, а тут ён падаў і падаў: на машыну, на замеценую дарогу, на людскія апушчаныя галовы, на твар нябожчыка. Спачатку думалася, што снег на твары нябожчыка будзе таяць, але ён не таяў, і гэта здзіўляла.
Ад холаду людзі прыціхлі, але хады не паскаралі. Уперадзе машыны з вянкамі ў руках ішлі жанчыны з завода. Там жа ішоў і той малады заводскі мужчына — ён быў то ля жанчын, памахваў ім рукамі, каб хутчэй ці павольней ішлі, то ля кабінкі шафёра, і таксама ўсё махаў рукою.
І толькі цяпер, на полі, Кармілаў заўважыў, як выцягваецца ў нітку шыя Славіка, як пільна глядзіць ён на сіне-белы твар — калі машына калыхалася, здавалася, у такт гэтаму пакалыхванню ківалася і галава Славіка. Як прывязаны ён быў да таго каменнага твару, і думалася Кармілаву, што Славік нікога не заўважае: ні маці, ні сястры — нікога. Кармілаў глядзеў на яго худзенькія, яшчэ дзіцячыя плечыкі, абцягнутыя балоневай куртачкаю, на караткаватыя штонікі, і нечакана яго аж скаланула...
Ён жыва ўявіў тыя чорныя доўгія ночы, якія былі ў Славіка наперадзе, тыя ціхія, аднаму яму вядомыя, закуткі, дзе ён будзе хаваць ад людзей свае вочы, тое пастаяннае чаканне, якое з гадамі так і не мінецца...
І тут жа, услед за гэтым, Кармілаву адкрылася нешта другое ў сваім жыцці, быццам цяпер другі раз за дзень яму зноў удалося зазірнуць за тую чорную заслону. Кармілаву падумалася, што і ён сам амаль такі ж, як і гэты Славік. Толькі не з такім пякучым болем у душы.
Памалу адстаў Кармілаў ад машын і пайшоў ззаду, амаль апошнім, і ўсё думаў пра тое, што адкрывалася.
Зноў успомніўся той пах застаялага паветра на гарышчы, тая спакуслівая кніга з высахлымі зліплымі старонкамі... Яшчэ ён убачыў перад сабою акно хаты, вячэрні паўзмрок, што ціснецца да зямлі, і малога ў той хаце. І тады, як усё гэта ўспомніў, да яго на імгненне вярнулася шчаслівая радасць быцця, якой калісьці была напоўнена кожная хвіліна. Тады ён, помніцца, ведаў, што ў яго ёсцека дом — дом быў не проста месцам, дзе яны жылі, а нечым значна большым, тым, вакол чаго ўсё круціцца і ад чаго ўсё вымяраецца; ёсць дужы бацька, маці, якая заўсёды пашкадуе; а тады ўжо, за ўсім гэтым, як за сцяною, былі і вуліца, і рачулка з агародамі, і бальшак, і нават далёкі загадкава-салодкі горад. І што б з ім ні здарылася, ён ведаў, што дапамога будзе ў тым баку, дзе дом, бацька і маці.
«Аа-аа», — і тут Кармілаву захацелася аж закрычаць ад болю. Ён здагадаўся, чаму так цяжка апошнія месяцы...
І ён пачаў успамінаць, як жа так сталася і хто ў тым вінаваты... Няўжо тая запыленая кніга на гарышчы?..
Тады, як перад ім з’явілася права выбару, ён, як і другія аднагодкі, адрываўся ад дому, усё далей і смялей, і ўсё болей спакуслівымі былі яму гэтыя паездкі. І тое, што Кармілаў пакідаў, здавалася, будзе вечным, думалася, што назад ён заўсёды можа вярнуцца і там усё застанецца такім жа.
І вось электрычка, цягнік ці аўтобус і пільны позірк у акно, за якім мільгае вясковая гразкая дарога, незнаёмыя рады стрэх, пахіленыя жардзіны з тэлевізійнымі антэнамі, пачарнелыя аселыя стагі на чыстых лугах, вузкая рачулка, схаваная алешнікам, вывернутыя, ссунутыя ў груды карэнні на напаўасушаным балоце і шырокая канава з бліскучай палосачкаю вады на самым дне, статак кароў і ягонае мурзатае маленства, якое глядзела на яго, сваё будучае, з нямым захапленнем, — усё гэта, вядомае і блізкае, выціскала слёзы, і радасна думалася, што ўсё становіцца на сваё месца, усё вяртаецца на кругі свае: і прыйдзе згублены спакой і яснасць, і ён зможа пайсці за плугам, забыўшыся пра шэрасць асфальту, пра шматлюдныя патокі, пра агні рэклам, пра рой машын на шырокім праспекце. І ён, задаволены, пачынаў нават мурлыкаць песню альбо ўключаў вечна шчаслівы і радасны транзістар.
Вот так ён у маладосці і падыходзіў да роднае хаты: з чамаданам ці спартыўнаю сумкаю ў адной руцэ і са страшэнна радасным транзістарам у другой. І бачыў ён старыя знаёмыя твары, рукі, якія цягнуліся да яго і застывалі на паўдарозе. І ён схіляў галаву, хаваў вінавата вочы і яшчэ грамчэй уключаў транзістар. Вось ён і дома.
Дома.
Вачыма ён шукаў бярозу з доўгім веццем, глядзеў на гародчык і на пачарнелую лаўку, потым агародам выходзіў на выган і накіроўваўся да рачулкі. Яшчэ ён хадзіў на могілкі — трэ было паглядзець, упэўніцца, што той свет, ад якога пайшоў, існуе такім жа, што ён не змяніўся.
Але, здзіўлены, ён заўважаў, што дарогі пакарацелі, рачулка памялела і сама ваколіца вакол роднае хаты стала меншай, быццам зямля ўсохлася, як шагрэневая скура. Ён ішоў у лес, што чарнеў за рачулкаю, і там тое ж самае: сосны ўжо не падпіралі воблакі, спевы рэдкіх птушак не радавалі, цень невядомага звярка, што ледзь чутна шоргаў за далёкім кустом, не прымушаў застыць на паўкроку, і зязюлі яму не хацелася пабачыць.
Сцішаны і разгублены, як ашуканы, ён вяртаўся ў свой двор, таксама маленькі і ўсохлы, азіраўся, некага ці нечага шукаючы, а потым заходзіў у ціхую з нізкай столлю хату, садзіўся за стол і думаў пра ўсё, што бачыў і пачуў.
Праходзілі дні, і цішыня, да якой ён імкнуўся, уцякаючы з горада, пачынала набываць невядомы сэнс, куды б ён ні пайшоў і што б ні рабіў, здавалася яму, што нечага не хапае, здавалася, што непрывычная тугая цішыня ішла ад даўно знаёмага плуга, ад сякеры, ад шэрых з высахлай патрэсканай скураю рук чалавека, які заняты, заняты, заняты — настолькі, што і сам не заўважае гэтай цішыні. Вечарамі ён чамусьці выходзіў на выган і падоўгу глядзеў на белую ад расы траву, на палоскі туману, што слаўся ўдалечыні над рачулкаю, на белую немігаючую зорку, што загаралася на яшчэ светлым небе, на чорны лес, які заміраў да світанку. Ён чуў далёкую пласцінку, якую круцілі ў клубе, з-за кустоў даносіўся пошчак салаўя, а ззаду, за спіною, чуўся крык дзяцей, гудзенне далёкага трактара, брэх сабакі, нечы далёкі крык — і ўсё гэта, як у ваце, ляжала ў цішыні, якая на нешта напамінала.
На што?..
А пазней, калі пад зорным небам вяртаўся з выгану па агародзе — чорны ў цемені бульбоўнік быў ужо мокры і ногі ягоныя таксама мокрыя, — нечакана разумеў, што нічога не здарылася, ён пастаяў ля самюсенькай сцяны і адышоў, а, здавалася б, павінна... І тут яму ўспаміналася мора агнёў, водбліскі, як ад электразварак, шэрасць асфальту і цэглы... І тады ўжо ўзнікала пытанне: а навошта ён тут?
Навошта?
Пасля таго як ён упэўніўся, што нічога з ім пасля вяртання не здарылася, ён пачынаў другімі вачыма глядзець і на свіней, і на карову, і на сіні ўдалечыні лес, і на рачулку, і нават на знаёмы да болю твар чалавека, які заняты спрадвечным заняткам, што бараніў ад нязвыклай цішыні. Яснасць пытання і няяснасць адказу гналі яго адтуль, ад той бярозы з доўгім веццем, ад пачарнелай ля гародчыка лаўкі, ад жоўтага пяску пасярод вуліцы. Ён уцякаў, як і тыя падлеткі, што ад сораму і жаху нацягвалі на сябе распісаныя газетнымі аб’явамі кашулі, чаравікі на платформе, шырокія раскляшоныя штаны, уключалі на ўсю моц транзістар і гаварылі разгубленым людзям: «Бывайце» альбо: «Пакеда».
Як і калісьці, ён кідаўся ў шматлюдныя патокі, хапаючыся за знаёмствы, пасля якіх былі маўклівыя цяжкія гадзіны перад світанкам, калі хацелася падняцца з мяккага белага ложка, падысці да акна і застыць, узіраючыся праз шкло, пакрытае кропелькамі вады, у яшчэ цёмныя вокны шматпавярховай будыніны, што стаяла недалёка, прыслухацца да шоргату мятлы аб асфальт, ціхага і мернага, да яшчэ рэдкага гудзення машын. Яму станавілася душна і занадта цёпла, хацелася памалу апрануцца і ўцякаць ад гэтай страшэннай цяжкой цішыні. Але нічога такога ён не рабіў, ляжаў моўчкі побач з чалавекам, у кватэры якога меўся тэлевізар, халадзільнік, дыван на сцяне, паліца для кніг, партрэты вядомых кіназорак — амаль усё, што патрабавалася для шчасця, якое толькі чамусьці ніяк не паяўлялася. Ён чакаў світанак, хаваў пры развітанні вочы, і вусны ягоныя крывіліся ва ўсмешцы, якая так нагадвае плач. І толькі на вуліцы, уцягваючы ў сябе вільготнае халаднаватае паветра, ён разумеў, што застаўся адзін, замены і яднання не адбылося, наадварот, яшчэ болей адчуў адзіноцтва, ад якога так і не ўдалося ўцячы.
І тады ўжо, як наступны этап, перад ім пачыналі маячыць пасада, веды, работа, асабістая, з усімі выгодамі, кватэра, жанчына, якая заўсёды будзе побач, чэргі і бегатня за кнігамі, у якіх апавядаецца пра народ, асабістае шчасце, знойдзеныя і згубленыя ідэалы, — думалася, што вось-вось і ён стане шчаслівы, да яго нейкім чынам праз усё, за што хапаўся, вернецца тое, што калісьці з лёгкасцю пакінуў...
Кармілаў ішоў па дарозе, ужо амаль замеценай снегам, яму хацелася нешта зрабіць, каб зноў хоць на імгненне перажыць тую забытую радасць быцця, але ён не ведаў, што зрабіць. Ён многае што ведаў, але самае крыўднае, што нічога не мог зрабіць. Думаў ён пра сваё жыццё так, быццам можна было прыдумаць нешта такое, што дапамагло б пазбавіцца ад слодычы спакусы і горычы расплаты.