epub
 
падключыць
слоўнікі

Васіль Шырко

Дзед Манюкін і ўнукі

Казкі

Дзіўны кот
Блізнюкі
Бабыль
Бельчык
Зграя
Конь-агонь
Чортаў млын
Сушня
Белы певень
Красналюдак
Царскі кужаль
Цыганачка
Прывідус
Фарфоравыя зубы
Варвар
Сем дурняў за дзівака
Сомік
Чарадзейная жалейка
Хітрая музыка
Сёрбанка
Чэмер-чамярыца
Тэлеграма ад Радзівіла


Такога дзеда, як мой, са свечкаю не знойдзеш. Дзесяткі казак ведае. Чуў ён іх ад свайго дзеда, а той - ад свайго. Гісторый у яго - мех пад завязку. Дарослым ён не любіць баяць - не даюць веры, зноў, кажуць, стары дзівак за сваё ўзяўся, ілжэ не падсяваючы. І якіх толькі мянушак не прыдумалі дзеду: і Манюкін, і Мюнхгаўзен, і Ачмуровіч, і Дзед Абуй Лапці... Дзядуля не крыўдуе: што з іх, разумнікаў, возьмеш. Манюкін дык Манюкін, затое дзеці чарадою ходзяць за дзедам - за вушы не адцягнеш іх ад старога. Нават да мяне падлабуньваюцца, каб не прагнаў з надворка; вачэй не спускаюць з дзядулевага крэсіва. А яно, відаць, чарадзейнае, нездарма ён не прызнае запалак і запальнічак. Ды што тыя запалкі!.. Стукне дзед камень аб камень, пасыплюцца іскры, задыміць трут, пыхне люлькай стары, загаворыць: «Э-э, слухайце, саколікі, шчырую праўду раскажу, дзед Манюкін не салжэ. Раней, каб вас качкі ўбрыкнулі, нячыстай сілы, ведзьмаў розных, пярэваратняў, вурдалакаў было, не раўнуючы, як тых уюноў у старой копанцы». Дзед на ўсякі выпадак пакруціць галавою, ці няма побач каго-небудзь з дарослых, і толькі тады бае далей. А мы стоімся як мышы пад венікам, слухаем. Дзед збіваецца, забягае наперад, паўтараецца... І ўсё ж колькі ні слухай - самае цікавае наперадзе.

Хочаце даведацца, як змагаўся дзед з нячыстай сілай, шчасліва рыбачыў, смела ратаваўся ад мядзведзяў і ваўкоў?.. То не лянуйцеся, перагарніце старонку. Чэснае слова, не пашкадуеце.

 

Дзіўны кот

 

Усе вы, канешне, ведаеце, што я, мажліва, адзіны фермер у Беларусі, які зёлкі ад немачы і скрухі вырошчвае, а не толькі збожжа і бульбу. Цудзелле - жэньшэнь, рамонкі, васількі, галаўню... Можа, тысячам людзей вярнулі здароўе мае травы. Адзін святаяннік ад тысячы хвароб памагае. У народзе кажуць: «Як без мукі нельга хлеб спячы, так без яго хваробу вылечыць...»

Нават звяры і хатнія жывёлы травамі лечацца. Відаць, і вы бачылі, як сабака шчаўе есць, а кот нейкія карэньчыкі жуе. Значыць, патрабуе арганізм. Я сам ніколі не лячыўся таблеткамі і ўколамі, усё настоі з траў піў, можа, і жыву таму так доўга. Яшчэ і сёння на печы не сяджу...

Не так даўно мяне на злёт выклікалі, каб распавёў, як мы травы вырошчваем.

Трэба дык трэба. Адзеўся я, гэта, чыста. Ордэны і медалі пачапіў... Іду па райцэнтры, вітрыны разглядаю... Не спяшаю: ёсць вольны час. Дай, думаю, у кніжны заскочу, можа, новае што з'явілася.

Іду, бачу, нейкі кот за мной увязаўся: сам чорны, шыя белая. Куды я - туды ён. Я прыбавіў ходу - не адстае, прысеў на лаўку ў скверыку - побач прыпыніўся. Ці не памроілася, думаю. Сто год жыву, а ніколі не чуў, каб каты за чалавекам бегалі. Заплюшчыў вочы, расплюшчыў: сядзіць, аблізваецца. Трэба ратавацца, рашыў. Ці не смерць за табой, Манюкін, ходзіць. Падняўся я з лаўкі і - бягом. Людзі аглядваюцца, пальцам каля скроні круцяць: маўляў, звіхнуўся стары з розуму. А я тым часам сігануў за нейкі вугал, адтуль у вулачку забег, а там да кніжнага паджгаў. Аглянуўся: быццам адстаў мой кот. Выцер, гэта, я ўзмакрэлы лоб хусцінкай і ў магазін зайшоў. Купіў мемуары партызана, пагутарыў з прадаўцамі і назад пайшоў.

Толькі высунуўся за парог - кот мой тут як тут. Пазірае ў вочы і хвастом махае. Дакарае, відаць, за ўцёкі.

- І чаго ты хочаш? - пытаю. - Булкі ў мяне няма, скварку з сабой не браў - у сталовай паабедаю. Ідзі сваёй дарогай, а я сваёй.

Глянуў на гадзіннік - пара.

- Ну, будзь здароў, - кажу.

На злёце мне грамату ўручылі, каштоўны падарунак.

- Жадаем, - кажуць, - яшчэ сто год жыць і маладзець.

- Рад бы, - гавару, - спадарочкі. Ды ці не смерць па пятах за мной ходзіць?

Ну і расказаў пра таго ката. Усе ў рогат:

- Жартаўнік, дзед.

- Ага, - кажу, - жартаўнік. А вы ў акно паглядзіце. Можа, кот той і зараз сядзіць, чакае.

Усе да акна тут.

- І праўда, - кажуць, - сядзіць...

Бачу, прыціхлі, не да смеху. Тут мне аграном шклянку вады паднёс... Здзіўлена так на мяне глянуў:

- Ты не піў, дзядуля, валяр'янкі?

Я, вядома, пакрыўдзіўся:

- Сэрца ў мяне, малады чалавек, як гадзіннік...

- А на ток не заходзіў, дзе корань сушыцца?

- Быў, вядома. Недагледзь - мігам корань перасушаць ці сырым упакуюць.

Усе абступілі нас, слухаюць: цікава, куды гэта аграном хіліць.

- Пакажыце, дзеду, боты, - просіць.

Чаму не паказаць. Глянуў ён ды як зарагоча.

- Пылок валяр'янавы прыстаў, - кажа, - добра, што за вамі адзін кот увязаўся, а не дзесяць.

Тут і палеглі ўсе ад смеху... Кот валяр'янку ўчуў, таму і хадзіў па пятах. Надта ўжо любяць яе каты. І як гэта я, стары дурань, сам не здагадаўся? Вось як, убрыкні вас качкі, бывае.

 

Блізнюкі

 

Ерапланы тады яшчэ не ляталі, ды і па зямлі людзі не на машынах гойсалі, а на конях і быках. Адным словам, у нашым Чурылаве, каля Чаркеса, дзе вечна стаяла вада, непадалёку ад рэчкі горбілася маленькая трухлявая хатка, крытая саломай. Бярвёны той хаткі замшэлі. У напаўразбураным коміне гуляў вецер. З усіх бакоў хатку-бабулю падпіралі вярбовыя жэрдкі. Камлі іх стаялі ў вадзе, і жэрдкі пусцілі парасткі, праклюнуліся лісточкі, а там пайшлі ў рост галінкі, і хатка здавалася зялёным буданом.

Жылі ў той хатцы два блізнюкі. Волас у волас, голас у голас. Ніхто ў вёсцы не мог іх адрозніць. Вось і звалі блізнюкоў Юркамі. Хлопцы не пярэчылі. Больш таго, адзін аднаго называлі Юркам.

- Гэй, Юрка! Твая чарга паліць сёння ў печы! - крычаў адзін.

- А твая, Юрка, па дровы ехаць, - падаваў голас другі.

У Юркаў не вялося ніякай скаціны: не тое што каровы - задрыпанай казы не было. І парасят Юркі таксама не трымалі. Толькі дзве чорныя кошкі, як звечарэе, невядома адкуль з'яўляліся на падворак.

Былі тыя кошкі чарней за самую чорную ноч, колеру засланкі, якой мо паўвеку зачынялі печ. Поўсць доўгая, самі вялікія - з лісу, а выпусцяць кіпцюры, пакажуць вострыя зубы - ні адзін вясковы сабака не падступіцца.

Браты кошак вельмі любілі, ніколі не крыўдзілі. Вячэралі разам з імі. Сабе лыжку мачанкі - кошкам лыжку. Спалі таксама разам. Тыя скруцяцца клубком каля гаспадароў і мурлыкаюць, а блізнюкі гладзяць сваіх ласкавых пястух і ўсміхаюцца.

Дарэмна вясковыя дзяўчаты стараліся зацягнуць прыгожых і статных блізнюкоў у карчомку на танцы. Дарэмна падмаліньвалі вусны і чарнілі вугалькамі бровы. Ні аднаго Юрку, ні другога не цікавілі скрыпка карчмара Моўшы і дзявочыя пагляды. Здавалася, ад усяго на свеце ім даражэй іхнія кошкі.

А рана ранічкай, мае вы саколікі, адразу ж, як загарланяць першыя пеўні, тыя Муркі, быццам іх кіпнем ашпарылі, давалі драла праз акно. Толькі хвасты мільгалі. Ніводзін вясковец не бачыў іх днём. Не падабалася гэта людзям. А тут яшчэ паморак на курэй пайшоў. Хілілі пачарнелыя галовы, падалі з седалаў пеўні і чубаткі. Сыпаліся, як пераспелы гарох. Галасілі кабеты, мужчыны збіраліся вечарам на прызбе старасты, аднавокага Яўхіма, і аб чымсьці раіліся.

Блізнюкі днём усё роўна як цураліся адзін другога. Паасобку ездзілі ў лес па дровы, ніколі разам не сеялі, не аралі, сварыліся на людзях. Сто патоў выцеча, пакуль адзін спілуеш сасну ды парэжаш на некалькі кавалкаў. І як аднаму цягаць пілу-двухручку? А кожны з братоў цягаў - во якія ўпартыя!

«Не ад Бога гэта!» - казалі людзі.

Вечарам, калі з'яўляліся кошкі, хлопцы мірыліся. З хаткі чуўся дружны рогат, мяўканне. Стараста (самы смелы ў вёсцы мужчына) неяк апоўначы падкраўся да адзінага ў хатцы акна. Капціла газоўка, але нават пры яе цьмяным святле ўбачыў аднавокі Яўхім, як блізнюкі, абняўшыся, сядзяць за сталом, а на каленях у іх кошкі. Блізнюкі размаўляюць з тымі кошкамі, нібыта з паненкамі, а гэтая чарнота глядзіць ім у вочы, быццам разумее. Спытае што-небудзь каторы - і ў адказ пранізлівае «кур'яў-яў» ці пяшчотнае «мя-аў». Страшна стала старасту. Ён ціхенька вільнуў у кусты, махнуў цераз вялізную лужыну і падмазаў пяты.

Тым часам у вёсцы адкінуў лапы апошні певень. Не было ўжо каму будзіць людзей, спалі яны ледзь не да абеду. Рыкалі нядоеныя каровы, бляялі авечкі, іржалі галодныя коні. Прывезлі двух певуноў з суседняй вёскі, але нядоўга яны пажылі. Аднаго праз ноч тхор задушыў, другі прапаў.

Чорныя кошкі між тым ужо і днём бегалі па надворку, хадзілі па страсе і лазілі праз комін. Хлопцаў было не пазнаць: зусім распусціліся. Рогат, крык чуўся з іх хаткі-будана. Юркі ўжо не ездзілі ў лес па дровы, не палолі градаў.

- З чаго толькі жывуць? - дзівіўся стараста, седзячы з мужчынамі на прызбе. - Скаціны няма, дроў не прадаюць, а балююць штовечара: дух смажаніны за вярсту чуваць.

- Ці не нашых пеўняў яны свяжуюць? - спытаў стары Ахрэм.

І тады, мае вы казельчыкі-верабейчыкі, усе разам загалёкалі, замахалі рукамі.

- Не будзе таго, - крычалі мужыкі, - мы гэтых самых блізнюкоў падсмажым разам з кошкамі!

- Гайда пад Чаркеса, - гукнуў Ахрэм, - скажам, хай на нашых вачах топяць тых чорных ведзьмаў. Камяні на шыю - і з моста ў ваду!

- Гайда! - пагадзіліся ўсе.

Разам і смерць чырвана. І мужчыны пад камандай старасты рушылі да блізнюкоў. Хто трымаў у руцэ кол, хто сякеру за пояс заткнуў, а стараста ланцуг на руку наматаў. На ўсякі выпадак клікнулі Ахрэмаву сучку, самую паганую ў вёсцы. Яе нават ваўкі баяліся. Яны і блізка не падыходзілі да авечак, калі Ахрэму выпадала чарга іх пасвіць.

З хаткі-будана валіў густы дым. Згаладалыя мужыкі аж вар'яцелі ад паху смажаніны. На некаторых напала ікаўка. Чуліся з хаткі песні, тупат ног. Яна ходырам хадзіла. Пэўна, адзін з блізнюкоў пад язык выцінаў і спяваў, другі - скакаў. Стук, грук!

 

Ні ў такога, ні ў сякога,

Як ў нашага Юркі:

Сам на печы, хвост на плечы,

Чыгункі ў пячурку.

 

Кошкі таксама развесяліліся, быццам перад канцом свету. Кур'яўкаюць, пішчаць па-свойму, па-кашачы, з людскога гора смяюцца. Жах мужыкоў апанаваў, той-сёй пачаў адставаць, нават Ахрэм нагнуўся на лапці абору завязаць, хоць тая і не думала развязвацца. І ў старасты-смельчака каленкі дрыжма дрыжэлі, так і думаў, як бы шмыгануць за вугал, а там стракача задаць. Навошта толькі папёрся сюды, праўду кажуць: калі не поп, то не апранайся ў рызу. А тут, ёлупень, у атаманы палез.

Заднія напіралі на пярэдніх. Пярэднія агрызаліся:

- Не падганяй, бо не вельмі паедзеш!

Смялейшай ад усіх аказалася Ахрэмава сучка. Яна першай пачула кашачы дух на падворку: кошкі, пачуўшы шум-гаману, выскачылі з хаткі, стаіліся між вербалозу. Нават днём свяціліся іх вочы-светлякі. Кошкі шыпелі, нібыта гадзюкі. Натапырыліся, выцягнулі ў ніцую струну хвасты, усё роўна як папярэджвалі: не рушце - будзе кепска.

Сучка не спалохалася: рэзка сіганула цераз частакол, каб было дзе павярнуцца, з тых кошак адно поўсць паляцела б. Але двор маленькі, вузенькі. Муркі, як пантэры, ярасна кінуліся на сучку. Адна рвала ёй кіпцюрамі морду, другая вострымі зубамі ўчапілася ў хвост.

Блізнюкі выскачылі з хаты. Убачыўшы мужыкоў, пачуўшы іх крыкі, пабеглі па хісткай кладцы да рэчкі. Тонкая слізкая кладка выгіналася, пад ёй хлюпала смярдзючая балотная ржа. Аступішся - і праглыне чортава вока, не выкараскацца. Днём не кожны асмеліцца пераадолець гэтую страшную дрыгву, а звечарэла - свішчуць камяні, кавалкі цэглы.

Відаць, не вылезці б блізнюкам з той дрыгвы, каб не дзікая кашачая ярасць. Кошкі ледзь не разарвалі бедную сучку. Яна паўзла, пакідаючы за сабой чырвоны след, з ёкатам і піскам, быццам скардзілася на баязлівых людзей, што пакінулі яе сам-насам са страшнымі кіпцюрамі, вострымі ікламі шалёных Мурак.

Кошкі не кінуліся адразу за сваімі гаспадарамі. Выгнуўшы спіны, вышчарыўшы зубы, яны застылі перад кладкамі, нікога не падпускаючы да іх. Ужо ў Мурак, а не ў блізнюкоў ляцелі камяні, ды ніводная з іх не варухнулася.

- Бач, як блізнюкі ведзьмаў прыручылі, - сказаў Ахрэму на вуха стараста, - ратуюць сваіх кавалераў... не тое што нашы бабы.

Тым часам Юркі адолелі багну. Кошкі рынуліся за імі.

Сцямнела. Ніхто з вяскоўцаў не адважыўся ступіць на тую кладку.

- Га-га-га! - чуўся каля ракі вясёлы рогат.

Стараста і Ахрэм бажыліся пасля, што да хлапечых галасоў далучыліся дзявочыя. Можа, кошкі перакінуліся ў русалак і блізнюкоў пацягнулі за сабою ў рэчку?

Хадзілі чуткі: апоўначы, калі вёска засне, выходзяць яны на бераг. Скачуць, спяваюць, мяўкаюць. А зрэдзь, калі грыміць гром, смаліць агнём бліскавіца і вые ў комінах вецер, тыя кошкі-паненкі разам са сваімі кавалерамі прабіраюцца да хаткі-будана і падымаюць такі гвалт, быццам тысяча чарцей спраўляе свой баль. Блізнюкі свішчуць, кошкі мяўкаюць, ірвуць кіпцюрамі сцены, пагражаюць людзям помстай. І тады жывёла чуе страх, не спіць: хрыпяць на пашы коні, рыкаюць каровы, вішчаць у хлеўчуках свінні.

Доўга ніводзін певень не мог прыжыцца ў вёсцы. Добра, стараста Яўхім упрасіў папа асвянціць хатку-будан.

Прыадчынілі перад бацюшкам трухлявыя дзверы, і ў нос шыбануў смурод кашачага памёту, пачулася мяўканне... Поп з пераляку перажагнаўся: «Свят, свят, ізыдзі, сатана!»

Ён прачытаў малітву, папырскаў хату свянцонай вадой, і сам стараста адвёз яго назад у мястэчка.

У вёсцы спакваля паспакайнела. Закукарэкалі пеўні, закудахталі куры, але і сёння старыя людзі, мінаючы парэпаную вярбу-векавуху, дзе стаяла хатка блізнюкоў, абавязкова хрысцяцца і чытаюць пацеры.

 

Бабыль

 

Назаўтра таксама «Опель» не завёўся. Кашлянуў раз-другі, чмыхнуў незадаволена, як той лысы начальнік на трыбуне, і заглух. Бедны дзед Манюкін, мусіць, не рад быў, што звязаўся з «немчурой». Нібыта і зрабіў усё як маець: стартэр праверыў, замок запальвання, а ўсё роўна, трасцу матары, маўчыць матор, хоць бабу Аўдолю папрасі даць рады.

- Гэта нячысцікаў выбрыкі, - знайшоў, на каго зваліць віну, дзед, - я ўчора баяў вам пра іх, вось і ўсхадзіліся. Папярэджваюць, каб не біў язык аб нёба, маўчаў, а то машына ніколі не завядзецца. Трэба маўчаць, казельчыкі-верабейчыкі, так што даруйце...

- Дзеду, родненькі, няўжо ты баішся гэтых пярэваратняў?

- Ты ж такі смелы!

- Праўдзівы!

- Куды гэтым Мюнхгаўзенам...

- Вы Мюнхгаўзена не чапайце, - злуе дзед, - ён не які-небудзь капітан Врунгель, у якога са страўсавых яек кракадзілы вылупліваюцца... У барона, вядома, ёсць слабасць - падпусціць іншы раз лёстачкі, а так у яго лыка ў радок, як і ў мяне.

- Дзядуля, мы таксама хочам лыка ў радок, - просім хорам. - Ну, калі ласка, пра чарцей што-небудзь.

- Дзе вы бачылі тых чарцей, - не згаджаецца дзед, - мусіць, вывеліся ці перабраліся ў іншую вёску, скажам, Жырмоны альбо тыя ж Боркі, там лес побач, балота. Ці не апошнюю ведзьму стрэў я тры гады назад у Бабылёвым садзе. Вясной, дзеткі, было. Уся ў шэрым, гаротная. Дужа жаласна галасіла. Пэўна, шкадавала бабыля.

- А што з тым бабылём сталася?

- Доўгая гісторыя, казельчыкі-верабейчыкі, вельмі доўгая.

- Бай, дзядуля, бай, родненькі!..

- Эх, што з вамі зробіш. Трэ было б, канечне, маўчаць, бо і ў гэтай старой грушы ёсць вушы. Дальбог, пачуюць, ядрона вош, лазатыя, і не ездзіць мне, як пану, на «Опелі», а круціць педалі ровара ці, яшчэ горш, пешкі хадзіць. Ды хіба хвароба старога балбатуна вылечыць... Слухайце, дзеткі, не палохайцеся, вунь які я харобры, а і то дрыжу, так што мацуйцеся. Хто баіцца, бяжыце да бабы Аўдолі, хапайцеся за спадніцу.

Не сказаць, каб нядаўна было тое. Я тады хоць і маладзён быў, але і да зямлі не хіліўся. Добра ўсё памятаю. Дык жыў, гэта, у нашай вёсцы Даніла, хлопец-сірата. Бацькі яго рана аддалі Богу душу. Жыў хлопец адзін. Горка. Сіраце і ўзімку дзень доўгі.

Быў Даніла надзіва прыгожы. Увесь свет абыдзі - другога такога не знойдзеш. Высокі, статны, плечы - сажань, твар круглы, белы, валасы - пшанічныя. Заспявае - птушкі змаўкаюць, слухаюць сірочую песню, стане ў пракос, касцы не косяць, а любуюцца спрытам маладзецкім. І бондар Даніла адмысловы. Свае бочкі ды кадушкі рэдка калі да кірмашу давязе, абавязкова людзі перастрэнуць па дарозе і купяць. Якую запросіць цану бабыль - такую дадуць. Бо не было зносу тым бочкам і кадушкам.

Лёгкую руку меў хлопец. Вялася ў яго скаціна, не пуставалі засекі.

Здавалася, выйдзі Даніла на вуліцу, свісні - і ад дзяўчат адбою не будзе. Самі на шыю павесяцца. Але дзіва дзіўнае: не гарнуліся дзяўчаты да бабыля. Нават дзеўкі-перастаркі не зважалі на яго. Ды што там перастаркі, гарбатая Гануля мінала дом Данілы.

І не раз, і не два хадзіў Даніла ў сваты. Кожны раз вяртаўся ні з чым. Каб не пакрыўдзіць майстра, гарбуза не давалі, тым не менш на кут не саджалі, да стала не запрашалі.

Напачатку Даніла смяяўся. Нават спяваў па дарозе назад:

 

Сеяў грэчку - не ўзышла.

Сватаў дзеўку - не пайшла.

Перасею, перажну,

Перасватаю - вазьму.

 

Але чым далей - тым горш. Пойдзе Даніла ў карчомку, якую дзяўчыну ні запросіць на танец - адварочваецца ад яго, нібы ад гідкага кажана, скача з любым дзедам ці смаркачом - абы не з Данілам. Крыўдна - хоць плач. А тут яшчэ аднагодкі, у якіх дзеці бегаюць па надворку, дражняцца: «Даніла, Даніла! Чаму гэта цябе дзяўчаты не любяць?»

Напляваць ім, разумнікам, што балюча хлопцу, дужа пячэ пад сэрцам, хоць з хаты не вылазь, каб не чуць кепікаў.

Вядома, свет не без добрых людзей, суцяшаюць бабыля: «Махні рукой на зласліўцаў, Даніла, хай звоняць, пакуль ахвоту згоняць!»

Ды лёгка даваць парады. Ад іх не лягчэй.

Так ці гэтак, але аднойчы сусед падбіў Данілу паспытаць шчасця на далёкім хутары.

- Там у аднаго небаракі шэсць нявест на выданні, - казаў сусед, - галота, на вераб'іныя харчы жывуць, скваркі ў той хаце днём са свечкай не знойдзеш. Так што радуйся...

Прыехалі яны на той хутар, зайшлі ў хату. Глянуў на дзяўчат Даніла, і ў вачах пасвятлела. Нявесты - як на падбор. Спрытныя, прыгожыя і не цураюцца яго, Данілы, шчабечуць, паказваюць свае вышыванкі, выцінанкі, а то і пражу, посцілкі. Кожная па-свойму падлабуньваецца да хлопца.

Сват таксама не лез у кішэню па слова. Як мог, хваліў Данілу - і багаты, і дужы, і прыгожы. Торбу развязаў, паставіў на стол графін гарэлкі, паклаў ладны брус сала, вялікі бохан хлеба.

- Не трэба, чалавеча, хваліць хлопца, - сказаў гаспадар, - птушку па палёце відаць. Такі сокал на наш двор бедны яшчэ ніколі не залятаў. Толькі ці ведаеш ты, што дочкі мае беспасажніцы. Не магу ім даць ні каровы, ні парсюка, ні нават авечкі. Так што забірай, нябога, сваю гарэлку, хлеб-соль і шукай шчасця ў іншым доме...

Дзяўчаты прыціхлі, апусцілі долу вочы, вось-вось заплачуць. Хоць праўдзівыя словы бацькавы, але горкія.

- Не трэба мне, гаспадарок, ніякага пасагу, - адказаў Даніла, - не па пасаг да вас я прыехаў, а па дзяўчыну, чырвоную каліну. У мяне ёсць і коні, і каровы, і грошы водзяцца. Няма толькі шчасця. Як звечарэе, адзін сноўдаюся з кута ў кут, няма каму слова сказаць. Так што не спяшайцеся выганяць нас з хаты.

Памаўчаў гаспадар. Заглянуў Данілу ў вочы: «Шчыра прызнайся, хлопча, няўжо ты не мог да гэтага часу знайсці раўні сабе, што ў наш бедны двор заехаў? Можа, ты чарадзей, не тут казана, ці маеш іншыя заганы?»

- Не бойся, гаспадарок, не чарадзей я, хоць, пэўна, хтосьці зачараваў мяне, цураюцца дзяўчаты. Вось тут у вас першы раз ветліва стрэлі. А заганы ў мяне ёсць: люблю сваю работу, у кожную кадушку душу сваю ўкладваю, каб былі мае бочкі як звон; гаспадарку сваю люблю: з каровамі, быкамі, коньмі, як з людзьмі, размаўляю...

- Ну што ж, хлопча, - усміхнуўся гаспадар, - выбірай любую з дзяўчат, хоць старэйшую, Тэклю, хоць серадольшую, Ніну, а можаш і меншую, Марыну...

Аж разгубіўся Даніла ад радасці. Усе дзяўчаты прыгожыя, ніводнай не дасі ганьбы. Але, відаць, прыгажэй ад іншых меншая, Марына. Сказаць так уголас - старэйшых дачок пакрыўдзіць.

Выручыў сват.

- Мы з дарогі згаладаліся, - сказаў ён, - давайце, гаспадарочкі, вып'ем па чарачцы, з'ядзім па скварачцы, а там Бог бацька, вырашым, якой з дзяўчат пад вянец.

Усім па душы такія словы. Елі-пілі, Даніла няўзнак на дзяўчат кідаў пагляды, а дзяўчаты - на Данілу. Сёстры, каб заманіць госця, так і сыпалі слоўцамі, смяяліся, толькі Марына сядзела адзінокай самотніцай. Зірнуў на яе Даніла і зразумеў - лепшай жонкі яму не трэба. Боязь як рукой зняло. Навошта хітрыць, вось зараз, пры ўсіх, ён скажа, што Марына яму даспадобы. Толькі раскрыў рот, як раптам пагасла лямпа, нібы чорт пажартаваў. Стараўся гаспадар, але не змог яе запаліць, пэўна, газа скончылася. У беднай хаце, як наўздзіў, і лучыны не знайшлося. Тут табе не вёска - хутар, пазычыць няма ў каго.

- Прыязджайце, сваточкі, праз тыдзень ці пазней, як выпадзе вольная гадзіна, - сказаў гаспадар, - а тым часам Даніла хай падумае, якую з дачок узяць...

Маркотным пакідаў Даніла хату хутараніна. Невыпадкова, відаць, пагасла лямпа - тут, мабыць, без нячыстай сілы не абышлося.

Эх, жытка сірочая, доля бабылёва, цураюцца і Бог, і людзі. Толькі нячысцікі кожны крок вывіжоўваюць.

Развіталіся з гаспадарамі, дочкамі іхнімі. Дамовіліся прыехаць у наступную нядзельку. Даніла, праўда, паспеў шапнуць Марыне: «Чакай!»

Запрэглі коней і паджгалі дадому. Скуголіла мяцеліца, ляпіў у вочы снег.

- Ты хоць зразумеў, які сват я адмысловы, - хваліўся падвыпіўшы сусед, - усё жыццё будзеш удзячны за ласку. Каб не я - век табе б заставацца бабылём. Бяры старэйшую дачку, яна мажная, цягавітая, упражэцца ў гаспадарку, ого-го, дапамога будзе, панам, ядрона вош, станеш. Купіш капялюш, камізэльку з двума радамі гузікаў, як у шляхціча, а яшчэ кій з набалдашнікам.

«Агрэць бы цябе гэтым кіем, - смяяўся ў душы Даніла, - хаця кожнаму сваё. Дай суседу камізэльку, капялюш, чарку і скварку, ён будзе задаволены...»

Усю дарогу думаў пра Марыну. Якое шчасце, што не ўдалося дасюль жаніцца. У Марыны такія сінюткія, нібы кветкі лёну, вочы, а броўкі-ніціначкі чорныя, сама стройная, твар бялюткі, быццам не дзіцё беднякоў. Ён не дазволіць ёй ніякай чорнай работы рабіць, хай вышывае, дзетак гадуе. Навошта яму мажная і цягавітая? І багацця чужога не трэба.

Даніла ціхенька заспяваў:

 

А ў багатай, а ў багатай

Валы паздыхаюць,

А ў беднай сіраціначкі

Бровы не зліняюць.

 

Спраўны конь увачавідкі дамчаў да Чурылава. Даніла высадзіў суседа і завярнуў дадому. Выпраг каня, насыпаў яму аўса, пагладзіў, нібыта дзячыў за дарогу. Ля ганка з-пад ног шуганула вялікая шэрая птушка.

«Ха-ха-ха» - ці то птушка залапатала крыламі, ці то мяцеліца заскавытала. Даніла аж ростам паменшаў ад гэтага злавеснага лопату. Птушка ўсё роўна як чакала яго прыезду. Там, на хутары, святло пагасла, а тут птушка ноччу. Адкуль толькі ўзялася? Невыпадкова, мабыць. Няўжо шчасцю пагражае бяда?

Зайшоў Даніла ў хату. Раздзеўся. Лёг спаць. Доўга не мог вочы сумежыць. У вушах усё гучаў той нечалавечы рогат-енк. А калі заснуў, адразу ж прыснілася (не пры добрых людзях казана) шэрая зязюля, не малая - з добрую курыцу.

- Ты не думай, Даніла, - сказала чалавечым голасам, - што ўжо дзеўку сасватаў. Я цябе кахаю, ку-ку, нікому не аддам, ку-ку, вось чаму ніводная з дзяўчат да гэтага часу не глянула прыязна на цябе... Не думала я, ку-ку, што ты да далёкага хутара дапнеш, бо і там з цябе пасмяяліся, ку-ку... Ды нічога, ку-ку, я не аддам цябе, не аддам, ку-ку...

Даніла рвануўся да зязюлі, ледзь не ўхапіў яе за хвост, але тая зарагатала, фыркнула крыламі, растала ў цемры.

Прачнуўся Даніла, мае вы каласочкі-красачкі, на душы кошкі скрабуць. У яго, бабыля, закахалася ведзьма. Не будзе яму паратунку ні днём ні ноччу. Чым жа ён так награшыў Богу, каму дарогу перайшоў? Хто на яго навёў порчу? Нядобры сон. Цяпер чакай благіх вестак.

Дні праз тры да бабыля сват заявіўся. Перапалоханы, рукі дрыжаць, гаворыць-заікаецца:

- Непярэліўкі, Да-даніла, на той наш хутар сваты-ты за сватамі едуць, усё роўна як маслам памазана. Гада-дамі дзеўкі сядзелі, ніхто на іх не зважаў, думалі, века-кавухамі памруць, а тут, дзіў-дзіўсцвіцельна, дзі-дзіва.

«Сам ты дзіва, - падумаў Даніла. - Нябось напалохаўся, прыпёрся асадзі назад сказаць...»

- Тэклю, старэйшую, ужо сасваталі, Ніну, серадольшую, - таксама. Зда-даецца, адна Ма-марына засталася. Тут, брат, нячы-чыста. Да-даруй, Да-даніла, але я на той хутар ні на-нагой - прасі не прасі. Шука-кай іншага свата-та.

Паказаў сусед спіну, а Даніла горкімі слязьмі заліўся. Хто яму, сіраце, паможа? Вось і сусед адрокся. А хваліўся: будзеш век удзячны за ласку. Навошта казкі пра ласкі?

Шкада стала гаротнаму бабылю самога сябе. Лепш бы не ездзіў ён на той хутар, не глядзеў у сінія вочы дзявочыя. Прысушыла дзеўка чыстым паглядам, журбою светлаю. Няўжо не дачакаецца, за другога замуж выскачыць? Калі так - заставацца яму бабылём да скону. Не трэба іншых дзяўчат, не паедзе больш у сваты. Пэўна, лёс такі.

Тры дні хадзіў Даніла ў царкву, біў паклоны Дзеве Марыі, прасіў злітавацца над ім, памагчы пазбавіцца ад ведзьмінага кахання, адвадзіць ад Марыны жаніхоў.

Два дні глядзела на яго Дзева, сурова насупіўшы бровы, і толькі на трэці дзень твар яе нібыта палагоднеў.

Дзед перапыніў аповед, напіўся з драўлянага карца вады, абмыў твар, пасля нетаропка выбіў люльку, уздыхнуў. Мы церлі далонямі вочы, у Алёны нават плечы ўздрыгвалі. Шкада Данілу. Такі добры, працавіты, а шчасця няма. І на рабоце адзін, і дома адзін. Вось і размаўляе з канём, як з чалавекам.

Глянуў я на дзеда, а ў яго вачах слязінкі. Сам перажывае, а паказаць не хоча, усміхаецца. Хітры Манюкін, але і мы не толькі адзін буквар чыталі.

- Не румзай, унучка! - пагладзіў Алёну па галоўцы дзед. - Слухай сюды.

Ну дык гэта вось сядзім мы з бабай Аўдоляй на печы, у падкіднога гуляем. На дварэ завіруха, у коміне вецер пасецца. Нам хоць бы што: утульна, цёпла. Толькі бяды той, што баба махлюе: то дзве карты разам зложыць, то не па масці паб'е. Я без акуляраў недабачу, згубіў іх, як у Піліпаўку ад ваўкоў ратаваўся. Вось і здзекуецца старая. Не ўпусціць баба свайго, калі пачуе ў гаспадара слабінку. Выйграе і крычыць, як папугай: «Дурань, Манюкін, дурань!» Яно, вядома, не заскачаш ад радасці. Я, канечне, не разумнік, але не такі ўжо дурань, каб баба раз за разам дурыла галаву.

- Мусіць, чорт табе памагае, - ляпнуў, не падумаўшы.

І тут (аж сэрца ёкнула) адчыняюцца дзверы і ў хату ўвальваецца залеплены снегам не то чалавек, не то нячысцік.

- Сабірайся, дзед Манюкін, - кажа, - паедзем на хутар далёкі.

Баба ледзь з печы са страху не звалілася, а я павесялеў, пазнаў па голасе Данілу.

- І чаго я на тым тваім хутары не бачыў? - пытаю. - Калі ты думаеш, хлопча, што на печы халадней, чым на вуліцы, то памыляешся. Мне тут зусім няблага.

- Хутчэй апранайся, дзед. Паедзем у сваты!

Мне аж мову адняло ад такога нахабства. Хачу запярэчыць, а не магу. Во, моладзь пайшла: ні добры вечар табе, ні як жыццё, а з парога быка за рогі. Хаця, калі папраўдзе, і я сам такім быў.

- Ці не звар'яцеў ты, Даніла, - пазнала бабыля старая. - Які ж ён табе сват! Піхні - і разваліцца! Яму на божай пасцелі месца.

Злосць, гэта, апанавала мяне: за дурня трымае баба. Спі сама хоць на чарані, хоць пад абразамі, а баявога дзеда, можна сказаць, героя, не чэп. Я не які-небудзь папіхач. Просіць чалавек - паеду.

- Кажух нясі! - загадаў старой. - Ды буркі з бахіламі. Расселася на печы, язык распусціла. Пільнуй курэй сваіх, а не мяне.

- Дай, бацька, я табе руку пацалую, - заплакаў Даніла, - думаў, выставіш за парог, а ў мяне надзея на аднаго цябе, усе адракліся ад беднага бабыля.

Надзеў я ваенны фрэнч, галіфэ, апрануў кажух і на ўсякі выпадак пляшку свянцонай вады сунуў у кішэню: беражонага Бог беражэ.

Перажагналіся мы і ступілі за парог. Баба ўжо не лямантавала, а ціхенька падвывала, нібы ў апошнюю дарогу праводзіла.

Сабака сарваўся з ланцуга і ўчапіўся зубамі за крысо, не пускае, цягне назад у хату. Выхапіў я ў Данілы пугу і смальнуў па ім. Адскочыў убок і жаласна глянуў у вочы, хоць ты вярніся, пакуль не позна.

Эх, захацелі Манюкіна запалохаць. Хоць сівы, але маю сілы. Скочыў я ў сані. Даніла атуліў мяне мядзведжай шкурай, паднёс чарку пярцоўкі, засланіў спіной ад ветру. І памчалі мы на той хутар. Свішча вецер, снег лепіць, а мы ляцім, конь - агонь. Дальбог, на печы добра, а з добрым чалавекам у дарозе лепей, хоць і настрой у гэтага чалавека неважнецкі. Скажа слова - і макроту пускае. Дзяцюк, называецца. Не вытрымаў я.

- Цыц, жаба, - кажу, - чаго нюні распускаеш, Бога гнявіш. Ён сілу табе даў, багацце, а ты ўсё незадаволены. Тваю бяду рукамі развяду!

Сам думаю: «Можа, тая Марына ўжо сасватана? Не было сватоў, не было, а тут адбою няма. Ці не тая зязюля-ведзьма падаслала іх?»

Так ці інакш, дабраліся мы такі да таго хутара. Я, мабыць, добра б замёрз, каб не пацалаваўся разы са тры з біклагаю. Дзе карчмар Моўша дастае толькі такую пякучку? Даўно не быў у карчомцы, трэба заглянуць кольвечы, бо што гэта за мужчына, які, не раўнуючы, як дзіцё, трымаецца за бабіну спадніцу? Я ж, дзякуй Богу, не порхаўка, якую ціскані - і пасыплецца.

- Тп-п-пру! - закрычаў Даніла.

- Ру-ру! - панесла рэха.

Глянуў я і анямеў. Няйнакш паны хутар апанавалі: белыя коні, вараныя, у яблыкі! А якія сані - паглядзелі б вы самі. Жыццё пражыў, а такіх не бачыў: высокія - з панскімі гербамі, з узорамі, сядзенні мяккія, верх крыты. Грэшным дзелам падумаў, ці не ашукаў мяне Даніла, паклікаў сватаць князёўну, а не бедную дзяўчыну. Прыжмурыў вочы, агледзеўся. Хата старэнькая, нізенькі хлеў, плот з частаколу.

- Ідзі, - кажу Данілу, - у хату, пагавары з дзяўчынай, я скора буду.

Ён і пайшоў. Я тым часам паадвязваў коней, залажыў пальцы ў рот і напачатку ціха, пасля працяжна і глуха завыў. Коні заржалі, захрыпелі, быццам збіраліся іх рэзаць, а там як панесліся наўскач. І смех і грэх! Я - шусь за вугал. Толькі паспеў схавацца, госці з хаты павыскаквалі. Крычаць, рукамі размахваюць, нічога зразумець не могуць.

«Крычыце, - думаю, - не скора вы свае сані знойдзеце...»

Сам тым часам адчыняю дзверы ў хату. Бачу - пуста, толькі Даніла з Марынай абдымаюцца, глядзяць адно на аднаго, вочы свецяцца. На мяне не зважаюць, як не бачаць. Мне гэта і трэба. Выцягнуў я з кішэні бутэльку са свянцонай вадою і давай пырскаць у кожны вугал. Не абмінуў і запечак. Лоп-лоп - вывалілася адтуль вялізная шэрая зязюля. Злосна глянула на мяне, махнула крыламі раз-другі, раскрыла дзюбу - дым з яе паваліў. Я шапчу пацеры, вады не шкадую...

- Ой, вой - баліць! - шапнула па-чалавечы зязюля і набок павалілася.

У хаце адразу ж пасвятлела. Даніла адарваўся ад дзяўчыны, кінуўся абдымаць мяне: «Дзеду, дзеду, Марына згодна стаць маёю жонкай! - Апусціў вочы долу і ўбачыў мёртвую зязюлю. - Божа літасцівы, - перажагнаўся, - гэта ж тая самая, што прыснілася мне».

Вяселле было на славу. Усе ў нашай вёсцы дзівіліся, якую прыгожую нявесту знайшоў Даніла. Кусалі губы дзяўчаты ад злосці: такому жаніху ганьбу давалі. Дзе толькі вочы былі?

Уся вёска гуляла на тым вяселлі. Я на покуці сядзеў, а сват-сусед у сенцах, разам з жабракамі.

 

Бельчык

 

Кажуць, застаў дурня Богу маліцца, то ён лоб разаб'е. І хоць наш дзядуля не з такіх, жыўцом на неба не лезе, але ў нядзелю святкуе: ні малатка, ні пілы ў рукі не возьме. Вось і чакаем мы той нядзелькі, як жаўранак вясны. Вядома, дзядулю сумна. А мы ўжо сядзім пад грушаю, глядзім на дзверы.

Сварыцца ў нядзелю вялікі грэх. Нават з бабуляй. І не занятак для адважнага дзеда лічыць мух на столі. Іх не позна і зімой пералічыць, калі холад не выпускае з хаты.

Рыпаюць дзверы. Вытыркаецца спачатку рука з люлькай, а там і дасціпны манюкінскі нос.

- Ну што, мае вы каласочкі-красачкі, дачакаліся? Слухайце, запамінайце, на вус матайце, а хто вусоў не мае, хай так запамінае.

Раней у лесе, убрыкні вас качкі, звяроў і птушак розных было не менш, чым соснаў і бяроз. Мядзведзі ладзілі бярлогі ледзь не пасярод вёскі, заходзілі да нас, як да знаёмых, павітацца, мёду папрасіць. Не ўсе, праўда, такія ветлівыя былі. Узваліць іншы Мішка пчаліную калоду на плечы і папёр у лес: ні «добры дзень» табе, ні «будзь здароў». Але ўжо калі ў лесе цябе перастрэне, то бяды не прычыніць, саступіць дарогу. Як кажуць, ведае кошка, чыё сала з'ела.

Здаралася, і лісіцы не абміналі куратнікаў. Праўда, не хапалі нясушак, а цягнулі кур-гультаек, на якіх певень дзюбай пакажа.

Вось аднойчы, здаецца, у маі, узяў я посцілку і падаўся Вэньскай дарогай пад Стражніка. Наш дзік Свінтус-грандыёзус (той самы, што вальс у цырку танцаваў) павыдзіраў са сцен мох. Пэўна, не падабалася яму, дзікаму вепруку, у цяпле ляжаць. Неба не відаць, ды і вецер у катусе не свішча. Ну і пастараўся. А мне бяда, заела баба Аўдоля: ідзі па мох - і ўсё тут. Трэба шчыліны пазатыкаць.

Іду, пасвістваю. Жыта зелянее, траўка новая прабіваецца ўздоўж дарогі, а ў небе жаўрук дрыжыць. Холадна беднаму ў вышыні, а спусціцца на зямлю гонар не дазваляе, вось і саграваецца песняй. Толькі пад старасць адчуваеш, не вечны чалавек, аднойчы абарвецца жытка, як і гэтая жаўрукова песня. Але што гэта мяне, старога дурня, на хвіласофію пацягнула. Радуйся кожнай светлай хвіліне, цеш сябе тым, што яшчэ не вечар.

У лесе не стрымаўся, каб не заглянуць у Дубовае балотца, дзе мы з бабуляй Аўдоляй жалуды збіралі і знайшлі нашага Свінтуса-грандыёзуса. Дзякуючы яму пра нас увесь свет даведаўся, карэспандэнты з тэлевізіі прыязджалі, здымалі гэты самы дуб. Упрасілі мяне яшчэ раз на яго залезці, трэсці жалуды, а бабу збіраць іх. Сам ніводзін не асмеліўся паўтарыць маю манеўру. Смелякі, ядрона вош! Такіх не тое што нячысты - заяц напалохае.

Патупаў я каля дуба, патупаў і пайшоў у нізіну. Там густы ельнік, цёмна, як ноччу. За некалькі хвілін надраў я медна-залацістага вільготнага моху, вынес яго на паляну, хай прасохне, лягчэй-такі будзе несці.

Заплюшчыў вочы. Ад свежага паветра галава кружыцца. Зязюля кукуе. Жыць бы вечна. Ды раптам аж здрыгануўся, штосьці ў нагу таўханула. Не дай бог, вужака. Глядзь - вачам не веру. Белы звярок, з ката. Галава вялізная, хвосцік пацучыны, тулавішча тоненькае. Пах рэзкі, едкі. Ніводная хатняя жывёліна так не пахне.

Узяў я звярка на рукі. Ён рот раскрыў, зубкі паказаў. Ого-го, якія мы страшныя. Няўжо воўк? Але чаму ж ён тады белы? Такіх быццам не бывае. Смешна. Сто гадоў мысліваму, а звяроў лясных не ведае. Пачаў я круціць звярка і так і сяк. Звар'яцець можна. Каб не белая афарбоўка, то не тое што пабажыцца, прысягнуць можна - ваўчанё, дый годзе.

Агледзеўся вакол, патупаў. Няма ніякіх ваўчыных слядоў. Як звярок апынуўся тут, чаму адзін? А дзе яго браты-сёстры, урэшце, бацька з маці?.. Можа, кінулі вырадка, скідаюць жа буслы, здараецца, буслянят слабых з гнязда. А можа, чэрці-хуліганы пацвельваюцца са старога чалавека? Залезла ў дупло якое-небудзь люцыпаранё і пасміхаецца.

Так ці інакш, але я рашыў забраць звярка дадому, бо прападзе адзін тут у лесе: памрэ з голаду ці стане здабычай лісы. Паклаў яго за пазуху, узваліў на плечы посцілку і паспяшаўся дахаты. Дужа хацелася есці, баба абяцала мачанку з блінамі. О, гэта цуд-страва, ідзеш, думаеш пра яе, і дарога ўдвая карацей, і ношка лягчэй.

Выкінуў я мох у хлеў, у хату падаўся. Пахла мачанкай, блінамі, але я не кінуўся, як заўсёды, да стала, а выцягнуў з-за пазухі свайго звярка, паставіў на падлогу. Сагрэўшыся, ён драмаў. Пасля расплюшчыў вочкі, заплюшчыў, усім целам уздрыгнуў.

- Дзе ты ўзяў гэтае ваўчанё? - спытала баба.

- У суседа ўзяў, - кажу, - сучка прывяла.

- Ты мне лапшу на вушы не вешай, - не паверыла баба. - Пах звярыны: мух з носа падаставай - сам учуеш.

Во, думаю, дае старая варэпаўка. Такую не ашукаеш, сама каго хочаш за нос паводзіць - з мухамі ён ці без мух. Толькі Манюкін на тое і Манюкін: так проста не здасца.

- Хіба гэта ваўчаня? - пераходжу ў наступ. - Вочы разуй. Ён жа белы як снег. Бялей за твае белыя саматканкі.

- Аль-бі-нос! - прапела баба.

- Што-што? Які нос? - здзівіўся я.

- Альбінос! Альбінос! - паўтарыла старая.

Ці не розум страціла, думаю, пра нейкі нос чаўпе. Ды яна тут давай слоўцамі сыпаць, як па пісанаму:

- Сярод звяроў і птушак час ад часу трапляюцца белыя екземпляры. Прырода шуткуе. Ёсць белыя вярблюды, ільвы, вароны, ваўкі, лісіцы... Альбіносамі па-вучонаму называюцца. Ад лацінскага «альбус» - белы. На 50 тысяч чорных варон адна белая.

Мне аж дух перахапіла. Гэта ж трэба, старая чытае па складах, ледзьве-ледзь распісацца можа, а тут на латыні загаварыла. Канец свету.

- Ад-ку-куль ты ўсё гэта ве-ведаеш? - пытаю.

- Хе-хе-хе, - на радзіва паказвае. Маўляў, бліны пякла, уключыла радзіва, там перадавалі пра белых звяроў і птушак. Вучонае слова мо тысячу разоў паўтарылі, вось і запомніла. Як усё проста. А я ўжо, ёлупень, падумаў, што баба, хаваючыся ад мяне, кантычкі чытае.

- Шчаслівы ты, Манюкін, - пахваліла мяне баба, - пяцьдзесят рублёў за ваўчаня дадуць. Хустку мне купім.

- А дулю з макам ты не хочаш, - зазлаваў я, - пяцьдзесят рублёў за гэтага самага... носа, як за простае ваўчаня. Нізавошта не аддам. А ты аддасі - з дому сыду, у плытнікі пайду. Кормяць там добра, мох цягаць на сабе не трэба.

Баба, мусіць, спалохалася: застацца без такога геройскага дзеда не жартачкі. Давай яна каля ваўчаняці завіхацца. Паслала пад яго дзяружку, накрыла рукавом ад старога кажуха. Уся свеціцца, ззяе, як вычышчаны пяском самавар. І тут мне ў галаву цюкнула: разыграла мяне, абэлтуха, не хоча яна ваўчаня здаваць. Я ж стараўся, дулю з макам прыплёў. Не нарадзіўся той мужык, які лёгка бабу ашукае.

- Як назавём ваўчаня? - пытае.

- Ты яго напаі, накармі, а тады ўжо называй.

Напаілі звярка казіным малаком, у суседкі пазычаным. Рассмакаваў ваўчок, за вушы не адцягнуць. Пасля памылі яго цёплай вадой з мылам. Адразу задрамаў, бедненькі.

- Давай назавём яго Бельчыкам, - прапанаваў я.

- Добрае імя, - пагадзілася бабуля.

Дамовіліся нікому не гаварыць, што Бельчык ніякі не сабака, а воўк. Тады бяды не мінаваць: забяруць ваўчка.

Штодня мылі мы Бельчыка, каб выветрыўся з яго лясны дух. Знаёмілі з нашым ваўчком суседскіх сабак. Заманьвалі іх салам на падворак, а там у хату - кармілі разам з Бельчыкам. Бурчэлі сабакі, зубы паказвалі, але голад не цётка - мірыліся, прывыкалі.

Цяжэй мне самому было прывыкнуць да Бельчыка. Глядзіць у вочы і быццам наскрозь працінае. Размаўляю з бабай, а ён слухае. Ледзь звечарэе, наш Бельчык дрэмле, а ноччу ходзіць па хаце, уздыхае, пасля скочыць на лаву і глядзіць у акно, не раўнуючы, як сваіх чакае.

«Э-э, - думаю, - не месца табе, ваўчок, у хаце пад абразамі. Перавяду цябе ў будку, хоць спаць спакойна буду».

Ну, гэта, збіў я будку з дошак, дно саломай падаслаў. Днём Бельчык на ланцугу, далей ад бяды. Ці мала людзей ліхіх? Могуць звясці ваўчка ці сурочыць. Вельмі ўжо хацелася паглядзець, якім ён вырасце.

З гусаком і гусьмі Бельчык адразу ж пасябраваў: прыганяў ад рэчкі да дому, дазваляў ім начаваць каля будкі. Людзі дзівіліся: разумны сабака ў Манюкіна, пасе гусей лепш ад любога пастушка. Прымчыць вечарам на рэчку, увачавідкі аддзеліць сваіх ад чужых і прэ дадому.

Не падабалася напачатку такая вольнасць гусаку, шыпеў, кідаўся на ваўчка, але аднойчы, калі страціў у няроўным баі паўхваста, змірыў свой гонар. А дзе ты дзенешся, калі Бельчык цябе і ў вадзе дастане, і ў затоцы знойдзе.

Топаюць гусі ланцужком, а за імі белы сабака ідзе, сочыць, каб не збіліся з маршруту. Грознае суправаджэнне. З такім нічога не страшна.

Неяк вялізная чорная псіна рызыкнула парушыць гусіны строй. Аўчар (ці не ў два разы большы за Бельчыка) кінуўся на гусака. І пух, і пер'е паляцелі б з гусінага таты, каб не ваўчок. Ён пераняў сабаку на паўдарозе і так грызануў, што няпрошаны госць тыдзень залізваў рану.

«Сабачанё, а такое кусучае, - дзівіўся гаспадар чорнага сабакі, - а што будзе, як падрасце!»

Жылі мы бедна: дзень з алеем, два галеем. Я ціхенька, як злодзей, хадзіў ноччу лавіць рыбу. Апрануся ў лахманы, абую лапці, кломлю з дубцоў на плечы - і гайда на рэчку. Хоць і не дазвалялася лавіць - усе лавілі: не паміраць жа з голаду. Па нішчымніцы доўга за плугам не находзіш і касы не пацягнеш.

Але ці шмат наловіш адзін той кломляй? Тры плоткі ды два яльцы, нават на патэльню не хопіць. І ўсё ж куды дзецца - ідзеш.

«Вот каб было каму тураваць, - думаю, - і юшкі з бабай пасёрбалі б, і на паду б рыбу паставілі. Еш - не хачу!»

Аднойчы, калі ў хаце не было нават крошкі хлеба, сабраўся я на рыбалку. Ужо да Карпеевай ямы падыходзіў, калі дагнаў мяне Бельчык. Хацеў прагнаць яго. Ноч, а ён белы, прыкметны, ды, урэшце, махнуў рукой. Хай тупае па беразе, учуе міліцыянта, падасць знак, кіну кломлю - і ў кусты.

Так ці гэтак, залез я ў ваду. Цёплая, што луг, нагрэлася за лета. Месяц у вадзе купаецца, плюхае рыба. Каб не піск камарыны, каб не мошкі, то і ў раю не трэба лепшай пагоды.

Паставіў я кломлю, махнуў нагой па дне - пуста, толькі муту падняў. І другі раз пуста, і трэці, і... пяты. Мусіць, вальней рыбцы ў вадзе, чымся ў манюкінскай торбе. Не спяшаецца, праклятая, лезці ў кломлю.

Стаіць мой ваўчок на беразе, пазірае.

- Што вылупіў вочы, - жартую, - лезь памагай, гультаіна!

Бельчык скок у ваду, фыркнуў, атросся і ў вочы глядзіць.

- Муці ваду, заганяй ад берага рыбу! - кажу для смеху.

Паставіў кломлю пад вуглом да берага, і мой Бельчык забег наперад і давай лапамі барабаніць, траву і чарот калашмаціць. Божа, шчупак кілаграмовы, два яльцы. Гэта ж трэба!

Аднаго яльца я адразу ж ваўчку аддаў: галодны ён. Бульба для яго не наедак. Не міргнуўшы праглынуў таго яльца. Яшчэ з большым імпэтам пачаў памагаць мне. І пайшло і паехала. Буйную рыбу ў торбу кідаю, драбнейшую аддаю ваўчку. А ён хітры, куды таму сабаку. Пастаўлю кломлю каля куста, трымаю, каб не сарвала плынню, камандую ціха: «Заганяй!» Бельчык асцярожна зойдзе наперад, пасля як наробіць лопату, муты - уся рыба наша, ёй няма куды дзявацца. Так не кожны чалавек справіцца.

«Д'ябал ты ці анёл, - думаю, - але клапоцішся, каб не памёр Манюкін з голаду».

Цяпер у вёсцы не было больш удалага рыбалова, чым я. Раз прыпёр цэлую торбу рыбы, другі. Баба за галаву схапілася. Ніколі не чула, каб сабака рыбу памагаў лавіць. (Пры людзях мы называлі Бельчыка сабакам.) Цяпер і мы, і наш ваўчок не галадалі. Ён дзяліўся рыбнымі кішкамі з гусямі. Яны былі за гэта вельмі ўдзячныя яму. Вечарам займаць не трэба было: самі дадому прыходзілі.

Бельчык за нейкі месяц падрос, наліўся сілай. Ноччу, калі не ішлі на рыбалку, ваўчок дзесьці прападаў. Вяртаўся пузаты, адно ваду жлукціў. Да рыбных кішак, на радасць гусей, не дакранаўся. Пэўна, бегаў у лес на паляванне, бо не чуваць было, каб у людзей што-небудзь прападала. Праўду кажуць, воўк не крадзе авечак там, дзе жыве.

Двойчы Бельчык прыносіў жывых зайцоў. Баба асвежавала, цуд мачанка, смачней за гусяціну.

Неяк пад раніцу прачнуўся я ад крыку.

- Ой, ё-ёй, ой, ёй-ёй! - неслася з падворка.

Схапіў я сякеру і подбегам з хаты ў падштаніках. Зірк: Бельчык сціснуў за руку здаравеннага мужчыну. Той крычма крычыць, аж заходзіцца, а ваўчок не пускае. На зямлі нож здаравенны, з касы, валяецца. Прыгледзеўся я - алёхаўскі злодзей Палікар. Дык вось хто гусака ў нас украў! Мала, мабыць, па другога прыйшоў.

- Ды што гэта ты, ягамосць, старых людзей крыўдзіш, - кажу, - вось скамандую сабачку, і адгрызе ён табе руку. Ніхто цябе не пашкадуе, толькі дзякуй мне скажуць.

Ваўчок як разумее, мацней сціскае зубамі злодзея, а ў таго ўжо кроў з рукі льецца, нават галасіць перастаў. Я па натуры добры, шкада злодзея, а ён яшчэ просіцца: «Дзядзечка, міленькі, уратуй ад гэтага звера, я табе прынясу двух гусак і авечку, ніколі красці не буду. Здасі міліцыянтам - дзеці сіротамі застануцца».

Успомніў пра дзяцей, калі прыперла. Яно, канечне, не з рукі мне выклікаць тую міліцыю. Не хочацца, каб Бельчыка ўбачылі. Забяруць, чаго добрага, сабе на службу ці ў заапарк здадуць. І я адпусціў злодзея.

Назаўтра дзіўсцвіцельна прывалок ён котную авечку і двух маладых гусак. Хацеў я назад іх аддаць, але злодзей, убачыўшы Бельчыка, даў агародамі цягу. Не даганяць жа яго мне, старому чалавеку. А калі па шчырасці, то і з «падарункам» цяжкавата расставацца.

Баба Аўдоля свежай саломы ваўчку ў будку напхала, булёнам са свайго стала пачала карміць. Надта ж ёй авечка прыйшлася па душы. А як акацілася яна, двух ягнятак прывяла, аўтарытэт Бельчыка ого-го як вырас.

- Мо здадзім ваўчка за пяцьдзесят рублёў, хустку купім, - кпіў я са старой, - навошта сабака, калі няма чаго берагчы...

Баба толькі рукамі махала.

Я ўжо і днём не трымаў Бельчыка на прывязі. Мы разам хадзілі і ў магазін, і на сенакос. Ваўчок заўсёды трымаўся леваруч. Ідзе з годнасцю, хвост паленам, а вочы бегаюць. Зірк управа, зірк налева. Не нервуецца, як сабака, адчувае за сабой сілу: на брахлівых дварняг нават не гляне. Мне іншы раз здавалася, што і на людзей іншых глядзіць без пашаноты, калі не з пагардай, то абыякава, зверху ўніз.

Хоць і не было ў нас з бабай ні каня, ні кароўкі, а я штогод касіў сена людзям. Паможаш чалавеку - ён табе некалі аддзячыць. Ды і люблю памахаць касой. Так і ў той год незвычайны было. Касіў я сена. Побач, на лузе, пасліся каровы.

Шчыраваў я з раніцы, не дзіўна, што добра змарыўся, калі сонца над галавой завісла. Сеў, гэта, пад лазовым кустом, торбу развязаў, дастаў бліны, сыр, дзве плоткі і кавалачак сала - баба яго на рыбу выменяла. Тут і Бельчык мой як з-пад зямлі вырас. Я аддаў яму цэлую рыбіну і блін.

- Добра табе, - кажу, - гультаіна, касой не махаў, а ясі. Бачыш, колькі кароў тут пасецца, а нашай сярод іх няма. Чужым людзям сена косіць твой Манюкін. А як добра было б сваю кароўку мець. Прыедуць унукі з горада - вось вам малачко, дзеткі, а вось масліца, смятана... А так не едуць. Эх, жытка, гора!

Паскардзіўся - і лягчэй стала. А ваўчок глядзіць у вочы - не міргне, быццам усё разумее, нават слёзы на вачах, ці мне здалося. Эх, Манюкін, ёлупень стары, нават ваўка разжаліў. Пацалаваў я Бельчыка ў халодны нос і касіць пасунуўся.

Дарэмна вечарам клікаў я Бельчыка на рыбалку. Не азваўся ён. Не вярнуўся і назаўтра. Перажывалі мы з бабай.

- Як ваўка ні кармі, а ён у лес глядзіць, - суцяшала мяне старая.

- Не мог ён проста так уцячы, - злаваў я, - можа, стрэліў хто ці атруціў, а то і ваўкі загрызлі - не прызналі за свайго...

Мы з бабай і ноччу, пачуўшы шоргат, выбягалі на панадворак. Спадзяваліся, што вернецца наш ваўчок. А яго не было і не было.

Дзесьці праз тыдзень чую, як хтосьці шкрабецца ў акно. Падбег да шыбы. Ноч месячная, добра відаць. Бельчык! Выскачыў я на двор, за мною - баба. Глядзім і вачам не верым - побач з Бельчыкам стаіць карова з гадавалым бычком. Вымя ў каровы набухла. Мусіць, даўно нядоеная.

- Хутчэй даі, баба, - кажу, - пасля будзем дзівіцца!

А баба ўжо і сама пабегла ў хату па вядро.

- Вось дык Бельчык, вось дык жартаўнік, - гладзіў я па белай галаве ваўчка, - ці не чалавек ты, усё разумееш, адчуваеш...

Прыціснуў я воўчую галаву да грудзей і адчуў вільгаць. Бельчык плакаў. Не ведаў я, што мы расстаёмся надоўга. Вырваўся воўк з маіх абдымкаў, падскочыў да бабы і ўпершыню лізнуў ёй руку, пасля падняў высака галаву і завыў на месяц. Выў жаласна, працяжна, нібы скардзіўся на лёс. Пасля абарваў сваю ваўчыную песню, скочыў цераз частакол і панёсся ў ноч назаўсёды.

Тры дні не ведалі мы з бабай, што рабіць з каровай і бычком. Прыгнаў іх Бельчык, само сабой, здалёку. Памры, а гаспадароў не знойдзеш. Да таго ж карова калгасная, бо вушы праколаты. І вырашылі мы пакінуць яе з бычком дома. Дзе той калгас знойдзеш? Можа, ён дзесьці за Рысавам-Барысавам?

Эх, пасёрбалі мы заціркі, маслам завесы, каб не рыпелі, мазалі, а смятану пілі конаўкамі. Не верыце нябось. Чыстую праўду кажу, чэснае манюкінскае.

 

Зграя

 

Я ўжо казаў, мае вы казельчыкі-верабейчыкі, што раней мы з бабай жылі кепска, ледзьве канцы з канцамі зводзілі. Мукі, каб спячы хлеб, не было. Вось і сядзелі на адной бульбе. Дзякуй Бельчыку, хоць на малако ўзбіліся. Авечка акацілася, можна было б адно ягня зарэзаць, але які з яго, малога, наедак, трэба падгадаваць. Тады і капусту будзе чым аздобіць. З бульбай бараніна ог-го, смаката, за вушы ад патэльні не адцягнеш. Тут і хлеба не трэба.

Сядзелі мы неяк з бабай за сталом, сёрбалі кіслае малако з драўлянай міскі, бульбай заядалі. На снеданне - малако, бульба і на абед, вячэру - бульба, малако. Можна каровай замыкаць, калі такая страва і тыдзень, і два, і месяц. Занядужала старая.

- Эй, акрайчык бы хлеба, як рукой бы немач зняло! - паскардзілася неяк.

Мне таксама ад слоў яе захацелася хлеба, аж у жываце забурчэла. Лёгка сказаць, але дзе яго ўзяць. Трэба ісці ажно ў Гарэлаўку. Праз лес, праз поле, замёрзлую рэчку. Дваццаць вёрст. Летам адолець іх - раз плюнуць, а ў трыццаціградусны мароз сліна, бадай, на хаду замерзне. Хадзілі, хто маладзейшы і здаровы. Гэта цяпер людзі распанелі. Ледзь што якое - падавай ім ровар, а то і машыну.

Глянуў я, мае вы каласочкі-красачкі, на бабулю і падахвоціўся пайсці па хлеб. Грошы ў нас тады акурат завяліся, двойчы баба насіла на базар масла. Добрую капейку далі.

Апрануў я кажух, абуў буркі з бахіламі, падвязаў пад бараду шапку-аблавушку і пасунуўся ў Гарэлаўку. Мароз з раніцы не надта прыпякаў, хоць сонца свяціла, а не грэла. Я - лёгкі, шыбаваў па цаліку, не правальваўся. Такая пара найстрашней для ласёў. Іх снег не трымае, ваўкоў трымае. Вось і гоняць лася вёрст дваццаць. Той выбіваецца з сіл, месячы снег, а ваўкам хоць бы што. Стоміцца лось, апануе яго зграя з усіх бакоў. Ужо не выпусцяць беднага.

Вы не глядзіце, што мне пад сто. Ногі ў Манюкіна дужыя, пушчуся ў скокі - ніводзін малады не дакажа: і прысвісну, і прытопну, і ўпрысядкі пайду. Я не слабак, хоць у саху запрагай. Гадзіны за чатыры дабраўся да Гарэлаўкі. І ў чарзе гэтулькі ж прастаяў. Там піхалі, крычалі, ледзьве выбраўся. Восем гадзін на нагах, а яшчэ проці ночы дадому валачыся. Застацца б у Гарэлаўцы, пераначаваць у кума, а ранічкай назад дыбаць. Ды я абух зацяты, надумаў назад цялёпкацца.

Бачылі нябось, як сена ў посцілках цягаюць. Так і я, хлеб завязаў у вялікую хустку, цераз галаву ўздзеў яе на плечы, усё лягчэй і рукі вольныя. І паплёўся за аселіцу, а там па цаліку перасоўваў ногі. Шлях няблізкі, а сілы ўжо не тыя, што раніцай. Паспяшаеш - аслабнеш.

Недзе праз гадзіну я ўжо зразумеў: завідна не дабрацца, давядзецца дыбаць ноччу. Піліпаўка. Сама ваўкі гайнююць. Цяпер яны злосныя: калі ўчуюць - капцы. Баба не ўбачыць ні Манюкіна, ні хлеба.

Намацаў нож у кішэні. Зброя, канечне. Гэта калі сам-насам з воўкам сустрэнешся. Але ваўкі ў Піліпаўку ў зграі збіраюцца, па адным не ходзяць. Там іх дзесяткі. Калі што якое, то і дубальтоўкай не абаронішся.

Тым часам зусім сцямнела. Аднекуль наляцеў вецер-свяжак, а там узняўся віхор, які мігам перарос ва ўраган. Страшная сіла падхапіла мяне, чмякнула на снег і пакаціла, нібы ахапак сена. Добра, што пашэнціла: ухапіўся за лазовы куст. Вакол выла, енчыла і скавытала белая замець. Паспрабаваў я падняцца, але зноў гопнуўся ў снег, не ўтрымаўся ўжо за куст і пакаціўся па снежным полі.

- Божа, ратуй! - паспеў крыкнуць і страціў прытомнасць. Ачомаўся, мае вы каласочкі-красачкі, я ў нейкім падзямеллі. Ці не на тым свеце? Цемрыва. Памацаў вочы - нібыта цэлыя. Палез у кішэню па люльку - на месцы. Крэсіва і трут таксама не згубіў. Давай рукамі шнарыць вакол. Нейкая поўсць. І тут гэтая поўсць заварушылася, уздыхнула. Я ўжо да чаго смелы, але тут ледзь прытомнасць не страціў.

Заплюшчыў вочы, расплюшчыў. Бачу - вакол вугалькі свецяцца. Пачуў дух звярыны. Рэзкі - аж дыхаць цяжка. Ледзь не завыў ад жаху. Нейкія чорныя постаці вакол мільгаюць. Вугалькі-ліхтарыкі. Можа, страшны сон? Нехта сапе, уздыхае і туліцца да мяне.

- А-а-а! - зароў я немым голасам. - Мама-а, рату-уй!

Падняў такі перапалох, што чорныя прывіды замітусіліся, забегалі, закляцалі зубамі.

Раптам сцяна, ля якой я сядзеў, пахіснулася. Мяне прыдавіла. Хтосьці ўхапіў за каўнер і пацягнуў.

- У-у-у! - пачулася працяжнае выццё.

Расплюшчыў вочы. Белае снежнае поле, вакол ваўчыная зграя шчоўкае зубамі, а побач са мною... Бельчык. Ліжа твар мой, бараду.

Бельчык гыркнуў на ваўкоў, тыя адышліся. Ён падбег да груды снегу і давай лапамі грэбці. Выцягнуў маю хустку з хлебам. Трэба ж, усё разумее.

Зноў Бельчык кінуўся да груды. На гэты раз выграб здаравенную ласіную лапатку. Ваўкі пазіралі на яе з прагнасцю. Яны адразу ж пасунуліся да нас. Адзін зусім блізка падступіўся. Бельчык ашчэрыў вострыя клыкі, шчоўкнуў зубамі, ступіў некалькі крокаў наперад. Мусіць, воўк ведаў яго нораў, бо, падціснуўшы хвост, адбегся назад.

Мне ўсё стала ясна. Бельчык - важак воўчай зграі. Тут ён князь і не пацерпіць неслухаў. Відаць, ваўкі напалі на мой след, калі я вяртаўся з Гарэлаўкі. Яны ў Піліпаўку лютыя і страшныя, і як бы ні пашанцавала са здабычай - вечна галодныя. Рожкі ды ножкі засталіся б ад дзеда Манюкіна, каб не важак зграі. Бельчык зацягнуў мяне ў пячору пад снегам, адагрэў сваім целам.

Абняў я ваўка, заплакаў. Зграя тым часам страціла да мяне інтэрас, ваўкі адбегліся наўзбоч. Узваліў я хустку з хлебам за плечы і рушыў наўскасяк пералеску, дзе стаяла наша вёска. Бельчык дагнаў мяне, ухапіў за крысо кажуха і пацягнуў назад.

«Ці не хоча, каб я, Манюкін, застаўся з ім у зграі?» - думаю. А воўк цягнуў мяне да ласінай лапаткі. Вось яно што - падарыць хоча.

- Бельчык, - кажу, - не дацягну я гэтай лапаткі дадому. Яна сама меней два пуды. Крый божа, хто-небудзь з суседзяў убачыць і заявіць у міліцыю. Тады ў турму ўпякуць. Дальбог, упякуць, за жытнія каласкі саджаюць, а за лася тым больш пасадзяць. Ну скажу - воўк падарыў. Засмяюць. Дабавяць тэрмін за абразу правасуддзя.

Не хоча воўк разумець - без падарунка не адпускае. І тады развязаў я хустку, выняў хлеб, а ў яе паклаў ласіную лапатку. Хлеб звязаў папругай. Цяпер, хто ні стрэне, падумае: во набраўся, стары, хлеба - і ў хустцы за плячыма, і ў руках.

Да вёскі было недалёка, нейкіх вёрст пяць. Гадзіна хады. Мала я не дайшоў. Баба і не ведала б, што замёрз яе дзед побач з домам.

Бельчык правёў мяне да самай аселіцы. Там і развіталіся. Ён падскочыў, лізнуў мяне па-сабачы ў твар, заскавытаў і пабег. Яго чакала зграя і, пэўна ж, ваўчыца-каханка.

Яшчэ гадоў дзесяць чуў я аповеды паляўнічых пра белага ваўка, які не баіцца ні стрэлаў, ні нават агню. У яго на шыі сырамятны ашыйнік. Пэўна, некалі жыў сярод людзей. Зграю белага ваўка ні разу не ўдалося аблажыць. Важак мацёры, хітры, загадзя чуе небяспеку, не баіцца скакаць цераз чырвоныя сцяжкі. За ім сігаюць астатнія.

Баба як не ўзрадавалася майму вяртанню. Лае, кляне. Дзе, маўляў, швэндаўся? Тры дні дома не было. Пэўна ж, піў гарэлку ў карчомцы, а яна вочы праглядзела, чакала. Чула, як выюць ваўкі за вёскаю.

Само сабой, я расказаў ёй усё. Мяса ласінае аддаў. Рэшту да капейкі. Не верыць - хоць ты памры. І сёння не верыць. Яно-то, канечне, цяжка паверыць. Але раскінула б старая макаўкай: за якое такое ліха я піў, калі ўсю рэшту вярнуў. Адкуль у мяне два пуды ласяціны? Нажом я ўпаляваў таго лася ці лук з вярбы змайстраваў і падстрэліў?

Вось такая прыгода напаткала мяне. Хочаце верце, хочаце не верце, але дзед Міхед зайздросціў мне. Яно, зразумела, ні ў Мюнхгаўзена, ні ў Міхеда ніколі не было такога сабакі, як мой Бельчык. Барон кучу грошай траціў, каб пракарміць сваю псярню, а той воўк і сябе, і нас з бабай карміў. А ўсё таму, што ён ведае, з кім сябраваць. Манюкін не кіне сябра ў бядзе - заўсёды выручыць.

 

Конь-агонь

 

Кажуць, яшчэ не нарадзіўся той чалавек, які б цыгана перахітрыў. Ён прадасць табе казла за вала і даплату возьме. Цыган на тое і цыган, каб акруціць сумленнага чалавека, ачмурыць, неўпрыкмет увесці ў зман. Апомніцца небарака, а ў кішэнях вецер свішча, у руках аброць без каня, хоць, дальбог, купляў шэрую кабылу ці варанога жарабца.

Памятаеце, як цыган дзеду Шчукару кабылу прадаваў? Праехаў Шчукар на той кабыле пару вёрст, а яна пачала зігзагам хадзіць, на вачах худзець. Была тоўстай - стала тонкай. Хітры цыган надзьмуў тую кабылу, выпала затычка, паветра вылецела са свістам, і каняка на вачах паменшала, ад ветру хістаецца.

Як я рагатаў з дзеда Шчукара! Гэта ж трэба такім ёлупнем быць. А хутка і сам трапіў у нерат: ні ўзад ні ўперад. Сёння ты з чалавека смяешся, пальцам на яго паказваеш, а заўтра каб з цябе не пасмяяліся.

Так ужо здарылася: узгрыбчыліся мы з бабай Аўдоляй на капейчыну. Гаспадары. Карова ёсць, бычок, авечкі, гусінае царства, курынае. Унукі раней носа ў вёску не паказвалі, а то адбою ад іх не стала. Едуць папіць сырадою, бараніны паспытаць, разбіць на патэльню не інкубатарскіх белых яек, а жоўценькіх, свежых, адразу з-пад курыцы.

А тут зямлю пачалі калгаснікам даваць. Бяры - не хачу. Бяры гектар, бяры дзесяць. Дзіва з гэтай улады: то па вуглы хаты соткі абрэжуць, то шчодрасць пакажуць. Пэўна, у Менску, у Доме ўрада, воўк на парозе здох, вось і расшчодрыліся.

Я да работы ўвішны. Калі ўзяўся за дзела, то за вушы ад яго не адцягнеш. Дальбог, стаў бы фермерам, купіў бы трактар, машыну і ого-го якія б ураджаі атрымліваў, каб зямлі нарэзалі. Хадзіў у сельсавет, на разведку. Так і кажу там: «Хачу, ядрона вош, стаць фермерам. Дайце паўсотні гектараў зямлі, і я свет здзіўлю. Бульба будзе большай як бручка, а рэдзька з добры качан капусты. Сакрэт у мяне ёсць. Так што згаджайцеся, пакуль не перадумаў».

Старшыня палез у нейкія паперы. Доўга гартаў іх, а пасля сказаў, што зямлі мне не дадуць. Нейкі там начальнік, што любіць па тэлівізіі выступаць, загадаў не запісваць стогадовых у фермеры. Супраць начальніка не папрэш. Ён што хочаш загадае. Гаспадарку па-іншаму прымусіць наладжваць. Тады мне і бабе давядзецца перавучвацца. А гэта цяжка ў нашым узросце.

Упрасіў-такі даць адзін гектар. Калі сумленна, то начальнік (не дам яму ганьбы) мае рацыю. Завідушчы народ - стогадовыя. Навошта мне, прынамсі, пяцьдзесят гектараў, калі я і аднаго без каня ўрабіць не магу? Вось і надумаў купіць чатырохногага сябра. Баба пагадзілася. Яна прачула дзесьці, што коней без даведак не прадаюць. Давялося ісці ў кантору. Там Зіна Клінава выдала мне паперку аб стажы. Семдзесят восем гадоў ажно - з іх семдзесят дзевяць член прафсаюза. А вось даведкі, што я стрыечны брат Радзівіла, не выдалі. Шкода ім. Быццам Кухцічы, дзе быў родавы маёнтак Радзівілаў, за сто вёрст ад нашага Чурылава, а не за нейкіх пятнаццаць. Бю-рак-раты!

Завязаў я гэта, каласочкі-красачкі, грошы ў бабіну хустку. Ледзьве ўціснуў, шмат «зайцоў» трэба за каня аддаць, не пры касых казана.

Бліжэйшы кірмаш ва Ўздзе. Восем вёрст для такога хадака, як я, не дарога. За гадзіну прыджгаў. (Дзед Міхед у партызанах не мог са мной сысціся.)

Кірмаш як кірмаш. Іржуць коні, пішчаць парасяты, і ўсе разам (і пакупнікі, і прадаўцы) галёкаюць. Карацей, штурханіна, гвалт, мітусня. У кожнага свой клопат-мітрэнга.

І ўсё ж я люблю базары, рынкі, кірмашы, таржкі, таўчкі. Тут можна і сябе паказаць і на людзей паглядзець.

Коней прадаваў стары цыган. Я пазнаў яго. Неяк на раённай нарадзе выступаў. Закончыў хораша: «Няхай жыве Карла Марла і сем раз на тыдзень конскі базар!» Ляпалі яму ў ладкі.

Змяніўся цыган, ды як не пазнаць: худы, высокі, з сівой барадой. Нос маленькі, ледзь вытыркаецца з-пад вусоў, нібы баіцца паказацца. Вочы чорныя - па більярдным шары, зубы залатыя, а ў левым вуху вялізная сярэбраная завушніца.

«Конь-агонь, налятай - не зявай! - крычаў цыган, трымаючы за аброць высокага белага жарабца. - Аддам за рублі, каб добра жылі. Пяць мільёнаў зайцоў, і справа з канцом!»

Ого-го, думаю, загнаў бязносы. За такія грошы трэба дзесяць гадоў працаваць, не апранацца, не есці, не піць. Ужо не ў хустцы, у посцілцы трэба грошы насіць. Мабыць, не адзін я так маракаваў, бо ніхто да белага жарабца не прыцэньваўся. Цыган і сам зразумеў: паноў сёння на кірмашы няма. Ён прывязаў жарабца да воза, падкінуў яму ахапак сена, а сам вывеў наперад худую кабылу. Тут ужо і пакупнікі знайшліся. Я таксама падсунуўся бліжэй.

- За колькі прадасі, бэцю? - пытаю няўзнак.

- Прашу паўжарабца! Два з паловай мільёны!

І ад кабылы давялося адступіцца. Малая хустка ў бабы Аўдолі, хоць у ёй можна дзесяць буханак хлеба панесці.

- Ты што, цыган, блёкату наеўся? - закрычаў чарнявы мужчына з доўгім, усё роўна як прыклееным, носам. - Хто ж дасць за такую худобу больш як мільён? Яе піхні - і паваліцца. Пастромкамі да бэлькі трэба падвязваць, каб не ўпала...

- Цябе б на гэтых пастромках павесіць, - прыжмурыўся цыган, - кабыле сем гадоў. Самы цымус. І зубы, як у цыганкі Любы, і хвост навырост, а ногі не саб'юцца з дарогі.

Складна гаворыць, але і даўганосы па слова ў кішэню не лезе.

- Хво-ост, хвё-ёст, - дражніцца, - прышый кабыле хвост. Хвастом не аруць, а мух ганяюць. Давай сваю казу за мільён. Красная цана!

Людзей процьма, і ўсе на баку даўганосага, на цыгана нападаюць. У таго ж язычок, як брытва. Так і рэжа, так і рэжа, ды нервы не жалезныя, пакрысе збаўляе цану. Ужо два мільёны просіць.

- Патаргуемся - і яшчэ ўступіць, - шапнуў мне даўганосы, - з цябе, дзеду, магарыч!

Тут і я ў торг увязаўся.

- Аддавай кабылу за паўтарачку, - крычу, - новенькімі паперкамі плачу. Не глядзі коса - застанешся з носам.

Усе ў рогат.

- Ты майго носа не чапай! - пакрыўдзіўся цыган. - Хоць маленькі, а дулю за вярсту чуе.

І пайшло і паехала. Цыган - слова, я - два. Даўганосы на маім баку. Мусіць, дужа выпіць хоча: за кожную капейку рэжацца. Так-сяк адолелі мы цыгана. Уступіў-такі кабылу за мільён восемсот тысяч. Акурат усе мае грошы, толькі і засталося на замочку. Круць я галавою туды-сюды, а даўганосага і след прастыў. Шкада. Чалавек стараўся. Каб не ён - не бачыць бы мне кабылы, як сваіх вушэй.

- Як зваць хоць тваю каняку? - спытаў у цыгана.

- Не ведаю, бэцю! - рагоча, выскаліўшы залатыя зубы. - З тыдзень, як украў. Сам прыдумай!

Жартаўнік!

Ці то кабылу сурочылі на тым кірмашы, ці то цыган не карміў яе, але яна ледзь ногі перастаўляла. Пехатою на кірмаш я хутчэй дайшоў, чым назад прыехаў. Кабыла сапла, спынялася, жаласна глядзела на мяне. Давялося весці за аброць. Ужо не яна мяне везла, а я цягнуў яе. Сустрэчныя-папярэчныя рагаталі: «Во, стары, каняку купіў. Другой такой не знойдзеш!»

Па дарозе я ўжо змікіціў: цыган з даўганосым - хаўруснікі, аб'ягорылі мяне, дурня. Іду, сам з сабою размаўляю: «Вось так, Манюкін, са Шчукара смяяўся, хваліўся: я - Ачмуровіч, Абуйлапцінскі. Абуў цябе цыган у лапці. Не тваім носам маліны кляваць. Ох, пасмяюцца чурылаўцы. І праз сто гадоў з дзяцей і ўнукаў будуць смяяцца...»

Не даходзячы да вёскі, завярнуў я ў Борык, прывязаў кабылу да сасны, люльку закурыў. Пакуль не сцямнее, нельга ў вёску з кабылай паказвацца.

Ужо як добра звечарэла, прывёў я сваю каняку дахаты. Паставіў у хлеў. І баба тут як тут, мусіць, пільнавала. Прынюхваецца, ці чарку ўзяў. Дзівіцца - цвярозы. Прынесла вядро з аўсом.

- Як зваць? - пытаецца.

- Цыганка, - кажу.

- Цыганачка, Цыганачка! - гладзіць старая кабылу. Дакранулася да хваста, а ён і адарваўся. Баба глядзіць на мяне, я на бабу. І смех і грэх.

Зазірнуў я кабыле ў рот, а яна бяззубая.

- Згубіла па дарозе, - прамармытаў я.

І тут, мае вы каласочкі-красачкі, баба развярнулася ды як трэсне мне па вуху, аж шапка з галавы зляцела. Не ўцякаў я ад немчуры, разбойнікаў і чарцей не баяўся, а тут даў драпака.

- Без зубоў не вяртайся! - крыкнула наўздагон старая.

Начаваў я на сене. Тая кабыла, не тут казана, пад раніцу выпруцілася. Я зняў шкуру, прадаў. Тысяч сто выручыў.

І тут цюкнула мне ў галаву яшчэ раз сустрэцца з тым цыганом. Хе-хе-хе. Купіў я ў нашай чурылаўскай краме капялюш фацэтны, гальштук, белую кашулю. Мой сусед, крывы Зусь, пастрыг мяне, пагаліў. Пакінуў толькі вузенькія вусікі. Сівыя. Давялося іх сажай падчарніць. Глянуў я ў люстэрка - не пазнаў сябе: на паўвека памаладзеў, хоць у сваты вядзі.

Цэлы тыдзень круціўся я каля люстэрка. Тройчы хадзіў да загадчыцы клуба. Яна два месяцы ў горадзе нянькай працавала і вяскоўца ад гараджаніна, дзякуй Богу, адрозніць.

- Маруська, ягадка, - кажу, - у госці да свата збіраюся. Ён у мяне прахфесар, здзівіць хачу, апрануцца па-гарадскому. Памажы!

Маруся круціла мяне і так і сяк. То капялюш набок паправіць, то гальштук перавяжа. Насоўку параіла высунуць з фрэнча, каб відаць была. І хадзіць вучыла.

- Ну, дзеду, - сказала нарэшце, - неблагі артыст бы з цябе выйшаў. Толькі грошай на адэкалон не пашкадуй, а то сенам пахнеш. Добра б твар пабяліць, рукі пясочкам адшараваць. Яно-то можна і пальчаткі белыя купіць...

У нядзелю раніцай, яшчэ радзіва не загаманіла, я ціхенька, каб бабу не пабудзіць, падняўся. Памыўся, пагаліўся, вусы падкруціў, абліў твар і галаву адэкалонам, насунуў на свае рукі-караўкі пальчаткі. Глянуў у люстэрка. Божа мой, пан не пан, а падпанак пана Ёцкі. Белая кашуля, гальштук, чорны касцюм і вузенькія шляхетныя вусікі. Ды мяне баба родная не пазнае, не тое што нейкі там цыган бязносы.

Ва ўнукаў «дыпламат» паклаў я кабылін хвост і паспяшаўся на кірмаш. Рупіла найхутчэй са знаёмым цыганом сустрэцца. Не ведаю, што ў галаву стукнула, іду і чаўпу як заведзены: «Няхай жыве Карла Марла і сем раз на тыдзень конскі базар!» Людзі вітаюцца, а я ўсё ім пра Карлу Марлу. Апомніўся, калі хтосьці сказаў за спіной: «Паны ўсе дурныя, і гэты, відаць, загаворваецца!»

Цыган, як і тыдзень назад, трымаў за вуздэчку белага жарабца. Той, здаецца, яшчэ папрыгажэў. Горда ўскідваў галаву, трос ёю, іржаў і перабіраў капытамі. А цыган не сунімаўся: «Конь-агонь, налятай - не зявай. Аддам за рублі, каб добра жылі. Пяць мільёнаў зайцоў, і дзела з канцом!»

Коней прадаюць, вядома, не ў цэнтры кірмашу, а наводшыбе. Побач дарога. Агледзеўся я, прыкінуў - лепш не трэба. Ступіў да цыгана. Пазнае ці не пазнае? Да гэтага я заскочыў у карчомку, глынуў для смеласці кубачак пярцоўкі. Там двух нашых чурылаўцаў убачыў. Зіркнулі на мяне - не пазналі. Толькі здзівіліся, чаго гэта пан не ў лестаране, а ў мужыцкай забягалаўцы.

Цыган мяне адразу ж згледзеў.

- Можа, пан жарабца хоча купіць? - пытаецца. - Пяць мільёнаў - і дзела з канцом.

Я выцягнуў з кішэні табакерку, узяў двума пальцамі белай пальчаткі крыху табакі. У адну ноздру піхнуў, у другую.

- Ап-п-п-чхі! - чыхнуў на ўвесь базар.

- Будзьце здаровы! - азваўся цыган.

- Будзьце здаровы! - як з-пад зямлі вырас даўганосы.

- Чатыры! - кажу.

- Што чатыры?

- Мільёны чатыры!

Цыган не ўступае. Я таргуюся. Слова беларускае, слова расейскае, каб пыл у вочы пусціць.

Народу - хоць гаць гаці. Не жартачкі, тут жарабца купляюць, а не парася.

- Чай, ворованная лошадь, - падкідваю шпільку, - берешь на бога, цыган. И хозяин, и милиция ищут.

Цыган божыцца, клянецца, што жарабец цыганскай гадоўлі, нават нейкія паперкі паказвае. Вочы бегаюць, шнараць. Ат, ведама, на злодзею шапка гарыць. Разгубіўся.

- Чатыры з паловай, - кажа, - і па руках. Так і быць, паўмільёна ўступлю!

- Хай будзе па-твойму! - згаджаюся. - Толькі паспытаць хачу каня, можа, ён і бегаць не ўмее. Трымай во «дыпламат», тут дзесяць мільёнаў.

Даўганосы надзеў сядло на жарабца. Засупоніў пад жыватом. Падсадзіў мяне на жарабца, даў у рукі вуздэчку і бізун.

- О, як пан файна сядзіць! - пахваліў.

Я і сам сабе падабаўся верхам на кані. Эх, не было фатографа, хай бы шчоўкнуў. А жарабец, што там казаць - парода, гарцуе пада мной. Людзі глядзяць на нас, любуюцца.

- Скача твой конь добра, - кажу цыгану, - веру, што цыганскай пароды, у вас усе ўмеюць скакаць, вось ход праверым.

Падняў я каня на дыбы, гікнуў, прышпорыў. Ён, як вецер, панёсся. А я тут яшчэ падганяю.

Доўга той цыган чакаў фацэтнага пана. Людзі таксама не разыходзіліся. А пана пры гальштуку і ў белых пальчатках няма і няма. Цыган дрыготкімі рукамі адчыніў «дыпламат». Глянуў - і мову адняло. Кабылін хвост. І запіска аршыннымі літарамі: «Цыган! Прышый кабыле хвост».

Кажуць, больш яго не бачылі на ўздзенскім кірмашы. Пакрыўдзіўся, небарака.

 

Чортаў млын

 

Сёння наш дзед Манюкін імяніннік. Да яго, як кажа бабуля, без дулі не падступіцца. Нос задраў угору, ходзіць важна, нібы бусел па балоце.

- Ты ж глядзі, Манюкін, не лопні ад гонару, - пасміхаецца бабуля.

Дзед нават не глядзіць у яе бок, дарэчы, як і на нас, малечу. Гэта ж трэба - «Опель» завёўся. Ён не чмыхаў, не кашляў, а гыркнуў і роўна затарахцеў. Я на дзедавым месцы таксама заважнічаў бы: не штодня «кайзераўскія» машыны заводзяцца. Гарадскія разумнікі з паўгода біліся, каб ажывіць яго, а дзед за месяц справіўся. Ведай нашых. Цяпер і я буду нос задзіраць перад Міколкам і Змітручком. Зайздросцяць нябось. «Опель» не грузавік, ды і не трактар, на якіх бацькі іх шчыруюць.

Дзед рашуча выбівае люльку аб шуло і садзіцца ў машыну. Паехаў. І мы, і баба глядзім услед.

- Каб хоць не разбіўся, стары корч, - кажа баба, - яму б не на машыне, а на карове ездзіць.

Я грукаю кулаком па шуле. Хіба можна так плявузгаць? Нядоўга і сурочыць.

Дзед вярнуўся праз паўгадзіны. Ліха заруліў на падворак.

- На племянным жарабцы, - кажа, - ездзіў, на соме ездзіў - ездзіў, - загінае пальцы. - На мядзведзі, на чорце, на ваўку ездзіў... І вось цяпер на «Опелі». Цуд! Толькі трэцяя перадача заядае. Нічога. Чурылава не за адзін дзень будавалася...

Дзед аж заспяваў ад шчасця:

 

І кажух на мне,

І жупан на мне,

Як па вуліцы іду -

Не чапайце мяне!

 

Хто ж зачэпіць такога геройскага дзеда? Мы маўчым. Нават бабуля праглынула язык. Я памог бы дзеду, заспяваў, ды слоў не ведаю. А дзед ужо ўпрысядку пусціўся.

 

Шый, старая, нагавіцы,

Я не баба у спадніцы.

Выцінаю і скачу,

Пакуль боты не стапчу.

А стапчу - не забядую,

Лапці новыя абую.

 

І прытопне дзед, і прысвісне дзед. Люба глянуць.

- Хочаце казку пра чарцей? - пытае, перавёўшы дух.

З якой гэта нагоды мы павінны адмаўляцца ад казкі? Толькі баба і тут нораў паказала. Бразнула вёдрамі, крутнулася і па ваду паджгала. Ведама, кабет убачыла каля студні. Можна, між іншым, пахваліцца, што дзед «Опель» завёў і цяпер яна не будзе, як усе, хадзіць пехатою на кірмаш ці плішчыцца ў перапоўнены аўтобус.

- Дзеду, дзеду, - просіць Алёнка, - а можна мы ў машыну залезем і ты ў машыне нам казку раскажаш?

- Можна! - дазваляе дзед. Ён сёння добры, хоць ві з яго вяроўкі, на ўсё згаджаецца.

Нас прасіць не трэба. Міколка і Змітручок садзяцца ззаду, мы з Алёнкай побач з дзедам. Цеснавата на адным месцы ўдваіх, але бліжэй да дзеда і да руля. Так што можна выцерпець.

- Вось пракаціўся я з вецярком, - кажа дзед, - і здагадаўся: ніякі гэта не «Опель», а «Мерседэс», надта ж цяга добрая. Вывеска толькі опелеўская. Ашукаўся пляменнік. Хіба ў «Опеля» можа быць такі добры ход? Нізавошта. Толькі вы ні гу-гу. Даведаюцца зладзеі - і цю-цю наш «О-оп...», даруйце, «Мерседэс». Лепш ужо самі будзем ездзіць.

Мы клянёмся ні гу-гу, цю-цю нам ніяк не падыходзіць.

Дзед узяўся за руль, глянуў у бакавое люстэрка, ці не відаць каго-небудзь з дарослых, і таямніча пачаў:

- Спалохаць такога смелага чалавека, як я, усё роўна, што на калгасным кані абагнаць «Мерседэс». Прама скажу: я не ведаю, што такое боязь, сполах, жах, паніка, пераляк. Гэта для іншых людзей, не для мяне. Але і я аднойчы дрыжэў як асінавы ліст, свят-свят, не тут казана, каласочкі-красачкі.

Хітрыя людзі хаты трымаюцца, а мяне хлебам не кармі - дай куды-небудзь пайсці ці паехаць. Відаць, і памру ў дарозе. Не магу доўга ўседзець дома, усё роўна як нейкі сверб точыць. Характар такі. Яго не пераробіш. Баба Аўдоля лаялася, абяцала кінуць мяне, з'ехаць да дзяцей у горад, калі буду бадзяцца, як самы апошні валацуга, але ж неяк церпіць. Хто яе чакае ў тым горадзе? Тут яна гаспадыня, а там прыжывалка. Ды і дзе знойдзеш такога геройскага дзеда, як я? І рукі ў мяне растуць адкуль трэба. Плот загарадзіць - калі ласка, свінні дрот у лыч зацягнуць - няма праблем, «Мерседэс» завесці - і тут за мной не стане.

Закончылася, гэта, касавіца. Невялічкі перадых. Можна пахадзіць, свет паглядзець. Выцягнуў я з куфра свой рэчмяшок армейскі, паклаў у яго сала, хлеба, некалькі цыбулін, сцізорык, тое-сёе з адзежы, кітайскі ліхтарык на батарэйках і... калоду карт. Надумаў схадзіць да стрыечнай сястры ў Світалаўку. Дзеці ў яе разляцеліся па свеце, адна жыве, як старая вярба пры дарозе. Будзе госцю рада.

Баба на гэты раз не пярэчыла. Ведае, хоць кол на галаве чашы, але ад свайго не адступлюся. І пайшоў я. Іншы б аўтобуса чакаў, а я не такі, люблю сваім ходам. Урэшце, мне ж і за сотню толькі нядаўна пераваліла. Маладзён!

Не спяшаюся. Перастаўляю ногі памаленьку. Пагода ясная - ні хмурынкі. Спыніўся ля зенькаўскай ямы. Там хлапчукі гарадскія рыбу лавілі. Не клюе ў іх. Ат, ведама, блазнюкі! Я, канечне, давай парады даваць. Не слухаюць, падшыванцы, смяюцца: «На табе, дзед, вуду, - кажуць, - і злаві хоць печкура, тады паверым, што ты не мокрая алешына, а дуб мораны».

Эх, не люблю я, калі мой рыбацкі гонар зневажаюць. І хто? Смаркачы! Выбраў я вуду, выцягнуў з ракі ламачыну, набраў шыцікаў, папляваў на чарвяка і закінуў на шчасце... Торг паплавок - і паляцеў стралой па вадзе. Падсякаю. Ялец. А там другі, трэці. Плотка, акунь...

Я забыў, куды іду, чаго прыпыніўся на гэтай кладцы. Толькі паспяваю рыбу з кручка здымаць. Во захапіўся! Дзеці воч не зводзяць з мяне. Стараюся апраўдаць давер. Гэта няпраўда, што з гадамі кроў у жылах стыне. У мяне нібыта наадварот. Спяшаюся жыць. Хочацца і вас, унучкі, падгадаваць, і рыбу палавіць, і на паляванне схадзіць, пакуль Кашчавая самога не ўпалявала.

Агледзеўся, а ўжо сонца ўніз коціцца. Аддаў я дзецям вуды і рыбу, мяшок за плечы і - бягом.

Гадзіны дзве шыбаваў, а там сцішыў ход. Мінуў Сыманскі барок, выбраўся на поле. Праваруч насоўвалася чорная хмара. Спачатку здавалася маленькай, пасля вырасла і неўзабаве зацягнула ўсё неба. Я, вядома, прыбавіў ходу. Не дай бог, калі навальніца застане ў полі. Да ветранога закінутага млына заставалася кіламетры два. Там можна перачакаць навальніцу, а то і пераначаваць. Да таго ж жывот зводзіць, есці хочацца. Нішто так не падганяе чалавека, як страх і голад. (Не дай бог вам такіх падганятых.)

Хмара ўсё ніжэй і ніжэй. Бліскавіца. Гром. Іду подбегам. Вось і млын. Дровы ляжаць каля невялікай самадзельнай грубкі. Гэта ўжо ратунак. Вось толькі б трут не адсырэў. Дзе там - мокры, а трэскі крэсівам не запаліш, хоць лоб размалаці. Бачу, старая куфайка вісіць. Тут ужо, каласочкі-красачкі, павесялеў я. Нашчыпаў ваты, ляснуў крэменем і агонь выбіў. Там і дровы распаліў. Заскакала полымя ў грубцы, зазіхацела, асвятляючы вялізныя жорны, паліцы, засекі.

Найперш развесіў я адзежу сушыцца, намазаўся салам, каб не прастыць. (Вучыцеся, пакуль я жывы.) А там нанізаў астаткі на ражончык і сунуў у агонь. Смажанае сала з цыбуляй, хлеб. Якія лепшыя прысмакі патрэбны старому салдату?

Штаны і кашуля мокрыя, не нацягнеш на цела, а спаць хочацца. Прытаміўся, ды і дождж цурболіць, усё роўна як сон навявае. Падышоў я да засека, глянуў туды і павесялеў - там нейкае пер'е, вата, трантаў поўна. Не замерзну. Даў нырца я ў той засек і адразу ж заснуў.

Доўга спаў ці нядоўга, прачнуўся ад гаманы і бразгацення. Прыслухаўся. На стале, каля жорнаў, штосьці звякае, і хрыплыя галасы выкрыкваюць: «Туз!.. Кароль!.. Шасцёрка!.. Гы-гы, мая ўзяла!.. Тваё біта!!!»

Ясна, карцёжнікі высвятляюць адносіны. Добра, калі не разбойнікі з вялікай дарогі. Мусіць, пакуль я драмаў, яны сюды з'явіліся. Далікатныя, будзіць мяне не сталі, а можа, у цемры не заўважылі. Так ці гэтак, вырашыў я наўперад зірнуць, што за народ там. Ціхутка падняўся, глянуў праз шчыліну ўгару. Матка найсвентшая, уратуй і памілуй. Ледзь енк не сарваўся з губ. Чэрці! Такіх я не бачыў. Адзін, мабыць, галоўны: не меншы за добрага бугая. Галава, як свіная рашка, вочы савіныя, нос сіні, парэпаны - з добрую бручку, хвост метры два, капыты бычыныя, зубы жоўтыя, вострыя, рукі, быццам у гіганцкай малпы пазычыў, зарослыя шчаціннем, учэпістыя, з доўгімі кіпцюрамі. Дакранецца да цябе такая брыда хоць адным пальцам - і халэмус.

Другі з выгляду нагадваў казла - доўгая сівая барада, губы тоўстыя, вочкі маленькія, а хвост і капыты гадавалага бычка. Выгляд хоць і страшны, але не такі люты, як у першага. Напэўна, жартаўнік і махляр, бо ўсё зубы шчэрыць, па баках азіраецца. Відаць, сумленне не чыстае, усіх дурыць, вунь цэлую горку залатовак падгроб да сябе.

Трэці чорт маладзейшы. Вельмі падобны на другога, толькі меншы. Гатоў пабажыцца, што сын ці ўнук яго.

- Утрох не гульня, - зароў галоўны, - вы ў адну руку гуляеце з пляменнікам. Абжуліць мяне захацелі, ды я вас адным мезенцам укіну ў жорны і ў парашок змялю. Убачыце, дзе каза хвост носіць!

Дзіва, але сваякі не спалохаліся.

- Не сярдуй, Ваша Нізасць, - заекатаў тоненькім голасам сярэдні, - учацвярох яно, канечне, спадручней, вы маеце рацыю. А дзе ўзяць чацвёртага гульца? Намалюем? Наўкруг лес і поле. Ні людзей, ні анёлаў, ні Вашых пакорных слуг, Ваша Нізасць. Не верыце, то я гукну!

Чорт з казлінай барадой ускочыў на жорны і нема зароў:

- Ой, я-яй, ой, я-яй! Адгукніцеся!

Мне здалося, што млын закалыхаўся і паплыў, а жорны сталі круціцца. І тут мяне міжволі як нейкая сіла падштурхнула. Яшчэ рэха не сціхла, а я ўжо наперад ступіў.

- Гатоў сыграць з вамі ў карты, - кажу, - толькі цур-цура - не махляваць!

Сказаў так і здрыгануўся. Толькі цяпер дайшло, што я голы, увесь у пер'і, ваце, а галоўны чорт - сам Люцыпар, яго аднаго завуць Ваша Нізасць. Вырваў бы язык сам у сябе, ды позна, слова не верабей.

- Хто такі і як сюды трапіў? - загрымеў Люцыпар. - Пакажыся. Хачу бачыць!

Давялося падняцца па прыступках наверх.

- Глядзіце, - кажу, - лівень застаў у дарозе, вось і заначаваў тут, Ваша Нізасць.

І тут чэрці ўбачылі мяне. Ім аж мову адняло. Не дзіўна: пер'е прыліпла да свінога тлушчу, вата таксама, твар у сажы.

- Хто ты такі? - спытаў нарэшце Люцыпар.

- Праваслаўны, Ваша Нізасць. Не верыце, то магу перахрысціцца, а то і пацеры пачытаць...

- Маўчаць! Тут табе не царква, а млын закінуты, котлішча наша.

- Як загадаеце, Ваша Нізасць!

- Скажы, як зваць цябе, рызыкант?

- Завіце Манюкін. Так поп ахрысціў.

- Я цябе зараз так перахрышчу, што вочы на лоб палезуць. Не ўспамінай даўгагрывых, цярпець іх не магу...

- Як загадаеце.

- Ты часам Ачмуровічу не родзіч? - спытаў другі чорт. - Надта ж падобны на яго. З маленства мяне за нос водзіць.

- Стрыечны брат мой. Жулік. Мне таксама пыл у вочы пускае.

- Бачу, ты нармалёвы дзед, - засмяяўся Люцыпар, - трапіш у пекла - не прападзеш, прыстаўлю да катла са смалой. Вось табе дзесяць залатовак. Распіскі, што прадаў душу, не трэба. Бяры напавер, я - добры. Выйграеш - вернеш доўг.

Не хочацца гуляць з чарцямі ў карты, але дзе ты дзенешся - мусіш. Не да пацераў, калі хата гарыць. Трэба ж трапіць у такую бяду. Хто мог падумаць, што ўладар пекла каля Сыманскага барка пасяліўся? Даўно, мусіць, тут поп кадзілам махаў, раз чэрці лагаўё ўстроілі.

Эх, адзін раз Марку жэняць. Толькі не выйграць мне - карты ў калодзе нябось мечаныя. Не чакай дабра, спадар Манюкін, калі Бог ад нашых мясцін адвярнуўся і чэрці тут запраўляюць.

Селі гуляць. Я - насупраць Люцыпара, сваякі - адзін насупраць другога. Кожны паставіў у банк па дзве залатоўкі... Глянуў я ў карты, і ў грудзях пахаладзела. Хіба гэта карты? Каб горш, то і не трэба - адны малодкі. Бачу, і Яго Нізасць скрывілася. Няпруха. Тут хоць савой аб пень, хоць пнём аб саву. Каюк!

І другі раз я прадуў, і трэці. Калі так пойдзе, то прымусяць душу ў заклад ставіць. Што прыдумаць? Люцыпар таксама прайграе. Сваякі золата грабуць. Эх, было не было.

- Даруйце, Ваша Нізасць, - кажу, - мы з вамі ніколі не выйграем. Карты мечаныя. Сваякі ашукаюць нас. Ёсць у мяне з сабою нераспячатаная калода, дазвольце ўзяць яе.

- Дазваляю! - гыркнуў Люцыпар.

Сваякі замітусіліся, кінуліся ў спрэчку. Маўляў, на пераправе коней не мяняюць. Будзем гуляць як гулялі, старой калодай.

- Глядзіце самі, Ваша Нізасць, - падпускаю туману, - я не свае грошы прайграю, а вашы. Мне не шкода.

- Нясі тваю калоду, Манюкін! - зароў Люцыпар.

Я, канечне, рад старацца. Прынёс карты. Э-э, зусім па-іншаму пайшла гульня: то я залатоўкі падграбаю, то Люцыпар. Сваякі зусім галовы апусцілі. Злуюць, вядома, нервуюцца, а ў картах без вытрымкі ты нуль. Я ў Грамадзянскую вайну ўсіх ахвіцэраў абгульваў. Вытрымкі мне не пазычаць.

Пад раніцу добрую сотню залатовак выйграў, доўг аддаў Люцыпару. Думаю, гэта, дом двухпавярховы з цэглы пабудую, унукам машыны куплю. У санаторыю з бабай махнём.

На вачах пачало святлець. Чэрці нервуюцца, памылкі робяць, павышаюць стаўкі, прайграюць. А я ўсё падбіраю залатоўкі з партрэтамі цароў-амператараў. Во, пашэнціла. І раптам дзесьці далёка, пэўна ў Сыманчычах, певень азваўся. За ім другі. Чарцей як ветрам здзьмула. Былі - і няма ні Яго Нізасці, ні сваякоў. Хвокуснікі. Глядзь на стол, а там замест залатовак гарошыны казіныя. Свят, свят. Падхапіў я рэчмяшок і дай бог ногі з паганага котлішча, забыў нават адзежу забраць. Папёр у пер'і і ваце. Прападзі пропадам тыя залатоўкі і тая адзежа, добра, што галавой не налажыў.

 

Сушня

 

Я так напалохаўся, што вёрст сем бег ад таго чортавага млына без аглядкі. Людзі ад мяне шарахаліся, нешта крычалі, я не адказваў. Перапуд гнаў наперад. Усё здавалася, што вось-вось чэрці дагоняць, ужо рохкаюць за спіною па-свінячы: «Аддай залатоўкі, аддай!..»

Ногі прынеслі ў карчму. І адзін кубачак пярцоўкі перакуліў, і другі. Карчмар глядзіць на мяне, баіцца спытаць пра грошы. А я захмялеў, давай людзям пра чарцей і залатоўкі баяць. Слухаюць і рагочуць. Адзін нават параіў:

- Піць, дзеду, менш трэба, і чэрці не будуць блюзніцца!

Разумнік знайшоўся, каб піў я, як ён, то наўрад ці дажыў бы да ста вёсен.

Хтосьці заплаціў за мяне, нават чацвяртушку ў кішэню сунуў:

- Ідзі, дзеду, дадому, а то ў вар'яцкі дом забяруць. Ты глянь на сябе...

Падхапіўся я і папёр назад да млына. Гарэлка смеласці падбавіла. Адзежа была на месцы. Так-сяк пазрываў я з сябе пер'е, апрануўся і ходу назад - у Чурылава. Згары яна гарам, тая Світалаўка, іншым разам заскочу да сястры. Яшчэ адна такая ноч, і Манюкін ніколі не зманіць.

Іду, а вочы заплюшчваюцца: не спаў ноч ды і пярцоўка разбірае. Хоць стой, хоць падай. Але перасільваю сябе - іду. Ужо не ступаю, а клыгаю чортведама куды. Пералесак. Поле. А я ўсё перабіраю нагамі. Нарэшце ўбачыў нейкае гумно. Дзверы адчынены, вакол ні душы, толькі сосны махаюць галовамі.

«Нічога не здарыцца, калі прыкімару крыху...» - думаю сам сабе.

Зазірнуў у гумно. Пасярод яго стаіць пузаты стаяк, побач бярозавае палена. Наўкруг мялкі, часалкі, трапалкі. Сушня, вядома. Трасту тут ільняную сушаць, мнуць, трэплюць, чэшуць.

Памацаў я, гэта, стаяк - цёплы. Значыць, не так даўно людзі былі. Наўрад ці сюды нячысцікі нос пакажуць. Смела можна спаць.

Рашыў каля стаяка прымасціцца. Падаслаў пад сябе добры ахапак трасты, другім ахапкам накрыўся. Прамачыў горла пярцоўкай і як праваліўся. Прыснілася наша хата. Баба Аўдоля бліны пячэ, а Бельчык стараецца зазірнуць ёй у вочы. Ён не злодзей, як кот Міхась, без дазволу не ўхопіць блін з услона.

Баба памяняла дзве міскі рыбы на фунт свінога здору. Ён жоўценькі, пахкі: на цёплым бліне растае.

- Садзіся, гаспадарок, за стол, - ласкава запрашае старая, - бліны сёння ўдаліся, не прыліпаюць да скаварады. Бачыш, якія пульхныя, белыя. Маж здорам хутчэй, пакуль не астылі...

Бяру блін, кладу на талерку і мажу здорам. І раптам штосьці навалілася на мяне, прыціснула долу: ні прадыхнуць, ні голас падаць. Я працягнуў рукі, ухапіўся за нейкія доўгія валасы. Тузануў за іх. Дзікі енк, крык. Хтосьці ўчапіўся мне зубамі ў руку. Мігам прапалі астаткі сну. Я падскочыў як уджалены. Страшнае валасатае стварэнне ярасна кінулася на мяне. Яно драпала кіпцюрамі, кусала, біла па твары.

«Ведзьма! - здагадаўся я. - Хоча задушыць».

А яна ўжо хапіла аберуч за горла, паваліла мяне на спіну, і мы пакаціліся па зямлі.

«Э-э, праклятая, - думаю, - не на таго напала. Манюкін так табе не здасца».

Злаўчыўся я, ухапіў ведзьму за пэтлы, падхапіўся, заціснуў галаву між ног і давай лупцаваць. Яна стогне, енчыць, просіцца, а я ўсё лупцую - душу адводжу. Пасля кінуў яе і рвануў наўцёкі. Ведзьма можа і падмогу паклікаць.

Дзе дзецца, куды бегчы? У чыстым полі дагоніць, зашчыкоча, і папёр я ў сасняк. Імчаў так, што і рэчмяшок пасеяў, і чаравікі згубіў, а там старчма паляцеў у нейкую глыбокую яму.

Колькі ляжаў я там - не ведаю. Абудзіўся ад ляманту. Галасіла жанчына:

- А куды ж ты пайшоў ад мяне? А на каго ж ты, гаспадарочак, пакі-і-нуў мяне-е? Паглядзі, якая раніца прыго-ожая! Як хора-аша сонейка све-еціць! А табе ж там, у магілцы, цё-о-омна! Выйдзі да мяне, мой ро-одны!

Я, вядома, не вытрымаў, выйшаў.

- Чаго спаць не даеш, - кажу, - выеш, як па нябожчыку.

Сказаў так і асекся. Гэта ж суседка наша - Марфа Швэльцава. Мужа нядаўна пахавала, вось і ходзіць на могілкі - кліча. Глянула, бедная, на мяне і вочы закаціла. Губы пасінелі. Твар зялёны, бы салата ранняя. Тут не да смеху. Катурхаю кабету, вушы расціраю, не памагае. Тут я шась у кішэню - на месцы чацвяртушка. Разжаў зубы кабеце - уліў у рот некалькі кропель. Заварушылася. Не дай бог, пазнае, капцы мне. Людзі праходу не дадуць. Я, быццам рак, задам, задам і вільнуў убок. Неўзабаве на адзін чаравік наткнуўся, пасля на другі, а там і рэчмяшок знайшоў. Божа, на чурылаўскія могілкі трапіў, дзвесце метраў да хаты не дайшоў. Звар'яцець можна.

Ступіў за агароджу, агледзеўся, нікога. Як пабіты сабака, паплёўся дадому. Чакушку з недапітай пярцоўкай выкінуў па дарозе. Каб не смярдзела.

Баба накарміла, напаіла малаком і давай навінамі частаваць:

- Валька Жырмонская заходзіла, скардзілася на людзей нашых. Спіну паказвала - уся спаласавана. У сушню прыйшла яна пераначаваць, а нейкі злыдзень увабраў яе, нябогу, збіў на горкі яблык. Плача. Кажа: нікому нічога кепскага не зрабіла...

У мяне ад такой навіны аж блін папярок горла стаў. Гэта ж трэба: жабрачку за ведзьму прыняў. Знябожаная Валька - сірата, ходзіць па хатах, Хрыста радзі просіць хлеба, яек. Усе яе шкадуюць, даюць, толькі начаваць не пускаюць: вошай баяцца, бо іх у Валькі множ. Начуе, дзе давядзецца: у стозе сена, у той жа сушні каля могілак. Дык вось з якою ведзьмай біўся я. Пэўна, Люцыпар пажартаваў, пакрыўдзіўся за пройгрыш карцёжны.

 

Белы певень

 

Дзеду няўрымсціцца. Раней, бывала, баба Аўдоля не дабудзіцца, цяпер жа падымаецца з пасцелі раней, чымсьці наш рабы певень у куратніку. Баба жартуе, маўляў, дзеда блохі ганяюць. На самай справе вінаваты «Опель-Мерседэс», які наш сусед-разумнік (ажно дзевяць класаў скончыў) назваў «Антылопай ГНУ». Дзед, вядома, пакрыўдзіўся на ўсякі выпадак, хоць не ведае, што такое Антылопа, а тым больш ГНУ. Ды і хто ведае, апрача вучанага суседа? Калі возіць на «Волзе» старшыню калгаса, то, мусіць, думае, што на ім свет клінам сышоўся. Нядаўна ледзь у слуп не ўрэзаўся. Яздок, называецца. Правільна яму дзед сказаў: «Табе толькі на казе ездзіць!»

З трэцяй перадачай наш Манюкін ужо разабраўся, цяпер чацвёртая заядае, вось і кусаюць яго гэтыя самыя блохі, пра якія бабуля казала. Але і на трох перадачах стары гойсае не горш, чым сусед на чатырох. Раней толькі да сушні даязджаў, цяпер ажно за тры кіламетры выбіраецца. Нядаўна дапяў да Зенькаўскага возера. Калі так пойдзе, то і да Ўзды дабярэцца. А гэта вам не фунт гароху - восем вёрст.

Шкада, але дзед нават нас з Алёнкаю да Анты... даруйце, «Мерседэса» не падпускае. Я не злую, крый божа, старыя ўсе ўласнікі. Паслухаеш, дык і певень дзедаў, і сабака яго, і нават баба Аўдоля яго... Кім тады яна нам з Алёнкай даводзіцца? Цёткай?

Мне здаецца, дзеда яшчэ можна перавыхаваць. Не такі ўжо і стары ён. Вунь у Бібліі напісана (баба чытала), што людзі сотні гадоў жылі. Толькі праз 930 гадоў памёр Адам. Па гэтых мерках дзед маладзей за мяне, Гараську.

Мы з Алёнай штодня чакаем з нецярпеннем, пакуль сонца дасягне зеніту і дзеду нарэшце надакучыць машына, захочацца пасядзець у цяньку пад грушай.

- Дзеду, хадзі сюды, нешта пакажам! - крычым з Алёнкай.

Дзед зачыняе капот. Назнарок моцна грукае, каб баба пачула, хай ведае, што ён не вудзіць акунёў, а шчыруе. Пасля мые рукі і нетаропка ідзе да нас пад грушу.

- Я крэмень знайшла! - хваліцца Алёнка. - У нас на полі, каля гаража. Глядзі, які сіні, а пражылкі белыя.

Дзед круціць крэмень у руках, падносіць бліжэй да вачэй, нюхае, хоць, вядома, камень не пахне. Туману Манюкін падпускае.

- Што твой, унучка, крэмень, - кажа нарэшце, - імі ўсё поле ўсеяна, а я вось пад гэтай грушай знайшоў калісьці, хе-хе-хе... угадайце што...

- Золата!

- Серабро!

- Не гадайце, усё роўна не ўгадаеце. Так і быць - раскажу. Толькі вось закуру, бо пад лапаткай смокча. Паўдня, лічы, не курыў, каля машыны поўзаў.

Мы не зводзім з дзеда вачэй. Круцімся. Не можам на месцы ўсядзець, усё роўна як тыя дзедавы блохі на нас перакінуліся. Пэўна, заразная хвароба гэтая няўрымслівасць. Відаць, нам у спадчыну дасталася.

- Здарылася гэта даўнавата, - пачынае дзед, - калі яшчэ наша Ўздзянка цякла па старым рэчышчы. Надумаў я, мае вы каласочкі-красачкі, пайсці на рыбалку раніцай. Накапаў звечара чарвей у бярозавую каробачку, прысыпаў іх зямлёй. Праверыў вуды. Карацей, падрыхтаваўся.

Падняўся, само сабой, да ўсходу сонца, апрануўся і пашыбаваў пад Карпея. Там на рэчцы глыбокая яма, вялізныя акуні вадзіліся.

Вёска яшчэ спала. Добра не развіднела. Толькі на ўсходзе неба крыху паружавела. Адразу вершык са школьнай чытанкі ўспомніў:

 

На ўсходзе неба грае пераліўным блескам,

Сыпле золата над гаем і над пералескам.

 

Будзе табе, Манюкін, думаю, і бляск, і золата, а пакуль не развіднела - спяшайся. І я спяшаўся. Каля Хахлушчынай дзічкі-векавухі я застыў як укапаны. Біліся два пеўні. Спрэс чырвоны і белы. Гатоў пабажыцца: такіх пеўняў не сустракаў ніколі. Абодва даўганогія, цыбатыя, быццам у бусла тыя ногі пазычылі, грабяні вялізныя, вочы... чала-ве-чыя.

Чырвоны певень быў колеру полымя, пер'е пералівалася барвовымі фарбамі ўсіх адценняў. Гэтыя адценні штохвілінна мяняліся: то святлелі, станавіліся залаціста-жоўтымі, то бранзавелі, як медзь. Ягоная кручкаватая дзюба нагадвала хутчэй дзюбу каршуна. І быў ён у сваім гневе наўздзіў страшным. Вочы гарэлі нянавісцю. Не стаміўся, падскокваў высока, лупіў свайго ворага тоўстымі крыламі, каршуковай дзюбай цэліў у галаву, стараючыся дзеўбануць у вока.

Белы певень, як мне здалося, быў куды слабейшым. Я прыняў бы яго за звычайнага пеўня, каб не бусліныя ногі, блакітны грэбень і тужліва-самотныя вялікія вочы.

Пэўна, белы певень зусім абяссілеў, з грэбеня яго капала кроў. Яна сцякала па белых крылах, шыі. Скакаў ён неяк запаволена, не нападаў, а толькі абараняўся. Здавалася, белы певень выгадваў час, раз-пораз зіркаючы на ўсход, за рэчку. Можа, спадзяваўся на світанак. Развіднее - і ён уратуецца.

Чырвоны певень спяшаўся расправіцца са сваім сапернікам. Усё мацней і мацней лупіў белага крыламі, малаціў дзюбай. Скасавурыў на мяне вока - не спалохаўся, нібы чалавек для яго пустое месца.

Не спадабалася мне гэтая пагарда, ды і не люблю, калі дужы слабога крыўдзіць. Досыць, думаю, варон лічыць. Пара дзейнічаць.

Схапіў я чырвонага пеўня за доўгі хвост і шыбануў на дзічку. З яго аж пер'е пасыпалася. Думаў, правучыў-такі, адвяжацца ад белага. Дзе там! Як апантаны, кінуўся ўжо на мяне: махае крыламі, лапоча, дзяўбецца. Тут ужо сапраўдная злосць апанавала. Дзед Манюкін табе не які-небудзь Парфен Катлубовіч, каб пеўню паддацца. Адскочыў я назад і давай нахабніка хвастаць вудзільнам: «Вось табе, чарцяка, вось - зламалася ў коле вось!»

І тут, як у вершы, сонца золатам сыпанула. Мой пяюн стаў на вачах меншаць і раптам знік, нібы скрозь зямлю праваліўся. Глядзь я: белага таксама не відаць. Ну і ну, вечна траплю ў нейкую недарэчную гісторыю. Можа, і не было тых пеўняў - прыблюзнілася.

Рыбачыць расхацелася. Перахрысціўся я і назад павярнуў. Бабе ні слова не сказаў. Моду ўзяла мяне на смех падымаць. Старая пачапельня дражніцца, на «вы» называе:

- Сёння вы з паштальёнкай на вуліцы размаўлялі, яна вам часам ад стрыечнага брата Радзівіла тэлеграфму не прынесла?

- Яснавяльможны князь, - кажу абыякава, - тры дні як вылецеў з Лёндана. У папуасаў зараз гасцюе, а там астравы, з поштай кепска.

Даўся бабе ў знакі гэты Радзівіл. Хоча тэлеграму ўбачыць, што ж - некалі ўбачыць.

А час ішоў. Я ўжо забыўся на той выпадак з пеўнем. Сяджу неяк раз каля расчыненага акна, сетку вяжу. Мільгае ў руках пруток, з'яўляюцца ўсё новыя і новыя вочкі. Думы-помыслы мае далёка ад сеткі і рыбы. Вясна на дварэ, праз дзень-два бульбу саджаць, а насенне кволае. Летась неўраджай быў, картоплі-карміліцы сабралі мала, ды і тая дробная. От дзіва, вырадзіўся яе гатунак. Штогод саджалі бульбу на адным і тым жа месцы, адзін і той жа сорт. Нават яблыкі і грушы выраджаюцца, а тут бульба. Спяць у шапку вучоныя ў тых Самахвалавічах ці ў карты гуляюць.

Заплюшчыў, гэта, вочы, уявіў бульбяное поле, блакітныя, белыя, ружовыя кветкі. Цвіце бульба. Эх, каласочкі-красачкі, гэтак наша шчасце квітнее.

- Вур-вур! - чую.

Расплюшчыў вочы. На падаконніку вуркуе голуб. Прыгожы, вялікі турман чыстай вады. Белы як снег. Жыццё пражыў, а такой прыўкраснай птушкі не бачыў. Дзюбка маленькая, крылы моцныя, ножкі тоненькія - не хадзіць птушка прывыкла - лятаць.

Зіркнуў голуб на мяне і паляцеў да грушы. Сеў ля яе і давай лапкамі зямлю грэбаць, як звычайная курыца. Дзіва, дый годзе. Не разумею, чаго птушка хоча... Ды голуб зноў прыляцеў на падаконнік, бліснуў вочкамі і скіраваў пад грушу.

Мне, як вядома, розуму не пазычаць. Іншы б не здагадаўся, на што намякае птушка, я ж адразу скумекаў: не проста так голуб грабецца. Выскачыў з хаты, схапіў рыдлёўку і давай шчыраваць каля грушы. Праз паўгадзіны выкапаў вялізны чыгун. Узрадаваўся, аж сэрца ёкнула. Нябось золата ці серабро. Зняў з чыгунка накрыўку, а там... бульба. Белая. Шкарлупінне тоненькае. Памыў такую, і абіраць не трэба. Клубні не надта каб вялікія - з курынае яйцо. Прараслі. Кожны пусціў сем-восем расткоў. Сама садзіць. Рашыў не цягнуць ката за хвост.

У мяне на полі, за гаражом, ёсць доследная дзяляначка. Мая, манюкінская. Доследы там праводжу. Спрабую, напрыклад, бульбу з капустай парадніць, хачу, каб у зямлі раслі клубні, а наверсе капуста. Не атрымліваецца з мяне Мічурына, але я не здаюся. Баба адраклася ад гэтай дзялянкі. Так што тры соткі зямлі, можна сказаць, мае прыватныя. Грады ў мяне на іх заўсёды ўгноены, ускапаны.

«Дай, - думаю, - гэтую самую бульбу пасаджу на доследным участку...»

Узяў я сцізорык і кожную картоплю разрэзаў на некалькі частак. Расткоў хапае, так што павінна ўзысці бульбачка.

Паўдня шчыраваў я на агародзе. Бабуля клікала абедаць - не пайшоў.

- А Манюкін стары ачумеў, - смяяліся суседкі каля студні, - яшчэ авёс не пасеялі, а ён ужо бульбу саджае. - Дажыві і ты да ста гадоў - гарох пражаны, ха-ха-ха, будзеш сеяць...

Хай смяюцца, абы не плакалі. Такі ўжо мой лёс: смяшыць людзей, каб і ў горы з іх воч не каціліся слёзы-гарошыны. А Манюкіну горш не будзе: людская радасць - яго радасць. Вось так, каласочкі-красачкі.

Пасадзіў я бульбу. Стаміўся, быццам гектар канюшыны скасіў. Лёг спаць не павячэраўшы. Прысніўся мне белы голуб, чыгун з бульбай. І ў сне гадаў, хто закапаў гэты чыгун пад грушу-дзічку, чаму турман так настойліва запрашаў мяне капаць пад грушай.

Назаўтра, ледзь прачнуўся, пабег на сваё поле. Глянуў - і аж прысеў ад нечаканкі: бульба не толькі прарасла з зямлі, а ўжо кусцілася. Я хутчэй дахаты, схапіў у варыўні матыгу і давай акучваць кусты. Не разгінаў сваёй старэчай спіны, пакуль не скончыў абсыпаць кожны кусцік. Можа, і дзівак Манюкін, як баба Аўдоля кажа, але калі ён ужо ўпрогся-ўнурыўся ў работу, то яго ад яе за вушы не адцягнеш.

Праз дзень бульба... цвіла. Поле было белым ад кветак, быццам снег выпаў на мой маленькі ўчастак. Суседкі прыкусілі языкі, толькі галовамі круцілі: маўляў, нешта тут нячыстае.

Мяне таксама тачыў чарвяк сумнення. Кожнай гародніне свой час. Ды, пэўна, рана радавацца. Куранят восенню лічаць. Невядома яшчэ, які ўраджай будзе.

За два дні бульба адцвіла, а яшчэ праз два дні бацвінне пачало жухнуць.

- Пайдзём, баба, - кажу Аўдолі, - ураджай здымаць. Адзін баюся!

Узялі мы кошык лазовы, рыдлёўку. Трэба ж, суседкі высачылі. Рукі ў бокі, пацвельваюцца, ім весела:

- Малайчына, дзед, за тыдзень бульбу вырасціў. Стогадовыя - яны хітрыя - ім трэба спяшацца, няма калі чакаць...

Баба не змоўчала, ляпнула рукамі па кумпяках, шпурнула кош і кінулася з кулакамі да тых разумніц. Яны, вядома, не чакалі ад рахманай Аўдолі такога імпэту і ганебна адступілі. Мая баба яшчэ доўга задаволена бурчэла, кідаючы раз-пораз пераможныя позіркі ў бок студні.

Я выбраў самы маленькі корч. Капнуў. О, святая Дзева Марыя, бульбіны пад тым карчом з дзіцячую галаву. Адна, другая, пятая... дзесятая. Ці не пустыя ўсярэдзіне? Распалавініў сцізорыкам - чысты крухмал.

Тыдні два шчыравалі мы з бабай на тых трох сотках. Уся бульба ў варыўню не памясцілася, раздавалі суседзям на насенне. Я не злаваў на кабет за іх кепікі, адразу адпусціўся, а бабу Аўдолю яны не раз перапрошвалі, усё не магла старая дараваць, што нагадалі пра яе ўзрост.

Пасля дакопак спаў я тры дні і тры ночы. І кожную ноч сніўся мне белы певень, той самы, якога выратаваў я ад смерці. Стаяў ён на адной назе і падміргваў мне: «Ну як, дзед, бульбачка, урадзіла? Не шкадуеш, што рыбалку прапусціў?» - «Дзякуй, Пеця, кажу, не шкадую!»

І пазней ужо здагадаўся я: дык вось гэта хто ў голуба перакінуўся. Хочаце верце, хочаце не верце, а ўсё так было.

 

Красналюдак

 

Было гэта, казельчыкі-верабейчыкі, у сярэдзіне жніўня. З бульбай (дзякуй беламу пеўню) мы не мелі ніякай марокі. Па тры ўраджаі за год збіралі. Як на дражджах расла. Вучоныя з інстытута прыязджалі. Дзівіліся. Хіталі галовамі. Усё прасілі, каб паведаў ім, як вывеў такі хвайны гатунак. Шмат захацелі. Скажы ім, дык яшчэ папросяць пеўня белага злавіць і ў інстытут ім прывезці. Паслала ж баба дзеда па залатую рыбку для паслуг.

Бульба бульбай, але і без жыта ў гаспадарцы ні туды ні сюды. Што селяніну трэба? Міска капусты і хлеба луста. А мы ўжо з бабай каторы год без хлеба сядзелі. Да Каляд яно хапала, а там хоць торбу ў рукі і разам з жабракамі спявай на хлеб.

І летась хадзіў я па полі чарней за чорную хмару, і сёлета. Жыта рэдкае. Колас ад коласа - не чуваць голаса. Больш пасеялі, чым збяром. Ні збожжа, ні саломы, каб гавяду падаслаць ці хлеў накрыць. Быццам і зямля неблагая, і гною не пашкадавалі, а ўраджай - адной мышы на зуб.

Так падумаў я па дарозе ў лес. Ці варта казаць: настрой хоць падай хоць стой. Адным словам - паганы. Не па сваёй волі ў лес ішоў - баба выправіла. Недзе прачула, што апенькі высыпалі. Маўляў, процьма іх, хоць касой касі, людзі не дрэмлюць, і косяць, і носяць.

Дала мне старая вялізны, як сяннік, зрэбны мяшок, наказала: «Пакуль не назбіраеш поўны - дамоў не вяртайся!» І ўжо на вуліцы дагнала (дзякуй - успомніла!), сунула ў кошык кавалачак сала, агурок, некалькі вараных бульбін. Пашкадавала кошка мыш. Хоцькі-няхоцькі, а давялося ісці. Калі чэсна, то апенька зімой даражэй, чым летам баравік. Заправіш цыбулькай і смятанай, чыгунок бульбы гарачай на стол і ясі, аж нос упрысядкі ходзіць. Так што я асабліва не ўпіраўся: тыя апенькі нядоўга растуць, мо з тыдзень. Спознішся - не дагоніш.

Люблю я лес, каласочкі-красачкі. Ён нас, сялян, корміць, апранае, абувае, сагравае. У лесе знойдзеш і грыб, і суніцу, і чарніцу, і маліну, і дровы для печы, і лыка для лапця.

Мабыць, я ў кашулі нарадзіўся. Толькі зайшоў у лес, прайшоў знаёмай сцяжынкай з паўвярсты, метраў сотню просекай, як нарваўся на апенькі. Раслі яны на паляне, дзе гадоў пяць назад высечка была. Шмат пнёў пакінулі пасля сябе лесарубы - і на кожным пні сядзелі сотні апенек. Усе чысценькія, крамяныя. Бялюткія, спрэс рабаціннем абсыпаныя. Завіхаюся. Зрэзваю толькі шапачкі. Не дай бог, яшчэ адзін грыбнік наткнецца на маю паляну, і цю-цю, Манюкін, давядзецца дзяліцца, лес не твая вотчына. Мяркую, сам спраўлюся, без памагатых. Рэжу і напяваю:

 

Пайшоў дзед па грыбы,

Баба - па апенькі.

Знайшоў дзед тры рублі,

Баба - ні капейкі.

 

Трошкі не так яно, але, як той казаў, слова з песні не выкінеш. Спяшаюся. Сама ў смак увайшоў. Увачавідкі бабін мяшок нарэзаў. Высыпаў апенькі пад бярозу, галінкамі кучу накрыў, прыкмеціў месца. Пасля на ровары падскочу - забяру, было б што забіраць.

Шчырую, не разгінаючы спіны. Такая ўжо доля беларуса - век горбіцца. Гультаі, як вядома, доўга не жывуць. Не голад і хвароба іх точаць, а нэндза. Яна і цягне абібока ў магілу. Быццам і не піхае яго туды ніхто. Чалавек не пчала, што выкідвае трутня з вулля. Ён спагадлівы. Адзін сем паноў-трутняў корміць, лечыць ды яшчэ першы кланяецца ім пры сустрэчы, каб хвост не прышчамілі.

Відаць, старэю, бо зноў у хвіласофію пацягнула, лёгкі на язык стаў. Так ці гэтак, але нарэзаў яшчэ два мяшкі апенек.

«Хопіць, - камандую сам сабе, - цяпер хай баба сваю песню спяе. Дні тры перабіраць ёй гэтыя апенькі, пацець пры чыгунах, працэджваць, саліць, адным словам, даводзіць да ладу».

Сеў на пянёк, расправіў плечы. Задумаўся. Няўжо чалавек на зямлі госць? Няўжо праз год, два, хай дзесяць, не ўбачу, як гутараць з хмарамі дубы, перамаўляюцца між сабою рыпам-звонам меднастволыя сосны, хваляцца белымі спадніцамі бярозы-паненкі, трымцяць лістотаю асіны і нясуць сваю ношку, як і чалавек, рыжыя мурашы-рабацягі?

Выцягнуў з кішэні свой сціплы абед, сама падсілкавацца, а то сіл не хопіць з пня ўстаць. Толькі, гэта, убрыкні вас качкі, паднёс я бульбіну да рота, пачуў крык. Ці то сава залямантавала, ці то падалося, бо чаго той саве днём горла драць. Наструніў вушы. Зноў хтосьці голас падаў.

- Ратуйце! Ратуйце! - разабраў словы.

Яснае дзела - чалавек трапіў у бяду.

Я хуценька падхапіўся з пня і вобмегам кінуўся на той голас.

- Ратуйце! Ратуйце! - неслася здалёк.

- ...туйце, туйце, - паўтарала рэха.

Прадзіраўся я скрозь кусты, паваленыя дрэвы, буралом, густую крапіву. Голас небаракі то слабеў, то мацнеў і, як мне здалося, перайшоў на енк.

І тут з-пад трухлявага пня, брахнуўшы, як сабака, выкацілася аблезлая ліса. Злосна зіркнула на мяне і ў два мігі знікла ў гушчары. Я ж зачапіўся за пень і пляснуўся тварам у гразь. Падняўся. Зачарпнуў прыгаршчы вады з лужыны, прамыў вочы.

- Памажы, чалавеча! - пачулася зусім побач.

Глядзь - чалавечак пад нагамі. Маленькі, ледзь ад зямлі адрос, з-пад капелюша не відаць. А капялюш у яго хфайны - у кветкі. Апрануты ў чырвоны каптанчык. Штаны на ім беленькія - з тонкай ільняной пражы. Маленькія ножкі абуты ў лыкавыя лапці. Нос ёмкі, востры, як у дзятла. Сам чалавечак лахматы, а барада сівая - па калена. Вось з-за гэтай барады чалавечак і трапіў у бяду. Яна прыліпла наўкруг да смаліс тай сасны.

- Ці не Красналюдак ты? - пытаю.

- Ты мяне напаі, накармі, а пасля распытвай! - кажа чалавечак.

Ого, якія мы такія, крукам носа не дастаць. Фанабэрымся!

- А ты не ветлівы, - кажу, - дзякуй Богу, што на Манюкіна трапіў, а так бы паскакаў дроздзіка.

Ледзь адарваў я бараду ад сасны. Здаецца, каб і хацеў так прыклеіць яе да дрэва, то не змог бы. Навошта смешны чалавечак бегаў вакол гэтай хвоі?

- Ліса за мною ганялася - уцякаў! - усё роўна як прачытаў мае думкі Красналюдак.

- Гайда, - кажу, - на паляну! Накармлю цябе. Даруй, але напаіць не магу, самога смага мучыць, а баба не дала з сабой малака. Забылася, ведама, старая.

- Соку бярозавага не хочаш? - бліснуў хітрымі вочкамі-вугалькамі Красналюдак. Ён ужо павесялеў, слёзы на вачах высахлі.

«Вось дзе характар, - думаю, - пяць хвілін таму назад ліса ледзь нос не адкусіла, а ўжо кепікі строіць: хоча напрыканцы лета напаіць бярозавікам».

Барадаты чалавечак і вокам не маргнуў, прашаптаў нешта, ляснуў у далоні, і ў нас у руках умомант з'явіліся конаўкі з бярозавай кары. У мяне - вялікая, у лесавічка - маленькая. Паднёс я сваю да губ - бярозавік. Свежы, салодкі, быццам толькі што спушчаны. Выпіў да дна - пралескі вакол цвітуць, салаўі спяваюць, а цэлы птушыны аркестр памагае ім: свішча, цвірчыць, выцінае на ўсе галасы і падгалоскі. Дальбог, май. Я аж вочы заплюшчыў. Расплюшчыў - жоўтая лістота, цішыня. Лесавічок побач стаіць, робіць выгляд, хітрэц, што нічога не здарылася: усміхаецца і трасе барадою.

- Дзякуй, лясны чалавечак, за вясну, - кажу, - яна ў мяне сто першай была. Усміхнулася, красная, падражнілася і знікла.

Прыйшлі мы на паляну, пачаставаў я Красналюдка салам, бульбай, агурком. Ён пана з сябе не строіў, усяго пакрысе адведаў. Выцер рукавом губы, падзячыў.

- Скажы, дзеду, - спытаў пасля, - а чаму ў цябе хлеба няма? Я чуў, што вялікія людзі любяць хлеб.

Тут я, каласочкі-красачкі, і падзяліўся з Красналюдкам сваім горам.

- Будзе ў цябе жыта, - захітаў носам лесавічок, - толькі вочы заплюшчы. Люблю я сюрпрызы і хвокусы розныя.

Затуліў я далонямі вочы. Чую, нешта шэпча мой Красналюдак. Чую, а слоў разабраць не магу: бу-бу-бу, гу-гу-гу... і тут шум, быццам вецер штосьці гайдае-калыша. Глянуў, о Божа, ні дрэў, ні паляны: густое залацістае жыта наўкол, як вокам кінуць. Колас з коласам вядзе гутарку. Сарваў я адзін - сто зярнят налічыў, і кожнае зернетка цвёрдае, важкае. Мне як вочы затуманіла. Давай я похапкам тыя каласы рваць, піхаць у кішэні, за пазуху.

- Не трэба, дзеду! - нібы з-пад зямлі пачуў я голас Красналюдка. - Ты мне памог, і я табе памагу.

Пляснуў ён у далоні, і нябачная рука мігам зжала ўсё жыта, у снапы звязала, а снапы ў мэндлікі паставіла. Яшчэ міг - і перад намі як з неба спусцілася долу падвода, запрэжаная парай сытых коней. Не паспеў я і слова сказаць, як хтосьці, наўздзіў дужы і спрытны, ускінуў мэндлікі на воз, уціснуў рублём, падсадзіў мяне ўгару, даў лейцы ў рукі.

- Шчаслівай дарогі, спадар Манюкін! - схіліў галаву мой Красналюдак.

Прыехаў. Баба на вуліцы сустракае.

- Малайчына, - кажа, - твае апенькі ўжо дома. Ніхто з суседзяў гэтулькі не нарэзаў.

У мяне вочы на лоб палезлі: я ж забыўся на тыя апенькі.

- Куды жыта везці? - пытаю.

- Дзе ты сцібрыў яго? - пытае старая. - Хутчэй назад вязі - у турму пасадзяць.

Ледзь супакоіў дурніцу. Ат, ведама, баба, усё на свой капыл мерае.

Завезлі мы жыта ў гумно. Выпраг я коней. Думаў, у лес пабягуць, а яны і не падумалі. У хлеў пайшлі. Падсыпаў ім аўса, напаіў. Трасуць грывамі, галовамі ківаюць, усе роўна як дзячаць.

Баба глядзіць на мяне, як на вар'ята, што падстаўляе галаву пад абух, і пальцам ля скроні круціць, маўляў, выжыў з розуму, чужых коней прысвоіў. Не на дабро гэта. Распытваць баіцца, я не з тых, каму бабы рогі падпілоўваюць. Няўрокам кажучы, магу і голас павысіць, а ён у Манюкіна ого-го-о - гудок перакрычу.

Тры месяцы малацілі мы тое жыта. Па старынцы - цапамі. І на хлеб хапіла, і на насенне. А саломы колькі! Цяпер ужо нам Бог бацька: не ведаем, што такое кепскі ўраджай, ат, ведама, якое семя - такое племя. А насенне ў нас цудоўнае!

Дажынкі для нас са старой - найвялікшае свята. Баба Аўдоля рашчыняе дзежку цеста, а як падыдзе яно, ставіць на кляновых лістах у добра напаленую печ. Дастае з яе кожны раз духмяныя боханы. Уплятаю лусту з сырадоем і ўспамінаю добрага лесавічка. Маленькі ён, кату па пяту, а душа ў яго шчодрая, сэрца вялікае.

Вас, каласочкі-красачкі, пэўна, коні цікавяць. Памятаеце цыганскага белага жарабца? Шалёны быў, быстраногі. У плуг яго ні просьбай, ні пугай не зацягнеш: занадта гордым і дзікім вырас. На такім толькі на вайну ехаць. Ох і гарцаваў бы пад гетманам Астрожскім. У мяне ж мірная натура: ваюю толькі з бабай у карты. Вось і прадаў я белага непакору. Цяпер ён у Менску на іпадроме прызы бярэ.

Неяк ездзіў я ў сталіцу на сход ветэранаў вайны, запрасілі як знакамітага партызана. Зазяваўся, гледзячы на дамы-гмахі, сцібрылі насоўку, у якую бабуля грошы завязала. Адзін чырвонец (о, я хітры!) застаўся, бо хаваў яго на ўсякі выпадак за пазухай.

«Заесць баба, жыўцом на неба адправіць», - думаю. І пайшоў я з той дзесяткай на іпадром, а раптам пашанцуе.

Прыгледзеўся я да коней. Усе сытыя, спраўныя. І што гэта? Мой конь-агонь сярод іх. Гэта ж трэба, каб ты не даждаў, - сустрэліся. Закрычаў я, а ён у адказ павярнуў галаву ў мой бок ды як заржаў... Пазнаў-такі былога гаспадара.

Паставіў я на цыганскага жарабца апошнія грошы. Смяяліся з мяне, крычалі: «На гарбатага ставіш, дзед!» Ды смяецца той, хто смяецца апошнім. Быццам віхор пранёсся па стадыёне мой белы жарабец. Укралі ў мяне сто рублёў, а выйграў я тысячу.

А коні Красналюдка ажно трыццаць тры гады ў мяне жылі. Рахманыя, працавітыя. Толькі вось у лес на іх я ніколі не ездзіў, баяўся - уцякуць ці лесавічок назад свой падарунак забярэ.

 

Царскі кужаль

 

Што ні народ, то свае строі. Які ж гэта мексіканец без самбрэра, паўночнаамерыканскі індзеец без макасін, туркменка без паранджы, а сусед-украінец без кашулі-вышыванкі? Гэта наш брат-беларус усё роўна як саромеецца сваіх строяў. Мне няма чаго саромецца, я - стары чалавек і нейлонаў-шмайлонаў не прызнаю. Апранаю зімой кажух авечы, восенню світку-саматканку. Ёсць на свята боты казловыя, на рыбалку хаджу ў лапцях. Кашуля і штаны ў мяне льняныя. Баба і выткала, і пашыла. На будзень - з грубай пражы, на свята - з тонкай. Нябось, каласочкі-красачкі, вы бачылі на мне вышываную кашулю? Бялей за снег яна, а які арнамент: тут ці не ўсе кветкі зямлі беларускай. Паясы да той кашулі - ого-го! Хоць і язык у бабы Аўдолі без касці, але і майстрыха яна дай божа.

Я і цяпер ніштаваты мужчына, а хлопцам быў зух. Дзяўчаты біліся з-за мяне, адна ледзь не ўтапілася, калі пацалаваў яе сяброўку. І трэба ж, упадабаў бабулю вашу. Глянуў на яе вышыванкі - воч не змог адвесці. Валошкі ў жыце. Луг квітнеючы. Нізка схілілася над вадой вярба...

Быў я вольны казак, а стаў пагляд дзявочы лавіць, яе капрызам патураць. Гляджу на дзяўчыну, а бачу перад сабою яе вышыванкі. Слепіць прыгажосць, вочы адбірае.

Не пражыць беларусу без лёну. Заморскія транты не заменяць ільнянога адзення. І алей з лёну па мне дык куды смачней за аліўкавае масла. Пакрышыш у тыя ж апенькі цыбулі, заправіш іх алеем і на іншую страву не глянеш, пакуль не апарожніш міску.

Эх, казельчыкі-верабейчыкі, на бзік звялі лён. Ні калгасы, ні фермеры амаль не сеюць. Ат, ведама, лянок клопат любіць. Памятаеце песню:

 

Ох, і сеяла Ўльяніца лянок,

Ох, і сеяла Іванаўна лянок,

Залацісты кужалёк.

 

Палола Ўльяніца лянок, церабіла, часала, прала, палатно ткала, бяліла, кашулі шыла. Дзе ж ты цяпер знойдзеш такую Ўльяніцу? Па сённяшніх Ульяніцах трын-трава не расці. Не думайце, каласочкі-красачкі, нібыта дзед Манюкін не з той нагі ўстаў, таму і завёў катрынку. Гульма гуляючы, не нажывеш дабра. Не лынды біць і язык мазоліць трэба, а на полі шчыраваць: жыта лашчыць у жмені, каб хутчэй прарасло, бульбачку даглядаць-песціць, лянок любіць, як Ульяніца. Жыта, бульбу і лянок Бог даў беларусу на радасць. Даражыць імі трэба.

Так думаў-разважаў я, пасучы кароў на Пажарніцы. Вы ведаеце яе - гэта вялікі квяцісты луг за Вэньскай дарогай. Хай не паэт я, а гатоў спяваць гімн Пажарніцы, як спявае вясной жаўрук. На гэтым лузе вочы сумежваю, каб красы самотнай не сурочыць. Бледна-залаты прамень лашчыць твар. Цішыня. І раптам далёка-далёка чую дрыготкі звон. Ён паціху расце, набліжаецца, і ўжо звіняць пераліўныя званочкі. Што гэта? Расплюшчыў вочы - карэта. Па лузе, край поля крылатыя коні імчаць шыкоўную жанчыну ў дымнай сукенцы. У руках жанчыны тонкія ніці. Сыпане іх на лазовы куст - і ўжо не ніці - срэбраную павуціну гайдае лёгкі вецярок. Павуціна на кустах, на кветках. Ці не сама гэта спадарыня-восень выехала на прагулку?

Званочкі звіняць-заліваюцца ўтомна-шчымлівым звонам. Агністыя коні лятуць, не разбіраючы дарогі. Так і да бяды нядоўга. Толькі падумаў, а кола хрусь, і карэта набок пахілілася. Кола, падскокваючы на выбоінах, тарахцела-кацілася.

Я падбег да жанчыны, падаў руку. Слава Богу - цэлая, нават не спалохалася, лагодна ўсміхаецца.

Не стэльмах я, але як бачыш тое кола паставіў на месца. Жанчына падзячыла і падала мне лазовы кошык. Не паспеў я падзячыць, як пад дугой зазвінелі званочкі, быстрыя коні панесліся па полі.

Глянуў я ў кошык, а там клубочкі нітак. Ніткі белыя, падсіненыя, чырвоныя, жоўтыя, карычневыя. І спрэс тонкія, як павуцінне. Мусіць, з царскага кужалю пралі іх хвацкія майстрыхі. Кошык важкі, нітак шмат, вось узрадуецца баба, а то скардзілася, што ўсе ніткі выткала, зіма не за гарамі, давядзецца сіднем сядзець, а не за кроснамі шчыраваць.

Прыгнаў я вечарам кароў з пашы і хутчэй да бабы. Кошык з ніткамі падаю. Старая і так і сяк круціла тыя клубкі, а разгледзеўшы, з пацалункамі да мяне палезла.

- Восемдзесят гадоў пражылі мы разам, - кажа, - а лепшага падарунка, спадарочак, ты мне ніколі не дарыў!

Вось дык дагадзіў. Сорак восем гадоў не цалаваліся, а тут на табе, першай старая на шыю кінулася. Цуд, дый годзе!

Ужо ў лістападзе снег зямлю пасерабрыў. І не растаў, бо маразы прыціснулі. Я гаспадарыў па доме: паліў у печы, карміў жывёлу, а старая з ранку да вечара грукала кроснамі. Толькі ў нядзельку брала адпачынак: глядзела тэлевізар, слухала радыё або, насунуўшы на нос акуляры, малявала алоўкам на паперы нейкія ўзоры.

Праз месяц паклікала мяне:

- Ідзі, Манюкін, глянь, які кілім я выткала.

Зірнуў я, каласочкі-красачкі, на той кілім, і аж дух заняло. Дальбог, наша Пажарніца як на далоні.

Вясёлы ветрык сагравае цёплым дыханнем званочкі. Іх быццам нядаўна выкупалі ў сіньцы і паставілі сушыцца на сонцы. Званочкі не паспелі выліняць, яны радуюцца сваёй пекнаце і сарамліва ўсміхаюцца блакітна-белымі ўсмешкамі. А непадалёку ад іх стаяць купкамі бялюткія, што першы снег, рамонкі. Яны нахілілі свае галовы і аб нечым па-змоўніцку перамаўляюцца. Здаецца, мацней дыхне вецер, зазвоняць званочкі, застракочуць конікі, заспявае жаўрук і сяброўкі-рамонкі пусцяцца ў скокі.

Зайздросціць званочкам і рамонкам дзікая канюшына-дзяцельніца. Хоць і не пакрыўдзіў яе Бог прыгажосцю, а ростам не выйшла. Затое як цвіце, як пахне! І пчолы, і чмялі, і птушкі выцалавалі кожную кветачку, а ў кветачцы тычынку.

Асыпаецца, падае ў траву бязважкі карычневы метлюжок. Ён як суцэльны купал, сцяблінак не відаць. І цвітуць, і радуюць вока пяшчотна-духмяныя краскі маёй зямлі: залатыя і сівыя, журботныя і вясёлыя, але заўсёды неўвядальныя.

А ўгары на паўнеба ззяе вясёлка. Няўжо гэты кілім рукатворны і саткала яго мая баба? Грэх хадзіць па такім нават босаму. Тут ужо я сам кінуўся маю гаспадыню цалаваць.

- Ты прабач мяне, старога балабола, - кажу, - за лясы-балясы, але я і падноскаў тваіх не варты. Такому кіліму не ў хаце нашай месца, а ў сталічным музеі, каб больш людзей убачыла, якая ў нас зямля прыгожая, якія майстры жывуць на ёй.

Заплакала баба ад слоў такіх, абняла мяне. Так і сядзелі мы, як юныя закаханыя, воч не зводзілі з цудоўнага кіліма.

Назаўтра павесілі кілім на сцяне ў чыстай хаце, насупраць акон, каб сонечныя промні траплялі на яго. Рашылі не прадаваць за любыя грошы, хай вісіць на сцяне, вока радуе.

Забегла неяк да нас суседка хлеба пазычыць. Глянула на кілім і застыла, быццам язык праглынула. Забылася нават, чаго прыйшла. Так з адкрытым ротам і выскачыла з хаты. Не ведаю, якую казань казала яна людзям, але ад вяскоўцаў адбою не было. З вечара да раніцы таўкліся ў нас, нават з-пад Чаркеса прыходзілі. Дзверы рып ды рып. Па адным пруць і гуртам. Кожнаму паказвай кілім. Мы ўжо з бабай нервы натузалі: не рады былі, што павесілі той кілім на сцяну, а не схавалі ў куфар.

Неяк раніцай каля нашай хаты аўтобус спыніўся.

- Прымай экскурсію, старая, - пажартаваў я.

Самае смешнае, праўда - экскурсія, як у ваду глядзеў. Настаўніца дзяцей прывезла на наш кілім паглядзець. Бегаюць малыя па хаце, крычаць, калаўрот круцяць, кроснамі ляпаюць, хоць вушы затыкай.

Пэўна, мучыліся б мы з бабай да скону, каб не прыехалі да нас сталічныя госці з музея лёну. Доўга яны тупалі каля кіліма. Зблізку разглядалі яго і здалёк, мацалі. Спрачаліся, пакуль самы важны з іх не сказаў:

- Прадайце, калі ласка, ваш кілім нашаму музею. Мільёны яго ўбачаць, пра вас і вашу вёску даведаюцца...

- Не трэба грошай, - узрадавалася бабуля, - бярыце так.

- Задарма не возьмем, - пакрыўдзіўся начальнік, - гэта ж ручная работа. Калі папраўдзе, то яму цаны няма, усё роўна мы не заплацім, колькі ён каштуе, але грошы ў нас ёсць, дзяржава дала.

Ну і прадалі мы наш кілім. За грошы, што нам заплацілі, можна было б машыну купіць. Баба з тыдзень хадзіла імянінніцай, а там зноў села за кросны. Цэлы куфар тонкага палатна наткала з царскага кужалю. Шмат зім запар шылі мы з яго кашулі, нагавіцы, каптаны, бялізну. Ох, і грэлі ж яны цела, кроў маладзілі.

А кілім наш мы некалькі разоў бачылі: паказвалі па тэлевізіі, казалі, што выткала яго Аўдоля Манюкіна. Мяне не ўспаміналі ні сном ні духам. Крыўдна.

 

Цыганачка

 

Вы, каласочкі-красачкі, чулі нябось, што цыганы дзяцей крадуць. Вось не паверу. У іх сваіх хапае. Ідзе цыганка, а за спадніцу пяць-шэсць кельбікаў трымаецца. Навошта ёй чужых красці? Лухта чысцейшай вады. Гэта бабулі палохаюць дзетвару цыганамі, хочуць, каб дзеці ў страху раслі.

Не ведаю, як цяпер, але раней цыганы не тое што чытаць, але і лічыць не ўмелі. Так ці гэтак, а нейкая цыганка пакінула ў нашай вёсцы пяцігадовую дзяўчынку. Можа, няправільна палічыла свой вывадак, можа, не даспадобы была дзяўчынка, але табар зняўся з месца і панёсся ў белы свет, як у капеечку, а дзіцё засталося.

Была тая дзяўчынка чорная як смоль. Чорныя валасы адлівалі сінечай, бровы цямней сажы, твар бронзавы, а вочы глыбокія, бяздонныя. Гляне дзяўчынка на сталага чалавека з-пад ілба, і ён ніякавее, спалохана апускае вочы долу. Нейкая таямнічая сіла адчувалася ў паглядзе цыганачкі. Таму ніхто не спяшаўся прытуліць дзіця. Пакормяць, напояць і выправадзяць за вароты.

Доўга хадзіла дзяўчынка з хаты ў хату, пакуль не злітавалася над ёй адзінокая бабуля Наста. Прытуліла бабуля сірату, абагрэла, апранула, назвала Ганулькай, бо дзяўчынка не знала, як яе зваць.

Бабуля Наста была слыннай доктаркай. Усю вясну, лета і восень збірала яна зёлкі, звязвала іх у пучкі, сушыла і развешвала на гарышчы. Тымі зёлкамі лячыла бабуля і цела, і душу. Яна ведала, якая трава ад нагавораў, а якая лечыць сэрца, раматус, гарачку, падучую...

Хацела бабуля і Ганульку навучыць збіраць зёлкі, ратаваць людзей ад немачы. Нічога з гэтага намеру не выйшла. У цыганачкі не хапала цярпення збіраць тыя травы. Яна не магла ўседзець на месцы. Чорная - праворная.

У агародзе корпацца Ганулька таксама не любіла. Сумны гэта для яе занятак.

- Не хочаш працаваць, - сказала неяк бабуля, - сядзі сіднем, я буду цябе карміць, апранаць. Мусіць, ужо мая доля такая.

- Не трэба, я сама сябе пракармлю, - адказала Ганулька, - хачу наняцца пастушкай. Пагавары, калі ласка, з людзьмі...

Народ у нас спагадлівы. Гаротнаму апошнюю кашулю аддасць. А як тут сіраце не памагчы? І вяскоўцы нанялі цыганачку авечай пастушкай.

Ганулька рана-ранкам выганяла авечак на пашу. Людзі (у якіх былі авечкі) збіралі ёй торбу па чарзе. Кожны стараўся не пакрыўдзіць сірату, клалі ў тую торбу сала, мяса, хлеб і малако, а здаралася, сыр, каўбасу.

Пасвіла дзяўчынка свой статак на росных лугах, паплавах, на ўзлеску, хоць і папярэджвалі людзі: трымайся ад лесу далей. Уварвецца воўк у авечы гурт і палову яго перарэжа. Дзяўчынка толькі смяялася ў адказ: «Не перарэжа! Я замовы ведаю. Старая цыганка навучыла».

Дзівіліся людзі: імя свайго не запомніла, а замовы засталіся ў памяці. Адным словам, цыганскае дзіцё.

Авечкі тлусцелі не па днях, а па гадзінах. Ніводная не прапала. Малое дзіцё ўпраўлялася з вялікім статкам. Авечкі за ёй хадзілі, як сабака за гаспадаром. Шчоўкне бізуном, свісне - і ў кучу збіваюцца. Махне рукой - і разыдуцца, унураць галовы, шчыплюць траву.

А трэба сказаць, што бабуля Наста была яшчэ вядомая на ўсю акругу варажбітка. Неяк надумала яна паваражыць Ганульцы. Раскінула карты і спалатнела.

- Нялёгкае выпрабаванне цябе, дочка, чакае, - сказала нарэшце, - прыйдзе да цябе бяда праз двух шляхцюкоў чырвовых. Яны дужа злыя і паганыя. Глядзі ж, асцерагайся...

Неўзабаве бабуля загадала доўга жыць. Пахавала яе Ганулька. Справіла памінкі, абгарадзіла магілку, помнік паставіла. Павесіла на яго ручнік, вышываны бабуляй. Часта прыходзіла на бабуліну магілку, кветкі лугавыя прыносіла: іх бабулька вельмі любіла, лячыла імі людзей добрых.

Цыганачка хутка падрастала, стала нявестай, але ўсё роўна, як і дзіцем, пасвіла авечак. Была яна прыгажэйшай ад усіх вясковых дзяўчат. Тоненькія дужкі-бровы, румяныя шчокі, малінавыя вусны і зграбны стан. А голас звонкі, чысты, заспявае - вецер сцішыцца, слухае.

Не адзін вясковы хлопец сох па чарнявай пастушцы, а некаторыя нават сватоў засылалі.

- Навошта вам цыганка? - дзівілася Ганулька. - Я не ўмею ні ткаць, ні прасці, не люблю на агародзе калупацца. Умею толькі авечак пасвіць. Лепш шукайце жонку ў іншым месцы, а на мяне, бедную цыганку, не крыўдуйце.

Так і адвадзіла ўсіх кавалераў.

А ў суседнім вялікім сяле жылі два браты, два заможныя шляхцюкі: разбойнікі і зладзеі, што яны толькі ні вытваралі, як з людзей ні здзекаваліся - то рунь коньмі патопчуць, то стог сена падпаляць, то проста паб'юць чалавека нізавошта. Падавалі на іх у суд - не памагло: то сведак няма, то паперы губляюцца. Ат, ведама, купленыя тыя суддзі багатымі: галота ж хоць у балота.

Прачулі шляхцюкі пра гордую цыганку і вырашылі пасмяяцца з яе. Прыляцелі на шалёных конях на луг, дзе Ганулька авечак пасвіла. Наскочылі на атару, пачалі хвастаць бедных шутак бізунамі. Лупяць і зубы скаляць: «Авечкі-авечкі, дзе тая авечка, што вас пасе?»

Ганулька вырасла нібы з-пад зямлі: «Тут я, паночкі-кумочкі!» І давай іх хвастаць доўгім цыганскім бізуном. Раз аднаму, раз другому. Мігам пападалі шляхцюкі з коней. А Ганулька хвошча і хвошча. Панічы ўсе ў крыві, просяцца, каб адпусціла жывымі.

- Вы ж мяне шукалі, а цяпер пагасціць не хочаце, - смяялася Ганулька, і бізун не шкадаваў няўдалых жартаўнікоў. Нарэшце цыганка адпусцілася. З горам папалам дапаўзлі шляхцюкі да коней, ускараскаліся на іх і, пасаромленыя, паехалі дадому.

Доўга панічы залечвалі рубцы на целе, думалі-гадалі, як адпомсціць маладой цыганцы за знявагу шляхецкай годнасці. Людзі, вядома, прачулі, як Ганулька правучыла нахабнікаў, і смяяліся з іх.

Нарэшце шляхцюкі ачунялі, набраліся смеласці і зноў паехалі на той самы луг, дзе Ганулька авечак пасвіла. Захапілі з сабой стрэльбы і двух страшных ікластых ваўкадаваў. Як віхор наляцелі яны на атару. Секлі авечак бізунамі са свінцом на канцы, цкавалі злымі сабакамі. Адну котную авечку забілі, асвежавалі, расклалі цяпельца і пачалі смажыць мяса.

- Дзе гэта цыганскае насенне дзелася? - гадалі яны. - Зловім - пакажам, дзе ракі зімуюць!

Ганульку добрыя людзі папярэдзілі, што шляхцюкі едуць са стрэльбамі і ваўкадавамі, вось і пабегла яна ў вёску прасіць дапамогі. Адной не справіцца. Мужыкоў дваццаць з віламі і сякерамі кінуліся ўслед за Ганулькай абараняць сваё дабро.

Ваўкадавы ўчулі людзей, але было позна. Напалі яны на панічоў і давай іх мясіць. Збілі на горкі яблык, адабралі стрэльбы і коней, звязалі і адвезлі на падводзе ў воласць. Як там ні стараліся адвакаты абараніць шляхцюкоў, але не атрымалася. Людзі папярэдзілі суддзяў: «Не пасадзіце панічоў - пашлём хадакоў у Пецярбург да цара». Давялося-такі шляхцюкам трапіць за краты, ды яшчэ за авечак заплаціць.

Уся воласць рагатала з дурняў. Дзівіліся людзі: «Чаму мы так баяліся іх?» Мудры дзед адказаў: «Баяцца б вам вечна, каб не Ганулька! Калі ты раб, то гэта надоўга, будзеш на чэраве перад панам поўзаць. Цыган жа хоць і галодны, і хата яго небам крытая - вольны, як птушка. Яна не пытае дазволу, куды ляцець».

Схуднелі шляхцюкі ў турме, бародамі зараслі. Быццам і кармілі іх няблага, працаваць не прымушалі, а не даспадобы краты прыйшліся. Злосць і нянавісць сляпіла. Урэшце прыйшоў час вызвалення. Каля выхаду з турмы стаяла фацэтная карэта.

- Я - рамізнік, - сказаў мужык, - калі загадаеце - умэнт дадому адвязу!

Узрадаваліся шляхцюкі. Адразу шусь у карэту, каб ніхто не бачыў. Свіснуў бізун, і коні з месца перайшлі на рысь.

Панічы злосныя на Ганульку. Клянуцца страшнай помстай пакараць. Дамовіліся апоўначы падпаліць яе хату, а як выскачыць з полымя, застрэліць.

Прывёз рамізнік шляхцюкоў у маёнтак, расплаціліся яны з ім і ў хату пасунуліся. Да самай поўначы гарэлку жлукцілі, а як сцямнела, узялі стрэльбы, запалкі і рушылі ў дарогу.

Цёмна было. Зоркі і месяц схаваліся за хмары.

- Хатка наводшыбе - ніхто не ўбачыць, - радаваліся зладзеі.

Падкраліся яны да хаты, толькі чыркнулі запалкамі, адкуль ні вазьміся, выскачылі людзі. Схапілі панічоў за рукі, звязалі, паклікалі стражніка, старасту, склалі паперу і ў воласць падпальшчыкаў адправілі.

Прыгледзеліся яны па дарозе да рамізніка - той самы, што вёз іх з турмы. А рамізнік усміхнуўся, садраў прыклееную бараду, вусы, зняў шапку-аблавушку.

- Цыганачка! - пазналі шляхцюкі. Скрыгітнулі зубамі, ды не ўкусіць - папаліся.

Маёнтак прадаў стары пан, каб выратаваць сыноў ад катаргі. Усё роўна пазбавілі іх шляхецкай годнасці і саслалі туды, куды Макар цялят не ганяў. Ніхто больш не бачыў тых панічоў. Ганулька выйшла замуж за гэткага ж пастуха, як і сама. Чуў я, што ўжо іхнія дзеці пасабляюць пасвіць кароў і авечак. Не ўсім жа збіраць зёлкі, прасці кужаль і корпацца ў градах.

 

Прывідус

 

Сёння ў дзеда чорны дзень. Настрой - ваяўніча-бурклівы. Назнарок моцна грукае дзвярыма, дзьмецца на бабулю і нас, падшывальцаў, не заўважае.

- Лейчына старому пад хвост трапіла, - кажа нам бабуля, - вы ўжо не прыставайце да яго са сваімі казкамі.

Мы, вядома, ведаем, якая лейчына. Міліцыя ва Ўздзе затрымала дзедаў «Опель-Мерседэс». Папрасілі дакументы, а ў нашага Манюкіна ні тэхнічнага пашпарта, ні вадзіцельскага пасведчання. Вось і запрасілі дзеда ў аддзяленне. Акт склалі, штраф выпісалі і, самае галоўнае, машыну арыштавалі.

Дарэмна дзед прасіўся, у камізэльку плакаў - не памагло. «Кайзера» паставілі на пляцоўцы супраць ДАІ, а дзеду параілі спяшацца на чурылаўскі аўтобус. Думалі, разумнікі, што былы партызанскі разведчык спакойна расстанецца са сваім трафеем.

Да цемнаты сноўдаўся дзед па мястэчку. У кніжны заглянуў, купіў кніжку пра свае ўласныя прыгоды. Дзеда, канечне, пазналі, папрасілі выступіць, але якое там выступленне, калі ў пяты коле. Іншым разам паабяцаў заскочыць.

Як ноч запаліла на небе зоры, дзед ціхенька, як злодзей, падкраўся да сваёй уласнай машыны, адчыніў дзверцы запасным ключом. «Кайзер» усё роўна як чакаў свайго гаспадара: завёўся з паўабарота. Дзед газануў - і толькі яго бачылі. Іншы б на яго месцы ў Чурылава папёр, а дзед прасёлкамі на Світалаўку падаўся, каб збіць пагоню з тропу.

Без прыгод даехаў. Загнаў машыну ў хлеў стрыечнай сястры Даркі, той самай, да якой аднойчы не дайшоў - чэрці перастрэлі.

Сястра як дзве кроплі вады падобна на дзеда, толькі крыху маладзейшая. Яна - казачніца і гэткая ж самая штукарка, як і Манюкін. Тут ужо, як ні круці, два боты адной работы.

Дарка каровы не трымала, а хлеў прасторны - месца колькі хочаш. Засыпалі яны машыну саломай. Сляды вакол замялі. Пасля выпілі па чарцы вішнёўкі, пасмяяліся, уявіўшы, як міліцыянты кінуцца шукаць машыну. А раніцай дзед развітаўся з Даркай, сеў на маршрутны аўтобус і праз гадзіну быў дома.

Баба Аўдоля каршуніхай наляцела на старога:

- Дзе ты быў, недавярак, мы тут з унукамі ноч не спалі, думалі, разбіўся!

- Дома начаваў! - адрэзаў дзед. - Так і скажаш гасцям, яны вось-вось будуць!

Міліцыянты не прымусілі сябе чакаць. Сам начальнік ДАІ заявіўся.

- Дзе твая машына? - закрычаў з парога.

- У вас, канечне, - прыкінуўся дурнем дзед Манюкін, - тут у мяне квіток на руках за вашым подпісам.

- На бога бярэш, - зазлаваў начальнік, - праверым. Выкраў нябось машыну.

Паўдня шукаў міліцыянт дзедаву машыну. Распытваў бабу Аўдолю, суседзяў, хадзіў па сваяках.

- Дрэнь вашы справы, - пасміхаўся дзед, - я ў суд падам на ДАІ. Давядзецца плаціць за машыну, пане дабрадзею. Рэч, можна сказаць, антыкварная. На такой кайзер Вільгельм у Грамадзянскую ездзіў. Тысячы даляраў каштуе, хе-хе-хе...

Не вытрымаў начальнік, занерваваўся:

- Па вачах бачу, дзед, муціш ты ваду. Кажы, што табе трэба!

Дзед пагладзіў бараду, задыміў самасадам, пускаючы дым у вочы міліцыянту.

- Вось гэта іншы рыштунак! А то палохаць надумаў. Не на таго нарваўся: не з адной студні ваду Манюкін піў і не з адной дзяжы хлеб еў. Так што выпісвай мне вадзіцельскае пасведчанне і тэхнічны пашпарт.

- Які ж ты вадзіцель: табе ж сто гадоў! - аж падскочыў здзіўлены начальнік.

- Мае гады зязюля палічыць, а не ты! - вякнуў дзед. - Не будзе праз тыдзень дакументаў - чакай павестку ў суд.

Павярнуўся наш стары спіной да міліцыянта і ў хату пасунуўся. Начальніку нічога не заставалася, як сесці ў машыну. Цвёрды арэшак стары. Дарэмна зачапіў яго.

Прайшоў тыдзень. Хвалюецца дзед. Не едуць міліцыянты. Век не судзіўся, і пад старасць не выпадае. Вось і нервуецца. Люльку за люлькай выкурвае, усё паглядае на дарогу.

- Дзед, машына! - першай убачыла міліцэйскі УАЗ Алёнка.

Дзед нават выгляду не падаў, што зачакаўся гасцей. Нетаропка ступіў насустрач начальніку ДАІ. Той усміхнуўся, першым падаў руку.

- Ваша, бацька, узяла! Эх, сціплы чалавек вы. Чаму ж раней не сказалі, што вы той самы Ачмуровіч, які банду Пятака накрыў? Вось вам і пашпарт тэхнічны, і пасведчанне вадзіцельскае. Ездзіце на здароўе!

Начальнік папрасіў дзеда аўтограф на кнізе пра яго прыгоды паставіць. Дзед насунуў на нос акуляры, пагартаў дакументы і ўжо тады запрасіў міліцыянта ў хату. Наліўкай пачаставаў, кнігу падпісаў. Рассталіся сябрамі.

- Будуць праблемы, - сказаў начальнік, - звяртайцеся да мяне. Вось мая візітка. Тут і адрас, і тэлефон.

Паехаў даішнік, а дзед яшчэ доўга лунаў у паднябессі. Хадзіў важна, як старшыня калгаса па полі. Ведаў, што мы за ім назіраем.

Толькі пасля смачнага абеду прыйшоў наш дзед пад грушу.

«Зараз пачне хваліцца, - падміргнуў я Алёнцы, - як піць даць пачне!»

- Вы бачылі, як старога Манюкіна паважаюць? - абняў нас з Алёнай дзед. - Вучыся, Гараська, пакуль я жывы. О-о, Манюкін ніколі не віляў хвастом, рызыкаваў, пёр на злом галавы і заўсёды верх браў. Бачылі і чулі нябось, сам начальнік дакумент прынёс на талерачцы. Хачу - еду ва Ўзду на кірмаш. Хачу - у Менск на Камароўку. Там на іпадром заскочу: на белага жарабца паглядзець.

Дзед чмыхнуў носам, прыклаў палец да губы: маўляў, не для чужога вуха гаворка.

- Вы думаеце, каласочкі-красачкі, я самы звычайны зямны дзед? Хе-хе-хе! Я - касмічны прышэлец.

Мы з Алёнкай падскочылі, як кіпнем ашпараныя. Можа, з галавой што-небудзь у старога? А можа, чэрці яго дрэнчаць, вось і загаварыўся.

Дзед нават не ўсміхнуўся. Алёнка ўжо рот раскрыла, каб прачытаць нашаму Манюкіну водпаведзь, ды я тузануў яе за рукаў: «Не перашкаджай маніць!»

Не палезла сястрычка на ражон. Хітрая, каля дзеда весялей, чым ля спадніцы бабінай.

Манюкін пачухаў патыліцу, затуліў далонямі вочы:

- Не так даўно я думаў, што нічым не адрозніваюся ад суседзяў, ад бабы Аўдолі, ад вас, казельчыкі-верабейчыкі. Хіба геройствам, знаходлівасцю, ну і, мабыць, смеласцю. А так п'ю і ем, што людзі, апранаюся, як усе. Узяць, напрыклад, Тодара, суседа, мы з ім нават лыка з адной ліпы на лапці дралі, свіней разам пасвілі, а цяпер між намі бездань. Не раўня яму я. Ён - звычайны чурылавец, зрэшты, як і вы, унучкі, а я жыхар старэйшай планеты ў нашым сузор'і. Дзвесце светлавых год да яе ляцець. Будзе баба язык распускаць, а вы сваволіць, махну рукой, і бывайце здаровы, шукайце іншага дзеда-казачніка. Ды што гэта павяло мяне ў бакі, не раўнуючы як нашага пеўня пасля бойкі з суседскім?

Слухайце, не перабівайце. Не люблю, калі мне рот затыкаюць. У кожнай Палашкі свае замашкі.

Не ведаю чаму, але ці не палова маіх прыгод выпадае на жнівень. Ці не таму, што нарадзіўся напрыканцы жніўня? І тады быў жнівень. Зжатыя снапы даўно звезлі ў гумно. Лён разаслалі пад жнівеньскія росы. Бульбяное бацвінне яшчэ не пажухла - капаць картоплю рана. Вось і выдалася вольная часіна. І цюкнула мне ў галаву сівую паназіраць за зоркамі. Высплюся днём, а ноччу на гарышча лезу. Крэсла там ля акенца паставіў. У кульгавага Воліся, настаўніка астраноміі, невялічкі тэлескоп пазычыў.

Ноччу яно, канечне, халаднавата. Накіну кажух на плечы, сяду ў крэсла і гляджу ў тэлескоп. Эх, каласочкі-красачкі, чаго там толькі не ўбачыш. Зоркі падміргваюць, усё роўна як дражняцца ці дрыжаць ад холаду. Іншыя зрываюцца і падаюць уніз. Пэўна, чыёсьці жыццё абрываецца. А іх, гэтых зорак, такая множ - усё неба ўсыпана. Ды толькі часцей і часцей, як магнітам, пачала мяне прыцягваць невялічкая зорачка на небасхіле. Ужо і глядзець на другія не хочацца. Быццам зорка як зорка, а ўзіраюся на яе з замілаваннем, нават слёзы на вачах. Здавалася, мяне адтуль таксама бачаць, пасылаюць нават сігналы: «Гэта твая радзіма! Гэта твая радзіма!» Галасы чую. Так можна розум страціць. Я нібыта чурылавец, хаця, хто яго ведае, маці казала, у капусце знайшлі. Мог і падкінуць хто-небудзь у тую капусту.

Я ўжо схуднеў на трэску, хоць нагавіцы праз галаву надзявай. Днём не магу заснуць, а вечарам лезу па драбінах на гарышча. Здэцца, каб былі яны большымі, палез бы па іх да той зоркі.

Галасы з кожным днём мацнеюць. Варта ўбачыць зорку, звініць у вушах: «Гэта твая радзіма! Гэта твая радзіма!» Рад бы я не глядзець на небасхіл, а цягне, як ката да валяр'янкі.

Неяк апоўначы, калі я навёў тэлескоп на маю зорку, пачуў уладарны голас. Ён не прасіў, не раіў, а загадваў: «Заўтра гэтай самай парой прыйдзеш да сушні. Цябе сустрэнуць. Нічога не бойся!»

Лёгка сказаць - не бойся, пасля выпадку з ведзьмай я сушню гэтую днём за вярсту абыходзіў, а тут апоўначы трэба валачыся.

Спусціўся з гарышча, і пакуль дабраўся да ложка, цвёрда рашыў: няма дурных, нікуды не пайду. У мяне баба, унукі, а ногі выпруціць ніколі не позна.

Цэлую ноч заснуць не мог, як казаў мой дзед, табаку важыў. Кімарну на паўгадзіны, прачынаюся: усім целам уздрыгваю, як конь, аблеплены аваднямі і сляпнямі. Сабачы сон. У галаве, здаецца, хтосьці вяжа вузельчыкі, каб не забыўся: «Прыйдзеш да сушні... да сушні...»

Урэшце я падхапіўся і нема закрычаў: «Прыйду, прыйду, чорт вас пабяры, дайце толькі паспаць!» І адразу адпусціла, стала лёгка-лёгка, як пасля конаўкі медавухі. Заснуў салодкім сном.

Сніліся бясхмарнае маленства, дзівосны луг, глыбокая рака-пятлянка з чыстай вадой. Праспаў ажно да абеду. Баба не стала будзіць - пашкадавала, ведала, што мяне бяссонніца мучыць. І прачнуўся я зусім іншым чалавекам, быццам скінуў з плячэй год дзесяць. Хацелася песню запець, у скокі пусціцца, бабулю абняць. Лячэбны сон.

Раскінуў я мазгамі: невыпадкова ўсё гэта. Трэба ісці: авось чорт не выдасць, свіння не з'есць.

Пагаліўся я, храмачы наваксаваў, выбраў лепшую кашулю-вышыванку. Хай бачаць прышэльцы: не для нас шышкі на вярбе.

На маё шчасце, баба заснула раней і не бачыла, як я прыбіраюся, а так, чаго добрага, магла б карты зблытаць, у роспыты пусціцца, быццам ёй не ўсё роўна, куды я іду.

Апоўначы апынуўся я каля сушні. Ноч выдалася чорная. Хмары завалаклі неба. Страшнавата. Побач могілкі. Я ўжо, грэшным дзелам, сабраўся павярнуць аглоблі назад. Хто мяне знойдзе ў гэтай жахлівай цемры? Хіба Люцыпар ці нябожчык, якому ноччу не спіцца ў зямлі сырой? Ды пачуўся знаёмы голас: «Заставайся на месцы! На месцы...» Сказаў, як сякераю адсек. Усе сумненні адмяло.

Воч не зводжу з небасхілу: няма горш, як даганяць і чакаць. Хвіліна гадзінай здаецца. Напяўся - як струна. Бліснула раптам асляпляльная маланка, умэнт разагнала хмары, і я ўбачыў сваю зорку ясней, чым у тэлескопе. Ад яе аддзялілася маленькая залацістая кропачка. Яна на вачах расла, пакуль не ператварылася ў жоўты шар, які ў імгненне вока наблізіўся да зямлі і вось ужо завіс над сушняй, выпраменьваючы незямное святло. Я аж вочы прыжмурыў, нават не адразу заўважыў, адкуль з'явіўся перада мною высокі мужчына ў серабрыстым касцюме. Вочы яго не міргалі, ніводзін мускул на твары не варухнуўся. «Ідзіце за мною!» - сказаў ён.

Я - чалавек вучаны, чатыры зімы хадзіў у царкоўнапрыходскую школу, таму і здагадаўся: «Самадзелка, з жалеза, па-вучонаму ро-ро-бат, во!» Яго паслалі па мяне тыя, што ў шары. Няветлівы народ, самі не захацелі ступіць на зямлю. Ды мы не гордыя, пайду, з адвагаю і пекла мінеш.

Ро-ро-обат адчыніў дзверы, падсадзіў мяне ў нейкі калідорчык, нібыта сенцы. Тут прапанаваў пераапрануцца. Давялося пакінуць і кашулю, і храмачы, і нагавіцы, а нацягнуць на сябе серабрыстую павуціну. Расстроіўся я, дарма, выходзіць, прычапурваўся, мог і ў лапцях прыйсці - адзін знак.

«Не хвалюйся, Манюкін, - падбадзёрыў сам сябе, - ноч пераначуем - не такое ўбачым і пачуем».

Адчыніліся яшчэ адны дзверы, і я ступіў у вялікую прасторную залу. Гукі задушэўнай, казачнай музыкі запоўнілі ўсю маю істоту. Яны ўсё роўна як вярталі мяне ў маленства, уваскрашалі забытае. Я адчуў сябе наўздзіў маладым і дужым. Светлая журба і пяшчота перапаўнялі мяне, хацелася плакаць ад шчымліва-жаласнага пачуцця і смяяцца.

Даруйце, каласочкі-красачкі, што ваш дзед загаварыў як па пісанаму. Менавіта такім было маё адчуванне. Ды хіба музыку, тым больш незямную, можна выказаць словамі?

Яшчэ адны дзверы адчыніліся, і насустрач мне выйшлі людзі ў светла-серабрыстых касцюмах. Наперадзе выступаў... Божа, дай сілы, я сам, толькі малады, пяцідзесяцігадовы. Ушчыпнуў сам сябе, ці не з глузду з'ехаў. Быццам не! І радзімка на правай шчацэ ў прышэльца, і нос мой, і губы. Аж галава закружылася.

Мужчына падаў мне пухлую, гладкую руку. Э-э, такой у мяне і ў сем гадоў не было, не трымала гэтая рука ні рыдлёўкі, ні сякеры. Ясна, не з мазаля чалавек жыве. Вунь у мяне якая мужыцкая шурпатая лапа.

Поруч з мужчынам сталі юнак і дзяўчына, наўздзіў падобныя на яго, пэўна, родзічы. Былі яны прыгожымі. Не ведаю чаму, але я рады быў бачыць гэтых людзей. Хацелася кінуцца ім на шыю, абдымаць, цалаваць. Ледзь стрымаў сябе.

- Дзень добры, - павітаўся мужчына, - мы з далёкай планеты Прывідус. На Зямлі вучоныя называюць яе Бэта Цэнтаўра. Гэты шар - наш зоркалёт. Ён развівае любую хуткасць. У вас такія караблі нараклі лятаючымі талеркамі.

А цяпер самае галоўнае: мы з табой, Манюкін, браты-блізняты. Ты не глядзі, што я нібыта маладзейшы. На нашай планеце пазней старэюць. Мы абодва нарадзіліся на Прывідусе. Мяне назвалі Праўдзіным, цябе - Манюкіным. А гэта мае дзеці, твой пляменнік Янусь і пляменніца Дарота.

Я пахіснуўся, у вачах заскакалі жоўтыя агеньчыкі. Пляменнік падхапіў мяне і пасадзіў на канапу. Дарота падала кубачак з нейкай ружовай вадкасцю. Выпіў - і адразу ж адпусціла.

Мы абняліся з братам, заплакалі. Стогадовыя - лёгкія на слязу. Праўда, і маладыя, гледзячы на нас, зарумзалі.

Робат падкаціў столік на ножках. На ім стаялі нейкія бутэлечкі, ляжалі рознакаляровыя таблеткі: белыя, блакітныя, ружовыя.

«Віно і закуска, - здагадаўся я. - За ўсё жыццё не выпіў ніводнай таблеткі. Калі хварэў - лячыўся святаяннікам, валяр'янкай, мацярдушкай. Цяпер давядзецца закусваць таблеткамі, як самаму горкаму п'яніцу ў вёсцы Ахрэму. Вып'е шклянку пякучкі і - валідол пад язык».

- Слухай сюды, брат, - кажу, - бяры дзяцей і да мяне гайда. Я нядаўна парсюка закалоў. Ладны, пудоў на дванаццаць. Ёсць і мяса, і каўбаса. Смятанай з маслам пачастуе баба, бліноў напячэ. А то няёмка: вы ў гасцях, а мяне частуеце.

Праўдзін уздыхнуў, прыгроб пяцярнёй гэткі ж рэдкі, як у мяне, пучок валасоў.

- Не крыўдуй, брат, але нам забаронена Вышэйшай Радай ступаць на зямлю. Ледзь атрымалі дазвол на гэтую сустрэчу. Ды і не ядзім мы натуральных прадуктаў. Нас хімія ўжо тысячы гадоў корміць...

Пляменнік наліў у маленькія фарфоравыя келіхі зялёнага віна.

- За сустрэчу! - падняў келіх Праўдзін.

- За сустрэчу! - паўтарыў я.

Віно адразу ж ударыла ў галаву. На душы стала надзіва сонечна, бесклапотна. Здэцца, абняў бы ўвесь свет. Пад такое віно ды нашу б закуску! А то што гэтыя таблеткі - ніякага смаку.

- Скажы мне, брат, - спытаў я, - як так здарылася, што нарадзіліся мы з табой на адной планеце, а жывём на розных?

- Блізняты на Прывідусе нараджаюцца раз у сто гадоў. Па няпісаных законах, аднаго з двайнят адпраўляюць на іншую планету. Кінулі жэрабя, і выбар паў на цябе. Так і рассталіся мы на сто гадоў.

- А як вы даведаліся, што я жывы?

- Вельмі проста. У твой мозг уманціравалі мікраскапічны, меншы за макавае зярнятка, датчык. Ён і пасылаў імпульсы з Зямлі на Прывідус. Увогуле, мы ўсё пра цябе ведаем. У нас нават кніга пра твае прыгоды ёсць. Модная цяпер. Яе чытаюць і дзеці, і дарослыя. Хтосьці нават з членаў Вышэйшай Рады прачытаў, паказаў іншым. Вось і паслалі па цябе. Так што афіцыйна запрашаю наведаць наш Прывідус. Прымушаць мы цябе не можам. Хочаш - ляцім, не хочаш - развітаемся. І на планеце сілай трымаць не станем. Надакучыць - адправім назад.

Пачухаў я патыліцу: і хочацца і колецца.

- Не па-людску, - кажу, - уцякаць ад бабы і ўнукаў, не папярэдзіўшы іх.

- Зараз і папярэдзім, - адказаў Праўдзін, - што б ты ні падумаў, яны прымуць за святую праўду.

«Аўдоля, прыхварэў я, - мысленна перадаў бабе, - мяне дактары ў санаторый на лячэнне адправілі. Не хвалюйся там з унукамі. Папраўлюся - і вярнуся!»

- Вось і ўсё, - паціснуў мне руку брат, - і для бабы, і для ўнукаў цяпер ты ў санаторыі. Яны ўпэўнены нават, што праводзілі цябе да аўтобуса, рэчы памагалі збіраць...

І я адразу яму паверыў. Не ведаю нават чаму.

- Ляцім! - загадаў робату Праўдзін.

Мы селі ў крэслы, шар лёгка здрыгануўся і паплыў угару.

 

Фарфоравыя зубы

 

Дзед крэкнуў, устаў з калодкі, падняў галаву і доўга (нам з Алёнкай здалося - вечнасць) глядзеў на неба. Вецер церабіў яго бараду, блытаўся ў сівых валасах. Выцвілыя ад пражытых зім і вёсен вочы не маглі адарвацца ад сінечы. Ён сапраўды нагадваў касмічнага прышэльца, адзінокага, гордага, думкі якога на раздарожжы між планетай, дзе нарадзіўся, і планетай, дзе пражыў усё жыццё.

- Сёння нядзеля. Часу вольнага ў мяне шмат, і я раскажу пра ўсе мае касмічныя прыгоды, - загаварыў дзед, - больш ніколі баяць пра гэта не буду: не хачу вярэдзіць душу.

Мы прыціснуліся да дзеда. Наш недавер рассеяўся, як дым, падхоплены ветрам. Мы верылі кожнаму слову.

- Раскажы аб Прывідусе хоць што-небудзь, - папрасіў я брата, як толькі зоркалёт ірвануў увысь.

- Няма патрэбы гаварыць. Ты і так атрымаеш амаль усю інфармацыю.

Ён прынёс лёгкі, празрысты, быццам са шкла, шлем з тоненькімі дратамі-павуцінамі, надзеў мне яго на галаву, а правадкі падключыў да кам-кам-путара, во-во. Націснуў кнопку, у галаве загуло-зашумела, і я ўжо неўзабаве ведаў аб Прывідусе, здаецца, усё.

Прывідус (ад слова «прывід») шмат меншы за нашую Зямлю, не большы як Месяц. Ёсць там і моры, і лясы, і гарады. Вёсак няма. Ніхто не разводзіць свойскіх жывёл. Коней, кароў, свіней можна ўбачыць толькі ў заапарку ў клетках. Не сеюць на Прывідусе ні жыта, ні бульбы, ні лёну. Вырошчваюць там толькі зёлкі на лякарствы ды кветкі. Корміць, поіць і апранае людзей хімія. Жывуць людзі па трыста і больш гадоў. Раса толькі адна - белая.

Як ні дзіўна, ад кніг і газет на планеце чамусьці не адмовіліся. Гэта ўжо дань традыцыі. Не адмаўляюцца ж у Англіі ад каралевы.

Ёсць у прывідусцаў тэлевізары, а вось тэатраў, бібліятэк няма. Спортам, як і фізічнай работай, ніхто не займаецца. Працуюць толькі чалавекападобныя робаты.

Пакуль я, каласочкі-красачкі, пераварваў гэтую інфармацыю, наш шар прывадніўся.

- Развітваемся на тры дні, - сказаў брат, - па законах нашай планеты кожны чужаземец павінен прайсці каранцін.

Мяне запіхнулі ў невялікі серабрысты шар, зачынілі дзверы. Шар паплыў між дамоў, пералескаў. Увачавідкі мы даляцелі, і хутка я ўжо сядзеў у светлым цёплым кабінеце перад маладым чалавекам у сінім халаце. Вакол міргалі лямпачкі, свяціліся кам-кам-путары (ніяк не навучуся нармальна прамаўляць гэтае вучонае слова), стаялі ро-робаты-самадзелкі.

- Давайце знаёміцца, - сказаў малады чалавек, - я прафесар Фукс. Мне даручана праверыць ваша здароўе, падлячыць. А яшчэ пройдзеце адаптацыю. Тут кібары вам памогуць.

Якую даптацыю, якія кі-кібары, я, вядома, не ведаў, але знаку не падаў, а то яшчэ падумае, што мы на Зямлі ўсе цёмныя, не разбіраемся ў гэтых ро-ро-бертах.

Прафесар Фукс абчапіў мяне правадкамі, палажыў на канапу і падключыў апаратуру. Штосьці цененька, як камар, пішчала, пасля чуўся нейкі трэск, гул. Фукс перастаўляў прысоскі, маляваў у сваім журнале крэсцікі-нулікі. Нарэшце сказаў:

- Вы для зямляніна надзіва здаровы.

Тут я ўжо не змоўчаў.

- Анёж не, - кажу, - мяшок бульбы ўскіну на плячо і ўпрысядку пушчуся скакаць.

Прафесар паглядзеў на мяне здзіўлена, быццам не ведаў, што такое бульба і як упрысядку скачуць. Тут мяне і панесла.

- З двума мяшкамі скакаць буду, - грукнуў кулаком па стале, - з трыма...

Ледзь супакоіў мяне доктар, так я ўсхадзіўся.

- Вам трэба крыху нервы падлячыць, скуру падмаладзіць, - сказаў ён, - ну і зубы падрамантаваць. Лепш за ўсё іх «зачахліць» у фарфор. Прыгожа і надзейна.

- І колькі гадоў я змагу пражыць пасля такой капіталкі?

- На Зямлі дваццаць пяць - трыццаць, а на Прывідусе, можа, і дзве сотні.

- Ты мне, прахвесар, галаву не дуры, - кажу, - чаму ж такая розніца вялікая. Паветра ў вас лепшае ці вада?

- Тут у нас медыцына лепшая, натуральных прадуктаў не ўжываем, вучоныя і кампазітары вынайшлі музыку, якая доўжыць чалавечы век...

Ён націснуў на стале кнопку, і чароўныя гукі запоўнілі кабінет. Прыемная стома ахінула мяне, і ўпаў я ў забыццё. Сон быў ляніва-бестурботны, спакойны.

Колькі спаў - не ведаю. Прачнуўся бадзёры, пасвяжэлы. Прафесар Фукс паднёс мне да твару люстэрка. Глянуў я і не пазнаў сябе. Жоўта-бледны твар мой стаў румяным, а зубы асляпляльна белымі.

- Што вы нарабілі! - закрычаў я. - Баба цяпер роспытамі замучыць!

- Скажаце, у санаторыі падлячылі як партызана-героя, - зарагатаў прафесар.

Тут я, канечне, падзячыў доктара і за лекі, і за параду.

- Мы вам падмаладзілі ўсю скуру, ныркі ад камення ачысцілі. Засталіся дробязі...

Тры дні лячылі мяне музыкай, паілі зялёным, бязградусным віном, настоеным на зёлках, кармілі сінімі і ружовымі таблеткамі. З кожным днём, нават гадзінай, я адчуваў, як дужэю, як хочацца паспытаць сваю сілу: касіць канюшыну, калоць дровы...

- Вось і ўсё, - сказаў на трэці дзень прафесар Фукс, - не хочацца мне з вамі расставацца, але давядзецца. Калі ласка, пакіньце мне аўтограф. Буду хваліцца, што самога дзеда Манюкіна лячыў.

Я, вядома, не адмовіў добраму чалавеку. Развіталіся мы цёпла. Нават абняліся, паляпалі адзін аднаго па плячы. Мой прафесар, праўда, моршчыўся, калі я гладзіў яго сваёй шырокай далоней. Ну тут ужо не мая віна, сам прыбавіў сілы, хоць і сваёй у мяне хапала.

Забраў мяне з каранціну пляменнік.

- Калі вы не супраць, то я буду вашым экскурсаводам, - сказаў ён. - Куды захочаце - туды і павяду. Я прынёс вашу адзежу. Можаце пераапрануцца. Вярхоўная Рада зрабіла для вас выключэнне.

- О, дзякуй за дазвол, - пакпіў я, - такая міласць! Дарма, выходзіць, баяўся, што сцібраць мае боты з кашуляй.

Я хуценька пераадзеўся, а то яшчэ Рада перадумае.

- Вядзі, Янусь, да людзей, - кажу, - толькі ніякіх шароў, дай па грунце пахадзіць, ногі параўняць.

 

Варвар

 

Хоць я сельскі жыхар, але і горад бачыў. Быў у Берліне ў сорак пятым, у Менску, Уздзе. Калі чэсна, то наша мястэчка мне куды больш па душы, чым тыя ж Берлін і Менск. У нас ціха, спакойна. Калі і аблаюць цябе, то ў магазіне ці ў сельскім Савеце, а на вуліцы ідзі сваёй дарогай і ніхто не зачэпіць. У вялікіх гарадах і тлум, і гамана. Не хацеў бы я там жыць ні за якія грошы.

На Прывідусе вёсак няма. Адны гарады. У кожным горадзе па 132 546 жыхароў - ні больш ні менш. Зроблена гэта, каб жыхары аднаго горада не задзіралі нос перад жыхарамі другога. Як на маю дурную галаву - справядліва! Ніхто не казырыцца - усе роўныя. Праўда, цяжка зразумець, чаму менавіта ў горадзе павінна быць 132 546 жыхароў? Як захаваць такую квоту? (Даруйце за хітрае слова.) Хіба тут не нараджаюцца дзеці? Хіба ніхто не памірае? Няўжо ніхто не гіне на пажары ці не тоне ў моры? Ды лепш не будзем гадаць. Даўно вядома: адзін дурань задасць столькі пытанняў, што сем разумных не адкажуць.

Каб не крыўдна было, усе прывідусцы (і мужчыны, і жанчыны) апрануты і абуты аднолькава. Белыя штаны, чырвоныя кашулі, на нагах сандалі з загнутымі, як лыжы, насамі. Такія клоўны ў цырку носяць. Само сабой, выглядаў я белай варонай. На мяне ўсе азіраліся. Некаторыя пазнавалі, падыходзілі аўтограф узяць ці руку паціснуць. Во, унучак, дзеда праславіў. А так хто б дзятла ведаў, каб не яго доўгі нос?

Жывуць прывідусцы, як і лятаюць, у шарах. Гэта іх дамы. Усе аднолькавыя: адзін у адзін. Большы ад іншых толькі той шар, дзе Вярхоўная Рада засядае. Пасяджэнні з той Рады паказваюць па тэлевізіі. Крычаць радаўцы, спрачаюцца, як і ў нас дэпутаты. А запраўляе імі, кажуць, не самы разумны, але затое падобны на рака лысы вусач. Ён усіх і кожнага можа перакрычаць. Мусіць, за гэта і абралі яго начальнікам над начальнікамі.

Надакучыла мне швэндацца па вуліцах. Адно і тое ж - шары і людзі ва ўніформе, як салдаты. Няма дзе воку зачапіцца.

- Вядзі мяне ў заапарк, - папрасіў пляменніка. - Наглядзеўся на прывідусцаў. Даруй, але ўсе на адзін капыл. Дальбог, каб сустрэў тут нашага п'яніцу Тапаркова, то расцалаваў бы, як роднага брата.

Звяроў у заапарку было шмат. Сланы, ільвы, тыгры, пантэры і нават карлікавыя бегемоты - з добрага сабаку. А ў цэнтры заапарка, у вялікай клеці, убачыў я... каня, а побач у меншай... звычайную свінню.

У мяне аж сэрца зайшлося ад крыўды. Хто ж іх, бедных, калі не я, пашкадуе?

Падышоў, каласочкі-красачкі, да клеткі, дзе мучылася свінка, адкрыў дзверцы і паклікаў: «Дзю-дзю-дзю, хадзі сю-юды, родненькая, хадзі, мая свінка, залатая шарсцінка...» І свінка давай рохкаць, усё роўна як скардзіцца на сваё паганае жыццё. Тут я не вытрымаў, хоць і людзей набегла шмат, давай чухаць жывёліну пад жыватом. Яна схіліла галаву, слухае, прыемна нябось, пасля ўпала на дошкі, выцягнула ногі - жывот падставіла. Спадабалася!

Людзі крычаць. Стракочуць кінакамеры. Фотаапараты шчоўкаюць. Ім дзіва. Мусіць, нехта шапнуў, што я зямлянін, бо пачалі пляскаць у ладкі, скандзіраваць: «Манюкін! Ма-а-ню-ю-кін!»

«Тут ужо я вас здзіўлю дык здзіўлю, - думаю, - запомніце на ўсё жыццё Манюкіна».

Адчыніў я клетку з коньмі, смела ўхапіў за грыву чорна-белага жарабца. Прылашчыў яго, пагладзіў, а пасля злаўчыўся і скокнуў на спіну. Усе замерлі, пляменнік нават вочы заплюшчыў. Мусіць, па іх мерках, конь страшней за тыгра.

- Давай, косю, - шапчу каню на вуха, - пакажам гэтым мазгавікам, што такое галоп!

Выехалі мы за вароты. Шкада, вуздэчкі няма, ухапіўся я лацвей за грыву, крыкнуў-свіснуў. Мой конь падбрыкнуў і панёсся, не разбіраючы дарогі. Што тут тварылася! Я галёкаю, каб людзі разбягаліся. Яны і так шарахаліся хто куды, падалі ніц, заплюшчыўшы вочы.

Конь хутка стаміўся, ведама, вечна ў няволі, не прывык бегаць. Адвёў яго назад у клетку. Мяне ўжо чакаў брат. Ён трымаў у руках газету.

- Вось тут, - кажа, - пра цябе напісана - чытай!

Дзіва! Не больш як гадзіну ездзіў я, а ўжо і газета выйшла.

Насунуў на нос акуляры. О-го-го, каляровае фота! Ухапіўшыся за грыву, я лячу на кані. Валасы растрапаныя, барада ўгару задрана, людзі ўцякаюць. Подпіс аршыннымі літарамі: «ВАРВАР НА КАНІ».

- Больш у заапарк ні нагой, - сказаў Праўдзін, - заўтра ў спартыўны музей пойдзем...

Я, канечне, не спартсмен, але чалавек дасціпны. Цікава хоць адным вокам глянуць на той музей.

Назаўтра раніцай брат, пляменнікі і я адправіліся ў той музей. Мусіць, мой учарашні выезд нарабіў шоламу, бо мноства зявак пацягнуліся за намі. Карэспандэнты таксама. А раптам і ў музеі я выкіну які-небудзь выбрык.

Прыйшлі мы. Смешна. Які ж гэта музей? Звычайная спартыўная зала, як у нашай школе, дзе мае ўнукі вучацца. Перакладзіна, шведскія драбіны, баскетбольныя шчыты, мячы. У куточку столік, на ім пад шклом шахматы і шашкі, даміно і карты. Пакрыўдзіліся б нябось Карпаў з Каспаравым на прывідусцаў: гэта ж трэба, даміно да шахмат прыраўняць. Ну і музей!

А народ усё шчэміцца і шчэміцца. Відаць, не так на экспанаты паглядзець, як на мяне. Каб пасадзілі ў заапарку ў клетку побач з канём ці свіннёй, то, дальбог, не было б адбою ад наведвальнікаў.

У мяне, каласочкі-красачкі, дужа цвёрды прэс і рукі не слабыя. Падышоў я да перакладзіны, папляваў на далоні, падскочыў, учапіўся за папярэчыну - і давай падцягвацца, выхады сілай рабіць, пад'ём з пераваротам. Сам ад сябе такога спрыту не чакаў. Мабыць, добра-такі падмаладзіў мяне доктар Фукс, дай яму Бог здароўя.

Саскочыў я з перакладзіны, усміхнуўся. Тут усе ў далоні запляскалі, быццам не Манюкін я, а сам Шчэрба - алімпійскі чэмпіён. Ніхто з прывідусцаў не ведаў, для чаго гэтая перакладзіна прызначана. Нехта нават дысертацыю абараніў, «даказаў», што на такіх перакладзінах зямляне карцёжных шулераў вешаюць.

Пляменнік Янусь пазайздросціў маёй славе, захацеў паўтарыць мае хвокусы. Ухапіўся рукамі за папярэчыну і павіс, як кішка, на жэрдцы. І астатнія прывідусцы абняславіліся.

Тут мне давялося невялікую лекцыю на спартыўную тэму прачытаць. Расказаць, як нашы зямныя пажарнікі ў даміно гуляюць, растлумачыць, што такое «рыба», «афіцэрскі казёл». Паказаў, як у шахматах конь ходзіць, а ў шашках дамка. Двойчы кінуў баскетбольны мяч у карзіну.

Прывідусцы вынеслі мяне з той спартзалы на руках. Прэса назаўтра ўжо не лаяла, наадварот, усе газеты хвалілі, называлі чэмпіёнам Зямлі па ўсіх відах спорту. Адна газета ў замалёўцы «Варвар на перакладзіне» раіла Вышэйшай Радзе пазбавіць дысертацыі вучонага, які не тое напісаў пра перакладзіну, а мне прысвоіць званне ганаровага акадэміка. О-о, не ўсе журналісты дурні, гэты правільна змікіціў.

Вечарам да брата прыехаў начальнік акадэміі. Напрамілы бог прасіў выступіць перад вучонымі і студэнтамі.

- Я ўжо выступаў і ў заапарку, і ў спартзале - хопіць! - катэгарычна адмовіўся.

- Вы толькі адкажаце на пытанні, - маліў начальнік, - падпішаце аўтографы.

Я глянуў на брата.

«Згаджайся!» - хітнуў ён галавой.

- Як табе ў нас падабаецца? - спытаў Праўдзін пасля таго, як начальнік акадэміі пакінуў нас. - Нябось хочаш застацца назаўсёды?

Эх, каб ведаў ён, як душа ў мяне шчымела, ірвалася на волю. Лепш год пажыць у Чурылаве з варварамі, чым дзесяць на Прывідусе з мазгавікамі. Сёння дзівяцца з белай вароны, а заўтра скубці яе пачнуць. Баба там замучылася адна з гаспадаркай ды і, чаго добрага, пакуль я тут таблеткі-гузікі глытаю, усю каўбасу ўмяла. Ой, трэба вастрыць лыжы!

 

Сем дурняў за дзівака

 

Шар нагадвае галоўку мака. Людзі - зярняты. Дык вось, на сустрэчу са мной у гэты шар набілася прывідусцаў, як зярнят у макаўку. І ўсе на адзін твар. Аж чырвана ўваччу ад чырвоных кашуль.

Пасадзілі мяне за пластмасавы стол, мікрафонаў панастаўлялі.

- Сёння ў нас свята, - загаварыў начальнік акадэміі, - праз сто гадоў вярнуўся на родную планету вось гэты сімпатычны малады чалавек. Аб яго жыцці і прыгодах на Зямлі вы ўсе, канечне, чыталі ў кнізе «Дзед Манюкін не салжэ». Там ён ваяваў з нячыстай сілай, ратаваўся ад ваўкоў, вадзіў па вёсках вучонага мядзведзя, шчасліва рыбачыў. Ды і самі мы пераканаліся, які гэта незвычайны чалавек: без боязі імчаў на кані па горадзе, а ў спартзале паказаў свой спрыт. Спадзяёмся, што і на гэты раз дзед Манюкін не зманіць, праўдзіва адкажа на пытанні.

Давайце прывітаем нашага госця з Зямлі.

Тут, вядома, апладысменты, свіст.

- А цяпер спадар Манюкін адкажа на пытанні. Задавайце, калі ласка.

Цішыня. Ніхто не хоча першым высунуцца наперад. Я выняў з кішэні люльку, набіў самасадам, стукнуў камень аб камень, пасыпаліся іскры, задыміўся трут. Прыкурыў, дым праз ноздры пускаю.

Усе ўсталі, у ладкі ляпаюць, быццам не закурыў я, а хвокус паказаў.

- Я думаў, прывідусцы смелыя, - выгукнуў у мікрафон, - раз у сто год да іх чалавек з іншай планеты прыляцеў, а яны баяцца спытаць у яго пра што-небудзь.

Узяло-такі за жывое. Наіўнае дзяўчо паднялося.

- Скажыце, спадар Манюкін, за што вы сваю бабулю пакахалі? Яна ж і дурнем вас называе, і вашым былям не верыць. Няўжо на ўсёй Зямлі не знайшлося іншай жанчыны для такога гжэчнага кавалера?

Вось дык пытанне. Трэба ж прыдумаць такое. Мусіць, дзяўчаці не работа, а любошчы наўме. Лягчэй паўдня цэпам снапы лупіць, чым вымучыць адказ. Ды раз ужо ўпрогся ў гуж, то цягні.

- Вы ўсе аднолькава апрануты, - кажу, - усе на адзін твар. Можа, і добра гэта, вунь і вароны ўсе чорныя, ваўкі шэрыя, а лісіцы рыжыя. І ўсё ж сваю кашулю-вышыванку я не памяняю на вашы кумачовыя рубашкі. А мая баба Аўдоля вышывае лепш за ўсіх і песні спявае лепш за ўсіх. Праўда, даў ёй Бог язык доўгі, любіць пасварыцца. Тут ужо нідзе не дзенешся: хто каго любіць, той таго і чубіць.

- Я чуў, - падняўся з месца самавіты мужчына, - у вас вучоныя палічылі ўсіх мядзведзяў, ваўкоў і нават зайцоў. Вы, як вядома, спецыяліст па нячыстай сіле. Калі не сакрэт, колькі ў беларускіх балотах засталося чарцей і ведзьмаў?

- 132 546, - усміхнуўся я, - акурат як жыхароў у вашым горадзе.

Зала аж здрыганулася ад рогату. Мужчына-жартаўнік схаваўся за спіну суседа, трэба ж так плюхнуцца тварам у гразь. Вось табе і варвар.

Пытанні сыпаліся адно за адным:

- У вас там на Зямлі ўсё ваююць: то Ірак, то Чэчня... Калі вы апошні раз ваявалі?

- Паўгода назад, зімой. Чарэнь на печы не маглі з бабай падзяліць.

- А праўда, што ў вас дурняў не саджаюць, самі растуць?

- І не саджаюць, і самі не растуць: у іншапланецян купляем. Дурняў (хай брат даруе мне) пакідаюць на Прывідусе, а разумных на

Зямлю высылаюць. А якое ж жыццё без дурняў?! Думаю, з урадам Прывідуса дамову заключым. Мы вам аднаго дзівака, а вы нам сем дурняў!

Усе зноў у рогат. Смяяліся вучоныя, студэнт, мой брат, а пляменнік ледзь з крэсла не зваліўся. Бачу, сімпатыі на маім баку. Давай ужо сур'ёзна расказваць пра Зямлю, яе прыроду, насельнікаў. Я, каласочкі-красачкі, не прахвесар, але па слова ў кішэню не лез. На кожнае пытанне меў адказ. Хаця адкуль мне ведаць, колькі акул у Ціхім акіяне ці пігмеяў у Аўстраліі? Хітрыць давялося. Маўляў, адны вучоныя кажуць столькі і столькі, а па падліках іншых крыху больш. Аж лоб узмакрэў ад тых хітрыкаў. Не прывык Манюкін маніць.

Нарэшце апошняе пытанне. Задаў яго карэспандэнт той самай газеты, што двойчы назвала мяне варварам.

- Ці думаеце вы, спадар Манюкін, вярнуцца дадому? Там вам засталося жыць не больш як трыццаць гадоў, а на Прывідусе ажно дзвесце. Што вы выбераце, кароткі век з каўбасой ці доўгі з таблеткамі?

Глянуў я на брата, на пляменнікаў, абвёў вачыма залу. Усе прыціхлі. Няпростае пытанне. Тут не пра любошчы пытаюць і не пра чарцей-ведзьмаў.

- Выберу, - кажу, - каўбасу. Пах яе мне нават у сне ноздры казыча. Глытайце свае таблеткі самі. Люблю я траву касіць, рыбу лавіць, песні з бабай Аўдоляй спяваць, казкі ўнукам баяць. На жаль, не жыць мне дзвесце год! Каб і застаўся на Прывідусе, то памёр бы ад нэндзы. Так што не памінайце ліхам!

...Цэлую ноч прасядзелі мы з братам і пляменнікамі. Ці давядзецца яшчэ калі-небудзь сустрэцца?

Брат падарыў мне на дарогу касету з незвычайнай музыкай і два невялічкія шарыкі, якія я павінен быў адразу ж праглынуць.

- Адзін паможа табе стаць найвялікшым кухарам, другі - лекарам! - сказаў Праўдзін. - Ніхто не прыгатуе такой незвычайнай сёрбанкі, як ты. І яшчэ ты будзеш разумець мову зёлак.

Падзякаваў я за падарункі, пракаўтнуў шарыкі, а рана раніцай развіталіся мы з братам, сеў я ў зоркалёт, і робат за некалькі хвілін даставіў мяне да сушні.

Дома ўжо чакалі баба і ўнукі. На стале стаяла мачанка, дыміліся бліны. Дзіва!

- Адкуль вы даведаліся, што я менавіта сёння вярнуся? - спытаў неўзнарок.

- Дык учора паштальёнка тэлеграму прынесла! - крыкнулі ўсе разам.

Мне нічога не заставалася, як сесці за стол.

 

Сомік

 

І які гэта дурань прыдумаў рэкі выпрамляць? Не было ў яго сэрцы Бога. Мусіць, у дзіравым корабе нарадзіўся. Выпраміць бы яму ўсе звіліны ў неразумнай макаўцы.

Без рэчкі вёска не вёска, дый чалавек - паўчалавека. У яго, дальбог, душа драбнейшая. Не бачыў ён, як купаюцца ў вадзе месяц і зоры, не чуў, як спяваюць салаўі ў прырэчных лазняках. Ды што там казаць, усе нашы паэты-землякі выраслі на беразе рэчкі. І Крапіва, і Трус, і Бялевіч, і мой аднавясковец Якімовіч, дарэчы, як і я, казачнік. Хай казачнік не паэт, але ж добрую казку, што і песню, не проста скласці. Даўно няма Алеся Якімовіча, а ўсе ведаюць казку пра каваля Вернідуба і яго маці Параску.

Яшчэ гадоў дваццаць назад у нашай Уздзянцы вадзіліся трохпудовыя самы, велізарныя шчупакі і язі. А колькі было акунёў, лінёў, мянькоў, яльцоў і плотак! Ледзь не з кожнай нары паказваў хвост рак-вусач. Сплыло ўсё гэта, адышло, і ўжо не бруіць рэчка. Хіба павернецца язык назваць зарослую асакой і макрыцай канаву Ўздзянкай?

Так ці гэтак, але даўным-даўно жыў у нашым Чурылаве заўзяты рыбалоў. Не ведаю ўжо, якое імя далі яму бацькі, але людзі ахрысцілі яго Сомікам, бо ён быў чымсьці падобны на сома. Маленькія чырвоныя вочкі, прыплюшчаны нос, шырокі зубасты рот і даўжэзныя вузенькія вусы. Твар дробненькі, вечна злосны. Калі і з'яўлялася на ім усмешка, то нахабна-іранічная.

Жонка і дзеці не ўжыліся з Сомікам, сышлі з дому, і ён застаўся адзін. Жыў Сомік з ракі. Калі не спаў, то сетку плёў ці рыбу лавіў. А рыбак ён быў удачлівы. Штодзень прыпіраў дадому тры, а то і чатыры вялізныя торбы рыбы. Высыпле яе ў глыбокія драўляныя ночвы, сядзе на лаву і пасміхаецца. Прыемна назіраць яму, як ловяць адкрытым ротам паветра шчупакі, як б'юцца аб край ночваў, падскокваюць яльцы і акуні. Глядзіць, смяецца, як з гары едучы.

Лавіў Сомік рыбы так шмат, што не паспяваў яе ні спажываць, ні прадаваць. Не з'есць - сабакам выкіне, а з суседам нават драбнарыбіцай не падзеліцца. Як маладзейшы быў, тады-сяды адпусціцца, занясе родзічам маленькую місачку плотак ці печкуроў. Трасецца, каб не перадаць. Кпілі суседзі: адной рукой дае, а другой адбірае.

Пастарэў Сомік і стаў яшчэ большым скнарам. Сядзе вячэраць - дзверы на завалу зачыняе, не дай бог хто-небудзь зойдзе, давядзецца запрашаць да стала. І еў похапкам, усё роўна як на цвіку сядзеў.

Ні ў кога ў вёсцы не было такіх сетак, трыгубіц, венцераў, як у Соміка. Па ніткі ён ездзіў у горад. Купляў моцныя, капронавыя, каб ніякая рыбіна парваць не магла.

Вязаў ён сетку з гэтых нітак і варушыў сваім шырокім зубастым ротам. Людзі казалі, замовы шэпча, а яны ў яго ад чорта. Навучыў замовам Соміка вядзьмак Нупрэй. Страшны чалавек. Праўда ці няпраўда, але знікаў ён з дому ў Піліпаўку, перакідваўся ў ваўкалака. Гойсаў з воўчай зграяй. Залазіў у хлявы, душыў авечак, свіней і нават кароў. З-пад шэрай поўсці там-сям віднелася чалавечае цела. Паляўнічыя не раз бачылі стракатага воўка. Ён вылучаўся ад іншых. Вялізны, мацёры і хітры: ніколі не падпускаў мыслівых блізка. Усё ж аднойчы ўдалося яго параніць.

«Ваўкалак!» - пазналі па крывых слядах паляўнічыя. Былі тыя сляды куды большыя, чым у звычайнага воўка.

Доўга гналася пагоня за ваўкалакам. Ён, як ні дзіўна, не ў лес уцякаў, а пёр у вёску. Сляды прапалі каля Нупрэевай хаты. Ваўкалак як скрозь зямлю праваліўся. Перажагналіся мыслівыя і па хатах разышліся.

Назаўтра па вёсцы папаўзлі чуткі, што Сомік ні свет ні зара доктара да Нупрэя прыводзіў: парэзаў нагу той. Людзі ў нас спагадлівыя, але ніхто, апрача Соміка, не наважыўся праведаць Нупрэя.

Сомік штодня насіў Нупрэю рыбу. Дзівіліся людзі: за якую такую ласку рыбалоў-скнара дагаджае ведзьмаку. А Сомік вяртаўся звычайна апоўначы. Казалі, што быццам у падзяку за рыбу Нупрэй перад смерцю перадаў Соміку свае чары і замовы. Вось і варушыць Сомік слінявымі губамі, як жаба жабрамі, штосьці шапоча. Вочкі, гад, вяжа вузенькія, каб і малеча не ўцякла.

А рыбы, між іншым, у рэчцы станавілася ўсё менш і менш. Сомік як звар'яцеў. І ў нераст, і зімой не даваў рыбе перадыху. Рубіў палонкі, ставіў кошыкі, венцеры, а то і з булавой хадзіў па лёдзе. Убачыць праз лёд шчупака - гахне булавою, той, аглушаны, каменем на дно падае. Не дастане яго Сомік, а зубы шчэрыць, яму весела - забіў.

Гром грыміць, пярун смаліць, маланкі крыж-накрыж, лівень, а Сомік на рэчку з сеткамі прэ. Ні гадзіны перадыху рыбе: каламуціць ваду, лезе пішчом у норы і ўсё нешта шэпча пад нос, шэпча. Ужо не тры торбы налаўлівае за дзень, а сем. Нават сабакі і каты не паспявалі з'ядаць рыбу, і яна гніла пад вокнамі. Смурод на паўвёскі.

- Што ты, нехрысць, робіш? - сарамацілі Соміка людзі. - Скора ў рэчцы ніводнай рыбы не застанецца. Спыніся!

Рагоча Сомік. Ні просьбы, ні грозьбы на яго не дзейнічаюць. Наадварот, у ярасць прыходзіць: хапае самыя большыя сеткі і прэ на рэчку. Здаецца б, і бацьку роднага за рыбу прадаў. Хцівы!

Аднойчы прачнуўся Сомік сярод ночы. Лыпнуў вачыма: побач каля яго пасцелі дзядок барадаты ў белым. Сомік загаварыў да яго. Маўчыць - не адказвае. Рашыў тады лямпу запаліць, каб лепей разгледзець дзядка. Чыркнуў запалкай - не загарэлася, чыркнуў другой - таксама. Цэлы карабок спаліў, але так і не здабыў агонь.

- Не старайся! - загаварыў нарэшце дзядок. - Слухай сюды. Выкінь вон усе свае рыбацкія прычындалы і на рэчку больш не хадзі. Гэта першае папярэджанне.

Сказаў так дзядок і знік. Пэўна, разумнаму б навука, а Сомік толькі пасмяяўся. Быў ён не з палахлівага дзесятка. Ведзьмака не збаяўся, а тут нейкі дзядок яму ўказ. Апрануўся цяплей, прыхапіў свае снасці і пацялёпкаўся на рэчку. Ідзе і шэпча:

 

Чэрці, чэрці!

Памажыце рыбу перці.

Аддам жонку і дзеці,

Каб не было дзе рыбу дзеці.

 

Да самай раніцы поўзаў Сомік па рэчцы. Закідваў сеткі, ставіў венцеры, боўтаўся з таптухаю, але ніводнай рыбы так і не злавіў. Удача нібыта адвярнулася ад яго. Страшна стала. Так ні з чым і вярнуўся дадому.

Стаў скідаць з сябе мокрую адзежу, а рукі і ногі рыбнай луской пакрыты. Ён здзіраць яе, змываць. Нічога не атрымліваецца: не змываецца, не здзіраецца. Тут ужо дзядка ўспомніў. Закапыліў губы, скрыгітнуў зубамі: «Не будзе па-твойму, стары дурань! Адагрэюся і зноў пайду на рэчку!»

Залез Сомік на печ, укрыўся кажухом і адразу ж захроп. Але нядоўга ён спаў. Раптам пачуў, як нехта трасе яго за плячо. Глядзь, той самы дзядок у белым. Сомік аж падскочыў, галавой у столь ударыўся: «Дык гэта ты, стары хрыч, на мяне чары напусціў?! Заб'ю!»

Схапіў ён таўкач і як смальне... сабе па назе. Зароў, захрыпеў, але другі раз замахнуўся на дзядка. Бах... костачкі на руцэ пазбіваў. Адкінуў таўкач, стогне, кляне дзядка.

- Другі раз папярэджваю, - сказаў дзядок, - не хадзі на рэчку!

Зірк Сомік, старога і след прастыў, быццам праз комін вылецеў ці ў паветры растаў.

Сядзіць Сомік раз'юшаны, губы кусае. Каб мог, сам сябе б за карак укусіў. Азвярэлая злосць перапаўняе яго. Луска на ім нават у цемры блішчыць. Такім на людзі не пакажашся. Засмяюць. Скажуць, што зарабіў - тое атрымаў.

«Пляваць хацеў я на гэтага старца, - падбадзёрыў сам сябе Сомік. - Пайду на рэчку. Горш не будзе!»

Споўз ён з печы, апрануўся, снасці на плечы ўзваліў і пасунуўся да вады. Ішоў і паўтараў, паўтараў замову, быццам баяўся забыцца:

 

Чэрці, чэрці!

Памажыце рыбу перці.

Аддам жонку і дзеці,

Каб не было дзе рыбу дзеці.

 

У самым вузкім месцы Сомік перагарадзіў рэчку венцерам. Умацаваў яго каламі, каб не сарвала плынь. Адышоўся на паўкіламетра з кломляй і давай ваду каламуціць, гнаць рыбу ў венцер. Прагнаў, гэта, метраў пяць, падняў кломлю. Сом! Вялікі. Пузаты. Глядзіць драпежнымі вочкамі-гузічкамі, не варухнецца. Сомік ашалеў ад радасці. Трэба ж, такі шанец. Яшчэ раз заставіў кломлю, махнуў нагой, падняў - зноў сом. Ад неспадзеўкі ледзь не ўпусціў рыбу. Вось дык дзіва, безліч рыбы пералавіў, ды каб два самы запар выцягнуць маленькай кломляй... такога не было.

- На, старац, выкусі! - зарагатаў на ўсё горла Сомік.

- Кусі... кусі! - панесла рэха па вадзе.

І тут, мае вы каласочкі-красачкі, трэці сом у кломлю трапіў. Наш рыбак аж плечы падцяў. Па спіне мураші пабеглі. Гэта ўжо занадта. Печкуру больш бы ўзрадаваўся, чым гэтаму сому. Няўжо той дзядок чаруе? А хоць бы і так, не здавацца ж. Выкаціў Сомік на бераг венцер і ўмлеў. Яшчэ пяць самоў уплішчыліся ў яго. Адзін у адзін: спіны чорныя, вусы вялізныя. Варушаць імі і глядзяць прама ў вочы Соміку.

- Рату-уйце! - зароў ён і, кінуўшы кломлю і венцер, на злом галавы, не разбіраючы дарогі, папёр дадому. Ён бег і адчуваў, як штосьці перашкаджае яму, цягне назад.

У хаце падбег да люстэрка, зірнуў і ўтрупянеў. На яго глядзеў не чалавек, а сом-вусач. Ззаду, на падлозе, свяціўся луской доўгі хвост.

Сомік задыхаўся. Яму не хапала паветра. Хацеў схапіць карэц, зачарпнуць вады з вядра, але рукі на вачах меншалі, ператвараліся ў плаўнікі.

«Трэба хутчэй дабірацца да ракі, - мільганула думка, - там ратунак!»

Ён усунуў галаву ў вядро. Палягчэла. Выскачыў з хаты і пачыкільгікаў да ракі. Ногі слабелі, падгіналіся. Сомік губляў апошнія сілы.

Бліз ракі ён паваліўся ў гразь. Ногі, як і рукі, ператварыліся ў плаўнікі. Ён адчуў, калі за хвіліну не дапаўзе да ракі - капцы. І Сомік пакаціўся покатам, перавальваючыся з боку на бок. Вось ужо і вада.

Спакваля вярталася сіла. Адплыў ад берага на сярэдзіну ракі. Стала страшна. Рыба не даруе яму. Ведама, гэтулькі загубіў. Наляцяць шчупакі - разарвуць на кавалкі. Акуні заколюць калючкамі. Трэба ўцякаць. Але куды? І Сомік-сом ірвануўся да самай глыбокай на рэчцы Немцавай ямы. Там ён на самым дне зашыўся ў іл. Яма бяздонная. Выпрамілі рэчку, а яма не прапала, засталася. Вось і жыве там Сомік. Ён аброс мохам. Ад вечнай цемры амаль аслеп. Толькі ноччу (і то калі не свеціць месяц) выплывае. Прытоіцца каля берага, бязгучна варушыць вусамі, чакае здабычу.

 

Чарадзейная жалейка

 

Было гэта яшчэ за панамі. На кургане, пад Гарадзішчам, дзе сёння вучоныя людзі зямлю капаюць, скарбы шукаюць, стаяў хорам. І ў тым хораме-палацы жыў яснавяльможны князь Ясінскі. Золата і срэбра ў яго было - хоць каўшом чэрпай. Сам Радзівіл, здаралася, прыязджаў у госці. Пілі заморскае віно, елі на залатых талерках смажаную дзічыну, вустрыц і вэнджаных вугроў.

Па святах князь Ясінскі наймаў музыкаў, выпісваў кухараў ажно з Хранцыі, запрашаў на баль мясцовую шляхту. Ох і гулялі! За сем вёрст чулася музыка, грымелі салюты з гармат. Шляхта балявала, весялілася. Нават слугі яснавяльможнага князя радаваліся святу. Глядзіш, і ім што-небудзь перападзе з панскага стала, ды і п'яныя госці шчодрыя - кінуць рубель іншы раз.

Толькі адзін юнак хадзіў самотны. Высокі, статны, з адухоўленым тварам і доўгімі кужэльнымі валасамі, што хвалямі спадалі на плечы.

Госці лавілі яго хмурны пагляд, нізка кланяліся і спяшаліся найхутчэй знікнуць. Яны добра ведалі, што малады княжыч Ясінскі не любіць ні п'яніц, ні пустапарожняй балбатні.

Шыкоўныя паненкі раней цугам хадзілі за адзіным спадкаемцам князя Ясінскага. А раптам удасца прываражыць княжыча! Ды толькі дарэмна маладыя шляхцянкі трацілі бацькоўскія грошы на дарагія транты, заморскія духі і румяны. Княжыч быў абыякавым да дзявочых чараў, і шляхцянкі ўрэшце адсталі ад яго.

Як толькі госці напіваліся, пачыналі крычаць, спрачацца, княжыч неўпрыкмет знікаў з бяседы. Ён спяшаўся ў сялянскую слабаду, дзе жылі і працавалі бацькавы прыгонныя.

Стрымгалоў, пратаптанаю сцежкай ляцеў ён не да дзяўчыны, а да ганчара дзеда Янкі.

Дзед ужо чакаў княжыча. Ён любіў яго, як роднага ўнука. Не адзін год вучыў выбіраць гліну на збаны, вазы, даводзіць яе да ладу: мачыць, мясіць, як месяць рукамі цеста ў дзяжы.

- З гнілога дрэва хаты не збудуеш, - казаў дзед, - а з гнілой гліны - гнілы збан!

Княжыч адбіраў гліну, круціў ганчарны круг, абпальваў у печы збаны і гаршкі. Ён навучыўся вырабляць такія цудоўныя вазы, дудкі, свісцёлкі, што дзед дзіву даваўся. Панскае дзіцё, а рукі залатыя. Спакон вякоў такога не было. Князі ваявалі, палявалі, балявалі, а не ў зямлі капаліся.

- Даведаецца яснавяльможны князь пра твой занятак, - папярэджваў дзед, - і быць бядзе. Што з мяне возьмеш? Я - стары! А табе лепей бы не хадзіць сюды. Позна ці рана высачаць гайдукі, скажуць князю.

Змрачнеў княжыч, але ад свайго не адступаўся. Дзед навучыў яго печы класці, жывёл і людзей з дрэва выразаць.

Так ці інакш, але праўду кажуць: ваду збан носіць да пары. Нехта ўдаў княжыча. Не ў нос князю Ясінскаму, што яго сын, як просты мужык, працуе. Даведаюцца паны, сораму не абярэшся. Скажуць, у Ясінскага грошай не хапае, дык сын яго гаршкі на продаж лепіць. Зняславяць. Большай ганьбы не прыдумаеш.

Прыляцеў аднойчы князь на шалёным кані да дзедавай хаты, расчыніў нагою дзверы і аж затросся ад лютай злосці. Ягоны сын распісваў шэнкелем вазу. Круціўся ганчарны круг, княжыч штосьці напяваў.

- Скруціць княжыча, звязаць, а старога халопа - на стайню, дваццаць пяць бізуноў усыпаць!

Выхапіў князь шаблю і давай малаціць ёю распісныя збаны, вазы, жалейкі і дудкі, драўляных шляхцянак з мамкамі і п'яных шляхцюкоў.

- Бацька, адумайся! - крычаў сын. - Ты пашкадуеш, ды позна будзе...

Князь не прывык думаць. Ён махаў шабляю. Толькі ўжо ў палацы пачаў астываць. Змяніў гнеў на міласць, загадаў адпусціць старога майстра, сына развязаць і рана ранічкай прывесці ў кабінет. Сам напіўся і лёг спаць.

Княжыч аж счарнеў з гора, так шкада было беднага дзеда і рукатворных жалеек і ваз. Хацеў закрычаць, а голас прапаў - мову адняло.

Заплакаў хлопец. Надта ж неспагадны да яго лёс. З маленства ласкі не ведаў: забраў Бог маці. Цяпер вось бацька карае, устроіў самасуд. Чым так жыць, ці не лепш з вежы выкінуцца?

- Не плач, княжыч, не гаруй, - пачуў ён ласкавы жаночы голас.

Адняў ад воч далоні, убачыў перад сабой кветку валошку, якіх так шмат у жыце. Толькі гэтая кветка была ў залатых чаравічках, белай хусцінцы. Каптан - сінь-сінеча, спаднічка колеру неба яснага.

- Не плач, княжыч! - паўтарыла яна. - Я памагу твайму гору. Толькі не крыві душой, праўду кажы: даражэй табе багацце бацькава ці жаданне людзей цешыць...

Хацеў княжыч закрычаць, сказаць, што не трэба яму срэбра-золата, мур-палаца, даражэй ад усяго на свеце радасць людзям несці: маляваць, ляпіць, выразаць. Раскрыў рот, а словы застылі на вуснах. Ён і забыў, што анямеў. Ды Валошка зразумела яго.

- З гэтай хвіліны, - усміхнулася сінь-кветка, - у твае выявы з гліны, у фігуркі-выразанкі жывая душа ўселіцца. І памятай, майстра, - людзі не толькі ў палацах жывуць!

Сказала так Валошка і растала ў паветры, толькі пахкі водар пакінула. А ў вушах княжыча гучалі словы: «Людзі не толькі ў палацах жывуць!»

Падумаў ён, пасля сабраў у скураны мяшок свае рэчы няхітрыя: нажы вострыя для разьбы, фарбы для роспісу; медальён з партрэтам маці; некалькі рублёў, заробленых сваім мазалём.

Ціха выйшаў ён з палаца, даў кругаля ў слабаду сялянскую. Там развітаўся з дзедам-майстрам і пашыбаваў куды вочы глядзяць.

Назаўтра раніцай бацька выправіў пагоню за сынам. Тры дні і тры ночы шукалі яго, але так і не знайшлі.

Начаваў княжыч, дзе цемра застане: у лесе пад вываратнем, у стозе сена, у карчомцы. Усюды, дзе б ні ішоў, да зямлі прыглядаўся, гліну прыдатную шукаў і не мог знайсці.

Ужо даўно грошы скончыліся, не было за што кавалак хлеба купіць, але княжыча гэта не палохала. Ён выразаў з дрэваў мядзведзяў, зайцоў, лісіц, плёў лапці, кашы для грыбоў і бульбы - мяняў іх у вёсках на хлеб.

Людзі пасля доўга ўспаміналі добрым словам майстра. Гляне хворае дзіця на драўлянага зайца - і ачуняе. А ў лапцях тых можна было сто вёрст прайсці і не стаміцца.

Ішоў наш княжыч, ішоў, і прывяла яго дарога да невялікага гарадка з дзіўнай назвай Глінішча. Прыпыніўся тут. Некалькі дзён тупаў вакол, па зямлі на каленях поўзаў. Твар свяціўся, як адпаліраваная ваза. Чаго-чаго, а гліны тут хапала: і чырвонай, і жоўта-залацістай, і нават белай. Мяў у руках яе, спрабаваў на смак. Была яна тлустая, як масла, клейкая. У родных мясцінах такой ніколі не сустракаў. Дзед вачам бы не паверыў.

«Застануся ў Глінішчах назаўсёды, - рашыў княжыч. - Але дзе жыць, за якія грошы купіць ганчарны круг?»

Хутка ці не, але ўзбіўся княжыч на капейку. Выручылі, як выручалі не раз па дарозе, тыя ж лапці і звяркі драўляныя. Пасяліўся, як і хацеў, наводшыбе ў адзінокай бабулі. Заплаціў ёй наперад за жытло і харч.

Хата стаяла на прыгорку. Побач гаманілі бярозы, спрачаўся малады дуб з дзядзькам яварам, а ўнізе, бліз рэчкі, туліліся адна да адной драўляныя хаты местачкоўцаў. У цэнтры - царква, на ўскраіне - кірмаш.

Падымаўся княжыч раней сонца, а спаць клаўся ледзь не апоўначы. У моцных лазовых кошыках насіў і насіў ён гліну, а вечарамі майстраваў ганчарны круг.

Народ у Глінішчах, як і ў кожным мястэчку, дасціпны, людзі часта спынялі майстра на паўдарозе, стараліся загаварыць з ім, а ён маўчаў, толькі рукамі размахваў, паказваў нешта. Тады і назвалі яго Маўчановічам.

- Вунь Маўчановіч гліну панёс, - казалі, - цягае і цягае. Навошта яму так шмат яе? Можа, дом хоча з гліны зляпіць ці драбіны да неба?

Неўзабаве княжыч назапасіў гліны, колькі хацеў, і круг ганчарны змайстраваў. Не было толькі ганчарнай печы. Але хіба гэта клопат для сапраўднага майстра? Хутка і печ з'явілася.

І вось аднойчы прыснілася фея-кветка.

- Я ведаю, - сказала яна, - сумна табе. Зрабі найперш жалейку. З яе песняй-музыкай у душы свята паселіцца. Вось тады і парадуеш людзей!

Цэлы дзень чараваў над жалейкай Маўчановіч. З белай гліны яе вытачыў, распісаў фарбай чырвонай, абпаліў у печы. Ледзь астыла - да губ паднёс. І жалейка заспявала, ды так звонка, весела, што аж бабуля пусцілася ў скокі, шпакі здзіўлена замаўчалі, а самому майстру захацелася як найхутчэй сесці за круг і шчыраваць, шчыраваць...

Слава пра Маўчановіча разнеслася па навакольных гарадах і вёсках. Адкуль толькі ні прыязджалі людзі, каб купіць яго распісныя збаны і гаршкі, дудачкі, свістулькі ці паслухаць чарадзейную жалейку.

Ад'язджалі ад Маўчановіча з песняй у сэрцы. У збанах тых, каласочкі-красачкі, ніколі малако не кісла, а ў гаршках, колькі б ні стаяла страва, - ніколі не псавалася. Яны былі адметнымі: гляне на іх добры чалавек і адразу здагадаецца, аб чым хацеў сказаць людзям маўклівы майстра. А гаварыў ён аб дабраце, радасці жыцця.

Доўга круціў свой ганчарны круг Маўчановіч. Да слыннага майстра прыязджалі паны і падпанкі з усяго свету. Ішлі простыя людзі.

Неяк дапяў да Глінішч аканом князя Ясінскага. І пазнаў ён у Маўчановічу князевага сына. Аканом забыўся нават на збаны і гаршкі, ускочыў у брычку і панёсся ў Гарадзішча, каб паведаміць яснавяльможнаму прыемную навіну. Цэлую шапку золата абяцаў насыпаць князь таму, хто знойдзе сына. Не ў радасць стала Ясінскаму паляванне, больш не склікаў ён шляхцюкоў з шляхцянкамі на баль, штодня хадзіў у царкву, замольваў свой грэх, шчодра адорваў жабракоў. Дзеду-майстру, які вучыў сына, падпісаў вольную. Адпусціў на волю яго дзяцей і ўнукаў, а таксама ўсіх слабодскіх майстроў.

Апошнім часам стары князь дужа хварэў. Баяўся памерці і не ўбачыць сына.

Пачуўшы ад аканома радасную вестку, князь падхапіўся з пасцелі, сам запрог коней, сеў на козлы за фурмана і пусціў тройку выязных рыссю.

А ў палацы варылі, смажылі, пяклі, рыхтаваліся да сустрэчы маладога Ясінскага.

У Глінішчах, каля карчмы, князь спыніўся, шпурнуў фурману лейцы, а сам пешкі падаўся да бабулінай хаты. Наперадзе бег, паказваючы дарогу, аканом, бо князь наступаў на пяты.

Сына ён пазнаў адразу. Быў май, і той вынес свой круг ганчарны на двор. Нага круціла кола. Дужыя і спрытныя рукі дакраналіся да гліны, і тая на вачах ажывала. Адухоўлены твар ганчара свяціўся. Князь не вытрымаў.

- Сынок! - закрычаў нема. - Ці ты гэта?

Ганчар спыніў кола, падняўся. Перад ім стаяў не грозны князь-уладар, а сівы дзядок, стомлены дарогай.

- Ба-бацька! - пачуў свой голас. - Бацька! - і кінуўся абдымаць дзеда.

Цэлы дзень прагаварыў князь з сынам. Людзі здзівіліся, здарыўся цуд - Маўчановіч загаварыў. І яшчэ больш былі здзіўлены, калі даведаліся, што ганчар адзіны спадчыннік яснавяльможнага князя.

Сваю майстэрню пакінуў княжыч лепшаму вучню Апалінарыю, які пасля ўвесь свет здзівіў: не жалейку змайстраваў, а арган з гліны.

Збаны, гаршкі і вазы раздаў княжыч людзям. Толькі жалейку чарадзейную захапіў з сабою. Праводзілі княжыча ўсім мястэчкам. Шчаслівы князь Ясінскі загадаў выкаціць на вуліцу бочкі з віном, вынесці рыбу і мяса. Хай помняць яго шчодрасць.

Пакланіўся княжыч людзям, ускочыў у карэту, і памчалі сытыя коні...

І сёння ў Глінішчах, каласочкі-красачкі, тутэйшыя ганчары ўспамінаюць маўклівага майстра, які, перад тым як сесці за ганчарны круг, іграў на чарадзейнай жалейцы з белай гліны. А ў разбураным Гарадзішчы штогод знаходзяць незвычайныя гаршкі і збаны. Яны такія прыгожыя, моцныя, нібы не падуладныя часу. А ўсё таму, што ёсць у іх жывая душа.

 

Хітрая музыка

 

Не было гадзіны на Прывідусе, каб я не ўспамінаў пра свой дом. І бліны ўспамінаў, і печ, і сварлівую бабу. Нічога, здавалася, няма ад іх даражэй. І вось я ў сваёй хаце. З тыдзень не адыходзіў ад бабы, купляў падарункі ўнукам. Ім гэта падабалася, а вось старая коса паглядала на мяне: «Ты, мусіць, Манюкін, грэх за сабой чуеш, надта ўжо ласкавы. Глядзі, калі даведаюся пра твае шашні, то выганю з хаты назад у тую санаторыю!»

Што ты возьмеш з цёмнага чалавека? Хіба яна лятала калі-небудзь на чужыя планеты, лекцыі вучоным чытала? Дальбог жа, табліцу множання забылася, хоць і хадзіла тры зімы ў школу.

Эх, усё часцей і часцей згадваў я Прывідус, нават журналіста, які называў мяне варварам, а пасля прапанаваў абраць ганаровым акадэмікам. Тут, на Зямлі, ніхто пра мяне не піша, ніхто не фатаграфуе, быццам я такі, як і ўсе. Толькі застаўся ўспамін аб далёкай планеце ды яшчэ касета з музыкай.

Аднойчы, калі ўнукі пайшлі ў школу, а баба Аўдоля падалася ў краму, дастаў я тую касету, узяў унукаў магнітафон. Акурат падышла. Уключыў - музыка палілася. Якраз пад мой настрой. Не аглушальная і не траскуча-капрызная, а лёгкая, супакойлівая. Мелодыя светлая, сардэчная. Не заўважыў, як заснуў.

Спаў доўга ці нядоўга, не ведаю. Пабудзіла баба.

- Што з табою, дзед? - пытае. - Ці не захварэў раптам? Магнітафон дзіцячы ўключыў. Спіць пад музыку. Ты лепш вазьмі гармонік ды барыню ці «Лявоніху» ўрэж, а то слухае нейкую нудоту.

Зазлаваў я.

- Гэта не абы-якая музыка, - кажу, - яна ад усіх хвароб лечыць. Нервы супакойвае. Яе вучоныя прыдумалі!..

Глянуў я на бабу і асекся на паўслове. Пазірае на мяне як на блазна. Думае нябось, што здзяцінеў.

- Схадзіў бы ты, дзед, на вуліцу, пагуляў, - параіла баба, - а то сядзіш у чатырох сценах, нейкая хвантазія лезе табе ў галаву. Хоць людзям не мароч галаву пра лячэбную музыку, а то рагатаць будуць.

Махнуў я рукою, накінуў куфайку на плечы, схапіў магнітафон і выскачыў з хаты. Куды ісці? Сусед Тодар (той самы, з якім мы лыка з адной ліпы на лапці дралі) пасвіў за вёскай на лузе кароў.

«Пайду, - думаю, - пасяджу з Тодарам. Усё весялей чалавеку будзе, а то адзін, падпасавічаў у яго няма. Не захацеў нябось адрываць унучку ад школы».

Тодар узрадаваўся, як убачыў мяне. Ледзь не на шыю павесіўся.

- Памажы, братка Манюкін, кароў у кучу сагнаць. З імі штосьці здарылася. Гізуюць, быццам вясной. Адна ўжо ўцякла дадому. Я ўпарыўся, бегаючы.

- Мы ўмомант іх згонім, - паабяцаў я.

І праўда, удвух мы скора збілі кароў у кучу. Расклалі цяпельца, я ўключыў музыку. Праз хвіліну-другую мой Тодар пачаў акунёў вудзіць. Я падаслаў куфайку, і ён паваліўся на яе.

«Во стаміўся, небарака, - думаю. - Як ні кажы - гады!»

Ні вясёлая, ні самотная мелодыя і мяне закалыхала. Не заўважыў, як і сам упаў побач з Тодарам. Спалі мы не менш як гадзін пяць, прачнуліся разам. Ужо сцямнела. І што самае дзіўнае, музыка гучала, быццам нейкая нябачная сіла пераварочвала касету.

Каровы не разбегліся, хоць іх ніхто і не пасвіў. Яны стаялі наўкруг нас і, задраўшы ўгару галовы, як мне здалося, слухалі музыку.

- Пара ўжо гнаць дадому, - спахапіўся Тодар. Ён схапіў пугу і кінуўся да статка. Дарэмна крычаў, хвастаў рагуль, ніводная не зрушыла з месца. Тодару аж кепска стала, схапіўся за сэрца. І тут я здагадаўся выключыць магнітафон.

Рагулі апусцілі галовы, усё роўна як пасля сеанса гіпнозу, і спакваля пацягнуліся дадому. Мы з Тодарам моўчкі ішлі ззаду. Ні ён, ні я не маглі зразумець, чаму так доўга спалі. Верасень. На дварэ халаднавата. Можна кімарнуць на паўгадзіны, але каб паўдня... Здэцца, на губу ні кроплі не бралі.

- Ці не чорт падшуткаваў над намі, - сказаў Тодар, - гэта яго жартачкі, ты хіба, Манюкін, нікому ні слова, а то бабы поедам з'ядуць...

Я ўжо здагадаўся, дарэмна нячысціка прыплёў сусед. Тут музыка віной. Чалавек пад яе засынае, а жывёла супакойваецца.

Прыгналі мы кароў. Баба надаіла не вядро малака, як звычайна, а два. Суседкі прыбеглі на падворак хваліць наперабой Тодара: «Во напасвіў чалавек кароў! Няма куды малака дзяваць...»

Тодар загадкава ўсміхаўся, падміргваў мне. Ён нічога не разумеў, але ад пахвалы было прыемна. Можа, і праўда яго заслуга.

Я ж выняў з магнітафона касету, знайшоў у куфры невялічкі пляменнікаў дыктафон. Уключыў - нармалёва, працуе. Вось і вазьму яго заўтра ў поле. У кішэні памесціцца.

- Можа, разам пагонім кароў? Аднаму цяжка пасвіць, - сказала баба.

- Тодар справіўся, спраўлюся і я!

- Куды табе да Тодара. Ён - герой. Ужо да чаго яго Манька скнара, а пярцоўкі паднесла. Ведама, людзі хваляць!

Назаўтра заняў я статак і пагнаў ажно пад Гарадзішча, далей ад вёскі. Там і трава добрая, і ніхто назаляць не будзе.

Каровы за ноч прагаладаліся. Хапалі траву папоўніцы, а пад'еўшы, пусціліся ў гулі. Адна ў лес прэ, другая ў шкоду. І тут я ўключыў музыку. Мае рагулі сталі рахманымі, як авечкі. Палеглі, задралі галовы і слухаюць. Смешна. Пстрыкнуў кнопкай, выключыў, каровы пагражаюць мне. Уключыў магнітафон - супакоіліся. Зноў апусціліся долу. А мяне, як і ўчора, на дрымоту пацягнула. Пэўна, не тую касету мне брат падсунуў. А можа, на зямлян яна не так дзейнічае, як на прывідусцаў? Хітнуў я галавой раз, другі, і вочы самахоць заплюшчыліся.

Прачнуўся вечарам. Палічыў каровы. Усе як адна. Махаюць галовамі ў такт мелодыі. Звіхнуцца можна.

Выключыў я дыктафон і пагнаў статак дадому.

На гэты раз каровы далі яшчэ больш малака, чым учора. І было яно куды тлусцей.

Вёска гула. Толькі і было гаворкі пра мяне і Тодара.

Мы, вядома, маўчалі. Чарга пасвіць статак выпала крывому Зусю. Пастух ён добры, ды і маладзейшы ад нас з Тодарам. «Тут ужо будзе мора малака, - думалі бабы, - трэба рыхтаваць чысты посуд!»

Рана радаваліся. Куды менш малака далі каровы. Жанчыны лаялі Зуся, маўляў, пастух з яго кепскі: па калена Манюкіну.

Вечарам у нашу хату набілася людзей, як зачыніць дзверы. І мужчыны, і бабы прасілі мяне стаць пастухом. І торбу будуць даваць штодня, а разлік восенню. З кожнага коміна па тры пуды збожжа, па сто рублёў грашыма.

Я ўпарціўся, баба не згаджалася, але людзі не адступалі. Давялося-такі падрадзіцца.

Пасвіў я кароў да «белых мух». Лепшыя каровы давалі малака па бідону. Людзі смятанай свіней кармілі, масла пудамі вазілі на базар.

Я днём спаў пад музыку, а ноччу не ведаў, куды сябе дзець. Кнігі чытаў, сам з сабой у карты гуляў.

Неяк пад раніцу прыбег Тодар. Свіння паросная захварэла. Стогне. Пена з рота капае.

- Памажы, Манюкін, - просіць, - у цябе рука лёгкая.

- Хіба я табе ветэрынар, - кажу, - едзь у цэнтру па доктара...

- Я паеду, а ты паглядзі свінню. Прападзе - з'есць мяне баба.

Я апрануў куфайку, узяў дыктафон і пасунуўся за Тодарам. Свіння пішчала, аж заходзілася. Шкода бедную.

- Едзь хутчэй, - камандую, - тут удвух няма чаго рабіць.

Тодар схапіў веласіпед і паджгаў.

Я падышоў да свінні, пачухаў яе, уключыў музыку. Каб не заснуць - адышоўся на паўста метраў, вушы пальцамі заткнуў. З паўгадзіны тупаў па надворку, пасля пайшоў у хлеў. Свіння ачуняла. Рохкае, глядзіць на мяне з удзячнасцю. Выключыў дыктафон, гаспадыню гукнуў: «Нясі свінчу есці!»

Прыперла Тодарыха вядро мяшанкі. Хаўроння хапае папоўніцы. А тут і Тодар вярнуўся. Не ўдалося яму разбудзіць п'янага ветэрынара. Учора парасят пакладаў, ну і пачаставалі. Жонка сказала, што сама менш два дні будзе адлежвацца.

Тодарыха цягнула ў хату, хапала руку, каб пацалаваць. Ледзь вырваўся: кароў пара гнаць у поле.

Думаў я, каласочкі-красачкі, адпачну зімой. Дзе там, з усіх вёсак людзі едуць: то карова жвачку не жуе, то конь на ўсе чатыры нагі кульгае, то свіння не гукае. І не такі ў мяне характар, каб адмовіцца.

Я ўжо не браў з сабой дыктафона. Вывучыў тую музыку на памяць. І на дудцы мелодыю сыграю, і пад язык. Толькі вушы затыкаў ватай і танкашлем на галаву надзяваў, каб не заснуць.

Вясной зноў пагнаў каровы. Сонца прыгравае. Горача. Сяджу без кашулі, у падштаніках, а на галаве танкашлем. Дыктафон, вядома, працуе.

Дзівіліся людзі. Чалавек уключае музыку, а сам, каб не чуць яе, вушы затыкае. Мусіць, кароў да культуры прывучае. Скора намалюе круг, і гавяды будуць выкідваць свае ляпёшкі не дзе папала, а толькі ў адведзеным месцы.

Жартуюць, кепікі строяць, а прыпрэ бяда - да Манюкіна бягуць.

 

Сёрбанка

 

Хто з нас, грэшных, не любіць смачна паесці? Хто адмовіцца ад трайной юшкі, наварыстага булёну ці мясной сёрбанкі з прыправамі? Не ведаю, якія вы ласуны, каласочкі-красачкі, а мяне дык за вушы не адцягнеш ад добрай стравы. Хіба з галоднага работнік? Худы конь скора абмульваецца, а на сытага жарабца не трэба дубца.

Тую зіму мы з бабай Аўдоляй чаго толькі не назапасілі. У сенцах стаялі кубельцы з каўбасой і салам, у варыўні - бочкі з марынаванымі грыбамі, мочанымі яблыкамі, квашанай капустай. Я ўжо не кажу пра бульбу, буракі, моркву, пасолю...

Так здарылася, што зімой работы такоўскай не было. Пакормім раніцай свіней, карову - самі добра паснедаем і гуляем на печы ў падкіднога. Надакучыць гуляць - баба ідзе да кубельца. Адрэжа сала, каўбасы. Уплятаем з бульбай ці хлебам, аж шчокі трасуцца. Пасля набоўтаем у ваду чарнічнага варэння і жлукцім. А там, само сабой, разамлеем, на сон цягне. Спім да паўдня, пакуль свіння з парсюком сваім рохканнем не пабудзяць. Пакормім свінства, самі хутчэй за стол. Баба выцягвае з печы смажанае, паранае, варанае - еш, хоць расперажыся!

Самае смешнае, каласочкі-красачкі, што я худзею, а баба Аўдоля, наадварот, папраўляецца. Ужо ніводнай спадніцы не можа ўсцягнуць на сябе. Стала тоўстая, бы кадушка, - перавальваецца з нагі на нагу, як качка.

Мяне ж, як выйду на вуліцу, вецер з ног валіць. Высах на кіпець. Так і дух спусціць можна. Што рабіць, што чыніць? Як уратавацца? І тут я ўспомніў пра чарадзейныя дарункі брата. У мяне ж - дар кухара!

Назаўтра раніцай баба паставіла на стол смятану і масла. Нарэзала на талерку паляндвіцы, прынесла грыбоў марынаваных, агуркоў салёных. Выцягнула з печы чыгунок гарачай бульбы.

- І ты ўсё гэта адна з'ясі? - спытаў я.

- Чаму адна? Пра цябе дбаю, - кажа, - вунь як высах, аж свецішся наскрозь.

- Даруй, баба, - уздыхнуў я, - з сённяшняга дня я буду гатаваць сам. Не на карысць мне твае разнасолы. Посненькага хочацца.

- Ты ж Богу душу аддасі ад поснага. Табе трэба на сала, на бліны націскаць.

Я заўпарціўся. Старая - у слёзы, просіць не капыліцца. Ды мяне не так проста збіць з тропу, цвёрда гну сваю лінію. Урэшце адстала баба. Мусіць, сапсаваў я ёй апетыт, бо моўчкі прыбрала са стала і, сапучы, палезла на печ.

Пайшоў я ў варыўню. Выбраў дзве вялікія бульбіны, крыху пасолі, адну моркву і такіх-сякіх прыпраў: пятрушкі, укропу, кміну...

Вярнуўся ў хату, абіраю бульбу, а ў галаве круціцца: чагосьці не хапае. І гэтае штосьці ці не галоўнае, без яго добрай сёрбанкі не атрымаецца.

«Лезь на гарышча, - быццам шэпча нехта на вуха, - лезь на гарышча».

Я і палез. Дзіва дзіўнае, рукі самі пацягнуліся да пучка з крапівой-жыгучкай, а там да святаянніку і каліны.

Ці так ці сяк, злез я з гарышча, наліў у каструлю вады, укінуў туды некалькі трусіных костачак і паставіў на пліту.

Парэзаў на квадрацікі бульбу, пачысціў моркву, а пасля прапусціў яе праз тарку. І так стала весела, быццам чорт дрынчыць. Схапіў я гармонік, зайграў, заспяваў:

 

Эх, капустка мая

Не капусціцца.

Раззлавалася бабуля -

Не адпусціцца.

 

Ты-лі-лі, ты-лі-лі,

Каб капусты ўлілі,

Далі хлеба камяка -

Паскакаў бы казака.

 

Баба галаву высунула з запечка, дзівіцца. А я ўжо кінуў гармонік - па капусту пабег. Нездарма пра яе спявалася.

- Ці дасі ты мне, Манюкін, хоць лыжачку тваёй сёрбанкі? - пацвельвалася баба. - Смачная нябось атрымаецца. Солі дзве жмені ўсып ды перцу ложак пяць - во пойла будзе для каровы.

- Ты маёй стравы не чапай, - кажу, - умінай сваю каўбасу. Толькі наймі чалавека, каб на печ падсаджваў. На мяне не разлічвай.

Замаўчала старая. Не спадабаўся мой жарт.

Ну і маўчы, мне няма калі языком мянташыць. Дабаўляю ў варыва гародніну. Рыхтую прыправы. Костачкі з калінавых ягад дастаю. Рукі самі ведаюць, колькі чаго браць, калі класці.

Памешваю сёрбанку драўлянай лыжкай, дабаўляю прыправы, і такі пах ідзе, што аж бабуля на печы заёрзала.

Праз паўгадзіны наліў свайго варыва ў гліняную міску, даў крыху астыць перад тым, як смакаваць. Зачэрпнуў нарэшце адну лыжку, другую, а там як рассмакаваў, увачавідкі ўсю міску ўтрубіў.

- Можа, і ты, баба, хочаш сёрбанкі? - пытаю. - То не саромейся, скажы, я налью.

Маўчыць. Занаравілася. Не будзем упрошваць, не хочаш - не трэба, самі з'ядзім.

Не палез я пасля сняданка, як звычайна, на печ. Пацягнула на вуліцу. Мароз трашчыць. Снегу па плот, а на душы цёпла. Нутром адчуваю - папраўлюся. Ёсць косці - і мяса нарасце.

Гадзіны дзве хадзіў. Дапяў да замёрзлай рэчкі, пакоўзаўся з дзецьмі па лёдзе, пагуляў у снежкі. Есці захацелася.

«Пайду дахаты, - думаю, - яшчэ міску сёрбанкі апаражню».

Прыйшоў, распрануўся, зняў вечка з каструлі, а там пуста. Глянуў на бабу - пасміхаецца. Дык вось хто ўтрубіў маю сёрбанку.

Што тут скажаш, давялося зноў кухарыць. Баба ўзялася памагаць, але я адмовіўся ад яе паслуг.

Цэлы тыдзень мы са старою нічога, апрача маёй сёрбанкі, не елі. На сала і каўбасы глядзець не маглі.

Зірнуў я аднойчы ў люстэрка і ахнуў: твар круглы, поўны, нават мой дзюба-нос выпраміўся. Скінуў кашулю - ого-го, спартсмен, не худоба - мужчына ў целе. Мускулы іграюць - прыемна.

Бабу таксама не пазнаць. Дальбог, убавіла пуды на два. Ужо не сапе, а бегае, як маладзіца. Раней не выперці з хаты па ваду, а тут сама хапае вёдры і, расхрыстаная, прэ да калодзежа.

Неяк падлабуньваецца да мяне баба. Ілжэ не падсяваючы: маўляў, я самы прыгожы, самы малады...

«Тут, - думаю, - штосьці не так. Наконт прыгажосці, можа, і праўда, але каб у сто год самы малады... Ой, недарма старая лёстачкі падпускае».

І праўда. Як у ваду я глядзеў.

- Давай, дзед, - кажа, - пляменніцу маю, Клаўку, запросім у госці. Хай пажыве ў нас які тыдзень. Усё весялей нам.

Я, вядома, не супраць. Клаўка працавітая дзяўчына, паважае старэйшых. Толькі вось хлопцы на яе глядзець не хочуць. Раздабрэла, бедная. Саромеецца з хаты выйсці. Не есць па тры дні, а ўсё роўна не худзее.

- Ідзі, старая, кліч дзяўчыну, - кажу.

Баба падхапілася, пабегла.

Назад прывяла за руку Клаўку. Тая адразу закасала рукавы і давай шчыраваць: мые падлогу, столь працірае.

- Гатуй, Манюкін, сёрбанку, - шапнула мне баба.

Дык вось яно што! Ох, і хітрая мая Аўдоля.

Селі вячэраць - сёрбанка. Назаўтра сняданак - сёрбанка, і на абед - таксама. Можа, і не вытрымала б Клава, уцякла б ад нас ці крадком у кубелец па сала палезла, але баба прыкінулася хворай, стогне, не адпускае ад сябе дзяўчыну. А тая на вачах худзее. Ужо каптан на ёй вісіць - дзве Клаўкі ў яго ўлезуць. Павесялела дзяўчына: смяецца, спявае.

Дома бацькі і сёстры ледзь пазналі яе. Раней з хаты на вуліцу чапялой маці гоніць, а тут сама ў клуб пабегла. Дзіва. Двое хлопцаў з-за Клавы адзін аднаму насы расквасілі. Самыя зайздросныя і багатыя жаніхі цугам ходзяць за дзяўчынай. А яна носам круціць, не можа дараваць, што пасмейваліся раней з яе.

Выскачыла замуж наша Клаўка за маладога камерсанта з Менска. Кажуць, грошай у таго пудоў пяць.

- Ці помніш ты маю сёрбанку? - спытаў я на іх вяселлі.

- Я, дзеду, - кажа Клаўка, - на ўсё жыццё яе запомню.

Вось так, каласочкі-красачкі.

 

Чэмер-чамярыца

 

Даўно нам дзед казак не баяў: замучылі тоўстыя і тонкія. Адкуль толькі не едуць. Быў афрыканскі прынц, шэйх з Кувейта, мільярдэр з Амерыкі... Якія ўжо там казкі - люльку няма калі ў зубы ўзяць.

І ўсё ж неяк раніцай пасадзіў нас дзед на «кайзера» і папёр у Дубовае балотца. Тут ужо не знойдуць тоўстыя і тонкія.

Селі мы каля дуба-велікана, пыхнуў дзед люлькай і давай распавядаць:

- Раскажу вам, каласочкі-красачкі, пра чэмер-чамярыцу - чарадзейную травіцу. Спачатку расла яна на лузе, а пасля вунь на тую паляну перабралася. Высокая - у рост чалавека. Кветачкі жоўта-зялёныя, дробненькія, а лісты шырачэнныя. Не любілі людзі чамярыцы. Атрутная яна. Ведзьмы з яе горкае зелле варылі, людзей губілі. Вось і вырвалі чамярыцу з коранем, выкідалі на сметнік, і ўцякла чэмер-трава ў лес.

Неяк паслала мяне баба па верас. Ёй не спалася, і людзі нараілі верасовы чай. Прыйшоў я вось у гэтае Дубовае балотца. Самі бачыце, верас тут ого-го! Крыху прыстаў з дарогі, сеў вунь каля таго дуба. Восень. Маркотна. Птушкі не спяваюць. Пажаўцела лістота. Закурыў. Чую паблізу галасы. Жаночы і мужчынскі.

«І чаго людзі сюды прыперліся? - думаю. - Верасень. Сама работы па гаспадарцы. Грыбы ў балотцы не растуць, моху можна надраць і пазней...»

Чалавек я дасціпны. Прыслухаўся. Дрэнна чуваць. Я пайшоў на голас. Наблізіўся да паляны. Дыхнуў лёгкі вецярок, і ў нос шыбануў смуродны пах. Так пахне толькі вясёлка-грыб. Не проста яго адшукаць: надта ўмее хавацца. І пах чуеш, і ходзіш вакол, а не бачыш. Мой дзед аднойчы памяняў яго на сто баравікоў. І страўнік лечыць грыб-вясёлка, і ад раматусу памагае. Гэтых грыбоў мо з дзесяць на ўвесь лес. Ну і я, вядома, рашыў адшукаць яго. З маім доўгім носам гэта ўжо і не так цяжка. Іду на пах. Смурод усё мацней б'е ў ноздры, а галасы ясней і ясней. Адзін старэчы - шапялява-траскучы; другі маладзейшы - журботна-ласкавы. Тут і гадаць няма чаго - голас бабулі і юнака.

Сядзелі яны пад маладым дубком. Бабуля ў жоўтым каптане, доўгай, да пят, зялёнай спадніцы. Была яна, нягледзячы на старасць, усё яшчэ прыгожай і, мусіць, ганарлівай: гаварыла, як усё роўна рабіла ласку маладому мужчыне.

- Што ты бачыў на сваім жыцці, - казала яна, - нават сонца баішся. Зашыешся ў лісце і галаву не высунеш. Вунь які непрыемны пах ад цябе. Давай памяняемся месцамі, а то вецер на мяне дзьме.

Бабуля ўхапілася кашчавымі пальцамі за нос і перасела на месца хлопца, а той пакорліва сеў на бабуліну купіну.

Юнак быў згорблены, невысокі. Ён тхаравата аглядваўся па баках, нібы чакаў бяды. Відаць, яго пакрыўдзіла бабуля, бо ён папракнуў яе:

- Даруйце, Чамярына Янаўна, але хіба я вінаваты, што людзі аблажылі мяне з усіх бакоў: вынюхваюць, вывіжоўваюць. Хутка знішчаць. Мы размаўляем з вамі, а бяда побач. Ніводзін мой брат не дажыў да старасці. І хаваемся, і галавы не высоўваем, як вы кажаце, а знаходзяць... Усё пах пракляты. Не ад страху ён, мы нараджаемся з ім. Не крыўдуйце, але рэдка ў якой зёлкі гэтулькі атруты, як у вас. Нябось не адну жывую душу загубілі.

Я стаіўся, як нежывы. Няўжо такое можа быць? Няўжо Чамярына Янаўна - трава чамярыца, а малады чалавек - вясёлка, смуродны грыб?

- Хе-хе-хе, - кашлянула Чамярына Янаўна, - кажаш, я душагубка... А ці ведаеш ты, смаркач, што тыя душы гінуць не па маёй віне? Быццам і разумныя людзі, маімі лістамі перакладаюць адзежу, каб моль не патачыла, жывёлу ад матыліц лечаць... а самі меры не ведаюць. Настояць на гарэлцы каранёў, лістоў і жлукцяць шклянкамі... Трэба па чуць-чуць, па лыжачцы піць. Тады ўратую я ад самай страшнай немачы... Куды тым зверабою-святаянніку ці душыцы-мацярдушцы!..

- Затое як пахнуць яны, Чамярына Янаўна!

- Каму што, а дурню ступа. Што твой смурод, іх водар у параўнанні з маёй атрутай! Тысячы людзей косіць рак. Жахлівая пухліна жыўцом з'ядае чалавека. Ад яе няма ратунку. Толькі я магу тую пухліну адолець. Мой яд, я, мая атрута...

- Кіньце хваліцца, - зарагатаў малады чалавек, - я, мой, мая... рак вам не моль і не вусні на капусце. Старая кабета, а брэша, як малое шчаня.

Чамярына Янаўна падскочыла з месца, забегала вакол юнака, размахваючы кулакамі. Твар яе пачырванеў, губы падцяліся...

- Ты чуеш, грыб-смурод, - крычала яна, - ніхто яшчэ мяне так не абражаў, ды я, ды я цябе на парашок сатру, увесь твой род атручу!

Мае сумненні развеяліся, як дым. Чамярыца сварылася з грыбам вясёлкай. Уся аж дрыжыць ад злосці. Шкада, калі разбягуцца, надта ж хочацца паслухаць іх гаворку да канца.

- Во, во, атруціць вы зможаце, - не здаваўся грыб, - а вылечыць - кішка тонкая. Каму вы трэба? Вунь на паляне колькі сясцёр вашых жухне. А я тут адзін. Калі хочаце ведаць, то я ад добрай тузіны хвароб магу вылечыць і чалавека, і звера. Мой настой на гарэлцы куды даражэй за хвалёны жэньшэневы. Ды што гэты жэньшэнь, яго ў агародах разводзяць. Дарэчы, вас таксама ўбачыш і на сметніку, і на лузе, вы непераборлівыя, адным словам, ваш род нешляхетны.

- Ха-ха-ха, шляхціч-смурод! - рагатнула Чамярына Янаўна.

Тут ужо грыб ірвануўся з месца, ухапіў бабулю за жоўты каптан, давай яе тузаць, крычаць.

Не люблю я, каласочкі-красачкі, калі старэйшых крыўдзяць. Сам не маладзён. Выйшаў са сваёй хованкі, ступіў да бабулі з хлапцом.

- Кіньце спрачацца, - кажу, - я магу рассудзіць, хто з вас лепшы лекар.

Грыбу вясёлцы і мову адняло. Хуценька схаваўся за бабулю, а тая не спалохалася, не ўпершыню бачыць чалавека.

- І як жа ты рассудзіш нас? - пытае.

- Вельмі проста. У нашай вёсцы адна жанчына пакутуе ад рака. Яе лячылі і ў мястэчку, і ў вялікім горадзе, вазілі да ведзьмароў, шаптух - не памагае. Цяпер дома ляжыць, чакае смерці. У беднай сямёра дзяцей, усе малыя. Сіротамі застануцца. Людзі шкадуюць яе: рукадзельніца, пявуння. Хто з вас зможа вылечыць гаротную? Вы, Чамярына Янаўна, ці вы, пан Вясёлка?

- Я не вылечу рак, - прашаптаў грыб, высунуўшы галаву з-за спіны Чамярыны. - Вылечу хворыя ногі, рукі, нават жабу грудную, а тут, даруйце, я - бездапаможны.

Чамярына Янаўна пераможна глянула на грыба вясёлку, пэўна, назнарок заціснула доўгімі пальцамі нос, усміхнулася.

- Не раз клялася я не памагаць людзям. Вынішчаюць яны маё племя, плёткі праз яго распускаюць, але так і быць, каб нос падцерці гэтаму шляхцічу-самазванцу, я вылечу вашу рукадзельніцу.

Чамярына Янаўна падышла да высокай расліны з тоўстым сцяблом. Яе лісты пасохлі, галава схілілася долу.

- Гэта мая бабуля, - сказала Чамярына Янаўна, - нядоўга ёй жыць. Шмат зла зрабіла яна не па сваёй волі. Яе лістамі атруціліся два зайцы, два дзікі і нават адно ласяня. Шкадуе бабуля, што памрэ і ні чалавек, ні звер не скажа пра яе добрага слова. Вось вы выкапайце яе з карэннем, памыйце, высушыце, настойце на спірце, і праз тыдзень...

Чамярына Янаўна нахілілася да майго вуха і пачала ціха шаптаць. Мусіць, баялася, што пра яе таямніцу пачуе грыб вясёлка.

- Толькі памятайце, - сказала ўжо ўголас, - гэты настой паможа толькі тройчы. Адзін раз чалавеку, другі раз зверу, а трэці раз птушцы... Божа, уратуй вас, не пазбавіцца ад яго пасля гэтага.

Я паабяцаў Чамярыне Янаўне выканаць усё, што яна сказала. Нарваў верасу, выкапаў чэмер-чамярыцу і падаўся дадому.

Праз тыдзень пераступіў парог хворай жанчыны. Падбадзёрыў яе, развесяліў.

- Вылечу цябе, - кажу, - ёсць у мяне чарадзейныя кроплі.

Накапаў я чэмер-чамярыцы ў лыжку, папрасіў жанчыну выпіць. Яна выпіла і адразу заснула. Шэсць дзён хадзіў я да яе раніцай, днём і вечарам. На сёмы жанчына паднялася з пасцелі. Дзеці плакалі ад шчасця. Не салгала, не падвяла Чамярына Янаўна. І я баяўся ашукацца, падвесці яе. Настой чамярыны насіў заўсёды з сабою, не дай бог хто-небудзь знойдзе...

Неяк на двор наш прыбіўся худы, зблажэлы мядзведзь. Бурая поўсць у крыві, з рота белая пена валіць. Мы з бабай спалохаліся, схапіў я стрэльбу, хацеў забіць мядзведзя, а ён жаласна глядзіць на мяне малымі чырвонымі вочкамі, усё роўна як просіць ратунку. Шкада стала Мішку. Прынёс яму малака, хлеба. Не есць. І тут, каласочкі-красачкі, успомніў я пра чэмер-чамярыцу. Наліў у скавараду вады, накапаў туды чамярынага настою і паднёс Мішку. Той давай жлукціць ваду. Выпіў і глядзіць на мяне, маўляў, яшчэ давай.

- Хопіць, - кажу, - ідзі спаць.

Паслаў яму ў хляве саломы, і Мішка адразу ж захроп.

- А што, калі ноччу прачнецца, карову задушыць ці каня? - злавала баба.

- Не памром, - кажу, - неяк пражывём, - чуе звер добрых людзей, нездарма да нас завітаў.

Неўзабаве акрыяў Мішка. Не спяшаўся ў лес, да самай зімы жыў у нас. Ваду насіў, памагаў дровы траляваць, посцілкі цягаць. Знік позняй восенню. Пэўна, пайшоў бярлогу шукаць. Нябось выспіцца за зіму і прыйдзе да нас з бабуляй у госці.

Выратаваў я, каласочкі-красачкі, ад смерці яшчэ самую гордую птушку - ястраба. Не захацеў ён пакідаць нас з бабуляй, цяпер ад каршуноў курэй аберагае і такі хітры, вясёлы. Падымецца высока-высока, пасля падае каменем уніз, быццам хваліцца, які ён спрытны. Глядзім на яго з бабуляй і маладзеем. Таксама хочацца падняцца да нябёс. Толькі не адпускае зямля. Нават ястраб назад вяртаецца, куды ўжо нам, старым. На зямлі трэба жыць у згодзе і чалавеку, і зверу, і птушцы, і той жа чэмер-чамярыцы.

Штогод прыходжу я ў гэтае балотца, шукаю Чамярыну Янаўну, але так і не знаходжу яе. Давайце, дзеткі, мае вы кветкі, пагукаем, паклічам, а раптам адзавецца: «Э-эй, дзе вы-ы, ого-го! Чамярына Янаўна-а!»

Мы памагаем дзеду Манюкіну, крычым-гукаем, ды толькі рэха адзываецца. Маўчыць чэмер-трава.

 

Тэлеграма ад Радзівіла

 

Ой, дзед, ой, хітрун! Апрануўся, як у нядзельку, і ўсё нешта на вуліцу паглядае. Мы хацелі збегаць на рэчку, там акунь добра клюе. Не пускае дзед, пасадзіў нас на лаўку насупраць хаты і зубы замаўляе. Нябось кагосьці чакае... Нас не правядзеш: пэўна, паштальёнку. Вунь яна ходзіць ад хаты да хаты. Зараз каля нас апынецца.

- Дзень добры! - вітаецца цётка Соня. - Вам, дзеду, тэлеграма нейкая дзіўная. З-за мяжы. На пошце начальніца казала - з Англіі, во!

Дзед здзіўлена хмыкнуў, загадаў Алёнцы бабулю гукнуць. Тая адразу ж выйшла на вуліцу, павіталася з паштальёнкай.

- Тут мне тэлеграма, - сказаў дзед, - нібыта ад ангельцаў. Там у мяне блізкіх сяброў і сваякоў нямашака, хіба што стрыечны брат успомніў...

- Чулі, чулі, - засмяялася бабуля, - князь Радзівіл. Ты, Сонечка, не зважай на старога дурня. Ён, калі ўчаўпе сабе што-небудзь у галаву, то сам сабе паверыць. Знайшоўся мне нашчадак Радзівілаў!

- Але тэлеграма сапраўды з Лондана, - сказала паштальёнка, - і падпісаў яе Радзівіл.

Каб гром грымнуў з яснага неба, мы так бы не здзівіліся. І баба Аўдоля, і мы з Алёнай, і хлапчукі-суседзі быццам анямелі.

- Чытай ужо хіба, - папрасіў паштальёнку дзед, - я акуляры ў хаце пакінуў.

 

«Паважаны спадар Манюкін, - прачытала цётка Соня, - у бліжэйшы час я прышлю афіцыйнае пацвярджэнне, што вы належыце да самага старажытнага і шляхетнага роду Радзівілаў. З гэтай паперай вас, несумненна, прымуць у клуб беларускай шляхты пад старшынствам дробнага шляхцюка Г.

Такі смелы, знаходлівы і рашучы чалавек, як вы, не можа не належаць да нашага слыннага роду.

Чытаю кнігу аб Вашых прыгодах. Разам з Вамі ваюю з нячысцікамі, ратую звяроў і птушак, баю дзецям казкі.

Сто лят Вам жыцця, добрага здароўя, шчасця.

Ваш Радзівіл

Лёндан. Вялікабрытанія.

31 жніўня, год 1999-ы ад Нараджэння Хрыстова».

 

Дзед пераможна глянуў на бабулю. Як самы сапраўдны шляхціч, пацалаваў руку паштальёнцы, забраў тэлеграму і, падміргнуўшы нам, падшывальцам, пайшоў у хату, кінуўшы няўзнак: «Нягожа, калі беларускай шляхтай запраўляе драбнарыбіца. Тут на самацёк пускаць нельга... ой, нельга».

Мы моўчкі глядзелі ўслед. Ну і дзед, усіх здзівіў. Гэта ж трэба, сам Радзівіл даў яму тэлеграму. Вунь як горда барадой затрос. Мусіць, і нам з Алёнай не выпадае з кім папала хаўрусаваць. Мы - беларусы!


1990-1999?

Тэкст падаецца паводле выдання: невядомае
Крыніца: невядомая