epub
 
падключыць
слоўнікі

Вячаслаў Адамчык

Берлінскі дзённік

Дзённік

Улетку 1991 года, з ласкі доктара Ульрыха Янэцкага, я быў запрошаны ў Берлін на Літаратурны калёквіум. Вынікам гэтага гасцявання з'явіўся «Берлінскі дзённік».

 

Аўторак. 4 чэрвеня 1991 года. Берлін, Ам Сандвэрдар, 5. Літаратурны калёквіум Берліна.

 

09.30. — мінскага часу (гадзіннік так і не пераводзіў — апярэджваючы час, жыць цікавей). Другі дзень, як я тут, у чырвонай трохпавярховай віле, зацянёнай магутнымі бурачковымі букамі і ясна-зялёнымі, таксама старавечнымі дубамі, на паддашку, у светла-жоўтым пакойчыку са скошанай сцяною. Уся мебліроўка простая, калі не сказаць аскетычная: два металічныя з цыбатымі ножкамі столікі пад колер сценаў, халадзільнік, рабочае крэсла-круцёлка на сталёвай пяцікутнай назе, шырокая тахта-ложак з мяккаю і лёгкаю пярынаю, залацісты таршэр з жалабком-абажурам, чорная настольная лямпа з гэткім жа жалабком ці шуфлікам, жоўтая шафа, белая тумбачка з кнопачным тэлефонам, мяккае паласатае крэсла, вузкі, умацаваны ў нішу сцяны, стэлажык на восем паліц, абапал якога лаўка-палічка і газетны столік. Як бачу, нямецкія дызайнеры паварушылі галавою, каб разумна спалучыць даўніну і сучаснасць.

Учора спатыкаліся з прэзасам Літаратурнага калёквіума, доктарам Ульрыхам Янэцкім, маладым, гадоў сарака, дынамічным, паважным, але і ў меру далікатным немцам. Пасадзіўшы нас за бакавы агульны столік, ён сказаў:

— Мы падтрымліваем малыя народы і іхнія літаратуры, садзейнічаем перакладу твораў з гэтых літаратур на нямецкую мову.

Я падзякаваў, пры гэтым дадаўшы:

— Может не к лицу просвещённой Европе, что она не знает белорусской литературы, но беда, если не трагедия белорусского народа, что иные государства не подозревают о существовании его национальной культуры. Наша обшая цель узнать друг друга. Взаимопонимание — это единственный путь к художественному слову и его переводу на другие языки.

Норберт Рандаў сумеўся і марудна, і, здаецца, недакладна, са сваім каментарам, тлумачыў мае гэтыя дзве ці тры фразы.

Пасля полудню аглядалі Берлін, зрабіўшы падарожжа спярша на двухпавярховым аўтобусе, а потым — на электрычцы (балазе, на 65 марак набылі праязныя білеты на ўсе віды транспарту) ажно ў цэнтр горада, што па вясёлай публіцы, патоку машын, рэкламах, выстаўленых на тратуар кветках, жаночых уборах і аранжавых апельсінах нагадваў мне Парыж, нават Елісейскія Палі ў серабрыстых гладкаствольных платанах. Не хапала толькі французскіх рослых паліцыянтаў у прадаўгавата-круглых, з нізкімі туллямі і доўгімі брылямі, дэголеўскіх фуражках.

Я купіў просценькую (ці не школьную?) ручку фірмы «Герліту», здзівіўшыся, што пазалочаныя пеліканаўскія і паркераўскія цацкі каштуюць да некалькі сот марак. За дзесятак пер'евых ручак, глядзі, можна нават прыдбаць патрыманы «Фольксваген», а гарбаценькі дабіты «Трабант» — нават за адну.

Дарэчы, фасонам, канфігурацыяй нямецкая ручка нагадвала мне самапіску, купленую за 40 франкаў дзесяць гадоў назад у асеннім ужо, здаецца, стомленым ад жыцця Парыжы. Розная пара году, розны час — розныя, пэўна, і ўражанні. У Парыжы, можа, болей пекнаты, нават узнёслай вясёласці, затое меней прастору, зеляніны, зацішку для душы. Разбіты, скалечаны вайною Берлін, а пазней разрэзаны па-жывому акрываўленай сцяною, па-рознаму і адбудоўваўся і ўставаў з руін абапал гэтай, палітай крывёю сцяны. Адбудаваны дагледжаны Берлін, калі не браць пад увагу шаблонных хрушчоўскіх мікрараёнаў ва ўсходнім прадмесці, своеасаблівы еўрапейскі горад са сваім рытмам жыцця, бойкасцю, кіпеннем натоўпу, чысцінёю, самавітасцю ў цэнтры, усходняй недагледжанасцю на турэцкіх вуліцах і зацішнымі, нейкімі нават утульна-хутаранскімі дварамі і віламі на акраінах. А ў гэтых дварах, як на нашых скошаных лужках, — чародкі гвіжліва-цвірклівых шпакоў.

За гэтыя зялёныя ў дзяцелінцы, у кветках, у шпалерах парэчкаў, з дагледжанымі і зусім па-вясковаму ацяжэлымі ад пладоў яблынямі і грушамі, атуленыя цішынёю двары і дзядзінцы, за раскошныя паркі са старасвечнымі, так ашчадна і дбайна захаванымі і выпеставанымі дрэвамі, з зялёнымі, роўненька падстрыжанымі лугавінкамі, з трапяткім бляскам ручаін, як дзе-небудзь у нашым гаркавата-разамрэлым алешніку, немцаў, працавітых і рупных, пэўна ж, варта цаніць і паважаць і тое-сёе па-гаспадарску ды па-чалавечы ў іх пераймаць. Вядома ж, лёгка сказаць, уберагчы, напрыклад, у цэнтры Мінска чатырохсотгадовы дуб, калі на нашых дачах гэтакі велікан і прыгажун два ці тры гады назад быў звалены, пэўна ж, за подкуп і са ўсімі даведкамі на тое, што ён дуплявы і небяспечны, работнікамі лясгаса.

З далечыні, з суседскага боку інакш глядзіш на ўсё сваё, але адносна вышэй і шчырэй цэніш яго, гэта сваё — радзіннае ды бацькоўскае.

І ўсё ж да слёз на вачах зайздрошчу Норберту Рандаву, які жыве ў цэнтры Берліна і каля велічных дубоў, роўныя каторым у нас спаткаеш хіба толькі на Высокім Беразе, на святой радзіме Якуба Коласа.

Віла наша стаіць на пагорку, блізка прыгожага возера Ванзэе, і нават са сталоўкі, абліцаванай сіне-белай кафляй, відаць іртутна-цяжкае калыханне вады і белыя ветразі,а наўкруг — бясконцае мора паркаў, дзе пад ружаватымі, прыгорбленымі ад старасці соснамі, разложыстымі дубамі і бурачковымі, ці, праўдзівей, лілова-серабрыстымі букамі ўзнялася готыка вілаў з бастыёнамі і бастыёнчыкамі, з ласкавым колерам чырвонай чарапіцы.

У цэнтр, да станцыі Заалагічны сад, ад нашай Ванзэе шэсць прыпынкаў — паўгадзіны язды. Паязды тут ходзяць даволі марудна і найбольш адкрытым торам: акрамя метро, у Берліне па горадзе ў розных напрамках працягнуліся лініі электрачыгункі. Як памечана на схемах, наклееных нават на дахах вагонаў, лініі S (чыгунка) і лініі U (метро).

Выплаціўшы неблагую стыпендыю і запланаваўшы нашы з Алесем Разанавым інтэрв'ю для радыё і творчы вечар, нам далі два дні на адаптацыю. Прадстаўляць нас будуць вядомы перакладчык і прапагандыст беларускай літаратуры, калі не сказаць, беларускі паўнамоцны прадстаўнік у Нямеччыне Норберт Рандаў і Элке Эрб, паэтэса і вядомая перакладчыца рускай паэзіі. Прыйдзецца нешта сказаць, але ці варта занадта ганарыста надзімацца, каб даказаць, што кляйнерэр еўрапейшэр літаратур і на самай справе — літаратура вялікая.

У Вавенарга я натрапіў на тры цікавыя і жорстка-праўдзівыя афарызмы:

«Ні мудрасць, ні свабода не сумяшчаюцца са слабасцю.

Вайна — і тая прыносіць менш шкоды, чым рабства.

Рабства прыніжае чалавека да таго, што ён пачынае паважаць свае аковы».

Горкая і страшная да адчаю праўда, калі падумаеш пра нас саміх. І мы самі сябе і збоку ўсе чамусьці хваляць нас за пакору, прыгнечанасць, страту нацыянальнага гонару, называючы гэтую рыску дабрынёю, нават інтэлігентнасцю нашай, ласкавасцю і лагоднасцю характару. І мы, па-блазненску ўсцешаныя і спакушаныя гэтай пахвалой, адракаемся ад матчынага слова, спакутаванага пад прымусам, ад роднай зняважанай і знявечанай гісторыі, ад сваёй душы, ад саміх сябе. Не, не ўсе! Вядома, не ўсе. У многіх стогнуць грудзі і баліць сэрца. Як у яго, як у нашага вешчуна Кастуся Каліноўскага.

А за адчыненым акном так шчыра і даверліва шапоча і хвалюецца, пераліваючыся то ружаватым, то сіне-ліловым колерам магутны, пэўна, чатырохсотгадовы бук, а за ім — гэткі ж велічны светла-зялёны дуб з даверліва прытуленаю да яго прыгожаю ліпаю. Сонца, а ў ім серабрыстымі косымі пырскамі мігціць дожджык.

Сіняя хмара сплывае за бурачковыя кроны букаў, колер якіх прымаеш за колер восені, і душа апякаецца першым смуткам.

20.20. Вярнуліся з італьянскага рэстарана, нічога цікавага і смачнага там не паспытаўшы. Знакамітая піца, што каштавала каля дзесяці марак, добра засушаная аладка з маслінамі, памазаная памідорамі, падсмыроджаная грыбамі і падпраўленая галандскім сырам, куды горшая, чым з вуліцы ў Нью-Ёрку.

Бутэлечка мінеральнай вады — каля трох марак, суп з цыбуляй — ажно шэсць.

Адным словам, спалілі 54 маркі, бо сядзелі наўкруг запаленай свечкі. Рытуал просты: перад кліентамі яе запальваюць, з адыходам яго — тушаць. Сядзіш нібы пад грамнічнаю свечкаю, як нябожчык.

Цікавасць ці інтарэс быў хіба ў тым, што прайшлі вуліцаю Маабіт і бачылі чырвона-цагляную, у пяць ці шэсць паверхаў, знакамітую маабіцкую турму, збудаваную крыжам, пасярод якога ўзвышаецца зялёны купал, нібы над святым і велічным саборам. Перад турмою — галоўны трыбунал. Таксама свая зручнасць і выгода.

Турма акружана высокай агароджай з трохгранных рэек, да якіх ад вуліцы прывараны завостраныя паўметровыя гэтакія ж самыя рэйкі.

Турма спатрэбілася і аб'яднанай Нямеччыне — там сядзяць былыя міністры ГДР. Як кажуць, цягаў воўк, пацягнулі й воўка. Але ці звялі логава, каб пасвіліся «мірныя народы», як пісаў знявераны Пушкін, і каб іхняй спадчынай не былі ярмо ды біч?

У вялікім, на два паверхі, кніжным магазіне поруч з бібліямі розных выданняў, коштам ад 16 да 58 марак, кніжкі пра Сталіна — ажно тры, Чэрчыля, Гітлера, Гебельса, Гарбачова і яго Раісу. Хацеў купіць руска-нямецкі размоўнік, але яго не было. Хоць падручныя, кішэнькавага фармату, слоўнікі на ўсіх еўрапейскіх мовах займалі ажно чатыры паліцы. Сярод іх, праўда, не трапіў на вочы з блізкай і чутай мною з дзяцінства — польскай.

Каля магазіна магнітафонаў напаткалі маладога інжынера-электроніка з Кіева: прыехаў у Нямеччыну паўгода назад і работы да сённяшняга дня не знайшоў. І туляецца тут, пры магазіне, і служыць, пэўна, за нейкага зазывалу. Крыўдна і горка за яго.

На вакзалах, пры станцыях, асабліва ўвечары, бачу, збіраюцца ў купы і гурты бойкія цыганы і гаманкая да развязнасці турэцкая моладзь — не прайсці, не абмінуць. Іншы раз проста на сходах з гайнёю сабак ляжаць забрынданыя і апушчаныя ні то алкаголікі, ні то наркаманы, ні то тулягі. Як бачу, распусты ў горадзе нямала. Ровар без нагляду не пакінеш — калі не ўкрадуць, то зломяць. І мы бачылі веласіпеды з пагібанымі ці знявечанымі заднімі коламі.

 

Серада. 5 чэрвеня. Віла Літаратурнага калёквіума. Ванзэе.

 

00.05. — яшчэ ўсё мінскага часу.

Светла-малочныя, як поўня, і круглыя, як поўня, ліхтары пад магутным цёмна-зялёным дубам, а над ім, над яго разложыстаю кронаю, — палавіна гэткага самага ліхтара-месяца. На фоне пасвятлелага ўжо неба.

Высвіствае, прачнуўшыся, тутэйшы чорны дрозд.

Праз цёмныя раскалыханыя платаны, па якіх прабег першы ранішні вецер, прасочваецца светла-ліловае неба — там збіраецца ўзысці сонца.

І там, за вялікаю, як цунамі, хваляю прысад, зазвінеўшы, прагрукатала першая, нібы стомленая пасля ночы, электрычка.

Успомніліся нашы зялёныя пералескі, ружаватае ці ліловае роснае жыта, сенажаць у светла-ружовым вобаратніку, не густы, з дробным яшчэ лісцем, алешнік над рэчкаю, хваёвы лясок з ляшчанаю дарогаю, з шорскім калматым верасам.

Гарбаты светлавухі заяц нехаця пераскоквае загоны з нізенькаю, што толькі ўгледзелася, бульбаю.

Пішу і чую, што душа прагне вярнуцца да забытых даўніх і светлых дзён ці ранкаў пад гэтаю ясна-малочнаю палавінкаю месяца, што паспеў схавацца за рамаю акна.

Успомніўся ўчарашні вагон са спісанымі фламасцерамі белымі перагародкамі кабін, карычневых мяккіх лавак, смуглыя няголеныя і даўганоса-кучаравыя бадзягі з бляшанкамі піва, і далікатныя школьніцы ў джынсавых касцюмчыках — бялявая, з тонкім прыгожым тварам немачка і чарнявая, з лікам дзевы Марыі, яўрэйка.

У немкі светла-русявыя, густыя, як у нашай Ядзі, валасы, тонкі і ледзь задзірысты носік, у яўрэйкі валасы цёмна-кучаравыя, носік прамы і надзьмутыя, з апушчанымі куточкамі, вусны. Поруч з імі — маўклівая з непрыгожым тварыкам і быстрымі вачамі драбнаватая, як здалося, славянка. Яна маўкліва і нават злосна заціналася, нібы чула ўсёю істотаю, што яна непрыгожая.

Узарваўся, мільгануў чорным ценем уніз недзе з-пад застрэшка нашай вілы імклівы стрыж і ў каламутную са светла-зялёнымі кутасікамі елку злятаюцца, падаюць, таксама з паддашку вілы, цвіркатлівыя вераб'і.

Залаціста-ружовы ўсход за цёмна-бурачковымі, прасвечанымі букамі, а з захаду — цішком пацягнуліся невысокія лілова-дымныя хмаркі — ізноў, як учора, перагонамі пральецца лівень.

Куст рададэндрану ў пышным ружовым суквецці цяжка наваліўся на дах цаглянай прыбудоўкі з зіхатліва-белымі да першароднасці вокнамі.

Чытаю зноў Вавенарга, адзіную кніжачку, якую толькі ўзяў з сабою.

«У самых першых на зямлі пісьменнікаў яшчэ не было ніякіх прыкладаў... Тыя, хто прыйшоў ім на змену, дасягнулі поспеху, скарыстаўшы адкрыцці ці вынаходствы папярэднікаў...»

Што было ў нас, прыгнечаных спакон веку, хіба асветнік Скарына? Ён вярнуўся на Бацькаўшчыну, каб несці прамень святла, праўды і навукі. Астатнія, як, для прыкладу, Сымон Полацкі, уцякалі з Бацькаўшчыны, каб сваю навуку і веды аддаць іншым.

Тое ж самае зрабіў Адам Міцкевіч: на ніве польскай культуры ўславіў, усхваліў сваё ўласнае імя, нібы забыўшыся пра той народ, з якога ён выйшаў і сярод якога ўзрос. Ён служыў не народу, а дзяржаве ці, дакладней, палітыцы, да якой імкнулася дзяржава, напрыклад, старая Польшча, і на якую рукою генія ўзваліў магільны камень.

Яго ж, напэўна, прываблівала дарога, працярэбленая папярэднікамі, а нашыя ж Багушэвіч з Купалам усё чэрпалі з саміх сябе, і таму іхнія творы, праўда, няроўныя, часам слабыя, але разам з тым, як слушна заўважае Вавенарг пра тых самых першых, поўныя боскай геніяльнасці.

 

Чацвер. 6 чэрвеня.

 

Учора разам з Норбертам прагуляліся па нашай Сандвордэрштрасэ, і я не столькі любаваўся размаітымі па сваім стылі, дамавітасці, дагледжанасці і акуратнасці тутэйшымі віламі, колькі ўсюды да бяспамяцтва захапляўся мілымі мне з дзяцінства хвойкамі. А яны тут крываватыя, прыгнутыя азёрнымі халаднаватымі вятрамі, выглядалі велічна, як на даўнейшых нашых гасцінцах ці на палявых межах. І якраз яшчэ цвілі.

Каля выштукаваных жалезных ці драўляных брамаў з ліхтарамі ў стылі рэтра шыкоўныя цёмна ці сіне-перламутравыя «мерседэсы» ці «фольксвагены» аддана і цярпліва чакалі сваіх гаспадароў.

Над брамамі люстры, як экран манітора, каб з дому ўбачыць тратуар і таго, хто падыдзе ці пад'едзе да брамы.

Каля адной, поруч з невысокай развесістай грушай, дагледжаны і выпеставаны ядлаўцовы куст, высокі і густы, як кіпарыс. І мне зажадалася мець і бачыць гэткі самы перад нашым дамком на Валоўшчынскай дачы.

Між старых, пазелянелых у камлях ад цяньку і вільгаці высокіх буках, ліпах і зрэдзь бярэзінах, падсаджаныя гонкія дзесяцігадовыя клёнікі, абапал якіх убітыя трохметровыя калкі і падсыпана ружовая кара.

Прыватны шпіталь займае будынкаў шэсць ці сем, што стаяць з абодвух бакоў вуліцы, а ў канцы яе, за круглым пляцам, — дом для састарэлых.

Усюды агароджы, нават драўляныя — ромбікамі, цэментныя ходнікі і зялёныя газоны, усюды чысціня, калі не лічыць вуліцы, загаджанай сабакамі.

21.00. Сёння пехатою абхадзіў паў-Берліна, ажно гудуць, як тэлеграфныя слупы, натруджаныя ногі. Спярша выставачная зала «Пульман», потым універмаг каля заалагічнага саду, падарожжа на другім паверсе аўтобуса і хадзьба недзе ажно ў прадмесці, заселеным туркамі, потым Альт-тэмнельгоф, потым Лейнэштрасэ, нарэшце Аляксандрпляц, на якім зноў пяціпавярховы універмаг, дзе я збіраўся купіць пер'евую ручку «Пелікан», але цана 114 марак спыніла мяне...

Дарэчы, каля выставачнай залы, што збудавана ў найноўшым мадэрным стылі (гіганцкі будынак нагадвае сваімі контурамі электравоз ці дызель-поезд), напаткаў літоўца, які прывёз на выстаўку-продаж тварэнне айчынных рук — мэблю і дываны, аднак кантрактаў падпісана мала: тавары, як кажуць сучасныя бізнесмены, не канкурэнтаздольныя. А што на сусветным рынку прапануем мы, беларусы? Калійную соль, аўтакары, трактары, станкі, лён?.. Ці вытрымаем канкурэнцыю з замежнымі фірмамі?

 

Пятніца. 7 чэрвеня.

 

Прачнуўся ў пяць — разам з усходам сонца. У такі час і не пазней усё жыццё ўставала маці. У маладыя гады замуства яшчэ і прала (зімою, вядома) да гадзіны ночы, паклаўшы нас, малых, спаць, а раненька ўстаўшы, зноў садзілася за прасніцу.

Учора, абыходзячы бясконцыя шэра-светлыя карпусы невядомай фабрыкі, натрапілі на пляцоўку, агароджаную сеткай, з шыкоўнымі, па-шчупачынаму лычаватымі і па-святочнаму бліскучымі «мерседэсамі», выстаўленымі на продаж (кошт на лістках, прыклееных да шыбаў — ад 40 да 80 тысяч марак), потым ужо прызіраліся да патрыманых, паезджаных, але яшчэ з прыстойным, як гаворыцца, знешнім выглядам «фольксвагенаў», што стаялі проста пры тратуарах у цеснаце легкавых самаходаў, ужо нашмат таннейшых (5—10 тысяч марак), і мне падумалася, як паднялася і далёка сягнула Нямеччына, а яна ж, між іншым, таксама перажыла вайну, голад, развал, карткі на тлушч і хлеб і змагла выйсці з эканамічнага крызісу і дасягнуць такога дабрабыту, які бачыш ва універсальных гандлёвых гмахах — ад іголкі з ніткамі да электронікі, ад шкарпэтак да дзесяткаў фасонаў куртак, плашчоў, касцюмаў. Ажно разбірае злосць ад мноства ўсяго, ад чужога незвычайнага багацця.

Не, вядома, не ўсе жывуць на шырокую нагу, не ўсім шанцуе, не для ўсіх аднолькавы лёс: каля кафетэрыяў, перакусачных, каля ўваходаў у магазіны, на тратуарах, у людных месцах нямала забрынданых і няголеных бадзяг, нямала і рознай басаты нам ужо знаёмых напарстачнікаў, што гуляюць у тры каменьчыкі, накрываючы іх каробкамі ад запалак, нямала знявераных, адзінокіх, забытых людзьмі і Богам, як нямала беспрацоўных, або людзей з малымі грашамі, як адзін наш знаёмы, што па інвадіднасці, па хваробе палучае ўсяго толькі пяцьсот марак. Тут наш пенсіянер мог бы горка пасмяяцца, як смяяўся і, пэўна ж, праз слёзы Кузьма Чорны з заходне-беларускага рэвалюцыянера Пестрака, які расказваў пра польскую турму. Чорны пра савецкую, у якой каля года сядзеў, на людзях маўчаў, каб запісаць толькі ў дзённіку, што ў мінскай «амерыканцы» яго білі калом па галаве. Турма і бядота — не лепшае, мусіць, што прыходзіць на чалавечую долю.

Аднак жа ў краіне з такім дастаткам і дабрабытам усё дарагаватае: агульны сшытак — ад 5 да 13 марак, хлеб — чатыры ці шэсць, кашуля, калі модная — 29, уцэненая — 10 марак.

І тут жа на тратуар выстаўленыя з магазіна жывыя, росныя кветкі. А рознакалёрныя латкі гародніны і садавіны: капуста, морква, бульба, трускаўкі, бананы, ананасы, ківі, папайя, апельсіны, лімоны, чарэшня.

Усё чыстае, памытае, расфасаванае.

Нямецкая акуратнасць, ашчаднасць у рабоце, з нязгоршай рысай педантызму. Напісаў «нямецкая», хоць гародніну, звычайна, прадаюць туркі.

Нават мая гасцявая ванна з туалетам акуратна, без ніводнай шурпацінкі, абкладзеная белай пліткай, з чырвона-цаглянымі кранамі, што нагадваюць рычагі якога-небудзь кіравання і з якіх б'е шыпуча-тугі, пеністы струмень вады, гаворыць, што дома ў нас адсталасць. Але пры падобным развале нашай эканомікі, дай Божа, каб яна яшчэ асталася.

Пад сінявата-белым падваконнем пафарбаваныя, вядома, з ручкамі-рэгулятарамі каларыферы, што яшчэ сёння падтрымліваюць у маёй келлі жывы дух.

Словам, навізны, прагрэсу тут для мяне нямала.

Гэта пацвярджае і Вавенарг, які разгорнуты якраз на старонцы з дакладным, праўдзівым афарызмам.

«Навізна — адзіная бясспрэчная прыкмета генія».

Есць, зрэшты, гэта геніяльнасць у нямецкім народзе.

Пазаўчора і ўчора па-маладому — да позняга вечара весяліўся наш Літаратурны калёквіум, бо ў буфеце, што поруч з зальчыкам на пяць столікаў, дзе мы снедаем, у буфетнай карычневай падкове-прылаўку цэлая батарэя ад высокіх бутэлек мінеральнай вады, аранжу, вінаў, кальвадосу да «русской водки» і яшчэ нейкіх напояў. Пазаўчора тут сустракаліся літаратары Берліна з кітайскімі пісьменнікамі, учора, здаецца, быў музычны вечар.

Сняданак наш у зацішным прахалодным зальчыку, з высокіх вокнаў якога праз шырокі калідор старых дубоў і букаў відаць хмурае, найчасцей пад колер дажджлівага неба Ванзэе, таксама не благі: кава, масла, заўсёды пухка-свежая булачка і хлеб — ці не з вотрубямі? — таксама свежы, невялікі, як кажуць, на адзін галодны глык, талерка з тонка нарэзанымі сырамі розных гатункаў і талерка з гэткімі ж тонкімі, як аплатка, скрылікамі вяндліны, каўбас, зельцаў, паляндвіцы... Вяршок у белым дзюбатым збаночку-малочніку,цукар, канфіцюры з трускавак ці вішняў і... літар аранжу — абрыкосавага ці апельсінавага напітку.

І каларыйна, і далікатна, і ўмеру ўсяго, і без абжорства.

Нам, беларусам, трэба вучыцца ў асветленай, адукаванай Еўропы, трэба намагацца быць разам з дасведчанымі, працавітымі людзьмі. Як глыток паветра, калі вынырнем з застоенай ціны, нам неабходна эканамічнае супрацоўніцтва з краінамі Еўрапейскай Садружнасці.

Супольная Еўропа, а не толькі супольная імперыя пад першынством цэнтра — вось дарога ад нацыянальнага ўціску, нэндзы і бядоты, дарога ад махлярства, ашуканства да справядлівасці і дабрабыту, — вось куды павінен паварочваць наш Млечны Шлях, асветлены нацыянальнымі ідэямі.

Але на Захадзе сцвярджаюць: без энергічнай перабудовы эканомікі, без каласальных тэхнічных пераўтварэнняў, без канвертуемасці няма супрацоўніцтва і гандлю. Праўда, ніхто з іх не называе найпершай і найважнейшай перадумовы — рэальнай незалежнасці, эканамічнай і палітычнай.

Няроўнасць маёмасці, сцвярджае Вавенарг, усяго толькі вынік няроўнасці ў адоранасці або мужнасці.

Тым больш, як мне думаецца, у дзяржаўнай незалежнасці.

Няўжо ж будзе праўдаю, што нам, беларусам, Бог не даў мужнасці, храбрасці, а доля не судзіла быць мудрымі і здольнымі, каб саўладаць з ворагамі і заваяваць доўгачаканую, высненую ў снах свабоду і незалежнасць?

Няўжо ж мы па сваёй чалавечай годнасці, розуму і адоранасці ніжэй за тых, хто над намі панаваў і пануе, хто няволіў, нішчыў і караў нас?

Няўжо ж не прабіў у векавечныя званы наш час і мы не ўчулі матчына цяпло роднай зямлі, што прыдала б нам сілу і моц, як учулі гэта жывое цяпло за дваццаць гадоў вольнага гаспадарства нашыя даўнія суседзі і падсуседы — латышы і літоўцы? Яны ўжо ведаюць, як нялёгка, але можна адваяваць або вырваць з ласкі чужых рук акрываўленую і спакутаваную свабоду і волю.

Вядома, хто не дамогся і не зведаў светлага шчасця незалежнасці, той найменш цэніць яе, а хто ведаў і спазнаў, той ніколі не адрачэцца ад яе. Гэта папраўдзе так, гэта — нязрушная, як скала, ісціна.

Але зноў бачу, як на роздум схіляе геніяльны француз, мудры спадар Люк дэ Клап'е дэ Вавенарг: «Трэба ўмець скарыстаць і добразычлівую спагаду сяброў, і суровасць ворагаў».

Напэўна ж трэба!

12.00. — берлінскага, 13.00. — мінскага часу.

Здаецца, як дома, у роднай даўняй Варакомшчыне, паспешным і імклівым ланцужком, мільгаючы ў прагалах алешніку, прагрукаў пасажырскі цягнік, і гэтаксама, як дома, над нізкаю белавата-шыфернаю вёскаю са звонам і падвываннем пралапатаў невысокі верталёт. У старых навакольных прысадах залівіста цвірчыць берасцянка, таксама нібы дома, у суседскіх млява-звіслых бярэзінах ці на густой з шэраю калодаю для пчол ліпе.

З памаладзелай за вясну, убранай у светлыя кутасікі елкі пад маё расчыненае акно вераб'і носяць у дзюбках цэлыя пампушкі мух і камароў, нібы таксама дома — у гняздо пад латамі ў вільчыку страхі.

Малады чарнавусы немец разам з трохгадовым сынком у блакітнай куртачцы папырскаў ужо, цягаючы вужаваты шланг, усе кветнікі каля вілы, і цяпер, прывінціўшы да яго доўгі, нечым падобны на цёмна-зялёную даўнейшую гранату, распыліцель, кінуў яго на зялёны газон пад дрэвамі, і з гэтай «гранаты», паволі пахістваючыся, струменіць радужны і шырокі веер вады. Яе напор пакручвае распыляльнік.

А колькі гэтакіх пісталетаў-распыляльнікаў бачыў я ў гандлёвых магазінах! Брыдка прызнавацца, але ж і іх хацелася купіць.

20.35. — берлінскага часу, прывыкаю ўжо і да яго.

Сцішны надвячорак. За пацямнелым букам, набіраючы хуткасць, пагруквае жалезам, натужна гудзе і імкліва знікае гарадская электрычка. Я толькі што вярнуўся з яе.

У душным вагоне поруч са мною сядзела ажно трое п'яных. Адзін, тлусты і лысы, у акулярах, праўда, спаў у дальшым купэ, у суседнім жа двое п'янтосаў, ад якіх несла, як ад прыбіральні, пілі з бляшанак піва і нешта балбаталі. У бландзіна, што сядзеў да мяне тварам, зарослага рэдкімі доўгімі валасамі, пад правым вокам на шчацэ сінела вытатуіраванае сэрца, а на левай ноздры, як у мочцы дзявочага вуха, серабрылася дробнае вочка завушніцы і на вуху, як у сапраўднага алеута ці якога астравіцяніна, пацялепвалася металічнае колца.

На паўстанку Грунвальд зайшла маладая пара: дзяўчына з раскалмачанымі і перафарбаванымі ў фіялетавы колер валасамі, у чорным даўгаватым каптаніку і чорных, нібы абцярушаных серабрыстаю лускою, штанах і ён, стрыжаны пад вожыка, з касою ці касмыком за левым вухам і таксама перафарбаваны ў нейкі аранжавы ненатуральны колер. Чаго толькі з людзьмі не вытварыць мода!

Шукаючы выстаўку беларускіх мастакоў, ці не на вуліцы Гётэ натрапіў на антыкварны магазін і купіў дзве старыя зеленаватыя лыжачкі — прага і магнэз збіраць старызну пераходзіць у хваробу.

А выстаўка, якую нарэшце знайшлі ў касцельным доме, расчаравала мяне: пошуку, самабытнасці было мала, як мала было запрэзентавана маладых мастакоў. Аказваецца, не толькі ў выдавецтвах можна перайсці з шасцітомнікам дарогу малодшаму таленту і калегу, а нават каля святога алтара.

Потым гэтаксама доўга шукалі магазін аўтараў: пісьменнікі Берліна стварылі асацыяцыю, каб уключыцца ў гандлёвы працэс кніжкамі, каб вытрымаць канкурэнцыю з сексам і пошласцю і аўтарамі, што пішуць на патрэбу дня накшталт некаторых нашых фальшыва-народных. Дзякуй Богу, пісьменніцкіх званняў у іх няма.

З рускай савецкай прозы на паліцах пісьменніцкай кнігарні заўважыў усяго толькі раман Рыбакова. Пэўна ж і ў немцаў без выдаткаў не бывае. Аднак за выдавецкую справу паважаць і хваліць іх трэба: так паліграфічна, так прыгожа, эстэтычна і, калі можна так сказаць, інтэлігентна, асабліва паэзію, могуць выдаваць толькі немцы. Ды яшчэ на дзвюх мовах — арыгінала і перакладу, як выдалі, для прыкладу, «Боскую камедыю» Дантэ. І ўважылі гэтым выданнем не толькі яго, а ці не ўсю сусветную класіку.

 

Субота. 8 чэрвеня.

 

Тры гадзіны ночы. За градою высокіх і блізкіх ад майго акна дрэў святлее неба. Займаецца ранні летні дзень. Расцяжна і смутна, нібы карова ў глыбокую непрытульную восень, зарыкаў паравоз. Але разбудзіў мяне не ён, а падвяселеная кампанія, што падспёўвала, рагатала і енчыла, ідучы нашай вуліцаю на ванзэйскі чыгуначны вакзал.

Цяпер на блізкай, што мяжуе з чыгуначным вакзалам, аўтастанцыі натужна, з падвываннем гудзе аўтобус. У маё акно цягне перагарам бензіну — там даволі бойкая і неспакойная аўтастрада. Асабліва днём і асабліва ў нядзелю, калі з Берліна ў Патсдам бясконцым патокам плывуць звышмодныя аўдзі і мазды і шнурком, як гусі, з гэтакім самым гусіным гагатаннем імчаць на веласіпедах маладыя берлінцы — студэнты і школьнікі. Праўда, іншы раз як з далёкага веку, выпаўзе і пакоціцца брыдка-гаротны Трабант.

У цёмных яшчэ (днём яны серабрыста-бурачковыя) развесістых і ўладарных тут старых буках пачынае высвістваць першы дрозд — той самы чорны ці, праўдзівей, рудаваты, з жоўтым шылаватым дзюбком.

Дуб, распасцёршы тоўстыя, кручана-мускулістыя, як у культурыста, галіны адпіхае ад сябе гэтыя нахабныя букі.

Між іншым, дрэвы тут усе на зайздрасць вялікія, з шырокімі кронамі і тоўста-неабдымныя ў шурпатых, патрэсканых камлях. І па-нямецку ўшанаваныя нумаркамі — пералічаныя.

Надоечы пазіраў на іх, дзівячыся з іхняй магутнай велічы і хараства, і чамусьці пачало здавацца, што гэтыя дубы і букі ў свой час бачыў і любаваўся імі Гётэ. І ён сам здаваўся гэтакім магутным і велічным, як гэтыя пародзістыя дрэвы. І я злучаў для сябе моц чалавека, моц паэзіі і прыроды, духоўнае і цялеснае, веліч Гётэ і веліч дрэў.

Цяпер я ўжо іначай, з тутэйшага, як кажуць, берага, бачу свайго суайчынніка Адама Міцкевіча і ўяўляю яго візіт у Веймар, каб ушанаваць гонар і талент нямецкага паэта. Мне думаецца, што іх яднала блізкасць прыроды, веліч старавечных берлінскіх і наваградскіх дубоў і ружовых адзінокіх соснаў, хараство і падабенства зямлі, шматкалёрнасць яе фарбаў. Падабенства душаў двух геніяў мусілі з'яднацца.

Мне, грэшнаму, яшчэ падумалася: каб быў паэт роўны Гётэ, я таксама схадзіў бы і пакланіўся б яму. Але я кланяюся зямлі Гётэ, а значыць — таму паэту, якога яшчэ не знайшоў.

16.50. — берлінскага часу. Вярнуўся на вілу Літаратурнага калёквіума поўны дваякіх, калі не сказаць дыяметральна супрацьлеглых уражанняў: першае — турэцкі кірмаш на пляцы перад Брандэнбургскай брамай — шэра-чорнай, закурэлай, нібы сажаю, на гэтакіх жа шэра-чорных калонах, дзе сабралася сённяшняя берлінская бядота — чарнамазыя, няголеныя туркі, што гандлююць кавалачкамі разбітай берлінскай сцяны, савецкімі афіцэрскімі фуражкамі, шынялямі, пагонамі і ордэнамі; другое — блізкі адсюль, усяго цераз скверык, Рэйхстаг — святыня, даўнейшы бляск і гонар немцаў, і іхняя сённяшняя пакорнасць; і трэцяе ўжо — на пастаменце дзве цёмна-зялёныя трыццацьчацвёркі, дзве 122-мм гаўбіцы, помнік воіну ў касцы, з адамкнутым штыком на вінтоўцы, і сцяна з залацістым гербам, каля якой стаіць, шыракавата і па-гаспадарску расставіўшы ногі, дзябёлы паліцыянт у чорнай куртцы, другі, з рацыяй, ходзіць уздоўж жалезнай агароджы каля танкаў.

Можна ўявіць, што было б з гарматамі, танкамі і «воином-победителем», каб не два ўзброеныя паліцыянты.

І, нарэшце, чацвёртае: рынак антыкварыяту пры чыгуначнай станцыі Ціргартэн, на вуліцы 17 чэрвеня, названай у гонар ці, праўдзівей кажучы, у памяць летніх дзён 1953 года, калі гэтымі ж танкамі, што стаяць на п'едэстале, было нялітасціва-жорстка задушана, да крыві растаптана паўстанне берлінцаў.

Дык тут, на вірлівым і гаманкім рынку, пад навесамі, палаткамі, змайстраванымі самімі ж прадаўцамі, — старая, трыццаці- ці нават пяцідзесяцігадовай даўніны мэбля, пачынаючы ад сталоў, крэслаў, куфраў, або цэлыя тузіны сталовага срэбра — лыжак і відэльцаў — ці стосы фаліянтаў, пераплеценых у саф'ян, гадавікі часопісаў з далёкай вайны, а поруч з усім гэтым — зброя: вінтоўкі, афіцэрскія кінжалы, салдацкія кінжалы-штыкі, клінкі, шаблі і нават жандарскія чорныя каскі.

Дзівячыся на атрыбуты незваротнай даўніны, я ўспамінаў сваё ваеннае дзяцінства, нават па зялёна-злінялым колеры пілотак і мундзіраў прыгадваў вайсковае адзенне нашых варакомскіх хлопцаў, што служылі ў «беларускім войску» ў блізкім ад нас мястэчку Дварэц і былі закатаваны сваімі, тутэйшымі ўжо, з суседніх вёсак.

Апроч бібліяў і касцельных малітоўнікаў, якія збірала і завязвала ў чыстую белую хустку нябожчыца маці, было яшчэ адно маё захапленне — сталярска-слясарскі рыштунак: сякеркі, пілкі, малаткі, торнікі, і тут жа, як на дзіва, вялікі, як падняць, развадны французскі ключ.

Трапілі сюды, вядома, і аклады з царкоўных абразоў і папоўскія крыжы, што ляжалі на сталах перад падазронымі гандляркамі, якія між сабою гаварылі па-руску і, пэўна ж, разам з інкруставанымі скарбонкамі — сувоі льняных ручнікоў, абрусоў, сурвэтак.

У туркаў — найбольш гадзіннікі з накрывачкамі і пяцікутнымі зоркамі на цыферблаце — савецкія, і ўжо свае, першы раз мною ўбачаныя, крывыя турэцкія нажы, выштукаваныя палкі, узорыстыя дываны, і зноў жа — у немцаў і ў туркаў — савецкія вайсковыя фуражкі з цёмна-сінімі, чорнымі, чырвонымі аколышамі, медалі — нават бліскуча новенькія — «За отвагу», «За взятие Кёнигсберга», «За взятие Берлина». Палявыя пагоны генерала, святочныя залацістыя з двума цёмна-сінімі прасветамі і трыма зорачкамі — палкоўніка КДБ, і процьма суконных, малінавых з літарамі ВВ. І тут жа, быццам па рускім звычаі, бутэлька пшанічнай за тры маркі. Усяго за тры, як, напрыклад, каштуе бутэлька мінеральнай вады.

Я патрымаў у руцэ стары будзільнік і дзве медныя ці латунныя гіры, падумаўшы пры гэтым, што яны прыдаліся б да майго антыкварнага шафкавага гадзінніка (падобнага, між іншым, на ціргартэнскім торгу я не ўбачыў), і, цяжка ўздыхнуўшы, паклаў іх на стол, — не везці ж такі груз за блізкі свет.

А калі вярнуцца зноў да тых двух незабыўных малюнкаў — рэйхстага, акружанага турыстамі і іхнімі высокімі, як ласі, і гонкімі, як ласі, аўтобусамі, і гарачага, як мурашнік, турэцкага базару, усяго цераз скверык ад яго, на пляцы перад Брандэнбургскаю брамай, — то яны не толькі здзіўлялі і ўражвалі мяне, і кідалі ў бяздонны вір пачуццяў, і, як на крэсіве, высякалі думкі і лязом ледзянілі кроў.

Але я спярша быў уражаны і збіты з панталыку няголенымі нізкарослымі туркамі ў нашых заечых шапках з залацістымі кукардамі або ў вайсковых фуражках ці чорных шлемах танкістаў, якія яны прадавалі, снуючы ў кіпучым натоўпе, а пасля з не меншай цікавасцю азіраў рэйхстаг, які адначасна ўражваў, здзіўляў і расчароўваў сваёй шаракаменнай непрыступнай веліччу, холадам і вусцішнасцю, якую чуеш заўсёды, калі бачыш муры якога-небудзь разбуранага замка.

Прыгожы на даваенных здымках, ён цяпер выдаваў нібы абсечаны, можна нават сказаць, інвалідскі — без купала, без коннікаў, без скульптурных груп на фасадзе, — калі я пазіраў на яго з-пад сетачнай агароджы, якою быў абнесены зялёна-мурожны прастакутнік надрэчнага пляцу. Удалечыні, за гэтым прастакутнікам, за прыцішаным прыбоем парку сваімі па-галубінаму разгорнутымі крыллямі залаціста-зырка блішчала з вянком у працягнутай руцэ багіня перамогі Вікторыя.

Ужо з акна электрычкі, з далечыні азіраючы рэйхстаг, чамусьці падумаў: ці ведалі яны, абое тыранаў і людажэрцаў, дзелячы свет, падпісваючы крывавы акт 1939 года, першы — Гітлер, — што будзе спалены і разбіты рэйхстаг, што будзе зруйнаваны яго непрыступны бункер, што чорным абгарэлым карчом будзе ляжаць ён сам, а каля рэйхстага гандлявацьмуць жалезнымі крыжамі, якія ён вешаў на грудзі маладым салдатам, якія, калі хто-кольвечы выжыве, то ўбачаць знявечаную, ганебна растаптаную, падзеленымі калючымі дратамі і недаступнымі сценамі родную Нямеччыну, другі — гэтакі ж самы маньяк, Сталін — ці мог прадбачыць і ўявіць, што ў адзін кароткі міг рухне нязрушная сцяна і блытаным павуціннем разарвецца «жалезная заслона», якім аплёў ён найперш самога сябе, каб адгарадзіцца ад усіх, а потым агарадзіць і адгарадзіць цэлыя народы і кантыненты. Не спадзяваўся, уласна кажучы, не прадбачыў вялікі карыфей, празорац і мудрэц, велялюбна апеты ў кантатах і вячыста ўслаўлены ў раманах і аповесцях, ім жа ўдэкаранаваных сталінскімі прэміямі.

Упалі, разбіліся яго ўласныя помнікі, усюды і скрозь пастаўленыя пры жыцці, раскрышылася непадступная сцяна, заржавела «жалезная заслона», што трымала ў няволі, пакоры цэлыя народы і дзяржавы.

Які нечаканы і трагічны фінал для абодвух, якая бясслаўная, ганебная і павучальная гісторыя для іншых! Напісаў «павучальная» і задумаўся. А хто калі вучыўся, хто зважаў на бясслаўны канец сваіх папярэднікаў?

Кожны лічыў і лічыць, што ён пачынае гісторыю і пачынае справядліва, дзеля справядлівасці, карысці і дабра людзей, сваіх і людзей усяго свету.

Думкі мае вірылі, уздымаліся шалёнай гарачынёю, але іх астуджаў выбух бессаромна нахабнага рогату ў суседнім купэ, дзе шалела і дзеразавалася моладзь — хлопцы з выцвілымі грывамі на высока паголеных галовах і дзяўчаты, таксама паголеныя, але ўжо з аднаго боку або з патыліцы. У старэйшага з іх, мо з паўгода зусім не стрыжанага здаравяка, валасы былі завітыя ці ссуканыя ў дробныя коскі, накшталт косак у негрыцянак, і пафарбаваныя ў жоўта-зялёны — анілінавы ці што — колер, на ноздры паблісквала крышталікам кнопка-завушніца, а на мочцы вуха пацялепвалася серабрыстая, нібы выцягнутая з блакнота, спружынка.

Мяне ўжо нервавала і непакоіла іншае: пра што думае, чым жыве сённяшняя гарадская басатва — іхняя і савецкая, наезджая сюды, як кажуць яшчэ, навалач, што хрысціць перакрыжаванымі мацюкамі тутэйшую Фрыдрыхштрасэ.

Але што мог думаць ультра-моднік і фарсун з завушніцай на ноздры? І што я мог ад яго патрабаваць? Я толькі ў думках сваіх пажадаў яму: «Старэйце ў цемрашальстве і радуйцеся з грахоў сваіх!» Як казаў нехта са старажытных грэкаў. Казаў таму, што змяніць і перайначыць чалавечы свет не мог.

 

Нядзеля. 9 чэрвеня.

 

07.15. — берлінскага часу. Усё пазней і пазней пачынаю садзіцца за металічны жаўтлявы — пад колер сценаў — рабочы столік. На яго ўжо, падняўшыся над букамі, свеціць косае сонца. Напэўна адаптаваўся ў сваёй вузкай келлі, засланай штучным бурачковым дываном. Азіраюся на гэты вузкі пакой, зрэзаны наўскос чарапічным дахам і абклеены светла-жоўтымі вуграватымі пенапленавымі шпалерамі.

Дарэчы, рэйхстаг таксама пафарбаваны ці абклеены з сярэдзіны гэтакімі самымі ясна-жоўтымі вуграватымі шпалерамі. У немцаў павага да жоўтага колеру — старажытнага колеру слановай косці. І колеру цёплага лета, спелага збожжа і вячыстага сонца.

Значыць, у «Годзе нулявым» я інтуітыўна, па законах прыроды, маляваў усё ў жоўты колер. «Чужая бацькаўшчына» — шэры. «І скажа той, хто народзіцца» — бела-зімні. «Голас рыві брата твайго» — зялёны: жыцця і смерці.

На станцыі Ванзэе прагрукаў цяжкім жалезам спешны поезд, і ў маёй душы страпянулася, ажыла і апала нечаканая радасць — убачылася даўнейшая шэра-саламяная Варакомшчына, балотца ў ружовай смолцы і ліловым, злінялым вобаратніку, старыя сухаверхія надрэчныя алешыны (на гэтакія, між іншым, любаваўся тут, у берлінскім парку), а за імі, за надрэчнымі алешынамі — некалі міла-вясёлы, а цяпер — балюча-нясцерпны жалезны грукат цягніка. Цяпер за гэтым звінючым і рытмічным перастукам, як у нас кажуць, за калеяю ляжаць у вечным спачыванні мае бацькі і ўсё старэйшае пакаленне варакомцаў...

Як мала засталося ў роднай старане роднага мне! Адышлі людзі, дрэвы, хаты, даўнейшыя палявыя сценкі і дарогі. Прыйшло, паўстала ўсё новае. Мусіць, праўдзіва пісаў калісьці Пушкін:

Два чувства дивно 6лизки нам — ...Любовь к родному пепелищу, Любовь к отеческим гробам.

І я шукаю ў ім, у новым, рэаліі даўняга, як шукаю і выглядваю на антыкварным берлінскім рынку рэчы з вайны, з няблізкага, замутнёнага далеччу гадоў дзяцінства і падлеткавай пары.

15.30. — берлінскага часу. Вярнуўся з таго з самага рынку пад палаткамі на вуліцы 17 чэрвеня — прагнаў дожджык, — дый нават не адтуль, а з Кайзерштрасэ, якою прыблукаў ажно да станцыі метро «Нямецкая опера».

Якая раскошная вуліца, нават са стаянкамі машын пасярод яе, а збоку — чырванаватыя, цаглянага колеру дарожкі для веласіпедыстаў. Як нямала машын, так і нямала ў Берліне веласіпедаў.

Сёння між двума базарамі — адным антыкварным, другім, за аркаю, — дойлідства і мастацтва, дзе напаткаеш не толькі скульптараў, мастакоў, разьбяроў, ганчароў, а нават друкароў са сваім маленькім станком, — лацінаамерыканскі рок-гурт — чатырох смуглявых падобных з твару да індзейцаў, доўгавалосых хлопцаў: адзін з гітараю, другі са струнным інструментам накшталт іспанскай вітуэлы — папярэдніцы гітары, двое астатніх з жоўтымі троснікавымі чатырох ці болей ствольнымі флейтамі. Яны так суладна і весела ігралі і выспеўвалі нейкі мне знаёмы матыўчык, што я міжволі прыпыніўся і заслухаўся. І не толькі я, а нават абыякавыя да ўсяго веласіпедысты. Бесклапотныя хлопцы з дзяўчатамі дык проста садзіліся на тратуар і кідалі на футарал ад гітары, што нібы незнарок лёг у іх ля ног, жаўтавата-бліскучыя пфенінгі і серабрыстыя маркі.

Смуглявых доўгавалосых спевакоў і музыкаў слухаў з любасцю і зайздроснай крыўдаю і гаркотаю — усё думалася, а чаму ж, напрыклад, нашым рок-гуртам не прынесці беларускую песню на вуліцы Берліна?

А рынак антыкварыяту здзіўляў і ўражваў мяне зноў: чаркі, статуэткі, келіхі, званкі, званочкі, крыжы з распяццямі, табакеркі, люлькі...

20.20. — мінскага часу.

Ціхі, нават нейкі рамантычна-хутаранскі Берлін. Калі, вядома, не ўспамінаць цыганку з дзіцем у прыполе, што сядзела на тратуары, зводдаль вулічных музыкантаў, калі не бачыць там жа, каля пачарнелай аркі, слінкатага, апушчанага п'яніцу з бутэлькаю, а поруч — другога, таксама няголенага, з калматым сівым сабакам на повадзе, калі не ўспамінаць пра брыдкага, гарбаносага, як баран, хлопца з голенаю галавою, на якой дрыжала шчотка бялявых, знарок пакінутых для моды валасоў. Нешта пад даўнейшага запарожца. Аказваецца — не, пад нямецкіх лётчыкаў з першай сусветнай вайны, якіх бачыў у часопісах на антыкварным рынку.

У дзяўчат, па-маладому спрытных і даўганогіх, — найчасцей кароценькія да немагчымага і тугія да немагчымага спаднічкі — чорныя — і чорныя калготкі. У маладзіц, што возяць перад сабою каляскі з дзецьмі, калготы пры джынсавай караткаватай спадніцы лілова- альбо зялёнкаваквяцістыя, як даўнейшыя шпалеры. Хлопцы — у парваных на каленях і абрынданых джынсах.

Акуратныя хіба толькі сталыя мужчыны ў светлых, адпрасаваных портках, светлых куртках, а то нават у карычневых ці ясна-шэрых, ці клятчатых касцюмах. І, вядомая рэч, — паголеныя.

Аднак кайзераўскіх вусоў, да якіх нас прызвычаіла літаратура, тут бачу мала, хіба ў старых гандляроў-яўрэяў ці на тым жа кірмашы ў туркаў.

Чамусьці запомніліся двое старых, зарослых сівымі бародамі яўрэяў і тыя, паточаныя моллю старасвецкія капелюшы, якія яны прадавалі. Смеху варты іхні гандаль — хто ж мог спакусіцца на гэтакую старызну? Які вар'ят?

Успомніўся і той разьбяр па дрэве, маладзенькі немчык, што прадаваў трашчоткі, драўляныя конікі, вазкі і пільшчыкаў, якія нястомна — тут жа прыстасаваныя да століка — цягалі «пілу». Ажно сэрца замірала, калі я з незабытым дзіцячым дзівам пазіраў на гэты неацэнны для мяне скарб — якая кінастужка з даўняй пары пракруцілася ў мяне перад вачыма.

 

Панядзелак. 10 чэрвеня.

Сёння ўночы ўспомнілася Варакомшчына, тыя людзі, што адышлі ўслед за мацераю, старыя і паўвечныя, мае равеснікі і малодшыя за мяне. Я налічыў іх больш за дваццаць. Яны адышлі са сваёю дабратою, як мой бацька, розумам, як маці, злосцю і шкадлівасцю, як сусед-прымак, са штодзённым лямантам і сварбою, як суседка Ганна. І за гэтыя гады паднялося новае пакаленне, вядома ж, з тымі самымі характарам, норавам, павадкамі, выхілкамі, жэстамі, голасам, смехам, усім тым, што перадалося ім ад іхніх бацькоў: працавітасць і гультайства, разбэшчанасць і цнатлівасць, дабрата і помслівая злосць.

Перагортваю даведачны матэрыял Вавенаргавага зборніка, трапляю на прозвішчы Лафантэна і Карнэля і неспадзявана задумваюся: П'ер Карнэль, пачынальнік класічнай французскай драмы, жыў з 1606 па 1684 год. На дзвесце гадоў раней прыйшоў на свет, чым бацька беларускай драмы Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч. А яго суайчыннік Жан Лафантэн, французскі байкар на дзвесце гадоў апярэдзіў нашага знакамітага адваката і народнага заступніка Францішка Багушэвіча.

Не дзіва, што нам так нялёгка даганяць еўрапейскую літаратуру, узнімацца да сусветнага ўзроўню. Пры нашых здольнасцях і таленце мы, аднак, не ўзышлі на належную вышыню, мы нават, калі сказаць па шчырасці, не дасягалі таго, што было вызначана і наканавана Богам. Усход — з аднаго боку, захад — з другога крыжавалі нас і дзялілі нас, у нас саміх не спытаўшы, як у пакутным адчаі і горкай роспачы пісаў Колас. Разгон «Грамады», ліквідацыя беларускіх школ і гімназіяў у міжваеннай Польшчы, арышты, высылка, а потым павальнае і гвалтоўнае знішчэнне інтэлігенцыі, жорсткая забарона ўсяго беларускага, прымусовая русіфікацыя ў былой Савецкай Беларусі — абярнуліся нечуванай трагедыяй для беларускага пакутнага народа, які ступіў толькі першы крок з цемры да святла. Не дабітая, не дамучаная на Лукішках, не вынішчаная на Салаўках і ў катоўнях НКВД, беларуская інтэлігенцыя гінула падчас другой сусветнай вайны, — яе вынішчалі ўсе — СД, гестапа, спецгрупы НКВД, армія краёва, СМЕРШ, «истребительные батальоны»... і свая ўжо, поўная садызму і сляпое злосці, свалата і брыдота.

20.30. — мінскага часу. З паўгадзіны ці мо трохі болей, як вярнуўся з горада, але не той блакітнай дарогай, што памечана на схеме метрапалітэна, і што ідзе праз Шарлотэнбург, Вэсткройц і Груневальд, а ружовай — праз Стэглі ці Цэлендорф, перад гэтым доўга паблукаўшы па паўднёвым Берліне і выйшаўшы на Германпляцы, дзе я хаваўся ад шчыра-густога і цяжка-шапаткога, як вадаспад, берлінскага ліўня.

Сёння, як было дамоўлена, Норберт Рандаў звадзіў нас у Штатбібліятэк (дзяржаўную бібліятэку) і пазнаёміў з доктарам Францам Гёрнерам, загадчыкам аддзела Усходняй Еўропы, пад чым, як пасля мы даведаліся, маецца на ўвазе ўся кніжная прадукцыя Савецкага Саюза, усяго паўмільёна адзінак, тысяч дзвесце з якіх займае руская кніжка.

Я спадзяваўся, што тут знойдзецца нямала падшывак беларускіх газет і часопісаў, якія выдаваліся ў Нямеччыне ў час вайны і пасля вайны. Мяне найбольш цікавіў часопіс «Новы шлях», колькі нумароў якога я купіў у Наваельні на таўкучцы, знайшоўшы там жа, пры плоце, ажно тры прыгнаныя ветрам чырвонцы. Гэта было, здаецца, восенню сорак трэцяга, бо я набыў яшчэ каляндар на 1944 год.

«Новага шляху», які так спадзяваўся ўбачыць, па бібліяграфічных звестках, нідзе ў Нямеччыне няма. Есць «Новы шлях», але ўкраінскі і, здаецца, не адзін. «Мінскер Цайтунг» («Менская газэта»), «Беларуская газэта», «Беларускі работнік» ёсць у Кёльне, у інстытуце сусветнай эканомікі.

Бібліятэка, зрэшты, салідная — 2,5 мільён тамоў. Дарэчы, часопісы фіксуюцца толькі па назве, як адзін экземпляр за ўсе гады.

Пасля багатых паліц з энцыклапедыямі і даведнікамі па розных галінах ведаў і навукі ў бібліяграфічна-даведачным аддзеле з чытальнай залай на 600 месцаў здзівіў даволі сціплы бібліяграфічны запас Усходняй Еўропы. Мы ж, беларусы, як належыць, па нашай прастаце, абыякавасці ці што, займалі ўсяго дзве ніжнія палічкі з рознай абэцэдаршчынай, сталіншчынай і лжэнавукай.

Як заўважыў Франц Гёрнер, чарнявы, шчуплы, з сарамяжаю усмешкаю мужчына, наш візіт — першы візіт людзей, якія пацікавіліся беларускай прэсай — газетамі і часопісамі. Мушу заўважыць, што цікавіўся толькі я, бо майго спадарожніка займала перш за ўсё серба-харвацкая літаратура і Рэрых.

 

Аўторак. 11 чэрвеня.

 

Учора праязджаючы аўтобусам праз Пляц рэспублікі яшчэ раз убачыў рэйхстаг — шэра-чорны, закурэлы пасля пажару будынак, агромністы і адзінокі. Ён узвышаўся, як руіна.

І яшчэ адна цікавая дэталь з учарашняга дня — дзве шарэнгі веласіпедаў каля акуратна абрэзаных кустоў-шпалераў перад уваходам у берлінскую бібліятэку. Аспіранты і студэнты прыязджаюць сюды на веласіпедах, спалучаючы дзве выгоды — і прагулка цікавая, і, напэўна ж, дармовая. Веласіпеды ў жалезных стойках, як перад сельскім універмагам у нашых заходне-беларускіх мястэчках.

Учарашняя сустрэча з Францам Гёрнерам пацвярджае маю здагадку, што цікавасць немцаў да гісторыі, культуры і мовы малых народаў, куды яны залічылі беларусаў, а, можа, нават украінцаў, абымае куды больш шырэйшыя інтарэсы — несці гэтым самым і распаўсюджваць сваю культуру, мець свой уплыў.

Улічыўшы памкненне і жаданне немцаў, мы, беларусы, маглі б пашырыць сферу сваёй цікавасці. Аднак дзеля гэтай неабходнай справы людзей, адданых і сумленных, у нас мала, дзейнічае нейкае таямнічае жуллё, якое прылашчваецца і прысмоктваецца да беларускага нацыянальнага руху, да нашых ідэй, каб зарабіць долары. Усяго толькі.

Нашы караблі, яшчэ не адправіўшыся з гавані, адразу абрастаюць і абліпаюць слізкімі ракавінамі, як, напрыклад, абраслі ўсе беларускія фонды, таварыствы і асацыяцыі.

 

Серада. 12 чэрвеня.

 

Учора па запрашэнні спадара Янэцкага з'ездзілі ў рэстаран — зноў жа італьянскі. Праўда, на гэты раз з італьянскай кухняй, рослымі, смуглява-кучаравымі і крывагубымі, як Маякоўскі, італьянцамі-афіцыянтамі.

Стол быў рыбны — сёмга, крабы, стронга, белае віно і гарэлка ці, праўдзівей, лікёр самбуко з зярняткамі кавы і сінім трапяткім агеньчыкам — падпаліў афіцыянт, як калісьці падпальвалі ў нас бенедыктын. Я піў усяго толькі безалкагольнае піва, як і спадар Янэцкі.

Дамовіліся, калі нічога не перашкодзіць (днямі нямецкае радыё перадало аб падрыхтоўцы вайсковага перавароту ў СССР), правесці ў Беларусі дні нямецкай літаратуры, запрасіўшы ў Мінск Ульрыха Янэцкага, Норберта Рандава і Элке Эрб. Кантакты берлінскіх і літоўскіх літаратараў ужо ўсталяваліся, гэтаксама як і нямецка-албанскія.

У горадзе каля вялікіх універсальных магазінаў на тратуарах сядзяць, па-індуску склаўшы ногі і трымаючы на прыполе малых дзяцей, маладзеньнія, нібы падлеткі, танкатварыя цыганкі. Большыя рэспусты куляюцца цераз голаў на зялёных, ужо скошаных газонах. Перад цыганкамі, як перад якімі-небудзь прадстаўніцамі дабрачыннага фонду, ляжаць карткі, у якіх абвешчана, дзеля чаго просяць грошы і падзяка за іх — своеасаблівая жабрачая далікатнасць.

У метро каля гарбаносых, густа зарослых чорна-сіняватаю шчацінаю туркаў у чорных неадпрасаваных і памятых касцюмах — бялявыя немкі, пэўна ж, жонкі, з залатымі ланцужкамі і бомамі на грудзях.

Учора такі самы няголены рослы турак па падказцы худзенькай вастраносай немкі дужаю валасатаю рукою схапіў магнітафон, які я разглядаў і наважыўся быў купіць.

20.55. — мінскага часу. Толькі што прыехаў жоўта-чырвонай электрычкай з цэнтра, з Турмштрасэ ў сваю зялёную Ванзэе. Турмштрасэ — вуліца вежы, у якой некалі, відаць, трымалі вязняў. Адсюль і паходзіць наша беларускае слова «турма».

І вось некалькі штрышкоў з той самай «турэмнай» і іншых берлінскіх вуліц.

Трапіўшы сёння ў недагледжаны, занядбаны, з аблушчанымі і закурэлымі сценамі, з ямамі і выбоінамі на тратуарах Усходні Берлін (раён Панкаў), нібы трапляеш дадому, у занядбаны Мінск, на сваю Карл-Марксштрасэ, у родны двор, запруджаны гэтакімі самымі нікчэмнымі, як тутэйшыя інвалідныя «Трабанты», бруднымі, непамытымі і саржавелымі аўтамабіямі.

Усход і Захад пішу знарок з вялікай літары. Норберт Рандаў кажа, што праз пяць гадоў зраўняецца, усё ўвойдзе ў сваю каляіну.

У немцаў напэўна ж так.

І вось што няўзнак прыкмеціў: усе гандляры трохі разумеюць ці гавораць па-польску, і не толькі ў Берліне, а і ў Парыжы, у Нью-Ёрку. Гандаль — ці не новая нацыянальная рыска палякаў? І даволі брыдкая. Запомнілася бачанае і чутае на вуліцы каля штабеляў кардонных каробак пры танным магазіне, каля гульцоў у карты: «Курва, Тадэк! Пенёндзы пшэграл! Кур-ва-а!»

Брыдка, агідна, сорамна. І за наш славянскі свет, і за саміх сябе. Адкуль і чаму бярэцца лаянка і п'янства, і мора па калені, і «вшыстко едно»?..

 

Чацвер. 13 чэрвеня.

 

У немцаў нямала непакою і турбот — усюды ідзе рамонт і будоўля: усюды бачыш ажурныя жоўтыя краны — і на чыгуначных станцыях, і каля шэрых маналітаў, і каля старых, абвешаных сінімі ці зялёнымі сеткамі, дамоў.

Падфарбоўваюць, падмазваюць, падлізваюць, перакрываюць светла-чырвонаю чарапіцаю старыя дахі, акуратненька — камень да каменя — і нават з узорам брукуюць тратуары. У кожны доме ззяюць свежаю фарбаю белыя вокны. Па-святочнаму прыгожа і ўрачыста. Якога колеру ні быў бы дом — шэры, чырвона-цагляны, — у кожным першародна белыя, зіхатлівыя ад чыстаты вокны.

Смецце ў зялёных цэлафанавых мяхах выносяць на тратуар, каб яго магла забраць машына-сметніца.

Учора наша клапатлівая і працавітая прыбіральшчыца, між іншым, адна на ўсю трохпавярховую вілу, паставіла ў маім пакоі новы чорны таршэр, каб усё было пад адзін стыль — лямпа, стол, таршэр і мой новы «Кроўн», які ўключаны на кароткую радыёхвалю, дзе ўперамешку з нудна-дзелавымі навінамі гучыць сучасная эстрадная музыка.

Гэта куды цікавей, чым нашы рэпартажы з сесіі, адкуль звычайна чуецца непісьменна-руская з дамешкам беларускіх слоў правінцыйная гутарка, ці звесткі пра штодзённыя надоі і ўмалот. А ўмалоту ж мала, хоць нашае, беларускае, сялянства не сядзіць, набожна склаўшы рукі.

Пазаўчора і ўчора заходзіў, праўдзівей будзе сказаць, спускаўся на эскалатары ў шыкоўныя халаднаватыя гастраномы, што знаходзяцца амаль спрэс у ніжэйшых, падвальных памяшканнях пяці — альбо чатырохпавярховых — абавязкова з эскалатарам — гандлёвых гмахах. І чаго толькі няма ў сыравата-халодных нямецкіх гастраномах, якіх толькі не пабачыш гатункаў вяндліны, каўбас, хлеба, сыроў, канфіцюраў, кавы, цукерак, вінаў, лікёраў...

А ў што ж ператвораны нашы падвалы?

У бруд, у кашачыя лежбішчы, у смуродныя прыбіральні. Такой азіятчыны, дзікунства, недагледжанасці, як у нашых дамах, мусіць, нідзе няма. Скрозь нейкае жабрацтва, нэндза, непрыхаваная бядота і беспрытульнасць. І самае што ні ёсць горшае — абыякавасць. Абыякавасць ва ўсіх і да ўсяго...

Сёння наведалі карцінную галерэю. З усіх імпрэсіяністаў найбліжэйшым мне як быў, так і застаўся Клод Манэ. Пікасо здзівіў хіба сваім доўгім векам (пражыў дзевяноста два гады).

Пры галерэі — кніжны магазін, а там — столькі кніжак па мастацтве, што душа замірала ад зайздрасці: Гоя — 120 марак, «Дрэздэнская галерэя» ў двух тамах яшчэ танней, унікальнае выданне — гісторыя мастацтва ў дзевяці тамах — 200 марак.

 

Пятніца. 14 чэрвеня.

 

Сёння, ды не толькі сёння, нам на сняданак падалі сыры, сыркі, укручаныя ў фальгу, і сырочкі, і малако ў баначках-сотах — усяго на адзін раз забяліць каву. Разумная эканомія.

Гледзячы на ўсё гэта, хочацца сказаць: каб жыць у дастатку, трэба скупіцца і ашчаджацца. Багацця без ашчаднасці не бывае.

Ад учарашняга дня ў памяці застаўся рыжавата-няголены акардэаніст, што, паклаўшы кепку перад сабою, сядзеў каля шкляных дзвярэй універмага на сваім, мусіць, прынесеным з дому табурэціку і іграў даўнейшыя факстроты. І флейтыст, малады рослы хлопец, чамусьці таксама няголены, у чорным святочным касцюме з чорнаю флейтаю ў пераходзе метро перад эскалатарам і сходамі. Гэты па-сапраўднаму стараўся, пакалыхваючыся і плаваючы локцямі — і ў футарал ад флейты, што ляжаў на цэментнай падлозе, сыпаліся пфенінгі. У акардэаніста кепачка пуставала.

Каля метро, каля людных месцаў — падземныя, а то часовыя вагончыкі-туалеты, і, дарэчы, бясплатныя. Платныя хіба ў метро і ў вялікіх універмагах. Здаецца, амерыканцы заўважылі: які туалет, такая і краіна.

На нямецкай хвалі (іншай не знайшоў) праз кожнае слова ў хрыпатага дыктара Ельцын— Гарбачоў, Гарбачоў—Ельцын.

Пакуль мы з Норбертам Рандавым 118-ым маршрутам дабіраліся з Ванзэе ў Даглен Дорф, азіраючы з другога паверха высокага аўтобуса, які з прысадзістых дубкоў збіваў жалуды, святочна-лагодны і зялёны Берлін, я дзівіўся, і ўжо не першы раз, з той дбайнай пашаны і павагі, якая ёсць у немцаў да травы, кветак і дрэў.

А ўжо ў Даглен Дорфе мяне зачаравала эпоха Адраджэння, нямецкі жывапіс, геніяльны Альбрэхт Дзюрэр і не толькі ён. Мы прайшлі ўсяго толькі два паверхі унікальнага музея. І я зноў захапляўся веліччу, разумнасцю, працавітасцю немцаў. Што рабілі мы, беларусы, ці па-старадаўняму літвіны, на пачатку 16-га стагоддзя? Будавалі замкі, пісалі, вядома, палотны, не пакінуўшы свайго Дзюрэра. А, можа, усё ж ён быў? Была ж у нас Літоўская метрыка — кнігі дакументаў Вялікага княства на беларускай мове, быў сусветна вядомы юрыдычны помнік — Літоўскі статут, быў ужо святы касцёл, а ў ім — алтары.

Няўжо мы не распісвалі алтароў, крыжовую дарогу Хрыста? Вядома ж, распісвалі. Святы Божа, дык дзе ж беларускі Дзюрэр?

На вуліцы напаткаў чародку дзяўчат-падлеткаў у шэрых лёгкіх плашчыках, як ходзяць усе тут, і ў белых шаўкавістых хустках — турчанкі. Большая сярод іх, прыгожая, хавала пад насунутай на лоб хусткай свае чарнява-агністыя вочы.

У многіх берлінцаў, як прыкмячаю, чорныя вочы. Сінія дык зусім рэдкасць. Найбольш шэрыя, як на палотнах у Дзюрэра, бо яго папярэднікі — незнарок заўважыў у музеі — малявалі карыя вочы. Можа, гэта звязана з міфалагічнымі персанажамі? Але ж твары ў іх, і нават у Хрыста, яшчэ не кананізаваныя, звыклыя твары звыклых людзей, якія бачыш і сустракаеш у метро альбо на аўтобусным прыпынку.

А сёння доўга разгадваў, успамінаў і прыпамінаў прозвішча нашага местачковага чалавека, да якога так быў падобны дужы, кірпаты і ружовашчокі немец, што, зайшоўшы ў вагон, цяжка сеў насупраць мяне. Тое ж самае надоечы адбылося з туркам, чарнява-сівым і кучаравым, які ўвесь час, пакуль мы ехалі разам, нагадваў мне нашых местачковых Мурзічаў, як падказвае прозвішча, далёкіх беларускіх татар, хоць пішуцца яны, вядома, беларусамі.

А днямі дзве смуглявыя, валавокія маладзіцы, акуратненька, зграбна і чыста апранутыя ў плісіраваныя спадніцы і белыя блузкі, што зайшлі ў вагон, так ужо выразна нагадалі мне нашых вясковых матрун і вольгаў, што міжволі з ніякаватасцю падумалася: колькі ж у нас, у беларусаў, сапраўды чужое крыві?

 

Субота. 15 чэрвеня.

 

Ментолавы ці мятны пах зубное пасты вярнуў мне першыя дні ліпеня сорак першага года, калі мы, дзеці спаленай вёскі, пабеглі на поплаў да надрэчнага алешніку, адкуль раненька выбраўся, пастаяўшы сутак трое, конны абоз, і там падымалі пляскатыя цынкавыя цюбікі — яны, здавалася, пахлі, як цукеркі, — і не ўсе мы ведалі, што гэта была звычайная зубная паста. Помню нечы крык: «Не еш — атрута!» і голас у адказ — ужо знаўцы: «Гэта — мазь, зубы чысціць». Гаварыў нашмат старэйшы за нас Коля Рак, які ўжо абышоў ажно двойчы алешнік, спадзеючыся знайсці ў кустах, як і яго сусед, забыты салдацкі веласіпед.

Успамінаецца, паўстае вайна, а ўслед за ёю і пытанне: дзе ж цяпер тыя немцы-абознікі, што стаялі каля пажарышчаў імі ж спаленай нявіннай беларускай вёскі? Нехта з іх, прайшоўшы вайну, усё яе страшнае пекла, цудам і дзівам застаўся жыць і цяпер, нямогла падымаючы руку, даючы знак шафёру, каб хвілінку счакаў, ледзьве сунецца хворымі старэчымі нагамі да нашага двухпавярховага аўтобуса.

Між іншым, так і падумалася, калі на прыпынку ў нялюдным, па-правінцыйнаму зацішным Стэгліцу, што перакладаецца на просценькае — Шчыглы, да аўтобуса спяшаўся нямоглы, ссутулена-сівы мужчына.

Сёння нечакана для самога сябе на пероне нашай станцыі Берлін-Ванзэе заўважыў мноства немаладых, сухарлявых, з пышнымі ад завіўкі валасамі — папраўдзе, як пух дзьмухаўцоў, — яшчэ шпаркіх і ружовашчокіх не па гадах немак і міжволі падумаў: глядзі, колькі адзінокіх кабет, бо ніводнага дзядка з імі. І ўжо з гаркатою ўдакладніў: яны, іхнія мужыкі, іхнія любыя і нялюбыя, засталіся недзе там, далёка за маёю спаленаю Варакомшчынаю...

 

Серада. 19 чэрвеня.

 

Сёння едзем у Метраполіс, дзе экспануецца сучасны мадэрнізм — чорная панчоха ў чырвонай скрыні. Але мяне цікавіць найбольш фотавыстаўка, прысвечаная 50-годдзю другой сусветнай вайны. Што ж самі пра сябе пакажуць немцы? Няўжо будзе хітранька прыхавана і затушована праўда, як гэта звычайна робіцца ў нашай дакументалістыцы? Але ж ці толькі ў нас? Бо нават Нюрнбергскі судовы працэс — тая ж аднабокая палітыка, тая ж паўпраўда аб вайне.

 

Чацвер. 20 чэрвеня.

 

Не ведаю, што сказалі б мацяркі тым сынам, якія апранулі чужую вайсковую форму — варожую — удакладнім. Прыгадваюцца толькі словы «роднага бацькі»: «Палонных у нас няма!» А яны былі, ды яшчэ колькі іх, ды яшчэ ў чужых мундзірах. Я іх бачыў сам і ўчора глядзеў зноў, толькі ўжо на фотаздымках, наклееных на стэндах усё ж такі унікальнай фотавыстаўкі. Поруч з Андрэем Уласавым, высока-сутулым, губатым і падслепаватым, бо ў акулярах, — Браніслаў Камінскі, падобны да местачковага хлюсціка ці фраера, і поруч з апошнім — салдат-ад'ютант, як і ўсе яны, у нямецкай форме са знаёмым мне шаўронам на рукаве — «РОНА».

П'яных да бяспамяцтва ад атручанага сінім каменем ці карбідам местачковага самагону, у абношаных нямецкіх шынялях ронаўцаў, я бачыў у нашым мястэчку з разбітымі, разрабаванымі ўжо яўрэйскімі хатамі. Як праўдзіва прыкмеціў Талстой, апісваючы разбураны набегам каўказскі аул, нянавісці да гэтай салдатні не было, апроч «отвращения, гадливости и недоумения». І быў яшчэ страх перад іхняй нечалавечай жорсткасцю.

22.10. — на гадзінку пазнейшага мінскага часу.

Між двума высокімі букамі, між іхнімі раскідзістымі кронамі — невысокі жоўта-чырванаваты месяц, што бярэцца пад поўню.

Такі самы, як пяцьдзесят гадоў назад, калі ён пагодным чэрвеньскім надвячоркам затоена-ціха зазіраў да нас у яму з сыпкімі пясчанымі сценамі, дзе мы збіраліся начаваць пасля таго страшнага дня 30 чэрвеня, калі была расстраляна запальнымі снарадамі і згарэла датла наша Варакомшчына.

Яму, рыхтуючыся ўжо да бяды, выкапаў і настоліў бацька. Але яго ў той вечар з намі не было. Зранку ён пайшоў у мястэчка, адкуль ужо не вярнуўся, як не вярнуліся дадому многія варакомскія мужчыны — іх арыштавалі немцы і разам з местачковымі яўрэямі далучылі да палонных савецкіх саддат.

Раз за разам усхліпваючы, маці адзінока гаравала, а нам, дзецям, было нават весела і нова ляжаць на старых уцалелых каптанах у чуйна-халаднаватай яме і бачыць у прагале дрэў залацістую раўнадушную поўню.

Поруч пад старымі яблынямі ў гэтакіх самых выкапаных і настоленых ямах вялікаю, можа, на душ дзесяць, сям'ёю клаліся спаць Амяльянавыя, далей, з няменшай колькасцю дзяцей, Міхалавыя. Чуўся нават дурнавата-распусны хлапечы рогат і дзявочы нястрыманы смяшок, а потым злосны вокрык бацькоў.

На грудку, праз вуліцу, за абпаленым бэзам і пачарнелымі абгарэлымі бярэзінамі курыліся і смуродзілі сінім нізкім дымам яшчэ гарачыя пажарышчы з белымі горна-адзінокімі печамі...

Чырвоны прыгожы двухпавярховы дамок з байніцамі, з вострым гатычным дахам, з белымі вокнамі, а за ім — зялёныя прысады, залацісты месяц, а пад гэтым месяцам — глухавата-далёкі перастук берлінскай электрычкі.

Таксама нібы дома, але ўжо ў цяперашнім часе.

Ці думаў той васьмігадовы хлопчык, што клаўся спаць у яме пад светлаю поўняю, што ўбачыць яе роўна праз пяцьдзесят гадоў з невядомага яму Берліна, а хіба спадзяваўся, мог уявіць сабе і нямецкі салдат, што нехта з пагарэльцаў апыніцца ў яго зялёнай прыгожай Ванзэе з чырвонымі дагледжанымі віламі — кожная на свой манер, кожная пад стыль і густ гаспадара, — і ўспомніць спаленую вёску і сябе малога, што спаў у даўнейшай картаплянай яме, асвечаны поўняй.

 

Аўторак. 25 чэрвеня.

 

Учора творчы вечар у зале з белаю мармуроваю каланадаю, з цёмна-карычневаю, пад колер каштана, столлю з келіхамі-плафонамі і ружова-сінім прыгожым небам за высокімі тыльнымі вокнамі. І, дарэчы, з сухім віном...

Было чалавек дваццаць. Уважлівыя твары дзяўчатак і хлопцаў. Усё, здаецца, як дома. Толькі высокія прычоскі хлопцаў пад даўнейшую польку, пад афіцэраў часу вайны напамінаюць, што перад табою немцы. І ў таго-сяго не нашая манера сядзець, як сядзіць моладзь у электрычцы.

Рандаў чытаў у сваім перакладзе «Салодкія яблыкі». Зашмат, ажно 16 старонак. Але слухалі ўважліва...

 

Пятніца. 28 чэрвеня.

 

Зноў жа тым самым 118 маршрутным аўтобусам праехаў зялёны, прыхаваны лістотаю дубоў, ліпаў і клёнаў нейкі рахманы і зусім ужо, здаецца, асвойтаны Берлін і зноў вярнуўся на вілу з адчуваннем прыніжанасці і сораму.

З Норбертам Рандавым наведалі Інстытут даследаванняў Усходу — Славішэс Семінар, дзе ў даволі грунтоўнай бібліятэцы з добрым запасам энцыклапедыяў, слоўнікаў, лексіконаў, даведнікаў я натрапіў зноў жа на самую бедную колькасць кніжак — беларускі аддзел. На паліцах не было ні «Полымя», ні «Маладосці»...

Салідна і важна прадстаўлена польская літаратура. Некалькі паліц займае прыгожа пераплеценая «Культура» — польскі эміграцыйны часопіс.

У літоўскім аддзеле знайшліся выдадзеныя ў Празе — мы ўсе ёй павінны пакланіцца! — і Кёнігсберзе (чамусьці готыкай) «Новы запавет» (1865, 1866) і Данелайціс (1869). І што ж ужо скажаш пра нас, пра ўсе выдавецтвы і ўсіх перакладчыкаў, калі мы да сённяшняга дня яшчэ не перавыдалі «Новы запавет». Балазе, можна купіць таронцкае выданне.

Пішу не толькі з адчаем, а нават з асцярогаю — па-нямецку яшчэ не выходзіў Янка Купала. А цяпер, каб выдаць беларускую кніжку, патрэбны і аўтарытэтны паэт-перакладчык і выдавец, які ўзяў бы на сябе ўвесь кошт безганарарнага выдання. А ці знойдзецца такі самаахвярны паэт і выдавец? Кожнаму трэба жыць.

 

Субота. 29 чэрвеня.

 

Усю ноч — буралом, усю ноч — густы, вадаспадны шум раскалыханых дрэў. І ўсенькая ноч з трывожнымі снамі, з частым прачынаннем.

Тут, у няблізкім ад дому Берліне, з блізкай і чыстай радасцю вычытваю і выпісваю родныя беларускія словы. Учора з Норбертам Рандавым знялі з паліцы ў бібліятэцы Славішэс Семінар салідны томік запісак Інстытута Беларускай культуры. Каларытныя, не збітыя яшчэ, не сцёртыя да медных танных грошыкаў родныя словы пад настрой мае душы, што знебылася ўжо па доме. Парывісты вецер і быстры, ледзьве згледзіш, лёт стрыжоў, што пакідаюць на падваконні смутны цень, — усё таксама, як дома, у мінскім двары.

Не ведаў, што менавіта абгарэлы (толькі дзе абгарэў?) экземпляр «Вянка» натхніў Максіма Багдановіча на балючыя, апавітыя горкай надзеяй, ужо астатнія радкі, на вядомы «чатырохверш»:

У краіне светлай, дзе я ўміраю, У белым доме ля сіняй бухты, Я не самотны, я кнігу маю З друкарні пана Марціна Кухты.

Тут жа паведамляецца пра архіў Вацлава Ластоўскага ў Заходняй Беларусі, дзе маюцца быць рукапісы Багдановіча.

Што і каму вядома сёння пра гэты унікальны архіў? Быў разрабаваны, згінуў у вайну ці проста змарнаваўся?

20.30. — берлінскага часу. Сёння зноў быў у рэйхстагу недзе паміж 14 і 15 гадзінамі, азіраў фотавыстаўку, прыглядаючыся да знаёмых экспанатаў і нават для пацвярджэння свае памяці запісваючы, якая форма была ў чыгуначнікаў і якога колеру былі мундзіры і каўняры. І зноў сімвалічна — у гэтую пору і якраз 30 чэрвеня, роўна пяцьдзесят гадоў назад, гарэла, расстраляная запальнымі снарадамі наша Варакомшчына.

Пад нялёгкім уражаннем крывава-балючага ўспаміну я двойчы і наўкруг абышоў карычнева-светлы ці мо праўдзівей охрысты ў цёмных разводах яшчэ не сцёртай сажы вайны двойчы спалены рэйхстаг. Абышоў не з помстаю, не са злосцю, а з чулай чалавечай памяццю, якая павінна і мусіць дараваць дзеля супольнага дабра і шчасця. Як я ні імкнуся, ні намагаюся вярнуць даўняе, але ж чалавечы час не павінен спыняцца. У трыадзінстве Слова, Свабоды і Духу мусіць быць яшчэ Розум.

 

Панядзелак. 1 ліпеня.

 

Учора развітаўся з Берлінам. Пад мілагучныя званы, што спадалі ўзнёслым водгуллем на мяне, на пахучыя цёплыя ліпы, увайшоў у Марыен Кірхэ — велічны старадаўні касцёл з пазелянелым каля яго помнікам Марціну Лютэру.

Пад белымі перакрыжаванымі скляпеннямі ўрачыста гучаў арган, за ім — мужчынскія і жаночыя галасы, а потым — суладны хор. Выконвалася кантата Баха. Людзі заходзілі, бралі са століка малітоўнікі з праграмкай і садзіліся на лаўкі ў светла-гулкай кірсе, на сценах якой вісела ўсяго некалькі абразоў, перад алтаром, без балясак, недалёка ад амбона, які сцераглі два вялікія крылатыя анёлы, свяцілася залацістымі лямпачкамі ўсяго адна жырандоля.

Прысеўшы зводдаль ад усіх на карычневую лаўку, я прыслухаўся да бурнага, дэманічнага вадаспаду гукаў. Душа замірала і ўзвышалася. Душа ляцела ў нашыя занядбаныя, забытыя людзьмі і Богам касцёлы, дзе яшчэ па-сапраўднаму не можа ўзнесці хвалу небу ні наша мова, ні наша музыка, ні наша песня.

Дарогаю ўжо падумалася, каб ажыў наш касцёл, яго белыя сцены і вітыя калоны, яго мілагучны арган, каб ажыла, узвілася агністым полымем таямніча-велічная старадаўняя музыка — патрэбны сённяшнія людзі — дырыжор, арганіст, салісты, аркестр, хор, зрэшты, патрэбна чым найхутчэйшае адраджэнне ўсёй нацыянальнай культуры. Беларусам патрэбна самаахвярнасць.

Гісторыя ажывае ў сучаснасці, а сучаснасць — у гісторыі.

Шкадаваў, вядома, што я быў адзін і не было з кім падзяліць сваю нядзельную радасць.

Успаміналася нябожчыца маці. Чамусьці хацелася бачыць за карычневымі лаўкамі, што былі пастаўлены трохі наўскос, каб можна было павярнуцца да хораў, менавіта яе, да канца дзён сваіх шчыра набожную маці.

З учарашняга дня запомнілася і такое.

Стоячы над берагам нешырокай, куды вузейшай за наш наравісты і быстры ў Гародні Нёман, увабранай у каменныя берагі Шпрэе, дзе марудна сунуўся белы кацярок, я разам з усімі ўзіраўся на другі бок яе, на белую, вышынёю ў метры чатыры, да канца не зламаную берлінскую сцяну, што служыла цяпер агароджай японскай фірме «Таёта». А павярнуўшыся назад, тварам да шэра-жоўтага рэйхстага, на сетцы блізкай ад сябе агароджы нечакана ўбачыў белыя крыжы з чорнымі надпісамі імёнаў і датаў жыцця, найбольш кароткага, абарванага куляй. Гэта былі імёны тых, хто памкнуўся пералезці ненавісную сцяну, што дзяліла свет на дзве варожыя палавіны. У памяць урэзаўся нечы кароткі, уціснуты ў запамінальныя лічбы — 1921 —1961 — чалавечы век. Таму, хто адважыўся перабрацца цераз сцяну, сёння споўнілася б семдзесят, а пражыў ён усяго сорак. Як горка ўсведамляць, што свабода заўсёды аплачваецца крывёю.

 

Аўторак. 2 ліпеня.

 

Кінуў на шчасце ў каламутна-брудную ваду колькі ржава-залацістых пфеннігаў і з новым, ужо нажытым смуткам пастаяў каля двухпавярховых, даўгаватых параходзікаў, кругом якіх плавалі крыжанкі і лыскі, з узлётам падбіраючы кінуты раскрышаны хлеб ці булку.

Цяпер, прадчуваючы блізкія гадзіны ростані з зялёна-свойскім, зусім ужо не чужым Берлінам, успамінаю словы паляка Бярэзкі, родам з-пад Катавіцаў, нямецкага паэта і перакладчыка, з якім пазнаёміўся на вечарыне ў Норберта Рандава і які неяк даверліва сказаў мне: «Як добра было б з'яднаць палякаў і немцаў, раскідаўшы граніцы, альбо палякаў і беларусаў».

Бацькі яго — шахцёры, усе малыя ростам, бо велічна дужы мужчына ў забой не залезе, служылі ў аўстрыйскім войску. Ён сам, скончыўшы лётнае вучылішча — у нямецкім, брат яго — у пасляваенным польскім.

«Гэта — лёс усіх, — удакладніў ён, — хто жыў ці радзіўся на паграніччы. Мы кепска гаварылі па-польску, яшчэ горш па-нямецку».

У нас, беларусаў, мусіць, трохі іначай: мы кепска гаварылі па-польску, не лепш па-руску і найлепш, вядома, па-тутэйшаму, па-беларуску.

Яшчэ зранку на ўчарашні білет, што купіў за дзевяць марак, з'ездзіў у блізкі ад нашай Ванзэе Карштадт — супер-магазін і прыдбаў нарэшце ручку з «вечным пёркам».

Нялітасцівая спёка, якое тут, у Берліне, даўно не было: +29. Берлінцы, асабліва маладыя, усе ў шорціках, як на пляжы, і, вядома, з калматымі, страшэннымі, як лютыя звяры, сабакамі, якія бягуць паперадзе гаспадароў, высалапіўшы языкі...

Я неяк спадцішка і падсвядома прывык да берлінскай моды, да спакойна-дабрадушных берлінцаў, да электрычкі са спісанымі лаўкамі, да веласіпедыстаў, да гаманкіх дзяцей з кніжкамі коміксаў, рукзакамі і сумкамі. Як прывык да дачных уздоўж гарадской чыгункі дамкоў, да невысокіх са зрэзанымі верхавінкамі яблыняў і груш, да кветнікаў з касачамі, рамонкамі, браткамі, півонямі.

Ужо спакаваны чамадан і сумка — лішне набраў з дому, лішне накупляў, а ўсё, калі падумаць, ці так ужо неабходна чалавеку? Як добра было б, каб ён меў толькі тое, што трэба на сённяшні дзень.

Auf Wiedersehen, Berlin!


1991

Тэкст падаецца паводле выдання: Адамчык Вячаслаў. Развітальная аповесць: Аповесць, апавяданні, дзённікі. - Мн.: Маст. літ., 1999 - 448 с.