На маім стале ў цёмна-ёдзістай шкляной вазе — букет трохі прывялых палявых кветак: сіняй злінялай валошкі, жоўтых з паніклымі галоўкамі рамонкаў (дзіва, але ў нашай старане я не спатыкаў іх) і ружавата-махрыстых шчотачак перапялічніку.
За акном — росная ліпеньская раніца, чамусьці па-асенняму халаднаватая, з нерухома сінім шкляным небам, на якое, чапляючыся за крыжавіны антэн, што выткнуліся з карычневых дахаў суседніх дамоў, набягаюць зырка-белыя, падсвечаныя знізу ранішнім невысокім сонцам, пухкія хмаркі. Душа зноў стыне ад прадчування бясконцага дажджу. Хоць учора, нібы на змену пагоды, на ружавата-чыстым небе, як толькі закацілася сонца, выясніўся танютка — белы, толькі што народжаны маладзік. У такія пагодныя, пад маладзікову, як маці казала, нядзельку, дні, сеўшы ў душнаваты з трапяткімі фіранкамі, з тугім скразняком, з ванільным пахам баранкаў і цёплым духам свежага хлеба вуркатлівы «Ікарус», я ехаў звычайна дадому.
Здаецца, нядаўна гэта было, а ўжо прабегла пяць ясных вёснаў з нізкім лётам ластавак над пясчанымі вясковымі дарогамі, з раскалыханым сінявата-ружовым жытам, абапал гэтых дарог, з адзінокімі пустымі хутарамі каля здзічэлых сівых яблыняў, з нейкімі смутнымі ці нуднымі ад чакання аўтастанцыямі.
Цяпер мая дарога дадому раптоўна абрываецца перад глыбокім ярам пустэчы, калі падумаеш, што ўжо не стрэне цябе, прыпасваючы на паўмежку карову, басаногая маці і не падасць шурпатую руку, кінуўшы граблі на падсушанае, растрэсенае на надворку і пахучае ад зуброўкі сена, прыжмураны, з дзіцячай ад бяззубага рота ўсмешкай, у вечнай, што скідалася толькі за сталом, кепачцы здзіўлены бацька.
І душа зашчыміць і абальецца гарачынёю жалю, калі ўявіш ужо зарослы лопухам, быльнікам і баркуном надворак, завязаныя нібы назаўсёды пацямнелым дротам весніцы, хату з наглуха зашморгнутымі фіранкамі ў маўклівых сляпых вокнах. Да парога не бяжыць тая даўнейшая, вытупаная нагамі ў мяккай мураве, у стракатай дзяцелінцы чорная крываватая сцежка, а на пляскаты камень па-магільнаму ўжо напаўзае доўгімі растапыранымі пасынкамі-плетунамі нязводны спарышнік. Помніцца і яна, счарнелая рамка ад матчынага абраза, павешаная на ржавы цвік каля вугла, як помніцца і пуга з рагатым ядлаўцовым пугаўём, што стаяла пры шырокім, пераробленым з даўнейшага гумна, шара-патрэсканым глухім хляве, дзе ўжо не ўздыхае, перажоўваючы жуйку, прытомленая карова, як не пудзяцца, блытаючыся ў гарахавінні, трапяткія авечкі.
Летась я пастаяў пад застрэшкам, перачэкваючы дожджык і чуючы нешта невыразнае, забытае і даўняе ад сточаных шашалем сцен, з жоўтаю парахнёю, нацярушанаю з глыбокіх чорных дзірачак на парваную сівую павучыну.
Ад дзікай з шурпатым камлём грушкі, што расла на ўзмежку, каля якой я фатаграфаваўся, стаўшы між яе белых, як абляпаных смятанай, звіслых галін, застаўся шары невысокі пень.
Грушку зрэзалі, горка казаць ужо — свае...
Іх, мацеры з бацькам, не стала, як цяпер ужо здаецца, нібы разам, хоць паміралі яны праз два гады: спачатку маці, паляжаўшы з тыдзень у бальніцы і нават даўшы наказ, у што і як яе ўбраць, і перад смерцю, як гэта зрабіла яе маці і бабка, памыўшыся, а праз два гады — бацька, ужо адзінока, седзячы на канапе і не паспеўшы апрануць чыстую бялізну — яна засталася ляжаць горбачкаю на крэсле пры той жа канапе.
Гэта таксама наш беларускі звычай — перад смерцю памыцца і адзець новую сарочку.
Што ў хаце нешта прылучылася, дагадаліся суседзі: цэлы дзень гарыць электрычная лямпачка і ад калодзежа да парога замецена снегам і нярушаная сцежка.
Мне пазванілі вечарам з нашай гарадской пошты, што ёсць тэлеграма, прачыталі нейкім хрыплаватым голасам яе кароткі змест, той змест, што нечакана прыгняце і аглушыць чалавека: «Памёр бацька. Пахаванне паслязаўтра. Прыязджайце ўсе».
Не, гэтых слоў цяпер не было: «Прыязджайце ўсе.» Яны былі ў бацькавай тэлеграме, калі памерла маці, два гады назад, у цёплыя сакавіцкія дні 83-га. На нашай пясчанай зямлі нават сышоў снег, і шашу перабягалі жаўтлява-ржавыя курапаткі, са спалавелага, збэрсанага ржышча мякка ўспырхвалі жаваранкі.
У лютым 85-га, як і сёлетняй зімою, стаялі моцныя маразы.
У сцішэлы, з ружавата-агністым захадам надвячорак, з сінімі ўжо смутнымі доўгімі ценямі на чыстым снезе, я быў дома на заснежаным двары, з нейкім яшчэ патайным недаверам, што папраўдзе бацькі няма, увайшоў у настылую, тры дні не топленую хату, дзе абапала труны на заслонах сядзелі нашы вясковыя і хутаранскія кабеты.
Бацька, убраны ў цёмна-сіні касцюм, ляжаў у тым велічным спакоі, у якім звыкла ляжаць нябожчыкі. На падушцы побач з яго застылым, бяскроўна-белым тварам, які варажыў, паказваў на нешта благое яшчэ месяц назад перад астатняй нашай сустрэчай, калі я прывёз бацьку цёплую бялізну. Браў ён яе ўжо нехаця, перад гэтым сказаўшы: «Нашто яна мне». Як не брала і маці падораную ёй сінюю ў чырвоныя ружы японскую хустку: «Да мяне ўжо нічога не йдзе. У мяне і простыні вашы ляжаць неўжываныя».
У бацькі з нагруднай кішэнькі выглядала расчоска, якую паклаў яму нехта з суседзяў, рукі былі перавязаны белай хустачкай.
Курносая, з цёмна-русымі, што выбіваліся з-пад суконнай хусткі, валасамі кабета, суседка праз адну хату, знарок, мусіць, для мяне ўжо ўздыхнула:
— У чацвер у нас быў. Прыйшоў прыбраўшыся, у фрэнчы.
Стрыечная сястра з блізкай суседняй вёскі Алена галосна, таксама ўжо для мяне, загаварыла:
— Дзядзька Ладзімяр у сорак дзён пасля мамы памёр. Яшчэ на саракавіны прыходзіў.
І кабеты адна перад другою пачалі пераказваць кожная сваё.
— Акуратны мужчына быў. Сам па сабе. Нікому не дакучаў.
— Мая мама лежма ляжала, пяць тыдняў.
— А ў яго во — лёгкая смерць.
— Не кажы, любка. У святым пісанні пішацца: «Збаў нас, божа, ад наглай і неспадзяванай смерці».
Даўкі камяк сціскае маё горла — я маўчу.
— Спі спакойна, спачывай, — нечы голас дадае мне жалю, і я, каб не заплакаць, выходжу на двор, гляджу на вазок, засланы малінавай стракатай радзюжкай, на каня, што ловіць на снезе цёмна-папяловымі губамі падкінутую канюшыну.
З братам мы яшчэ паедзем шукаць і прасіць назаўтра далакопаў ды наказаць сваякам з далёкіх вёсак, хто не ведае яшчэ пра бацькаву смерць, асабліва яго хрышчонай дачцэ, што замужам ажно за восем вёрст адсюль, у далёкіх Лудзічах.
...Пайшоў ужо трэці год, а тая паездка па навакольных вёсках сярод ветранай марозлівай ночы помніцца выразна. Нешта было ў ёй не толькі горкае, перамешанае з жалобай, але быў і іншы, яшчэ нават не вызначаны да сёння смутак і жаль — я расставаўся не толькі з бацькам, але і з тым родным, навакольным светам, з людзьмі, якіх ведаў змалку, але з якімі, пакінуўшы вёску, страчаўся рэдка, а цяпер, аб'язджаючы гэтых людзей, нібы развітваўся нанова і ўжо назаўсёды.
Першая хата, каля якой мы прыпыніліся, была ў суседняй, недалёкай — усяго за саўгаснымі фермамі — сселенай з хутароў, пабудаванай нанова, на сваіх і не сваіх дварах, невялікай вёсачцы.
Мы прыехалі да стрыечнай сястры Алены. З глухой, з касабока прылепленай дашчанай верандай, хаткі на нас дыхнула кіславата-саладжавым духам вантробаў, крыві — усім тым, чым пахне хата пасля разабранага парсюка.
Я спатыкаюся ў цёмнай верандзе, ідучы на голас брата і яе, Аленін, што адгуквалася ўжо недзе з кухні. Там было таксама не вельмі ясна ад цьмянай лямпачкі. З непамытым яшчэ сталом, з апольцамі тоўстага дрыготкага сала на ім, з місамі і чыгунамі на падлозе, вузенькая цесная кухня таксама прыгнятала мяне.
— Я зараз, братка, — Алена выцерла аб фартух свае тлустыя рукі. — Пасядзеце — я мігам.
— Сядзець няма калі. Дзе ж Арсей? — пытае брат.
— Спіць вунь у хаце. Парсюка разабралі, прычасціліся са старым Кузюком і спіць.
— А мы прыехалі во, — брат паказаў на мяне, — папрасіць, можа, Арсей прыйшоў бы дол капаць?
— Прыйдзе, — Алена ўздыхнула. — А ваш тата, тут у нас седзячы, усё казаў, каб адразу памерці. Як прасіў, так бог і даў. Сэрца яму балела. Жаліўся мне. Я валяр'янавых капель наліла, так ён, акрыяўшы, і чарку ўжо просіць.
Я глядзеў на статную, па-дзявочы лёгкую, не распаўнелую, як усе замужнія жанчыны, Алену, прыгадваючы ўжо і яе жыццё, мусіць, па-свойму не вельмі і шчаслівае. Да год трыццаці пяці, калі не больш, сядзела ў дзеўках. Па нейкім ужо лёсе, ці, можа, з жалю да сябе і адзінокага суседа па даўнейшым хутары Арсея Самахвалава выйшла за яго замуж.
Гэта было нешта большае, чым жаль, шкадаванне. Арсей Самахвал недзе ў гады тры ці чатыры пасля вайны разам з братам застрэліў свайго бацьку на хутары ў каханкі — аўдавелай кабеты.
Братоў Самахвалаў судзілі. Старэйшы з іх, што страляў у акно з абрэза і якому далі на некалькі год больш, дадому так і не вярнуўся. Вярнуўся малодшы — Арсей.
Чаму яго прывеціла Алена, для мяне як было, так і засталося таямніцай. Кажуць, ён сватаўся да яе некалькі разоў, усё больш настойліва і ўпарта падходжваў да яе, покуль, нарэшце, не ўзяў замуж, дарэчы, усунуўшыся ў іхнюю хату прымаком.
Арсея бачыў я разы са два, не больш: першы раз, калі ён вярнуўся з турмы, другі раз у хаце — іхняй, ужо агульнай пры Аленінай маці, маёй цётцы. Ён маўкліва піў, седзячы разам са мною за сталом, гаварыла Алена, але, вядома, не пра тое, як яны пажаніліся, а пра тое, што яму нездаровіцца, хварэе нешта на жывот.
— Не, сястра, ты нічога не стаў на стол, — замахаў рукамі брат. — Няма калі, а збірайся сама, паедзем да Веры. Без цябе хату не знойдзем. Разбудаваліся Лудзічы.
— Дзіва што. Зліліся з Рудняй.
Па вуліцы ўжо, калі мы вузкай у глыбокім снезе сцежкай падыходзілі да накрытага старым кажухом каня, брат нечакана заступіў сцежку Алене:
— Не, заедзем спярша да Анюты. Папрашу яе Геніка. Малады, здаецца? — перапытаў брат, скіроўваючы каня назад, на ўкатаную машынамі дарогу, што едка завішчала пад палазамі.
— Дзіва што, — угнулася ад стрэчнага пранізлівага ветру Алена.
— На колькі ж ён маладзейшы за яе?
Алена памаўчала, нарэшце, цяжка, нібы з жалем, уздыхнула:
— Лічы, што сынам прыходзіцца. Во глядзі і праехалі хату, — махнула яна рукою на чорную ліпу, што расла за плотам, нібы асцерагаючы ўвесь двор. За рэдкім штыкетнікам пабеглі сіняватыя ад мігатлівага святла тэлевізара невялікія ў шэсць ці восем балонак вокны, змайстраваныя сталяром яшчэ па старой даўнейшай модзе.
Мы ўвайшлі ў хату, таксама па-даўнейшаму не разгароджаную і прасторную, з адной толькі печчу, сваім прыходам збянтэжыўшы гаспадыню, што, падкурчыўшы ногі, сядзела на высокім жалезным ложку, і гаспадара — лысаватага і трохі сутулага мужчыну, што, упёршыся рукамі ў калені, занадта блізенька прысунуўся з крэслам да экрана тэлевізара, які стаяў у покуці, каля адсунутага стала.
Сіняватае святло то ўспыхвала, то прыгасала — на экране мяняліся кадры, чужы голас нешта гаварыў, але сэнсу я не разбіраў: у галаве раіліся нейкія свае, балюча-атупелыя думкі — мне ўсё бачылася хата, дзе адзінока ляжаў бацька (суседзі вечарам пачалі разыходзіцца), і бацькаў мярцвяна-белы твар, які я убачыў знадворку праз шчыліну незавешанай да астатку фіранкі, калі мы ад'язджалі, не выключыўшы той адзінай, што звісала са столі, ярка-сляпучай лямпачкі, і маё сэрца як сціснуў, так і не адпускаў камяк жалю, што бацька як быў адзінокі, так і застаўся — і ў жыцці, і ў смерці.
— Ну што, піянерка?.. Маладзееш усё, — не здымаючы пышнай, перафарбаванай у нейкі непрыгожа ржава-рыжы колер трусінай шапкі, брат трасянуў ёю, павярнуўшыся да ложка.
— Знайшоў маладзенькую, — Анюта яшчэ больш падцягнула пад сябе ногі і сцялася на высокім ложку, цікуючы трохі спадлоб'я на мяне.
— Геніка адпусціш? Заўтра будзем дол капаць. Вы ж чулі, пэўна, — бацька памёр.
— Чулі, спачуваем, — адарваў нарэшце ад тэлевізара сваю лысіну Анюцін мужык. — Позна сказаў, але пайду папрашу суседа, каб падмяніў заўтра.
— Пры кароўніку ён, корм падвозіць, — сказала Анюта і ужо да яго: — Генічак, але ж трэба неяк прыйсці.
— Прыйдзе, калі што дак і я падмяню, — Анюта пільна і уважліва прыцікоўвалася да мяне.
— Не бабская гэта работа, — махнуў на ложак рукою і падняўся з рыпучага крэсла сутулавата-вялікі гаспадар у суконным хатняй вязкі світэры з расшпіленым замочкам на каўняры. — Сам разбяруся.
Мы выйшлі з хаты. За вёскаю вярнуліся да скрыжавання, на чорную выезджаную да асфальту шашу і паехалі збоку яе, выбіраючы белы пасак зледзянелага снегу. Шаша была ўжо без бярэзін, трохі пашыраная з тых даўніх дзён, якія помню выразна, як помню і першага Анюцінага мужыка, чырванашчоката, крываватага ў нагах Грышку, ці не «ястрабка», што з'явіліся пасля вайны ў недалёкім мястэчку для барацьбы з дэзерцірамі ды рознымі бандамі, якія яшчэ туляліся ў нашых навакольных лясах. Грыша няшчадна піў і на нашых вясковых вяселлях ці вечарынках даставаў пісталет, скрыгатаў зубамі і гразіўся, стоячы дзе-небудзь каля дрывотні у чорным, як прорва, асеннім прыцемку, некага застрэліць... І гэта здарылася, толькі не ў нашай вёсцы, а ў блізкім мястэчку, дзе Грышка пераходзіў пуці вузкай калейкі перад самым дэпо, адкуль якраз высунуўся паравозік.
Машыніст спярша, вядома, даў свісток, а потым ужо і крыкнуў на Грышку, што старонняму чалавеку хадзіць тут не дазволена. Вар'яцеючы ад знявагі, нервовы, мусіць, недзе кантужаны Грышка выхапіў пісталет і кінуўся да машыніста. Бачачы бяду, машыніст рвануўся ў адчыненае дэпо, але ўскочыць у яго не паспеў: куля дагнала яго якраз на парозе.
Грышка пусціўся ўцякаць у блізкі ад мястэчка лясок, але пагоня з сямі байцоў чырвонапагоннікаў насцігла і акружыла яго там. Залёгшы ў ямцы пры маладой прысадзістай хвоечцы, Грышка пачаў адстрэльвацца і параніў байца. Шкадаваць тады яго ніхто не стаў: стралялі ўжо, каб не ўпусціць з рук, і даволі цяжка паранілі. Покуль Грышку прывезлі ў мястэчка, покуль дачакаліся цягніка і покуль адправілі ў далёкія Баранавічы ў бальніцу,Грышка сцёк кроўю і сканаў ужо на аперацыйным стале.
Забіраць ды хаваць яго тут Анюта не паехала. Пабыўшы колькі месяцаў у гэтым няўдалым ды зганьбеным замустве, Анюта засталася ні то дзеўкаю, ні то ўдавою, бо з Грышкам жыла, не ўзяўшы царкоўны шлюб (ён тады быў у нас яшчэ ў модзе і гаварыў пра чалавечую прыстойнасць) і нават для прыліку не распісаўшыся ў сельсавеце.
Да Анюты ліплі хлопцы, спярша старэйшыя, а потым ужо і нашмат за яе маладзейшыя, асабліва на падпітку. Яна зваблівала і сваім хараством і тымі ўжо абгаворамі ды плёткамі, што з ёю ўсё можна — не дзеўка ж, берагчыся не будзе, чаго там.
Але Анюта так і асталася адзінокаю ў старой хаце пад гэтай ліпкаю — маці памерла, выйшла замуж сястра, паехаў у Казахстан на заработкі і застаўся там брат. І нечакана гадоў сем назад, калі Анюце было пад пяцьдзесят, у прымы да яе з нашых хутароў прыйшоў выгнаны з дому жонкай, шалапутны Генік. Маці яго, кабета цвёрдая, трохі з мужчынскім голасам і ўхваткамі, пабегла да Анюты з грознаю кляцьбою, але ні дадому, ні да жонкі Генік не вярнуўся, застаўся ў гэтай старой, цяпер ужо ім самім пераробленай ды перасыпанай, Анюцінай хаце.
Насустрач, пакалыхваючы над грудкамі і рассыпаючы па заснежаным полі веер святла, паўзе машына. Бліжай да канавы брат скіроўвае каня і я заплюшчваю вочы, каб перачакаць калючы разам з сухім снегам скразняк.
Пасля натужнага гуду матора, што аддаляецца і цішэе, пытаю ў Алены:
— Як жывуць яны?
— Хто?
— Ды Генік з Анютаю.
— Добра! — галосна ў гэтую шара-белую марозлівую ноч гукае Алена.
У мяне мярцвее прыхопленая марозам шчака, я тру яе і затуляюся каўняром. Стыне ў цёплых фінскіх чаравіках і мой большы, разбіты калісьці аб камень палец.
Брат падварушвае каня. Мільгаюць абапал шашы чорна-шурпатыя, не зрэзаныя тут на грудку старыя бярэзіны, і памяць маланкай высякае бацькавыя словы, сказаныя гадоў са тры назад: «Ты не чуў? Забіўся ж Верын зяць. Ехаў на матацыкле. Вунь за Карыцамі на грудку ўрэзаўся ў бярэзіну. З таварышам ехаў. Кажуць, надта ж таварыш крычаў. Разміналіся з машынай».
Верыных дзяцей я ўжо не ведаю. Ды з ёю бачыўся на матчыным пахаванні два гады назад, пасля другога расстання, ледзьве ўгадваючы ў прыгорбленай, са звялым тварам жанчыне тую прыгожую маладую дзяўчыну, што ў дзевятнаццаць год выйшла за беднага хлопца музыканта ў далёкую вёску. У яе застаўся хіба той самы ласкавы голас ды карычневая бародавачка на верхняй губе. Як жыве яна, распытаць аднак не паспеў. Помню, скардзілася, што замужам вось ужо трыццаць год, а як успомніць рэчку каля роднай матчынай хаты, дык ледзь і не заплача, бо так і не прывыкла да гэтых далёкіх, раскіданых між пясчаных выдмаў Лудзіч. «Здаецца, лепшага ды харашэйшага месца на свеце, як мацерына хата над рэчкаю, няма», — казала яна, ужо горка пасміхваючыся з сябе.
Новы, нядаўна выстраены будынак, як усе цяпер вясковыя будынкі, пад шыферам, аказаўся ў канцы доўгай вёскі, ужо без агню ў вокнах. Баязлівы сабака, счуўшы нашу гаману, нязлосна цяўкнуў і, зазвінеўшы ланцугом, схаваўся пры хлеўчуку у будку.
Алена адчыніла брамку, раз, другі, ужо знадворку, гукнула ў цёмныя вокны, пабразгала ў дзвярах настылаю клямкаю, але ніхто на яе голас не аказаўся.
— Спяць ці што? — яна па глыбокім снезе пабрыла ў гародчык на другі бок хаты і там крыкнула на ўсю моц: — Верка, ці чуеш? Вер-ка!
Голас яе нёсся нібы з глыбокай ямы, і я здзівіўся, што ў марозную зорную ноч так глухне голас. А, можа, заняты трывогай, думкамі пра бацькаву смерць, я проста недачуваў.
Нарэшце, каля нейкіх чорна-голых кустоў Алена выбралася са снегу на ачышчаны і затупаны надворак.
— Гэта ж не спяць, акно на кухні гарыць. Во зараз адчыняць.
І праўда, неўзабаве рыпнулі настылыя дзверы, забразгалі засаўкі, і нас на кухню ўпусціў непрычасаны з калматымі валасамі і няголены дзён колькі гаспадар — Верын муж.
Аказаўся ён не вышэйшым за мяне, брыдкаватым і амаль равеснікам. А колісь, пасля Верынага замуства, калі я, падлетак, спаткаў іх у мястэчку, ён выдаваў высакаватым і нават прыгожым.
У хаце, якую я бачыў праз пройму кухонных дзвярэй, таксама запалілася, ці мо ўжо гарэла няяркае святло, каля жоўтай на трое дзвярэй шырокай шафы стаяла дзяўчынка гадкоў чатырох у доўгай сукенцы, і маладзіца гадоў дваццаці пяці пакалыхвала дзіцячую каляску.
Распазнаць болей я не паспеў — выйшла Вера і, учуўшы ад брата, што памёр яе хросны, успляснула рукамі, забожкала і, падбегшы да мяне, абхапіла далонямі за шчокі, аблашчыла, абвяла мяне, нібы ў нейкім старадаўнім рытуале:
— А браток, адмяніўся ты, не пазнаць. Я ўсё чула, што па талевізару выступаеш.
Мы неўзабаве вярталіся назад у вёску, дзе адзінока ў адзінокай хаце зырка іскрылася сіняватымі балючымі промнямі вялікая лямпачка, і расцягнуты прастакутнік святла падаў на снег і шарую сцяну суседняй хаты.
Гэты прастакутнік заўсёды дадаваў радасці, што ў хаце не спяць, нават у апошні раз, калі я прывёз бацьку цёплую бялізну, за месяц да яго смерці, і ён, ужо нехаця беручы яе, здаецца, і без скаргі, сказаў мне: «Яна ўжо мяне не абагрэе. Дзень — век. А ты глядзі, сынку, і сваю, як кажуць, хатку і сваю Агатку. Не сёння — заўтра... Чалавеку ўжо назначана.»
Прайшло больш як два гады, а я выразна бачу, як над пераплеценым яловым частаколам плыве паднятая на плечы шасцёра прыгнутых мужчын чорная труна, бачу спакойны, велічны і скамянела-абыякавы бацькаў твар, кепку на яго падушачцы, чубок рэдкіх валасоў, як бачу і гэтыя тры мае маўклівыя сустрэчы, і шарую сцяну роднай хаты з тою ўжо пустою рамкаю ад абраза...