Чырвоным запыленым «Ікарусам», што таксама знямог ад гарачыні і дарогі, Гэнрык Самец, маладжавы, з лёгкім серабрыстым інеем на чорнай ганарыста-густой чупрыне, прыехаў у далёкі і нібы адцураны і забыты ўсімі павятовы гарадок з шара-блочнымі, як усюды, мікрараёнамі і даўнейшымі, яшчэ не знесенымі — асабліва ў цэнтры — драўлянымі дамамі з двухскатнымі дахамі і эліпснымі ў франтонах вокнамі. Яны, гэтыя драўляныя хаты, калісьці ўзнёсла-прыгожыя ў кроплях залаціста-бурштынавай смалы, цяпер — аселыя і аблепленыя касабокімі верандамі і кухнямі, баязліва хаваліся ў засень старых гузаватых ясеняў і вілаватых, разложыстых клёнаў.
У сілікатна-белым, нібы голым ад свае белізны, чатырохпавярховым гатэлі, дзе за шкляным бардзюрам сонна пазяхала, свецячы ржава-іскрыстай пераафарбованай галавою, сумная адміністратарка, быў ужо загадзя заказаны нумар.
На рып і ўзмах аселых дзвярэй на шыбе страпянуўся і зашорхаў аксамітнымі крыльцамі чуйны залётны матыль.
Паставіўшы з прыходу чорны, апаясаны дзвюма алюмініевымі паскамі пластыкавы дыпламат, Самец асцярожна ступіў да акна. Матыль, як асвойтаны і прыручаны, даверліва распасцёр цёмна-аксамітныя крыльцы, паказваючы ўсе чатыры свае блакітна-ліловыя вочкі. «Махаон? — намагаўся ўгадаць Самец. — А можа жалобніца?». І яму прыгадаўся даўні жнівень, смолка-задушлівы, разамрэлы на сонцы чэзлы хвойнік і свежы, але падзёўбаны ўжо дажджом капец магілкі ў танных папяровых вянках і асмалены, у рудых плямах, нізкаваты крыж з чуйна-трапяткім матылём. Гэтакім самым — чорна-жалобным. Пад асмаленым крыжам і шархоткімі папяровымі вянкамі, што неяк занадта глуха ўкрылі магілку, ляжаў бацька. Трапіўшы якраз у далёкую камандзіроўку, у дзіўную і першабытна-нязвыклую Каракалпакію, у жоўты ад пылу горад Нукус, ён, Гэнрык Самец, на пахаванне бацькі спазніўся — прыехаў толькі на трэці дзень ужо да гэтай, падзёўбанай дажджом магілкі.
Самец правёў рукою па заплюшчаных вачах, сціраючы з іх стому і выплываючы з непамернай глыбіні, успомніў, з далёкага і разамрэлага ад спёкі замшэла-чэзлага хвойніку, пад якім вусцішна прытаіліся вясковыя могілкі, сюды, у непрытульны ад цёмна-зялёных сценаў, напоўнены застоенай духатою нумар, з люстэркам у чорных воспах амальгамы і фарфоравым умывальнікам кафейнага колеру, дзе з пацямнелага крана нудна цадзілася ржавая вада.
Ложак палохаў серабрыста-белай, ненатуральнай, нібы вытканай са штучнага шкла, посцілкай. Якраз, здаецца, кавалачак гэтакай ненатуральна-блішчастай матэрыі са шкла паказваў Гэнрыку Самцу яго стрыечны брат, ваенпрэд танкавага завода.
Каля стала, падкурчыўшы зломаную ножку, гаротна і знябожана асела мяккае зялёнае крэсла. За ім, у покуці, сляпым выпуклым экранам пазіраў жоўта-мядовы, старое мадыфікацыі тэлевізар. Каб пацвердзіць сабе, што ён даўно прыпсаваны, Самец уваткнуў відэлец чорнага шнура ў кружок зжоўклай прадаўгаватай разеткі — матава-папяловы экран густа зашыпеў і заіскрыўся, нібы бітае шкло, свецячы мярцвяна-белым экранам. Пакруціўшы ўсе ручкі, Гэнрык Самец нарэшце вырваў з разеткі чорны шнур — шыпучае жвірыстае святло згарнулася, нядоўга дагараючы ліловаю кропкай.
Уманціраванае ў сцяну люстэрка, калі Самец незнарок зірнуў у яго, маланкавым зігзагам трэшчыны разрэзала жаўтлява-схуднелы і здарожаны Самцоў твар. Гэтакая ж чорная, у лукаткі, шчыліна раскалола і тоўстую губу кафейнае ракавіны. Самец зморшчыўся. Але не ад таго, што праз шчыліну на падлогу прасочвалася ржавая вада, дзе кісла вільгаць, а таму, што брыдзіўся ўмывальнікаў, якія былі ў некамфортных, без туалета і ванны, недагледжаных нумарах павятовых гасцініцаў.
А пачалося ўсе з таго, што аднойчы ён пачуў ад свайго знаёмага, з якім апынуўся разам у камандзіроўцы: «Ды ты, даражэнькі, па малой справе бегаеш у туалет? А хіба ў цябе ў нумары ўмывальніка няма?»
Пасля такога запытання Гэнрык Самец пачаў падазрона і скоса паглядаць на гасцінічныя ўмывальнікі. Ну, добра, ну, няхай сабе мужчыны, а жанчыны што?.. Таксама? Фу, не можа такога быць.
Дарэчы, той жа ж знаёмы з прыкрым смяшком, з агіднаю брыдкасцю расказаў наіўнаму і сарамяжліваму Самцу, як аднаго разу ў гасцінічным нумары гвалтоўна пасадзіў на ўмывальнік юрлівую масквічку, жонку афіцэра, што ехала ў адведкі да мужа, і як яна, аддаючыся яму, пэўна, у экстазе, — ашалелая ад нясцерпнага жадання, прагнасці і асалоды, так дзіка, з балючым адчаем, заенчыла, што ён, перапалоханы гэтым бяспамятным віскам, уміг астыў, перагарэў і рэзка адхіснуўшыся ад яе, тут жа выскачыў з ванны, а праз гадзіну ўжо выпісаўся з гатэля, каб болей не трапіць на вочы не менш, пэўна, перапуджанай і асаромленай жанчыне.
Па-хлапечы праставатага і цнатлівага Гэнрыка Самца так збянтэжыла і зняважыла цынічна-адкрытае апавяданне свайго знаёмага, што ён доўга не мог перажыць усяго і, не раз успамінаючы, нават з салодка-балючай хваравітасцю, брыдкі выпадак, да агіды ўзненавідзеў неўтаймаваную чалавечую разбэшчанасць і грубавата-ганарлівую, нахабную пахвальбу мужчын.
Вядома, з цягам часу ўсё прайшло і забылася, аднак жа расколаты з іржавай ручаінкай умывальнік вярнуў у памяці той даўнейшы цынічны расказ.
«Няўжо папраўдзе чалавек бывае горшы і агіднейшы за жывёлу?» — уздыхнуў ужо спакойна-абыякавы Самец і пакруціў за чорны крыжык на латунным кране, які, нібы смаркатае дзіця носам, глыбока захлюпаў і ўсцягнуў у сябе астатак іржавай вады. «Так-с, — скрыва ўсміхнуўся Самец і закруціў кран. — Тут усё, як кажуць, у комплексе: ні туалета, ні вады». А чамусьці моцна, ажно да прагнасці, Самцу захацелася піць — яго смажыла яшчэ ў аўтобусе.
Павярнуўшыся да чорнага пластыкавага дыпламата, ён шчоўкнуў двума блішчастымі замочкамі, дастаў бутэльку малдаўскага «Кабернэ», купленага ў камерцыйным латку на аўтавакзале. Наліўшы застоенай вады з жоўта-цьмянага графіна, спаласнуў шклянку і потым ужо, не скупячыся, наліў у яе іскрыста-рубінавага віна, глытаючы цягучую слінку, радасна палюбаваўся, падняўшы перад вачмі грубаватую гранёную шклянку, з спакусліваю густою вадкасцю, што духмяніла кменным водарам і плаўна пакалыхвалася, ломячы палоскі шкла. Не адрываючыся і цяжка задыхнуўшыся, выпіў кіслае, з гаркаватым прысмакам, віно.
Трымаючы ў руцэ пустую шклянку, падышоў да акна і раптоўна ўчуў, як яснее за ім мройна-жоўты, завешаны нерухомаю смугою спякотны дзень. Унізе, як і летась, як пазалетась, на шара-чорнай асфальтнай пляцоўцы, дзе дрыжала сіняватая лужына, стаялі турысцкія аўтобусы, — цяпер, праўда, сярод іх адзін замежны, па-святочнаму ўзнёслы, з таніраваным ёдзістым шклом у вокнах і нашмат вышэйшы. За мігатлівым сітцам агароджы, што акружала заасфальтаваны двор, хадзіла рабая насцярожаная кураводка з бясхвостымі цыбатымі куранятамі. І за недагледжаным, зарослым крапівою і дзікаю мальваю дваром, дзе на вяроўцы пакалыхваліся бела-ружовыя просціны, у халадок, пад старыя раскідзістыя ясені ціснуліся два тыя ж самыя, на высокіх падмурках, цёмна-карычневыя дамы. З прыгожага, ашалёванага ў елачку франтона на гасцініцу пазірала цёмна-патайное эліпсавае акно.
Памяць, нібы пякучая агністая маланка сярод чорна-ліловай ночы, негадана высвяціла прыхованую ў разрослых прысадах вёску, бацькаву хату, да палавіны абкладзеную ўжо сілікатнай цэглай, і бацькаў здзічэлы сад, у якім звілі свае гнёзды нахабна-небаязлівыя дразды, і Гэнрыку Самцу, калі ён ішоў каля паломаных і падмерзлых яблыняў, было балюча і неяк вусцішна бачыць, як з глініста-шэрых гнёздаў выцягвалі хісткія галовы на тонкіх шыях і разяўлялі чырвоныя дзюбы брыдка-агідныя, яшчэ не апераныя, толькі ў сівым пуху, сляпыя драздзяняты. Самец доўга не мог перажыць і перагораць сінявата-голых сляпых пташанят і адчайна-траскучага верашчання ўстрывожаных драздоў. Нечым чужым і ўжо непрытульным палохала яго да палавіны абкладзеная белаю цэглаю бацькава хата, прададзеная іншым гаспадарам малодшай прыроднай сястрою. Яна, мусіць, баялася што хата дастанецца яму, старэйшаму брату. Напытаўшы купца, — ім аказаўся чыгуначнік з Моўчадзі, — сястра, лічы, за бясцэнак аддала яшчэ спраўны будынак. Дакараць ды папікаць яе Самец не стаў — ёй, аўдавелай у сорак, жылося не соладка, тым больш у далёкай і галоднай Самары.
Летась, у канцы ліпеня, на той раз грымотнага і дажджлівага, што не раз здараецца і выпадае ў жніво, Самец, як кожны год, па сваёй ужо свядомай традыцыі прыязджаў пакланіцца і бацькавай вусцішнай хаце, і бацькавай нямой магілцы: за жалезнаю агароджаю стаяць два шара-іскрыстыя «ветразі» з мармуровай крошкі і пацямнелымі ўжо залацістымі літарамі, якімі адціснуты бацькава імя — Люцыян і мачашына — Вікторыя.
Дзе зарасла і апала недагледжаная матчына магілка, ён дакладна не ведаў: на яго роспыты бацька калісьці толькі няўважна і нехаця аднекваўся: «Не помню. Недзе там». — І паказаў на высокі частакол чужых магільных агароджаў, пафарбованых найбольш у блакітны колер.
Перажыўшы мачаху на тры гады, бацька памёр неверагодна-таямніча і далёка ад дому. Яго агледзілі за пяць кіламетраў ад вёскі ў лазе, пры рэчцы, нежывога і да паловы раздзетага — ён скінуў толькі кашулю. За дзён тры перад гэтым суседзі бачылі, як бацька, паклікаўшы з сабою сабачку, адлучыўся з дому. І каб не гэты сабачка, што пачаў падвываць у лазе, то наўрад ці скора знайшлі б труп.
Гэнрыку Самцу помнілася — ён дзесьці чытаў, што пажылыя людзі, асабліва перад хваробаю, уцякаюць з дому, — іх гоніць прадчуванне блізкае смерці, як выгнала гэтае прадчуванне ў бездарожны свет Льва Талстога.
Прыгадваючы бацькаву смерць, Самец кожны раз міжволі прыгадваў і пра тое, што ён старэйшы за дзвюх сваіх зводных сясцёр і чарга ўжо за ім. Хоць, здаецца, і ранавата было думаць пра смерць — яму ішоў пяцьдзесят чацвёрты, — але сэрца спадцішка ўсе роўна абвяваў лёгкі скразняк холаду. Зрэшты, пра смерць думае кожны, нават незнарок высунуўшыся на невялікі і высокі, як буслінае гняздо, балкон восьмага ці дзевятага паверха, або неўспадзеў пачуўшы ўзрыўны і балючы віск тармазоў маланкавага таксі. Як чалавека тады апалошча спярша гарачы, а потым халодны ліпучы пот. Але гэтае нервовае ўзрушанне як уміг скалыне, так уміг і аціхне. Тое, што цяпер адчуваў Гэнрык Самец, было зусім іншым: у ім жыла як аддаленасць, так і блізкая немінучасць смерці, нейкая наканаваная непазбежнасць, якая ўспрымалася з халоднай развагай і сталым разуменнем, што ён цяпер, як старэйшы ў сям'і, першы падышоў да чорнага вечнага абрыву, што ўслед за бацькам яго чарга. І да гэтага ён ставіўся без адчаю і таго ўзрыўнага сполаху, які адчуваў, часам высунуўшыся на чужы высокі балкон.
«Чалавечыя пакаленні, як вада ў рэчцы, безупынна наплываюць і безупынку адплываюць, незаўважна змяняючы адныя адных. Так, змяняюць...» — Самец няўцямна зірнуў у акно, і яго думкі перабіла злосна надзьмутая кураводка, што, распасцершы крыллі, кінулася ў пагон за чорным з белаю грудзінкай катом — ён хацеў быў перабегчы блізкаю сцежачкаю з аднаго дома ў другі.
Гэнрык безгалоса, адным уздыхам, усміхнуўся і, адышоўшыся ад акна, на стале, пры недапітай бутэльцы, паставіў шклянку. Наступаючы на пятку, зняў адзін туфель, потым — другі. Прылёг на нізкаваты, засланы серабрыстаю капаю ложак, заклаўшы рукі за галаву і скрыжаваўшы на біле стомлена выцягнутыя ногі.
Перад вачыма, калі ён зморана іх заплюшчыў, яшчэ раз праплыла нядаўняя дарога, што пахла ў аўтобусе чамусьці знаёмым з забытага дзяцінства цёплым пахам глінянай печы, і Самец нават учуў саладжава-прэсны смак гліны. Ён усцешана дзівіўся, што ўсяго гэтага не зацерушыў халодны сыпкі снег далёкіх гадоў.
З мройна-гарачай дарогі помніліся шарыя сцены чужых хатаў, цесныя гародчыкі з вялікімі вачмі ружовых мальваў, сівалобыя каменні, што ляжалі пры развілцы тлустаклейкай асфальтнай шашы пад крывымі залацістымі хвойкамі. І ланцужок Самцовае памяці з чорна-тлустай шашы незаўважна саслізнуў і пацёк да калматых затравелых межаў і смутных хвоек, што адзінока старэлі на абветраным прасторы поля, да вайны, да тых дзён, што бачацца, як праз далёкі сіне-бялёсы туман, у якім ужо іншыя рэчы трацяць сваю выразнасць, — усё праглядвае нейкімі белаватымі плямамі.
Памяць выкрасліла спадзісты груд з трымя крывавымі, нібы неапалітанскімі, хвойкамі, глыбакаватую пад імі яму, дзе людзі з блізшых вёсак для току і печаў капалі тлустую гліну і дзе ўлетку сорак першага ляжалі набрынялыя, як горы, і пачарнелыя трупы забітых байцоў, пасцяганыя сюды з недалёкай шашы і прыкрытыя іхнімі ж шынялямі. Адтуль, з ямы, срабрыстымі замкамі і рулямі паблісквалі абы-як скіданыя вінтоўкі. Праўдзівыя і надта ж зваблівыя. І ён, сямігадовы Гэнрык Самец, не стрываў і палез да гэтых пачарнелых, набрынялых трупаў. Дзіва бярэ, ён тады не баяўся нябожчыкаў, як баіцца ці наровіцца цяпер нават самога сябе, калі ўяўляе сябе мёртвым. Але тых атрутных вінтовак, дзякуй Богу, ён не ўзяў, — да іх не падпусціў нязносны саладжава-густы смурод, што патыхаў ад трупаў, і гідзіла ад чырвоных жучкоў, што процьмаю гвіжэлі на іхніх чорна-сіняватых тварах.
Задыхнуўшыся ад атрутнага трупнага паху, Гэнрык яшчэ выбраўся з ямы наверх, каб аддыхацца каля старое шурпатае хвойкі і, заткнуўшы адною рукою нос, спусціцца да зваблівых вінтовак зноў. Але дыхаць адным ротам Гэнрык не ўмеў і адкрыў нос. Гэтага было даволі, каб яго тут жа пачало ванітаваць.
З глінянай ямы, заваленай трупамі, ён вылез без прагна жаданай, спакуслівай вінтоўкі. Яна, гэтая найдарожшая ў яго падлеткавым жыцці цацка, знайшлася на другі дзень проста каля ядлаўцовых кустоў, зводдаль ад палявое дарогі, дзе перад прыходам немцаў адпачывалі гнаныя з-пад Беластока савецкія байцы, — а поруч з ёю пакінутая палатняная сумка, мусціь, ад процівагаза, поўная залацістых патронаў з чорнымі дзюбкамі, як потым даведаўся Гэнрык, — узрыўных. Адзін з іх Гэнрык загнаў у затвор. Але на спуск не націснуў — ні тады, калі заклаў патрон, ні тады, калі да яго, целяпаючы незавязанымі шнуркамі на сівых суконных галіфэ, падышоў Габрыель Жагала, гаспадар старога саламяна-шарага хутара, дзе граду капусты падпасвіў, забаўляючыся з гэтаю ж вінтоўкаю, ён, Гэнрык Самец. Пашэнціла тады абоім — і яму, Гэнрыку, што не забіў чалавека, і Габрыелю, што застаўся жывы. Як жа ж шчаслівым бывае ў жыцці тое, што іншы раз не здзейснілася.
Надзейна і таямніча прыхаваная ў ядлаўцовых кустах пад прысадзістай хвоечкаю вінтоўка назаўтра ж знікла.
І вось Самцу яна ўбачылася зноў — цёмна-карычневая з бліскучым замком і страхатліва настаўленай чорнай рурай. І была яна ні то ў руках раз'юшанага Габрыеля Жагалы, ні то ў руках незнаёмага мужчыны, падобнага да партызана ў пляскатай фуражцы і падперазанага шырокім вайсковым рэменем. Гэнрык, поўны дзікага жаху, правальваючыся ў твань, уцякаў, бег па чуйна-топкім балоце, акружаным з усіх бакоў бурнымі пеністымі ручаямі. Яны, гэтыя ручаі, у міг вока шырыліся, вадаспадна шумелі і зліваліся ў адну глыбокую рэчку. Яна плыла ўжо, як вялікае, раскалыханае і ўспененае штормам мора. Ні прайсці яго ўброд, ні пераплысці ўжо. І тут грымнуў стрэл, магутны і нечаканы. Пранізаўшы нібы халодным ветрыкам, праз Гэнрыка прайшла куля. Але ён пабег, не чуючы нават болю. Гэнрыку Самцу, ужо каторы раз, снілася невідочна вялікая, бурная паводка і незабытая вайна.
У кіпучай, вірлівай вадзе тапіўся шархотка-чуйны троснік і рэдкі сінявата-карычневы алешнік. Каля саміх ног у Самца, падмываючы і абвальваючы дзярновы бераг, глыбокімі лейкамі круціў цёмна-патайны вір. Самец са сполахам адступіўся назад, але чорны зігзаг глыбокай шчыліны перагарадзіў яму дарогу. Бераг раптоўна адкалоўся і разам з Гэнрыкам нячутна і плаўна пайшоў пад ваду. Бурлівая каламуць лядовым холадам ажно па пахі абняла змярцвелага Самца. Ён адчайна замахаў рукамі, кінуўшыся ўплаў да берага, але бераг, падмыты бурлівым патокам, абвальваўся і тануў.
Магутны, нястрымны вадаварот плыні падхапіў Самца і панёс, як нямоглае ягня. Адчуваючы, што топіцца, Самец з усіх астатніх сіл зноў замахаў рукамі, намагаючыся даплысці да берага, але сілы ўсё меншалі і меншалі. Ад дзікага страху, што ідзе на дно, Самец заенчыў здушаным безгалосым крыкам і. прачнуўся. На плячах у яго доўга астываў ліпкі гарачы пот.
Развейваючы варухлівы поцемак, у нумары шырылася чуйнае сіняватае святло блізкага дня. Самец нарэшце агледзеўся, што спіць не распрануўшыся, але трохі змерзлы, працяты лёгкаю дрыготкаю, прахапіўся, як заўсёды, у адну і тую ж пору, — у чатыры раніцы. Самец падкруціў залацісты з жоўтым цыферблатам гадзіннік і падняўся з бела-серабрыстага ложка. На двары пад вокнамі гасцініцы натужана падвываў маторам некаторы з трох турысцкіх аўтобусаў. На сцяне, як ад месяца, мройна дрыжала мярцвяна-белаватае святло зеленаватага ліхтара, што асвятляў абгароджаны сеткаю тыльны гасцінічны пляц для заезджага транспарту.
Самцу прыганулася дача — невялікі ашалёваны дошкамі і пафарбованы на блакітна аднапавярховы дамок, змучаная працаю на гародзе жонка, з якою ён ужо другі год быў у разводзе, яе непадступна-злосная сварба, што ён ізноў прыехаў п'яны. І ён, як малое дзіця, да слёз пакрыўджаны, наліў яшчэ сабе ў шклянку прывезенага віна і, забыўшыся на дачы сваю лёгкую куртку, вярнуўся назад на аўтобусны прыпынак. Сеў у жоўты, не менш людны «Ікарус», напаткаўшы ў ім паўнявамалочную курносенькую маладзіцу з недалёкай ад дачнага пасёлка вёскі, што ездзіла з горада і ў горад, найбольш у святнія і нядзельнія дні з чатырохгадовым хлопчыкам або іншы раз з мужам, чарнявым жылістым мужчынам, як можна было ўгадаць, на гадоў пяць ці восем старэйшым за яе.
Гэтая выпадковая сустрэча з сакаўною белаю і чыстаю целам курносенькаю маладзіцаю так таемна і так спакусліва хвалявала Самца. А пачалося ўсё з пазалеташняй светлай маёвай нядзелькі ў гэтым жа людным вечаровым аўтобусе, што завальваючыся набок, варочаўся астатнім рэйсам у горад, падбіраючы на прыцемненых паўстанках купкі запозненых, стомлена маўклівых дачнікаў і асалавелых ад чаркі гараджан, якія ехалі з вёскі ў горад з набухлымі цяжкімі сумкамі і чародкамі дзяцей. І ён, Гэнрык Самец, з радасна-шчаслівай удзячнасцю ўчуў мяккае цяпло блізенька і нібы аддана прытуленай маладзіцы, а потым і сам, нібы падштурхнуты пасажырамі, пачаў цесненька хінуцца да яе, салодка і сарамліва-радасна хмялеючы ад гэтае прытуленасці. І яна, з бялявай зваблівай шыйкай, паўнявая маладзіца, нібы не чужалася знарок ці незнарок горнучыся да яго і прымаючы, мусіць, таксама яго ненахабнае, у меру далікатнае прытулянне.
Так і пачалося ў іх выпадковае, непрымусовае потым, маўклівае, але з даверлівай радасцю і адданасцю прытулянне, асвечанае адчужанай, нібы не сваёю, але ўсё ж неадлучнаю і шчасліваю закаханасцю, праўдзівей, толькі яго, Самцовай.
Асвечаны зеленаватым святлом вулічнага ліхтара Самец безуважна пазіраў у гасцінічны двор, адкуль, палаючы чатырмя рубінавымі заднімі ліхтарамі і стомлена, сонна пафыркваючы, выязджаў белаваты аўтобус. Там застаўся стаяць толькі высокі, з зацемненымі шыбамі. Трэцяга, даежджанага старога ЛАЗа з трубкаю — сігнальным клаксонам над кабінаю — ужо не было.
Самцу чамусьці зрабілася шкада самога сябе. Гэтае адчуванне вынікала заўсёды, калі ад'язджаў выпадковы аўтобус ці адыходзіў, панёсшы за сабою аціхаючы грукат, прахадны пасажырскі цягнік. Самец адчуваў балючую смутную забытасць і шчымлівую пакінутасць, і нясцерпны холад адзіноты.
У гушчыні цёмных, яшчэ без праяўленага зялёнага колеру вулічных прысад пульсаваў адзінокі светафор. У шарым блочным доме, што паўставаў над вострымі дахамі блізкіх ад гасцініцы драўляных дамоў, жоўтымі палосамі свіціліся дзве лесвічныя клеткі і між імі, у сярэднім акне, блакітна-ружовым маланкавым сполахам мільгаў экран тэлевізара — у некага чуйна лавіла далёкі свет спадарожнікавая антэна. Злева ад гэтага роўненька зрэзанага блочнага дома зелянела неба з малінавым паскам і на яго наплывалі сіне-ліловыя валакністыя хмаркі. На далёкай, нябачнай за срэбна-зялёным жытам вуліцы, што выбягала на седлаваты груд, за горад, згас залацісты ланцужок вулічных ліхтароў.
Там, за цёмным паскам лесу, абвеянага лёгкаю смугою, як спусціцца з пагоркаў па вузкай асфальтнай шашы, і будзе яго, Самцова, вёска з блізкаю чыгуначнаю станцыяю, што перапаясана тугімі, як струны на гітарным грыфе, рыжава-бліскучымі рэйкамі, з нязвыклым, што нагадвае белы карабель, яшчэ польскім будынкам вакзала, упрыгожаным мансардавым, накрытым чарапіцаю дахам, з халодна-сцюдзенаю і па-вужынаму вывівастаю ў чорным алешніку крынічнаю рэчкаю, за якою, ужо на стромым беразе, над чэзлымі і замшэлымі хвойкамі туляцца шчодра зарослыя росна-вільготнаю кашкаю незнакамітыя местачковыя магілкі. Там, акружаныя вострымі пруткамі жалезнай агароджы, нібы плывуць два шарыя «ветразі» з пачарнелымі залацістымі літарамі, пад якімі спачываюць бацька з мачахаю... і недзе поруч, сярод пахаваных суседзяў і блізкіх апала і заросла невядомасцю магілка маці.
...Неяк у год пасля мачашынае смерці, калі яны з бацькам, наламаўшы ў гародчыку сініх касачоў, цёплым чэрвенем прыйшлі да аселай пасля зімы магілкі і ён спытаў у бацькі, а дзе ж пахавана маці, той зноў, як і ў першы раз, махнуў букетам сініх касачоў: «Тут недзе!.. Ці я помню. Праз тыдзень пасля Аблажэявай Вікці памерла. Яны абедзве ў тую зіму на тыф ляжалі».
Блакітны нягегла-крываваты помнік з няроўным, надрапаным цвіком польска-беларускім надпісам — «Вікторыя Аблажэй жыла 40 лят. Памерла 14.03.1944 року» — Самец знайшоў адразу ж. Абапал нізкага блакітнага помніка ціснуліся пазарасталыя капцы з драўлянымі спарахнелымі крыжамі і замшэлымі камянямі. «Няўжо ж тут, пад адным з гэтых, апалых і зраўняных з зямлёю капцоў, ляжыць маці? І няўжо бацька не ведае, дзе яе магілка?»
Той далёкі жалобны дзень, белая з ружовымі стрыжнямі труна, у якой ляжала маці, прыгадваецца даволі цьмяна. Помніцца найбольш чырванашчокі ў чорнай сутане ксёндз, што ўвайшоў у хату, каб прыняць ужо астатнюю матчыну споведзь, і матчына смерць, калі ён, васьмігадовы Гэнрык, уваліўшыся з разломанай крыгі ў лядовую рэчку, мокры па пахі, прыбег дадому, каб пераапрануцца, і некаторая з суседак, што сядзелі пры матчыным ложку, злосна на яго закрычала: «Ціха! Маці памірае!» І ён, як абязвечаны страшна-нечаканай навіною, усцішна затуліўся за печчу каля парогу, не бачачы ні таго ложка, дзе канала маці, ні суседак, што пакленчылі пры ім, а толькі чуючы іхні паспешны даверліва-набожны шэпт і ловячы вачмі на абразе трапяткі залацісты сполах, якім адсвечвала запаленая грамнічная свечка. А з яго тоненькім шнурком ледзь чутна цурчэла вада, расплываючыся наўкруг ног цёмнаю лужынаю. Ад мокрай адзежы, што абвіла яго ліпкім холадам, ад усяго таямніча і нечакана страхатлівага, што рабілася ў хаце, Гэнрыка калаціла і турзала нервовая гарачка...
Усё астатняе прыкрыла ўжо цяжкая, нібы надмагільная пліта гадоў, — ён болей, здаецца, нічога і не помніў, калі не лічыць бацькавага ўхажорства ды сватання да старэйшай на пяць гадоў незамужняй Янэчкавай Міхаліны — трохі сіпатай і з яго ростам.
Гэта быў ужо іншы, неспадзявана агідны страх ці, можа, дзіцячая цікавасць, перамешаная з брыдкасцю, злосцю і помстаю за мацеру, калі бацька, не заўважыўшы яго, малога Гэнрыка, пачаў дзікавата і брыдка рагатаць і кідаць на сена ў палувеньцы таўставатую Міхаліну. Ці ад таго, што Гэнрык ужо быў на год старэйшы, ці ад таго, што ўжо трохі чуў ад большых за сябе хлопцаў, ён ужо з помслівым, недаравальным і злосным адчаем шпурнуў туды, у палувеньку, падхватны камень...
Гэтая першая маўклівая сутычка з бацькам не забываецца. Як і тая патаемна-спакуслівая помста, якая салодка яднала яго з хлопцамі-падлеткамі з суседняе вёскі, што, застаўшы бацьку на хутары ў каханкі, асеннім слотным вечарам, стрэлілі ў яго з абрэза. Падахвочаны гэтай нечувана-страшнай нагодаю, пра начное забойства пачаў сам-насам набыльваць і Гэнрык Самец.
Балазе, у свой астатні прыезд да ледзьве жывога, схуднела-бяскроўнага ў твары, пазначанага ўжо прыкметаю блізкае смерці адзінокага бацькі, што нечакана жаласліва пачаў успамінаць пра жаніцьбу на другой жонцы, яго, Гэнрыкавай мачасе, пакрыўджаны Самец усё ж не прагаварыўся пра той страшны абрэз і свае спакусліва-патаемныя, здрадлівыя думкі. Хоць бацька і сам здагадваўся пра Гэнрыкаву затоеную помсту, бо тут жа ж сказаў: «Ведалася мне — не любіў ты мяне за мачаху, не любіў. і ўсе тут!»
Тая маўклівая помслівая злосць, той падлеткавы адчай і абраза, нават нянавісць, перамешаная з агідаю, тая першая сутычка з бацькам усплываюць у памяці, праяўляюцца, як адбітак на фатаграфіі, кожны раз, калі Самец прыгадвае мацеру, і кожны раз спадысподу душы зноў высачыцца холад забытае злосці і крыўды.
«Чаму ў чалавечым сэрцы жыве так шмат благога і помслівага? Чаму чалавечая душа не можа ачысціцца ад бруду, як ачышчаецца ад яго пасля каламутнай паводкі звычайная рэчка?»
Самец злавіў рукою халаднаватую раму акна, — за ім ужо святочна і ўрачыста яснела вадзяніста-блакітнае неба, не патушыўшы яшчэ сіняватую, дрыготкую, як слязінка, зорку на малінавым, настылым занач небасхіле.
Склаўшы аксамітныя чорныя крыльцы, на шыбе яшчэ драмала ўчарашняя чуйная матылька. У пакоі яшчэ не растаў сіне-дымнаваты начны змрок. Але гасцініца ўжо прачнулася і ажыла: з калідора чуўся задушлівы, не прагананы першаю зацяжкаю кашаль заядлага курца, і ржава, раздражнёна — да марозу на скуры — парыпвалі дзверы суседняга нумара.
Азіраючыся на фаянсавы таўстагубы ўмывальнік і ўспамінаючы тое даўняе дакаранне свайго знаёмага, Самец уступіўся ў туфлі і крутнуў у дзвярах ключ, які павярнуўся толькі на палову абароту — дзверы былі не замкнутыя. Штурхнуўшы плячом, ён адчыніў іх насцеж.
«Няўжо ніхто не абмыліўся, не пастукаўся сярод ночы? А ўчора ў вестыбюлі і на лесвіцы было столькі п'яных», — не паверыў сам сабе. — Гэта, мусіць, толькі смерць прыходіць неспадзявана. А злодзей тады, калі ты яго найбольш баішся і чакаеш».
Вясёлкава-паласатыя пакоўныя сумкі, выстаўленыя ўжо на калідор, і чародка маладых хлопцаў і дзяўчат у світрах і сіне-злінялых дудкавых джынсах заступілі Самцу дарогу. Прыслухоўваючыся да шапялява-мяккай прыемнай польскай мовы, Самец адзначыў сабе, што ў ёй чулася нейкая асаблівая, не ганарыстая інтэлігентнасць і пекната. І якою грубавата-пагрозліваю здавалася руская гутарка. Мо таму, што рускую мову Гэнрык Самец пачуў толькі пасля вайны і доўга да яе прывыкаў, зарабляючы ў школе заўсёдныя тройкі.
Польскія турысты ў злінялых, дзеля моды надрэзаных на каленях джынсах і, як старажытныя рымляне, у сандалях на босую ногу абселі ўжо сталы ў гасцінічным кафэ, калі туды трохі прыпознены, паголены і пахнучы не густым, не задушлівым адэкалонам, увайшоў памаладзелы Гэнрык Самец. Месца пуставала толькі за кутнім сталом, дзе над талеркаю з сасіскамі нагнулася і поркалася відэльцам немаладая, неяк трохі ненатуральная, пад маладых дзяўчатак падфарбованая даўганосая жанчына. Яна падазрона азіралася то на залу, то пад сталы, то сабе пад ногі.
— Яна кожнае нядзелі да нас прыходзіць і садзіцца за гэты столік, — падказала высокая рыжавата-залацістая афіцыянтка, прыбіраючы талерку і шклянку з недапітым кампотам, калі жанчына разлічылася і выйшла з кафэ.— Яна нам казала, што малою яе брат біў аб сцяну галавою. Робіць яна прыбіральшчыцаю, грошы ў яе ёсцека, і адзяецца добра. — І дадала, злёгку ўсміхаючыся:— Дзеўка яна.
— Відаць, — нехаця і горка ўсміхнуўся Гэнрык Самец, угадваючы ў вобліку ярка і ненатуральна падфарбованай немаладой кабеты трохі хворую на галаву дачку Сабіны, гэтак жа хворай, адзінокай з іхняе вёскі жанчыны, што ледзьве не штогод радзіла дзіця, якое ў яе адбіралі і аддавалі ў прытулак.
«Няўжо гэта яна, старэйшая Сабініна дачка, — дурнаватая Ганаэфа?»
— А як жа ж завуць яе? — ажно прыпадняўся, упіраючыся локцямі ў стол, здзіўлены і ўражаны Самец.
— Аня яна, Анця, — некалькі разоў паўтарыла афіцыянтка. — А прозвішча яна кожны раз называе новае, а якое ж праўдзівае, то я і не скажу.
Перажываючы сам-насам гэтую нязвыклую выпадковую сустрэчу, на новы, абліцованы аўсяна-жоўтаю пліткаю аўтавакзал Гэнрык Самец прыйшоў прыпазніўшыся, — каля касаў ужо ціснуліся мурлатыя загарэлыя дачнікі з выцвілымі рукзакамі, з якіх стырчма вызіралі драўляныя замурзаныя чаранкі малаткоў і ручкі свярдзёлкаў. Двое асалавелых, непрацвярэжаных яшчэ з ночы мужчын галосна пакрыквалі, падспешваючы кароткую чаргу.
На чарнявага, чыстага, пры касцюмчыку, сутулавата-рослага хлопца, што быў запярэчыў ім, мядзведзяваты, густа кучаравы здаравіла, прыплюшчыўшы мройна-сонныя валошкавыя вочы, пагрозліва замахаў сцятым кулаком.
— Ідзі-ідзі, варушы поршнямі!
Гарбаносы з сівымі скронямі стары, што стаяў за імі, не стрываўшы гэтай грозьбы, злосна падняў доўгія, як мётлы, чорныя бровы:
— Ціхо, злыдні!
— А ты, дзед, не дзяўгай! — зверавата азірнуўся другі, асадзісты, шыракатвары і дзён колькі не голены.
І ў Самца схмурнела, зацягнулася нечаканым смуткам неспадзяваная светлая радасць, што была прасачылася ў душы, тая каротка-шчымлівая радасць, якую ён адчуваў заўсёды, калі ехаў дадому, у радзімую старану.
Душа парывалася да сцішанай пясчанай дарогі, што перабягала седлаватыя груды з бэзава-сівым ці серабрыстым, зеленаватым жытам, з доўгаю, як ланцужок, песняю жаваранка над ім, да цёплай адзіноты маладога, абвеянага цягучым смолкім пахам хваёвага лесу; душа шукала чагосьці замілавана-чыстага, не асаромленага ні злым словам, ні благім учынкам, да светлай, як снег, пакоры і набожнасці. Нібы магнэзам цягнула да ўсяго даўняга, што здавалася ўжо найдаросшым і беззваротна страчаным, да тых сцежак, якія помніліся змалку, да старых дзікіх грушаў у святочным белым цвеце, да пыльных і смутна-ціхіх скрыжаванняў палявых дарог і сценак, на якія набягала завіткамі хваляў шапаткое жыта.
Перацярпелая, засмяглая душа вырывалася і ўзнёсла ляцела з цеснаты цэментна-халоднай кватэры ў высотным доме з запляваным і пракураным ліфтам, што з гудзеннем і натужным парыпваннем не раз мінаў пляцоўку, з аднастайна шэра-панельнага мікрараёна з сабачымі ганнямі ў дварах, з табунамі машын, сярод якіх паблісквалі цёмна-графітныя ці серабрыста-перламутравыя «Форды», «Мерседэсы», «Аўдзі», з грукатліва-звінючага метро, запруджанага чужымі людзьмі і чужою гутаркаю, з чаднага аўтобуснага дыму на гарачых, расплаўленых асфальтных вуліцах, ад мноства абыякавых і панурых, занятых сваімі таемнымі мыслямі людзей, ад мармытлівых, п'яных целяпайлаў, ад таўкатні ў чэргах, ад людской сварбы.
І Самцова душа расчаравана і балюча апала — наўкруга была тая ж зласлівасць, чалавеча спрадвечная жорсткасць, атручаная помслівасцю, патаемная нялюбасць і халодная непрыязнь, — усе тое, што разлучае людзей і змушае іх варагаваць.
Чуючы, як пад сэрца плыве халодная паводка нечаканае крыўды і злосці, ён апанурыўся і сцяўся ўвесь, маўкліва дакараючы сябе, што выбраўся ў дарогу, каб адчуць яшчэ большы смутак і пераканацца, як пераконваўся ўжо не раз, што ратунку нідзе няма і што з гадамі ўсё цяжэй прыязджаць на бацькаўшчыну, дзе кожны раз пацвярджаецца, што ты ўжо зусім чужы і безнадзейна і нязмерна адзінокі, і перад вачмі меркне маляўнічы зыркі і звабліва-пекны свет, засланяючыся, як абложнаю хмараю, прыкрасцю, адчужанасцю і золкасцю тугі.
Узнервавана-неспакойны Гэнрык Самец ужо адчуваў, што перад ім была «Vісе vеrsа» — невядомая, неспазнаная зямля, і нешта таксама ўжо невядомае і млосна цяжкае, як сардэчны прыступ, абдымала і прыгнятала яго. Нарастала дэпрэсія, вяласць, апатыя.
Узяўшы нарэшце білет — папяровы прастакутнік з ажурным узорам, — Самец вышчаміўся з чаргі, што ўжо доўгім шнурком закруцілася за ім, і выйшаў з непрытульнага вакзала, дзе застояўся затхлы пах, якім звычайна аддаюць неправетраныя аўтобусы і прыгарадныя цягнікі.
На шарым асфальтным двары, дзе каля пляцовак прыткнуліся чырвоныя ў белых пасках «Ікарусы» і блакітна-белыя ЛАЗы, пад якімі перабягалі, пабліскваючы зялёна-ружовымі шыямі, рахманыя галубы, дзе цярпліва і задумліва адзінока чакалі сваіх рэйсаў сцішаныя пасажыры, было поўна светлага прастору, сіняга густога неба, на якое спадцішка белаю чародкаю наплывалі першыя хмаркі. Тлуставатым, перагрэтым на летняй спякоце лісцем паблісквалі чорныя, як негры, камлі старых ліпаў за гуртам тупалобых аўтобусаў. Выцягнуўшы вострую стралу, узняўся высокі ажурны кран. Пад ім у прагале растуленых кронаў свяцілася жоўта-ружаватая сцяна новага будынку, які велічна, нібы разломлены айсберг, уздымаўся там, дзе, як помніцца Гэнрыку Самцу, калісьці ўладна, па-гаспадарску стаяў драўляны дом з двума чубатымі ганкамі, падпёртымі прыгожа выштукаванымі калонамі. Ад гэтага драўлянага дома з пацямнелым чарапічным дахам веяла таямнічаю даўніною, заможнасцю, шляхецтвам, покуль Гэнрык не пачуў ад бацькі, што перад вайною і па вайне тут была павятовая бальніца і што ў ёй ад менінгіту памерла старэйшая Самцова сястра, пра якую ён ведаў усяго са скупых бацькавых успамінаў.
Вядома, папярэдняя ўзнёсласць і таямнічасць пасля гэтага трохі згасла, але ў душы ўсё роўна тлела цеплыня ці, праўдзівей, светлая павага да гэтага аднапавярховага дома з выштукаванымі драўлянымі калонамі і па-даўнейшаму яшчэ накрытага чарапіцаю. Душу абдымаў холад шкадавання, што ўжо няма знаёмага будынка, як абвейваў халаднаваты скразняк, калі Самец чуў, што памёр нехта з яго равеснікаў, з якім ён калісьці таварышаваў і з якім, спатыкаючыся праз шмат гадоў на аўтобусным прыпынку, шчыра і даверліва вітаўся і заходзіў разам у сталоўку, каб прычасціцца якім-небудзь танным гаркавата-церпкім віном. І тады з празрыстай, светлай захмялеласцю ўспаміналася якое-небудзь даўняе здарэнне або падлеткавая злосць ці крыўда, або з навалакаю гарачых ад захмялеласці слёз на вачах абгаворвалася гвалтоўная дзікая смерць аднакласніка, што забіўся, наскочыўшы матацыклам на прышашыйныя цэментныя слупкі, аслеплены сустрэчнай машынай.
«Як нялітасціва, няшчадна і жорстка адыходзіць усё, нават знаёмыя дрэвы і будынкі», — Самец яшчэ раз уважліва паўзіраўся на ружаваты недабудованы дом з чорнымі і шматлікімі, як клавішы, проймамі для вокнаў і падышоў да пасадачнай пляцоўкі, дзе ўжо гуртам збіліся пасажыры. Утрапёна, з насцярогаю ўцікоўваўся ў знаёмыя і нібы незнаёмыя твары, але нікога не пазнаваў. Гэта, як здагадаўся Самец, быў блізкі з дзяцінства тыпаж, і чуваць была тая ж самая прывабная, праўда, нават спярша нязвыклая родная гутарка, тыя ж дзіўна вымаўленыя словы: «казоў», «броў», «проўда». Яны былі кароткія, нібы сціснутыя абручамі, а гэтыя, якімі ўжо гаварыў сам, здаваліся па-жаноцку мяккімі, працяжнымі і нагадвалі мяўканне катоў — «ка-за-у-ў», «бра-у-ў».
Светлы, з блакітным паскам пад вокнамі, даезджаны аўтобус падышоў трохі прыпазніўшыся. Ён здаваўся сіратліва-недагледжаным, дашчэнту разбітым, асабліва ў сярэдзіне, — з расхістанымі, умятымі сядзеннямі, з нявымеценым пылам і пяском на іх, як бываюць такія даезджаныя да крэсу, неадрамантаваныя і саржавела-старыя аўтобусы на раённых аўтастанцыях.
Счакаўшы, пакуль усядуцца нецярплівыя пасажыры, займаючы пярэднія, нібы выгаднейшыя месцы, бліжай да шафёрскай кабіны, увешанай рознакаляровымі сцяжкамі і вымпеламі, пасярод якіх пакалыхваўся партрэт вусатага Сталіна ў маршальскім кіцелі, злосна-маўклівы і панура-адзінокі Самец прайшоў у канец салона, дзе аказалася нават некалькі пустых сядзенняў.
Нарэшце аўтобус натруджана і ржава заскрыгатаў усім сваім надломленым падмосткам, заляскаў адарванаю дзесьці бляхаю, зарыпеў расхістанымі сядзеннямі, зазвінеў запыленымі шыбамі, за якімі невыразна, як у каламутнай вадзе, паплылі знябожаныя садкі, упрыгожаныя сарамяжай чырванню няспелых яблыкаў перад драўлянымі пачарнелымі хатамі ў белых сцягах расхрыстаных аканіцаў. За вострымі трохкутнікамі шыферных дахаў з ражкамі антэнаў на іх, душачы і прыгнятаючы гэтыя нізкія драўляныя дамы, падымаліся халодна-непрытульныя каробкі панельных дамоў з цёмнымі нішамі глыбакаватых лоджыяў, густа завешаных падсіненаю бялізнаю.
Мінуўшы сівавата-серабрыстыя прысады, белую блочную сцяну з чорным, нібы дзёгцевым надпісам «Шынмантаж» і адзінокую хатку з ярка-малінавымі сподкамі мальваў перад малымі, па-даўнейшаму нізкімі вокнамі, раскалыханы, рыпучы аўтобус выкаціўся за горад, да седлаватага груда з запалавелым ужо жытам і цёмна-зялёнымі круглымі ў кронах дубамі, што, як добрыя суседзі, стаялі на пэўнай адлегласці адзін ад аднаго. Далей шаша рассякала гарбатую, злёгку засіненую ранішняю смугою непрыступную сцяну яловага лесу. І Самцова сэрца зашчымела, зайшлося салодкім болем, — там была радзімая старана, да якое заўсёды, дзе ні быў бы Самец, нібы компасная стрэлка ў кірунку палярнай зоркі, паварочваліся яго ўспаміны і думкі.
Рамантычна-бесклапотнымі белымі гускамі на вадзяністай сінечы неба за гарбата-зубчатаю сцяною лесу выплывалі тры хмаркі. У іхняй пеністай зыркасці, у іхняй грудаватай форме было заўсёды нешта знаёмае і блізкае з дзяцінства. І Самцу ўбачыўся скошаны, ад гэтага жаўтлявы і калючы поплаў, па-аднаасобніцку абгароджаны ў дзве столкі іржавым дротам, нізкае кружэнне дзвюх кнігавак з несціхана-адчайным, горкім плачам, і грудаватыя белыя хмаркі, што наплываюць на падлетка Гэнрыка Самца то вялікімі чалавечымі галовамі, то разбушаванымі быкамі, то рахманымі кучаравымі авечкамі. А ён, Гэнрык, заклаўшы за голаву рукі, ляжыць на прахалоднай пакошы і ўтрапёна пазірае, як растае, мяняецца вялікая кучаравая галава, падобная да Зеўса ў падручніку гісторыі, як выцягваецца курносы нос і робіцца падобны да склюдаватага носа настаўніка матэматыкі, што мае прывычку шморгаць рукою пад сваім носам, сціраючы набрынялую празрыстую кропельку, якая раз за разам набягае, як бярозавы сок на латачыне.
У дзяцінстве ёсць нямала дзіўнага і патаемна шчаслівага, падумалася Самцу, чаго няма ўжо ў чалавечай прытупленай сталасці.
Яму ўжо трохі са смехам прыгадалася, як калісьці, прачынаючыся ў рэдкую хвіліну святочнай радасці, калі яго ніхто не трывожыў, ён утрапёна ўзіраўся ў столь, бачачы на сукаватай дошцы прыгожы тварык кучаравай дзяўчыны, падобнай да валавокай Каралінкі з іхняга класа, у якую ён, Гэнрык, быў патаемна і да бяспамяцтва, да самазабыцця закаханы і, помніцца, вельмі гэтак жа таемна, адзінока і балюча тужыў, калі наступнай восенню яна разам з сям'ёю і старэйшым братам, ужо дзевяцікласнікам, выехала ў Польшчу. Не, брата яе тады, здаецца, не пусцілі. У той дажджлівы, дрыготка-халодны верасень ішлі павальныя арышты. Самцу выразна помніцца сцюдзёная, з першым шорсткім замаразкам раніца, калі яны, хлопцы-пяцікласнікі, ужо адныя, без дзяўчатак, разам з ваенруком і старэйшым пры ім вучнем, гэтым самым братам Каралінкі, сабраліся ў цемнаватай ад керасінавай лямпы пачакальні вакзала, каб зацёмна ехаць на лясны паўстанак. Тады ж іхняя школа нарыхтоўвала для сябе дровы. Танюткі, як чараціна, хоць і на два гады старэйшы Петрык Гранкоўскі, з якім Самец неяк проста і па-хлапечы даверліва падружыўся, нашча ўжо накурыўшыся, дыхнуў тытунёвым дымам у Гэнрыкаў твар: «Чуў? Напэўна, яшчэ не. Сёння ўночы Платона Губарэвіча і Віцю Крыжаноўскага арыштавалі. І Мароза з Сідарчыкам, кажуць. Ледзьве не палавіну дзевятага класа павалаклі. Астаўся хіба ён, Каралінчын брат».
Чуйна-азызлы і халодны, як вуж, скразняк нечаканага ўжо, дарослага страху прапоўз у Гэнрыка па спіне: душа скалыхнулася ад прыкра-агіднага адчування, што наступным можаш быць ужо ты.
— А хто іх?— жахнуўся ад боязні Гэнрык.
— Ну хто ж?.. Краснапагоннікі.
І зноў было жудаснае адчуванне свае безабароннасці, таго колішняга страху, які холадам падмываў душу, калі Гэнрык бачыў ганарыста-цыбатых і зялёных, як гарохавыя конікі, нямецкіх афіцэраў, толькі цяпер гэтае агіднае адчуванне і патайны страх сыходзілі ад маўкліва-панурых салдат у шарых шынялях з чырвонымі пагонамі, што занялі белы, запэцканы для маскіроўкі ў зялёныя плямы даўнейшы будынак ортскамендатуры.
«Як усё аднакава паўтараецца на свеце, — думаў Самец, перажываючы даўнюю халодную восень і безуважна пазіраючы за акно аўтобуса, дзе ўжо кружыўся, набліжаючыся цёмным гарбом, пануры яловы лес. — Бо не толькі само забойства, а нават зброя ў руках чалавека зневажае ўсе чыстае і святое: яна ж прызначаецца дзеля аднога — забіваць».
Але ў той асыраваты вераснёвы надвячорак, калі яны, прытомленыя, але ўзбуджана-вясёлыя, прапахлыя дымам ад ляснога вогнішча, тым жа прыгарадным поездам, у якім заміж электрычных лямпачак у незашклёных бляшаных ліхтарах над дзвярыма гарэлі свечкі, вярнуліся на вакзал, іх на шапаткім жвірыстым пероне сустрэў невысокі курносы мужчына, у абшморганым зношаным паліто і велікаватых, пэўна, яму не па назе, зморшчаных неваксованых ботах. Сутулячыся, трымаючы руку за пазухаю і пахрумстваючы сваімі ботамі па рыпучым жвіры, ён падышоў да ваенрука і тыцнуў ледзьве не пад самы нос, выцягнуўшы з-за пазухі і спрытна разгарнуўшы на далоні, чырвоныя «коречки». Што ён гаварыў, Гэнрык, стоячы тады зводдаль, не дачуў. Ён толькі ўбачыў, як адхіснуўся ад гэтых распасцёртых «коречков» здзіўлена-насцярожаны ваенрук і, падняўшы руку, нібы засланяючыся ёю, паказаў спярша на клятчатую кепку Каралінчынага брата, а потым — на Петрыка Гранкоўскага, што неяк дзікавата і ненатуральна зарагатаў, калі яго ўладна схапіў за локаць нізенькі мужчына ў велікаватых зморшчаных ботах. Збялелы, але па-даросламу спакойны дзевяцікласнік толькі недаўменна, з нейкім трохі горкім дзівам азірнуўся на ўсіх і няспешна пайшоў да бакавога ходу белага двухпавярховага вакзала, адкуль звычайна з'яўляўся ў чырвонай фуражцы асадзісты і мурлаты дзяжурны па станцыі, а цяпер неўспадзеў высунуўся худзенькі, як падлетак, прыгожы з твару і заўсёды інтэлігентна-спакойны, паважны Хунт, усім вядомы лейтэнант НКВД.
Што напаткала дзевяцікласніка па прозвішчы Попель, што напрарочыў яму Бог, невядома і да сённяшняга дня. Перапалоханы, чуйна-пудкі Петрык Гранкоўскі вярнуўся дадому на трэці дзень, каб ужо ціхенька, закрываючыся далонямі, пярэшаптам пераказаць не менш уражанаму ды перапуджана-нервоваму Гэнрыку Самцу, што яго, Петрыка, разам з Попелем пратрымалі ноч у вакзальным склепе, куды ўвапхнулі яшчэ двое зарослых бародамі маладых мужчын, — мусіць, дэзерціраў, — і назаўтра раненька, спыніўшы спадарожную палутарку, павезлі ў раён, у аддзел НКВД, дзе іх паасобку ўжо дапытваў капітан бяспекі. У Петрыка выведвалі найбольш пра стрыечнага брата, што ў часе вайны вучыўся ў наваградскай гімназіі і пра нейкія ўлёткі, што былі раскіданы ў раённым клубе.
Абарваўшы свой шэпт, на роспыт астатніх вучняў Петрык толькі цяжка соп, унурваючы шылаваты нос у чорную, скрэмсаную ножыкам лаўку і зацята-цярпліва маўчаў. На худых, упалых шчоках, на твары ў яго ірдзелі густа-ружаватыя плямы, а на лобе тлустаю расіцаю пабліскваў пот. Трохі распусны і баявіты, а з слабейшымі нават жорсткі, калі садзіўся каму-небудзь з іх на плечы і «конна» ехаў па класе, цяпер Петрык Гранкоўскі прывяў, згарнуўся, нібы ліст на агні, і нібы пачужэў, зрабіўшыся адрошаным, маўкліва-панурым. Ён нібы прычуваў сваю блізкую смерць, бо праз месяцы два, а менавіта на пачатку лістапада, калі ў клубе святкавалі кастрычнік найбольш наезджыя чыгуначнікі, яго, Петрыка Гранкоўскага, застрэліў капітан НКВД, начальнік часці ўнутраных войскаў, што незадоўга перад гэтым занялі колішнія будынкі нямецкай ортскамендатуры.
Самцу здарылася нават быць тады ў клубе, у тым цесным з цьмянай лямпачкай калідорчыку, дзе збіліся яны, падшыванцы, і дзе заўсёды пры дзвярах у залу стаяў дужы і нібы трохі неразважны Нупрэй. Ды, зрэшты, можа, і не Нупрэй, а Нікодым — імя яго Самцу ўжо выразна і не помніцца. Помніцца толькі тое, што ў той вечар ён быў злы і недаступны: надоечы распусная дзетвара заміж пакамечаных, спацелых рублёў, за якія Нупрэй сцішком прапускаў на трафейныя фільмы, падсунула ў чарпак растапыраных нупрэевых пальцаў некалькі хрумсткіх, навошчаных мылам ці воскам пустых паперак. Агледзеўшыся, напэўна ж, ужо дома, Нупрэй цяпер помсціў усім, хватаючы за каўнер і шпурляючы з калідорчыка за дзверы ўсю басатву і раз'юшана пры гэтым гукаў:
— І вон адсюль, шантрапа! І не смярдзі тут!
Пасля таго як Нупрэй, распасцёршы рукі, нібы пудкіх авечак, вытурыў на двор у золкі поцемак купку разбэшчаных падшыванцаў, у цесным дашчаным калідорчыку засталіся стаяць яны ўдвух — Гэнрык Самец і Петрык Гранкоўскі. І гэта, мусіць, не менш, як тыя падробленыя фальшывыя рублі, зняважыла і ўзнервавала малахольнага Нупрэя. Вытрашчыўшы свае белаватыя вочы, раз'ятраны і злы, ён ступіў да іх. Яго дужая рука, мінуўшы меншага, недарослага Самца, схапіла і зграбла загрудкі яго, большага і дзябёльшага Петрыка Гранкоўскага.
Саракагадовы, у самай моцы мужчына кінуў няроўнага сабе па сіле, шчуплага падлетка спярша на дзверы, потым, калі яны адчыніліся, — у чорна-ружовы поцемак сцюдзёнага восеньскага вечара.
З калідора на двор Самец выскачыў ужо ў адзін дух, без прынукі.
— Я табе пакажу, брыда, гаўно сабачо! — крыкнуў яшчэ сюды, у поцемак, на двор, дзе ў разбоўтанай, як зацірка, гразі ляжаў, смешна задраўшы ногі, асарамачаны перад усімі Петрык Гранкоўскі.
Рыпучыя дзверы, забраўшы скупое святло, зачыніліся і з таго боку, у прабоі, забразгаў жалезны крук.
Зашыпеўшы, як ушчэмлены гад, і ўжо па-сталаму мацюкнуўшыся, Петрык у міг вока падхапіўся з сцюдзёнай, размешанай перад парогам, па-гнойнаму смярдзючай гразі і моцна, з усяго разгону гахнуў плечуком у дзверы.
Самец ужо не ведае ці, дакладней, не помніць, ці дзверы праламаліся, ці іх ужо адчыніў капітан. Ва ўсякім выпадку, у пройме адчыненых насцеж дзвярэй паўстала яго сутулаватая постаць. З боку Гэнрык бачыў, як асвечаны скупым святлом калідорнай лямпачкі пагрозліва і страхатліва блішчаў яго левы пагон і як дзюбок яго шыракаватага, таксама падсвечанага носа па-савінаму драпежна апускаўся да злосна падцятай губы.
— Ты что, сволочь делаешь? Ведь сейчас избирают почетный президиум во главе с Иосифом Виссарионовичем!..
— Ідзі ты, ведаеш. — Самец ужо не дачуў, што болей сказаў Петрык, бо голас яго перакрыў па-бабску тонкі ўскрык і да гідлівасці нечувана брыдкі і ў Бога і ў маці рускі мат.
Капітан сутаргавата, нібы ў эпілептычным прыпадку, спярша выпрастаўся, потым сагнуўся да свайго крута адстаўленага клуба, дзе адтапырвалася і правісала кабура, абедзьвюма рукамі нервова зашоргаў па ёй.
Счуўшы гэты шоргат, у фіялетавай сляпучай чарнаце першым знік ён, Петрык Гранкоўскі. Халодны, казытлівы пад сэрцам страх услед за Петрыкам штырхануў і Гэнрыка Самца, гонячы ад расчыненых дзвярэй, ад п'янаватага, пэўна, і здзічэлага, ашалелага ад злосці капітана-чырвонапагонніка.
Усе астатнія сыпнулі ў разнабой, з лопатам прападаючы за блізкімі хлеўчыкамі і прыбудоўкамі. На шчаслівы ратунак Самец завярнуўся за вугол доўгага клуба, у неасыпаны ад лісця бэз, што тхнуў смярдзючым сметнікам. Наўпрасты да блізкай шашы ўцякаў толькі Петрык Гранкоўскі — спадзяваўся, пэўна, на свае лёгкія цыбатыя ногі. Самец, затаіўшыся за неасыпаным, што чакаў першага замаразку, густым бэзам, учуў, як крохка, нібы па мерзлым снезе, зарыпелі новыя каштанавыя боты — ён даганяў спорнага ў бегу Петрыка Гранкоўскага. Невядома толькі, ці ён бег наўгад, ці ўсё ж распазнаваў у поцемку Петрыкаву постаць.
Але там, над шашою, нечакана закалыхаўся і заслізгаўся па тлуставата-мокрым бруку не вельмі яркі, вадзяніста-малочны веер святла — на чыгуначны пераезд высунуўся ЗІС — трохтонны тагачасны грузавік з дашчанай скрыняй. Што гэта быў менавіта ЗІС — завод імя Сталіна — Гэнрык Самец распазнаў потым, а спярша з свайго схрону, з-за бэзу, убачыў, як на гэтае вадзяністае святло з разгону выскачыў і палахліва, у нейкай замешцы на міг прыпыніўся, узмахнуўшы па-птушынаму рукамі, Петрык Гранкоўскі.
Як сёння здаецца Самцу, ён пудка ўзмахнуў імі ад першага ўжо стрэлу, што адначасна з снапком агністай успышкі не вельмі гучна разарваўся за нізкім шчыкетавым плотам. Услед за першым стрэлам неўзабаве луснуў другі, ад якога ўжо Петрык Гранкоўскі закружыўся і пачаў асядаць на цьмяны блішчасты брук. Ён быў яшчэ жывы, ён нават намагаўся ўстаць, шукаючы нямоглымі, няцвёрдымі ўжо рукамі сабе апору.
Праехаўшы яшчэ метраў колькі, ад другога стрэлу спыніўся і грузавік. Фары яго, падсвечваючы Петрыка, які яшчэ курчыўся і вывіваўся, канаючы ўжо тут, на бруку, трохі прыгаслі, але не выключыліся. І на фоне іх Самцу было відаць, як да шафёркі паспешна і спорна ступіў сутулаваты рослы капітан, запіхаючы тым часам у кабуру гарачы, яшчэ з дымком, зашчэмлены пісталет.
Першы казытліва-халодны страх, ад якога чутка ўсталі на галаве валасы, у Самца прайшоў, але яго ўсё роўна трасла нервовая ліхарадка, калі ён пачаў падкрадацца да плоту, да шашы, на якой, смуродзячы гарам, натужліва вуркатаў ЗІС.
— В больницу или в морг его, подлеца, завези! — адчыніўшы дзверцы шафёркі, пагрозліва сказаў капітан. Шофер марудзіў, мусіць, знарок гаворачы пра нейкую сваю пільную справу ці патрэбу, пакуль зноў, на гэты раз брыдка і агідна вылаяўшыся, не закрычаў капітан:
— Да ты что, в Бога мать твою?!
Шофер, прысадзісты і паўнаваты мужчына, нарэшце вылез з шафёркі і паволі, з чуткаю асцярогаю, пайшоў туды, дзе ў жоўтым святле фараў курчыўся і турзаўся, пэўна, у астатняй ужо агоніі паранены насмерць Петрык Гранкоўскі.
— Памажэце ж, — азірнуўся шофер на капітана, але той, суха і крохка парыпваючы новымі ботамі, заварочваў на сцежку да клуба, дзе ў пройме адчыненых дзвярэй, прыпершыся плячом да вушака, стаяў малахольны Нупрэй.
Петрык Гранкоўскі сканаў у тую ж ноч на кушэтцы ў чыгуначнай амбулаторыі, куды яго, ужо бяспамятнага, прывёз на сваім бразгатліва-рыпучым грузавіку той прысадзісты мардаты шофер.
Услед за самаходам Гэнрык Самец прыбег ажно да самага ашалёванага прыгожага дамка пад векавечнымі ліпамі і клянамі, каб ужо праз няшчыльна завешаныя фіранкі ўбачыць, як акрываўленага Петрыка паклалі на белую пры сцяне кушэтку. Балазе, у амбулаторыі нехта дзяжурыў ці незнарок пазнавата затрымаўся.
Ганарысты прыгожы дамок пад купаю высокіх, сашчэпленых кронамі старых дрэў, у якім сканаў Петрык Гранкоўскі, яшчэ і цяпер трывожыць Самцову памяць, калі ён, бывае, пройдзе міма вузкіх у многа шыбаў старамодных вокнаў, як і раней, завешаных белымі фіранкамі. Яму тады чамусьці думаецца: неразважны, трохі баламутны Петрык мог дажыць да яго гадоў і мог, як і ён, мець пасярэбраныя скроні, але Петрык на ўсё далейшае жыццё застаўся ўсяго толькі падлеткам, равеснікам спачатку Самцовым дзецям, а цяпер — унукам.
Чым ты болей жывеш, тым болей чужых жыццяў і лёсаў укладваецца ў тваё жыццё, і яно робіцца нібы не тваім, расплываючыся і растаючы ў глыбокай далечыні гадоў, у бачаным і перажытым. Вядома ж, маладыя гады былі больш уражлівымі, святлейшымі, яскрава-прыгожымі, імпульсіўнымі і больш уласнымі. Самцу помнілася недзе ўжо вычытанае, што ў старажытных грэкаў улюбёнцамі багоў рабіліся тыя, хто памёр маладым. У маладосці чалавек да неразважнасці і адчаю болей рашучы, таму, пэўна, маладому лягчэй паміраць: з гадамі ён ашчадна даражыць гэтым сваім і не сваім жыццём. Ён ужо не кладзе яго на алтар ахвярнасці.
Парыпваючы ўсім сваім саржавелым нутром, аўтобус трохі нахіліўся і, гамуючы, прыткнуўся да заасфальтаванага чатырохкутніка з размытым у дождж жоўта-пясчаным краем.
За зялёным аднабокім грудом, дзе палежвалі навязаныя ў роскід і ўжо наетыя пярэстыя бычкі, пры зацішанай сцяне зялёна-сіняватага лесу прытуліўся рознакаляровымі, як пчаліныя вуллі, дамкамі дачны пасёлак. Бліжэй да шашы, пры светла-шарай дарозе, між жоўта-сонечных зрубаў з цёмнымі проймамі лоджыяў і вокнаў бялелі піраміды сілікатнай цэглы і гіпсавых блокаў, чорныя кажухі руберойду прыхоўвалі штабелі аранжавых дошкаў.
З задушлівага люднага аўтобуса, пакалыхваючы яго і штурхаючыся ў затораных дзвярах, адна за адною пачалі выскокваць разамрэла-ружовыя маладзіцы. Махаючы перад тварам кісцямі рук, нібы галубінымі крыллямі, здзьмухвалі гарачыню. Выпінаючы мокрую ніжнюю губу, цяжка соп насаты дзябёлы мужчына з пукам звязаных штапікаў і планак і вялікаю брызентаваю сумкаю, з якое выпірала сталярскае начынне: крывыя рогі гэблікаў і корбы свярдзёлкаў. І ўвесь гэты дачны люд, напалавіну вызваліўшы аўтобус, расцякаючыся на ручаіны, павольна паплыў да светлых домікаў, што яшчэ не зараслі купамі садкоў, затоенымі абмовамі ды сварбою за межы.
Лёгка, спорна ступаючы і спакусліва паварушваючы мяккімі клубамі, астатняю ішла стройная, як вераценца, прывабная ў паставе маладзіца. Голыя да пляча загарэлыя рукі і гэтакія ж смуглявыя, з залацістым адлівам ногі, акуратна і гладка зачасаная галоўка з касою, дбайна завітаю ў цяжкую куклу, вярнулі Самцу на кароткі міг школьныя гады, яго першую закаханасць у Тарэзу Нарушэвіч, дачку станцыйнай буфетчыцы, што без мужа нечакана з'явілася ў іхнім глухім, яшчэ без электрычнага святла мястэчку. Дарэчы, у прывабную, нібы гладзенька вытачаную ў паставе і прыгожую з тварку Тарэзу закаханы быў не адзін толькі Гэнрык Самец, а, як потым выяснілася, ажно іх трох дзесяцікласнікаў, бо яны ўтрох, нібы змовіўшыся, уцяклі з урокаў і запрасілі з сабою бойкую і жартаўлівую Тарэзу, прагуляўшы з ёю цэлы дзень на маёвых, душных ад расквітнелага бэзу вусцішных магілках. Тады ж яны першы раз выпілі віна і ўсе трое прызналіся Тарэзе ў каханні. Яна, вядома, прытворна і бесклапотна-шчасліва рагатала над імі. А праз тыдзень увесь клас з дзівам пачуў, між іншым, ад іхняга лысаватага прыгорбленага матэматыка, які жыў з Тарэзай у адным доме, што ў яе, у Тарэзы Нарушэвіч, сёння вяселле. «Даўно ў яе быў ухажор — сімпатычны афіцэр, — пасмейваўся матэматык, ловячы запэцканымі ў крэйду пальцамі дзюбок носа і падфарбоўваючы яго. — Між іншым, і я, грэшны, во гэтак выхапіў з гімназіі сваю будучую жонку. Магу пахваліцца — генеральскую дочку».
Пэўна, наўмысна прынесеная ў клас і расказаная навіна і зняважыла, і раззлавала Гэнрыка Самца, і ён затаіў бурлівую крыўду чамусьці не на Тарэзу, а на старога матэматыка з белым, упэцканым у крэйду носам і за расказаную новасць, і за хрыпата-пракураны здзеклівы рогат.
Прытарна выпешчаны і шчуплаваты афіцэрык, якога разы са два ўбачыў Самец, адразу ж пасля нягучнага, нібы патайнога вяселля забраў Тарэзу да сябе, некуды, пагаворвалі, у Польшчу, дзе ён служыў, так і не даўшы ёй скончыць школу.
Праз гадоў пяць у надвячоркавым перапоўненым трамваі, ужо ў Мінску, здзіўлена ашалелы ад нечаканасці Гэнрык выпадкам убачыў стомлена-чужую, зблажэлую — яна была цяжарная, але ўсёроўна прывабную сваім ужо не ганарлівым хараством Тарэзу. Праз людскую штурханіну на задняй пляцоўцы, дзе яны ачуціліся, праз сваю рахманасць і збянтэжанасць, а Тарэзіну ніякаватасць і сарамлівасць, пагаварыць па-належнаму так і не пашэнціла. Знарок ці не знарок, папрасіўшы прабачэння, праз два прыпынкі Тарэза выйшла. Самец, як помніць, не асмеліўся нават выскачыць услед за ёю з трамвайнага вагона. Не даваў ні то дурнаваты гонар, ні то помсліва-дзіцячая крыўда, што яна чакае дзіця. Ён усяго толькі прабіўся паміж чужымі спінамі да акна, каб убачыць, як яна ў ружаватай, трохі непрыемна балючай да рэзі ў вачах сукенцы асцярожна і марудна пераходзіла шары асфальт да млоснасці нагрэтай вуліцы, гэтаксама па-дзявочы лёгка і спрытна трымаючы сваю галоўку з залацістаю, туга завітаю куклаю. Да слёз Самцу зрабілася шкада самога сябе, і нейкі халодны скразняк адзіноты завіўся каля сэрца.
Мы заўсёды шкадуем сябе, і сірацее наша душа, калі нехта адыходзіць ці пакідае нас. Нават птушыны вырай, што знікае за хмарным небасхілам.
Пасля тое выпадковае сустрэчы ў перапоўненым трамваі, дзе пасажыры непрыемна і блізка пахнуць тытунём, потам, гарэлкаю і з прыхаванай гідлівасцю адварочваюцца адзін ад аднаго або, наадварот, як гэта бывае з п'янаватымі мужчынамі, знарок туляцца да спакусліва прыгожай маладзіцы ці дзяўчыны, ён, Самец, здагадваўся, што Тарэзе было сорамна ды ніякавата пры чужых людзях расказваць пра сваё патаемнае, занадта ўласнае — замужства і сям'ю.
Аддаляючыся разам з трамваем ад паўстанку, Гэнрык Самец уважна ўзіраўся ў шары дом з блакітнаю шыльдаю «Пошта», дзе знікла Тарэзіна агніста-ружаватая, нацягнутая выпуклым жыватом сукенка, і ён ужо ці не з варожа-мсціваю перавагаю пашкадаваў Тарэзу, падумаўшы, што ў яе з тым хлюставатым афіцэрам не ўдалося жыццё. Чалавек не раз бывае помсліва-зласлівы, калі некага абступае бяда, калі ён хоць на міг можа ўзвысіцца над іншым.
Цяпер Самец нават учуў сорам за тую прытоеную зласлівасць і даўнюю агідную ўцеху з чужое бяды.
Аўтобус ціхенька, з лёгкім падскокваннем і клейкім шапаценнем колаў на падагрэтым асфальце каціўся, нібы імкліва падаў у даліну да маладога цёмна-зялёнага алешніку. Седлаваты груд, пярэстыя бычкі, што ляжалі, нібы раскіданыя валуны, на гэтым грудзе, дачны, падобны да светлай пчалярні, пасёлак, прыгожая ў паставе маладзіца на шара-жоўтай пясчанай дарозе, — усё знікла за Самцовай спіною. Ужо насустрач аўтобусу пеністымі зялёнымі хвалямі нізкага прылеску — грабу, ляшчыны, бярэзніку, — набягаў векавечны бор, на грэбяні якога няроўнымі зубцамі ўздымаліся крыжаватыя верхавіны хмурых елак.
За непадступнай сцяною засмужанага лесу пагрозлівым гарматным дулам уставаў белы, апаясаны чырвонымі пярсцёнкамі грубавата-тоўсты комін, над якім вісеў, падобны да ранішняга воблака, капялюшык пухкага дыму. Поруч насуплена ўздымалася шчарбатая, як вежа старога замка, абсечаная каробка цэментнага завода, што, як помнілася Самцу, засыпаў сіва-белаватым пылам блізкія ад сябе хаты з агародамі і прысадамі. Усё кругом выдавала нежывым, мярцвяным, як асвечанае начною поўняю.
Заставалася ўжо не болей як восем кіламетраў дадому. Хоць які гэта быў дом? Пасля бацькавай смерці шэрая, скіданая з старых, прыкупленых хлявоў, паточаная шашалем, уся, нібы рэшата, у чорных дзірачках хата раптоўна аглухла і пачужэла, а пасля таго, як сястра прадала яе, аглух, пачужэў і нібы аддаліўся ўвесь зыркі, знаёмы і велічны свет бацькаўшчыны, усіх навакольных даляў, засіненых смугою лясоў на седлаватых горах. Усё нечакана змізарнела, накрылася павалокаю хмурнасці і страціла свой ранейшы ясны колер і ўзнёслы сэнс роднасці. Усё наўкруг было не толькі незнаёмым, чужым і інакшым, але нават непрыхільна-абыякавым.
Там, дзе цяпер тупа і велічна шарэла маналітная каробка цэментнага завода і дзе дыміўся белы, апаясаны чырвонымі кольцамі тоўста-грубаваты комін, некалі наіўна і міла жаўцеў густа ўсыпаны маслістым люцікам мяшчанскі лужок. На яго ўкрадкам падлетак Самец пускаў прыпасваць галодную карову, што, зачмыхаўшы ад радасці, прыпадала да аксамітнае муравы, покуль з блізкага хутара, абгароджанага шчытным плеценым плотам не высоўваўся заўсёды пільны, шыракаплечы і загарэла-чорны, як смальняк, Габрыель Жагала. А недалёка ад таго масляніста-жоўтага лужка, у чэзлым хваёвым ляску, дзе пад замшэлымі ялаўцовымі кустамі ў неглыбокіх, прыцярушаных сівым пушком лежбішчах спалі гультаяватыя, небаязлівыя зайцы, была яшчэ адная Гэнрыкава таямніца — праўдзівая, што прыемна і страхатліва халадзіла рукі і саладжава пахла ружэйным маслам чорна-карычневая вінтоўка — вагкая, калі возьмеш яе ў рукі. Вінтоўка прыхоўвалася пад нізка навіслымі лапамі разложыстай хвоечкі ды яшчэ шчыра абкладзеная сівым хрумсткім мохам.
Халера, ажно смешна Гэнрыку Самцу цяпер успамінаецца, як ён гэтаю чорна-карычневаю вінтоўкаю смяртэльна, напэўна, да халоднага поту напалохаў урэднага Габрыеля Жагалу. Але ж каго не пройме страх, калі ва ўпор наставіць сапраўдную вінтоўку з чорна-сіняватаю руляй, што нясе смерць?
А пачалося ўсё з таго, што Гэнрыкава пярэстая, дападная да шкоды Падласка, прарваўшы калючы дрот агароджы, убегла ў гарод і пахрабустала колькі каліў лапушыстай, яшчэ не ўвабранай у галоўкі Жагалавай капусты, покуль ён, Гэнрык, лавіў маладзенькага, што выскачыў з-пад самых ног, і не вельмі, як здавалася, шпаркага зайца. Але злавіць таго шэрага камячка, што мігам ускочыў у блізенькі лубін, так і не ўдалося. А калі, расчараваны і збеднены ад крыўды, Гэнрык вярнуўся назад, то зніякавеў — яго бязрогая няўдаліца стаяла пасярод сіва-зялёных градаў, а туды, да гароду, скінуўшы з плячэй радзюжку з нажатаю травою і памахваючы сярпом, загаласіўшы, як па нябожчыку, прыспешвала, перавальваючыся, нібы качка, хваравітая, тоўстая нагамі Габрыелева Антоля. Самога гаспадара на гэты раз не было. Але ён не дараваў, цярпліва і доўга падпільноўваючы супакоенага ўжо Гэнрыка, якому нават падалося, што помслівы Жагала забыўся пра задаўненую патраву. Аднак, як пасля аказалася, у гэтым была свая хітрасць і тактыка. Бо аднаго разу, калі асмялелы Гэнрык падпусціў бліжай да гароду сваю бязрогую Падласку, сутулаваты і пануры, падобны да крумкача, Габрыель Жагала, трымаючы ў руцэ ружовы канчар адрэзанага кабелю, нарэшце выскачыў з свайго схрону — з-за самай блізенькай ад дарогі серабрыста-зялёнай хвоечкі. Дагнаць жа шпаркага басаногага падлетка саракагадоваму мужчыне было не пад сілу. Аднак упарты і помслівы Габрыель Жагала не адступіўся. Не спускаючы вока, ён ішоў назіркам, — туляўся за кустамі і дрэвамі, покуль не загнаў ужо задыханага Гэнрыка за чыгунку, у топкае балота, што мякка і страхатліва пагойдвалася пад нагамі.
Сам, вядома, у рудую, зацягнутую сіняватаю плеўкаю смярдзючую багну, што шыпела і пухкала, як хлебная рошчына, не палез — нецярпліва паходжваў і вычэкваў на сушэйшым. Спадзяваўся, што загнаны да дыхавіцы Гэнрык выйдзе сам, бо на калматай, затравелай дарозе пры жоўтым лужку засталася яго недагледжаная карова. І праўда, пастаяўшы сярод асакі, дзе вухкалі і стагналі, як чэрці, балотныя жабы, Гэнрык неўзабаве выбег з вусцішнага гнілога балота.
І за ім гэтак жа назіркам і неадступным павольным крокам ішоў, трымаючы ў руцэ ружовы канчар кабелю, раз'юшаны і помслівы Габрыель Жагала.
Загнаны і бездапаможны, ад знявагі і крыўды гатовы на ўсё, Гэнрык дабег да свае патаемнае сховы — прысадзістае хвоечкі — і выцягнуў з сівога моху чуйна-халодную, вагкую вінтоўку. Высунуўшыся трохі з чэзлага ляска, прылёг каля сухавата-замшэлага ядлаўцовага куста і струнка, дрыгатліва чакаў, бачачы, як блізіцца, неяк трохі клышанога ступаючы босымі жаўтлявымі нагамі, сутулаваты, смуглява-загарэлы Габрыель Жагала.
— Стой, гад, застрэлю! — не стрываўшы, покуль падыдзе бліжай ненавісны Жагала, сарваным, нервова-адчайным голасам закрычаў перапалоханы, парывісты Гэнрык.
Але Жагала, не дабачыўшы ці не распазнаўшы вінтоўку, уладна, з лядоваю злосцю на панылым твары, падыходзіў да ялаўцовага куста, нават, мусіць, пераварочваў у руцэ, каб ямчэй было трымаць, ружаваты кавалак кабелю. Яго высокая сутулаватая постаць у пляскатай кепцы з абшморганым да рыжаватага картону брылём, у выцвілай, некалі яшчэ польскай кашулі, ад якое даўно згубіўся адшпілены каўнер, ужо навісала над падсохлым хвішчаватым кустом ялаўцу.
— Стой, кажу, гад печаны! Заб'ю! — І трымцівыя Гэнрыкавыя рукі прыўзнялі над імшыстаю купінкаю настыла-халаднаватую і прапахлую ружэйнаю змазкаю вінтоўку.
І тут адбылося ўжо нешта негаданае: у Жагалы нервова тарганулася і страхатліва забегала адно вока, шыя выцягнулася і пачала гарэць чырвонымі плямамі. Пахіліўшы набок голаву, ён узіраўся гэтым адным вырачаным і насцярожаным вокам сюды, пад куст, мусіць, верачы і не верачы, што на імшыстай купінцы, за якою прылёг чуйна-нацяты, адчайны і гатовы на ўсё Гэнрык, паблісквае чорна-сіняватаю руляю праўдзівая вінтоўка.
Босыя жаўтлявыя жагалавы ногі неяк паволі, як на палатне кінаэкрана, калі замірае праектны апарат, пачалі цяжэць і спыняцца. Жагала, здзіўлены і ашаломлены ўбачаным, нарэшце аслупянела застыў на месцы.
— Ідзі бліжай, гад, укакошу на месце! — ужо зларадна, чуючы сваю перавагу, закрычаў узбуджана-радасны Гэнрык.
Габрыель Жагала, зябка сутулячы плечы, з нейкаю асцярогаю, нібы на гібкай кладцы, каб не ўпасці ў ваду, павярнуўся і, маўчучы, уцягваючы ў плечы голаў з застрэшкам нястрыжаных даўно валасоў, што лезлі з-пад пляскатае кепкі, выкіраваўся на пясчаную дарогу. Пабліскваючы жаўтлявымі пятамі, зноў гэтаксама нячутна ступаў па замшэламу аблогу.
— Ага, нябось напусціў у порткі! — ужо здзекаваўся ды гідаваў Гэнрык Самец.
Як яму, тады васьмігадоваму падлетку, праўдзівая вінтоўка дадала непадуладнай, нейкай ажно вар'яцкай адвагі. Якую ж ён адчуваў тады свабоду ці, праўдзівей, волю, што можа нікога не баяцца, нават застрэліць. Ажно страшна самому ўспамінаць пра гэта, і дзякуй Богу, што гэтага не ўчынілася, як учынілася ў тое ж самае лета ў мястэчку, калі старэйшы вартаўнікоў сын, што хадзіў у адзін клас з Гэнрыкам, незнарок, забаўляючыся, застрэліў бацькавай, прынесенай з варты вінтоўкай свайго меншага брата. Але Гэнрык у тыя дні ўжо далёкага пасляваеннага лета ўсё ж адчуваў шалёна-бяспамятную радасць, што пад прысадзістаю хвоечкаю, прысыпаная сіва-галубенькім мохам, ляжыць вінтоўка, якая чуйным, лёгкім халадком студзіць яго рукі, калі ён цішком, падлезшы пад хвойку і разгробшы мох, выцягвае яе.
Праўда, тая шалёная радасць пасля здарэння ці сутычкі з Габрыелем Жагалам была кароткаю — на трэці ці на чацвёрты дзень вінтоўка знікла: пад шырокай у падоле хвоечкай застаўся толькі раскешканы, быццам грыбнікамі, волкі, ласкава-мякенькі пасля дажджоў мох.
Што вінтоўку забраў менавіта ён, Габрыель Жагала, можна было здагадацца па яго прытоенаму нечаканаму тулянню: Габрыель знарок ці незнарок, але не паказваўся на вочы Гэнрыку, калі той, таксама знарок і нават блізенька, падпускаў да гарода з капустаю непаслушна-памаўзлівую бязрогую карову.
Перажыць страту вінтоўкі было нялёгка, як потым і страту гэтага чэзлага ляска — крывых, нязграбна-недарослых і замшэлых хвоечак, што раслі ўперамешку з сухавата-марнымі, у дымных, пасярэбраных ягадах, ядлаўцовымі кустамі, які неўзабаве падтапталі пад сябе шырокія з сілікатна-белымі сценамі і чорнымі насмоленымі дахамі райспажыўсаюзаўскія склады і базы, абкружаныя высокімі дашчатымі платамі. Сёння тыя дашчатыя платы заменены на шара-сіняватыя панельныя пліты. Няма ўжо і даўнейшай брамы, якую адчыняў і зачыняў перад грузавікамі Гэнрыкаў бацька, паходжваючы ў выданай яму і з часам выцвілай вайсковай куртцы з залаціста-бляшанымі гузікамі. Цяпер там стаіць іншы вартаўнік і каля іншай, металічнай з ужо зялёнымі сетачнымі форткамі, брамы, якую выгодна адчыняе паслушны электраматор.
Гадоў з дзесяць назад, у халодна-дажджлівы верасень па ходніку, выкладзенаму з квадратных цэментных плітаў і засыпаных жоўта-бурачковым мокрым лісцем, апалым з маладых клёнаў, ён, Гэнрык Самец, падышоў да прахадной — прыбудовачкі з трыма аконцамі, адно з якіх выходзіла на браму і дзядзінец, два другіх — на занядбаны, недагледжаны пустыр, з незараўнянымі ямамі, з абломкамі труб, жалеза і цэментных блокаў, дзе на разрослы куст распушанага асоту чародкаю селі прыгожыя шчыглы.
Цераз невялікае закурэлае аконца прахадной бацька, мусіць любаваўся імі і, заўважыўшы яго, Гэнрыка, бяззуба, паказваючы чырвоныя дзёсны, сарамяжа, па-дзіцячы засмяяўся.
Колькі аднак прайшло часу, а яму помніцца гэтая бяззубая дзіцячая ўсмешка і ружаваты, таксама па-дзіцячы сарамлівы бацькаў твар.
У старых, пачарнелых скрынках, складзеных недалёка ад праходной бацька знайшоў тады прыхаваную бутэльку віна, спаслаўшыся, што яго пачаставалі шоферы. Сам ён толькі прыгубіў, а Гэнрыку наліў нават поўную шклянку. І трохі захмялелы Гэнрык пачаў успамінаць, як тут, у даўнейшым ляску, хаваў праўдзівую вінтоўку і як аднойчы да бяспамяцтва настрашыў тутэйшага хутараніна Габрыеля Жагалу, у якога быў прыпасвіў капусту. Балазе не прагаварыўся, што гэтую ж знойдзеную вінтоўку набыльваў падняць і на яго, на бацьку, і што Гэнрыка тады спакушала, пад'юшчавала неадольная, ажно да вар'яцтва страшная помста.
— Няма хутара, няма і Жагалы тут, — уздыхнуў бацька, слізгаючы рукою ў кішэню да паласатай пачкі «Севера». — Вунь, дзе асот разросся, яго хата стаяла.
— Як? Памёр? — здзівіўся ўражаны Гэнрык.
— Ён? Ды не! Яго Антоля толькі. Помніш, кульгавая была? Кажуць, ён... — бацька чагосьці не дагаварыў.
— Што ён? — перапытаў Гэнрык.
— Дужы халера, зносу на яго няма, — бацька павярнуўся да акна і задумна паглядзеў на высокую купу забялелага асоту, дзе, трапечучы стракатымі крыльцамі, пераляталі з каліва на каліва прыгожыя, як размалёваныя, шчаглы. — Яшчэ і прыжаніўся, і ліха на яго, нават на маладой. Мужык яе сп'яна пад поезд трапіў. Ды ты, мусіць, чуў пра гэту прыгоду? Асталася ўдава, кабета відная. Многа да яе сваталася, адно ж пашла за яго — старога, і чым жа ж ён яе прываражыў?..
Як здалося Гэнрыку, самотны, аўдавелы ўжо другі раз бацька, мусіць, недалюбліваючы ў нечым Жагалу, з непрытоенай зайздрасцю ўсе ж паўтарыў:
— Але ж нечым прываражыў. Праўда, дужы, халера на яго. Не чалавек, а камень. А хата яго стаяла акрас тут, дзе падняўся асот. І кажнае восені поўна на ім гэтых самых, як на іх кажуць? Шчаглоў ці што?. О-о, любяць яны асот, як пчолы малісу. — І нечакана бацька зноў усміхнуўся тою ж самаю дзіцячаю ўсмешкаю, у якой таілася ранейшая смутная гарката:
— Не раўняючы, як Жагала любіў баб. І чорт яго ведае, чым ён іх прыманваў ды прынаджваў? І гэтую во, маладую ды гладкую, удаву прылашчыў. А сам жа ж, не такі каб. Летась да яе ў прымы прыстаў, а хату прадаў на дровы ў пякарню. Ого, кручаны ён.
Пасля жончынай смерці, Гэнрыкавай мачахі, бацька нібы адмяніўся, пачужэў, зрабіўся вусцішна-адчужаны, маўклівы і задумлівы, а калі і гаварыў, то не з прыхаваным інтэрасам пра аўдавелых мужчын, пра тое, хто жаніўся ў другі раз ці на колькі гадоў перажыў жонку. З таго далёкага вераснёвага дажджлівага дня Гэнрыку Самцу запомнілася бацькава апавяданне, расказанае раптоўна, нібы спадцішка, пра страшна-нечуваны выпадак, што здарыўся ў мястэчку:
— Ты чуў ці не? Тут была Нямірава жонка з прыезджым шоферам злюбілася. Ты ж Паўла Няміру ведаў: на станцыі вагаўшчыком рабіў. Высокі мужчына, а яна — маленькая, як мыш. Але праўду кажуць, мыш капы не баіцца, — колькі ж мужчын у яе перабыло. Падходжваў нават і Габрыель Жагала. Спала з кожным стрэчным-папярэчным. Нарэшце спазналася з шоферам з Гродзенскай аўтабазы. І Няміра, пэўна, за валасы яе пацягаў. І во як адпомсціла яна, змовіўшыся з тым шоферам, — забіла мужыка. А потым упіхнулі труп у мех і на возера ў праломку завязлі. Ужо на згоне зімы рыбакі вылавілі гэты мех. Шофер схаваўся, недзе ўцёк, а яна пад следствам сядзіць. Во як бывае.
Ажно не верыцца, што ўжо і бацькава, абнесеная жалезнаю агарожаю магілка з шара-сіняватым ветразем, на якім залацяцца чатыры радкі літараў і лічбаў, суседнічае з недагледжаным, апалым капцом таго самага, забітага жонкаю Паўла Няміры.
Як усё ідзе па няспынным і вечным коле сваім: спярша не стала той страхатліва спакуслівай, знойдзенай вінтоўкі, потым жоўта-залацістага ад густога люціка местачковага лужка, потым глухога замшэлага Жагалаўскага хутара, нарэшце — рупнага бацькі каля сетачнай брамы, як не стане калі-небудзь панельнага плота, прысадзіста-шырокіх цагляных складоў з шарэнгамі каміноў пад бляшанымі капялюшыкамі на чорных, насмоленых дахах.
За шызавата-мурзатымі, цьмянымі шыбамі, што прасвечваліся, як памутнелая поліэтыленавая плёнка, прабеглі чорныя камлі велічных дрэў — клёнаў і ясеняў, — і аўтобус спыніўся каля кантовага слупка з няшчадна пагібанай шыльдай. Пасажыры — колькі вясковых кабет у накрухмаленых святніх хустках, — што схаваліся былі ў цянёк, пад прычолак блізкага ад шашы сіняга дамка дарожнага майстра, — усе разам заспяшаліся да стомленага, нахіленага набок аўтобуса. На лаўцы, пад прычолкам, падпёршы далоняй шчаку, засталася драмаць сутуленая кабета, і каля ног у яе жмурыў асалавелыя вочы, паклаўшы на выцягнутыя лапы пасівелую мызу, стары, не чуйны сабака, абыякавы, мусіць, і да пасажыраў, што збіраліся на паўстанку, і аўтобусаў, што спыняліся тут.
Уражлівага да ўсяго, нязвыклага Гэнрыка Самца яшчэ з падлеткавых гадоў хваляваў гэты дагледжаны, і заўсёды чамусьці выфарбаваны на сіні колер высокі з востра-ўзнёслым дахам фанабэрысты дамок. Было ў ім нешта светла-рамантычнае і нязвыклае, і гаспадар яго — дарожны майстар, чорны насаты мужчына, вясковаму падлетку здаваўся чалавекам загадкавым, адукавана-мудрым, нібы быў з іншага, не тутэйшага свету.
Цяпер жа ж дамок выдаваў пачужэла-недагледжаным, старым і нібы трохі забытым, як здавалася забытаю самотная кабета, што, падпёршы рукою шчаку, драмала ў цяньку пад прычолкам разам з чорным пасівелым сабакам.
Зводдаль дамка на падраўнянай грэйдэрам абочыне шашы ў жалобнай паставе пакутна сутуліліся дзве жанчыны, пасярод якіх стаяла цыбатае дзяўчо ў светлай, караткаватай сукеначцы. Пры нагах у іх, на невысокай, выкладзенай з каменняў крушні, што нагадвала магілку, ляжаў букет з белых і малінавых флёксаў. Каменныя крушні ці невялікія земляныя капцы з крыжыкамі, жалобнымі вянкамі і букетамі прывялых кветак на абочынах ці на зялёнай паласе аўтамагістраляў Гэнрык Самец бачыў не раз, як знак сённяшняй бяды, што абязвечвае найбольш зачаравана-шчаслівых дзяцей, якія ловяць трапяткі зваблівы матылёк, і ганарыста неасцярожных падлеткаў, якія, даганяючы імкліва зіхоткі свет будучыні, зусім не зважаюць на цяперашні, як ім здаецца, марудны і адсталы век, і трапляюць пад яго колы. Хоць досыць часта гэты век карае і сталых людзей, што намагаюцца, але не ўскорваюць пераскочыць рубінавы агеньчык перасцярогі.
Нервова-ўражліваму Гэнрыку Самцу зноў прыгадалася страшная нагода, якую ён бачыў надоечы ў горадзе і якую балюча перажыў: перад бетонным мостам, што ўздыбіўся над пасмаю блішчастых рэек з яскрава-сінімі светафорамі, на шарым асфальце, ззаду КрАЗа, што вёз гарбатыя панельныя пліты, рапластана ляжаў мужчына ў зашмальцаванай рабочай фуфайцы, а зводдаль валяўся яго сарваны з нагі туфель на тоўстай літой падэшве.
«А што ж адбылося тут, на вузкай шашы напроці сіняга дамка дарожнага майстра?» — сіліўся ўгадаць здумелы Гэнрык Самец, узіраючыся ў тры жаночыя постаці, горна і пакутна схіленыя над лішне і, здаецца, непатрэбна агністым букетам свежых флёксаў. І старэйшая з іх, у чорнай махрыстай хустцы ці шаліку на галаве, трымаючы ў руцэ разгорнуты кішаньковы малітоўнік, звялымі, зморшчанымі вуснамі шаптала, пэўна, жалобную малітву.
І чым болей насцярожаны і здзіўлены Самец узіраўся ў твар немаладой, знябожанай кабеты ў чорнай хустцы і прыталеным, даўнейшай моды, даўгаватым сачыку, тым болей угадваў у ёй штосьці знаёмае ў абліччы, у паставе, у худаватых сутуленых плячах, покуль нарэшце не здранцвеў ад утрапёнасці ці нават імгненнага шоку: там, над бела-малінавымі, яшчэ не прывялымі, свежымі флёксамі, над грудкай каменняў стаяла, схіліўшыся ў жалобным смутку яго стрыечная сястра Вераніка, па-тутэйшаму ды вясковаму — проста Вера, што была замужам у блізкай адсюль вёсачцы з прыгожаю і нечувана мілаю назваю — Дольная Рута.
У Самцовай памяці ўжо выразна высвеціліся словы, калісьці чутыя ад бацькі: «Гэта ж нашае Веры зяць забіўся. Забіў сябе і свайго таварыша. Ехалі на матацыкле, а, мусіць, падвыпіўшы былі, і перад Дольнаю Рутаю ўрэзаліся ў ліпы. Надта ж, кажуць, крычма крычаў яго таварыш, калі ўбачыў, што матацыкл ляціць у дрэвы».
— Го-о, шафёрка, пачакай! — усунуўшыся ў пярэднія адчыненыя дзверы, ускрыкнула старая кабета ў залаціста-зялёнай хустцы і перапыніла Самцовы ўспаміны. — Я зараз гукну, бо нібы беспрытомныя яны. — І, павярнуўшыся да жанчын, што стаялі на абочыне шашы, галосна паклікала: — Вера, ці чуеш, аўтобус чакае!
Шофер уважыў — матор глухавата вуркатаў на пустых абаротах. Тры знябожана-смутныя постаці, азіраючыся назад, на паваротку чорна-графітнай шашы, няспешна ішлі да стомленага аўтобуса.
Вышэйшая сярод іх, пэўна, Веранічына дачка, якую Гэнрык Самец бачыў упершыню, стройная паставай, далікатная з твару, прыгадвала яму маладую, яшчэ не замужнюю Вераніку, у якую ён, шаснаццацігадовы юнак, нагледзеўшыся ў местачковым чыгуначным клубе трафейных фільмаў, трохі быў закаханы і якую прымаў за галівудскую кіназорку. Яна і праўда, сваім хараством, тонкімі рысамі бялявага твару, мяккай, далікатнай гутаркай і зычлівымі, узнёслымі адносінамі да яго вылучалася сярод усіх вясковых дзяўчат, якіх ён за іхнюю прастату і грубаватасць вельмі недалюбліваў. І як ён шкадаваў, калі яна вышла замуж сюды, у няблізкую вёску з мілай, паэтычнай назвай Дольная Рута, за гарбаносага, цыганіста-смуглявага гарманіста па мянушцы Чмель.
Гэнрыка Самца, як і ўсіх яго равеснікаў, хто скончыў школу і выстараўся пашпарт, неўзабаве закруціў і панёс тагачасны вір невядомага, але зваблівага жыцця, — усе ўцякалі з глухое, збрыднелае і беднае вёскі, з разбэрсанага калгаса ў непрыветна-чужы, невядомы горад, тады яшчэ неадбудованы, з шэра-мурзатымі руінамі спаленых і разбітых дамоў у пустых вачаніцах дзвярных і аконных проймаў. Пасля нізкай, атуленай ліпучым, як павучына, поцемкам недабудованай хаты з двума аконцамі, адным ложкам і дашчатым мулкім палком пры печы, дзе спаў звычайна ён, пасля шара-саламянай нуднай і вусцішнай вёскі Гэнрык ачуціўся ў людным, але нечакана самотным горадзе, у чатырохпавярховым інтэрнаце, дзе згодна жылі ўсе разам — і выкладчыкі і студэнты, у светлым пакоі з васемнаццаццю гнутымі з паласавога жалеза нізкімі ложкамі.
Там, у прыцемненай вясковай хаце з мулкім, нават не засланым саломаю дашчаным палком, спадзяванняў ні на што не было, тут жа, у гаманкім інтэрнаце, дзе дураслівыя студэнты шуткавалі адзін з аднаго і дзе гэтыя жарты і хіханькі канчаліся кулакамі і чырвонай юхай, ціхаму, сарамяжнаму Гэнрыку Самцу, што стоена ляжаў на нізкім ложку з парванаю, шчэпленаю з металічных кручкоў сеткаю, думалася пра ўсё ўзнёслае і светлае, што мае спраўдзіцца. Якая ж, зрэшты, шчаслівая маладосць у сваім памкненні і парыве да патаемнае і зваблівае будучыні. Але як негадана і па-іншаму складваецца жыццё. Мурлаты абібока, гультаяваты студэнт непрыкметна, слізкім вужом выпаўз наверх і зрабіўся ганарыста-важным, непадступным начальнікам, шумлівы штукар і весялун, знакаміты інстытуцкі сэрцаед ціха і бясследна знік, той-сёй заўчасна і ўжо назаўсёды пакінуў гэты свет. Як усё, зрэшты, празаічна і сумна скончылася.
Праз усе доўгія гады, што склалі ўжо цэлае жыццё, Гэнрык усё радзей і радзей наведваўся дадому і ўсё радзей бачыўся з Веранікаю, кожны раз заўважаючы, як прыкметна і значна мянялася яна: спярша ў зграбную маладзіцу, потым у прывабную раздабрэлую кабету і вось нарэшце — у сутулаватую немаладую жанчыну з пажоўклым, звялым тварам. «Каб любіць сталую кабету, трэба помніць яе маладою» — Самцу прыгадваўся нечы афарызм, і ён з крыўдаю, але мусіў пагадзіцца, што старасць жорсткая і неміласэрная, і старога, папраўдзе, паважае і цэніць толькі стары.
Узрушаны і ўсхваляваны Самец зажмурыўся, у скрусе і страху, ужо думаючы пра сябе: «А як жа ж выглядаю я? Як глядзяць і ўспрымаюць мяне тыя, з кім я не бачыўся па дзесяць ці дваццаць гадоў, хто помніць і ведае мяне маладым? Няўжо з каламутнай глыбіні часу я выплываю да іх дзіўна пачужэлым і пастарэлым незнаёмцам?»
Узбуджаючы сябе гэтымі нервова-страхатлівымі думкамі, Самец намагаўся, але не мог не глядзець за цьмянае закурэлае акно, за якім да аўтобуса набліжаліся тры чорныя постаці.
— Людцы, дайця ж зайсці! — высокім голасам гукала вастраносая кабета ў квяцістай хустцы з залацістым адлівам, торачы месца сабе і тым траім.
Панура-маўклівыя пасажыры нехаця паціснуліся ў глыб салона. Матор за спіною ў Самца ржава і надрыўна завуркатаў, набіраючы абароты, аўтобус скалыхнуўся і, асядаючы на задні мост, з цяжкім жалезным скрыгатаннем і рыпам скрануўся з месца, — за варухлівай, што танютка затрымцела, і цьмянай, як сілікатны клей, шыбай паплылі зноў зеленавата-чорныя камлі векавечных дрэў.
І Самцу нават убачылася, як на іх ляціць, узняўшыся ў паветра, чырвоны матацыкл з двума праставалосымі, без шлемаў, хлопцамі і вецер прылізвае іхнія валасы. Ад жаху ён нават заплюшчыў вочы, а калі адкрыў іх, то ў далечыні салона, каля шафёркі, у прагале паміж чужых плячэй, прасвечаных сонцам жаночых валасоў, мужчынскіх кепак убачыў жаўтлявы спакутаваны твар, абрамлены чорнай жалобнай хусткай з вострым чубком, з-пад якога бялела пасма сівых валасоў. Твар быў спакойны, нават урачыста-задуменны, вочы глядзелі ў сябе і нешта толькі сваё бачылі. Сашчэмленыя, як у малітве, рукі на вышыні грудзей трымалі круглы, падобны да амялы, сівавата-зялёны, нібы аплецены павучынай, просты і наіўны букецік сціплых кветак. Значыць, з дачкою і ўнучкаю яна едзе яшчэ на адну магілку ці пахаванне.
«Хто ж памёр?» — Самцова сэрца сутаргава тузанулася ў схаладзелай роспачы. Але ён застаўся сядзець на праваленым мулкім сядзенні: ці чэрствая разважнасць, ці чаканне нечага яшчэ больш страшнага неадольна і моцна прыціснулі Самца да сядзення, не даючы падняцца і падысці да шафёрскай кабіны, да Веранікі. «Досыць ужо смерцяў! Досыць! Для мяне ўжо ўсе памерлі. Перад чорнай стромай, на краі абрыва стаю толькі я. Засталася хіба толькі мая смерць, — у гарачай і нейкай вар'яцкай запальчывасці кіпелі Самцовы думкі. — Але чаму, уласна, я так баюся смерці? Паміраюць жа ўсе, ніхто не вечны. Адышлі бацькі — чарга за мною, тым больш, што самы старэйшы ў сям'і застаўся я. Гэта будзе несправядліва, калі пачнуць паміраць маладзейшыя. Як, напрыклад, у яе, у Веранікі. Але ж тут смерць гвалтоўная і заўчасная. Зрэшты, кожная смерць, якою яна ні была б, — гэта страта неабдымна-велічнага чалавечага свету, за якім ужо пачынаецца цёмная і неразгаданая бясконцасць».
Ціхім украдкам Самец зноў зірнуў уздоўж салона, на шафёрку, каля якое шчыльна сціснуліся пасажыры, але Веранікі не ўбачыў — чужыя спіны і галовы закрывалі яе бяскроўны, спакутаваны твар, яе жалобную чорную хустку і той сціплы, падобны да набэрсанай павучынкі, букецік невядомых Самцу кветак.
Цяжка асядаючы на заднія колы, натужліва вуркочучы і чадзячы гарам, які зацягвала ў салон, аўтобус выпаўз на груд да шарага нежывога дуба з выпаленым камлём. За дубам, навотлі ад шашы памірала чорная адзінокая хата без хлява і гумна, акружаная па-старэчы прыгнутымі яблынямі, а далей ужо — раскалыханым жытнім палеткам. Да чорнай недагледжанай хаты, падцягваючы адну нагу і абапіраючыся на кіёк, клыпаў нямоглы мужчына ў злінялай блакітнай кашулі. Чорная, абабітая толлю хата з угнутаю, апалаю страхою, што звекавала тут, на хутары, як падтоплены карабель, усё глыбей і больш, нават, здаецца, увачавідкі, асядала і танула ў бязмежнае жытняе мора.
«Якая самотна-непрытульная старасць, — падумалася Самцу, — але як не лёгка і як не проста дажыць да гарэхавага ці ядлаўцовага кійка, якім адзінокі чалавек у блакітнай выцвілай кашулі мацае перад сабою затравелую дарогу».
Перад лесам, што паўкругам пачаў абдымаць шашу, аўтобус падняўся яшчэ на адзін грудок і ўжо з яго далечыні Самцу выразна ўбачылася чорная аселая хата з белымі аконнымі ліштвамі. Да яе нават не спяшалі адзін за адным шарыя слупы з пражаю ледзьве прыкметных чатырох правадоў: зверху — электрычныя, знізу — радыёсеткі. Значыць, у чорнай хаце з белымі, нядаўна пафарбованымі ліштвамі ніколі не было ні электрычнай лямпачкі ў чорным патроне пад рассохлаю балькаю, ні каляровай скрынкі рэпрадуктара на палічцы, прыбітай да сцяны між вокнаў.
«А, можа, і добра, зрэшты, — падумалася Самцу, — не чуць у прыглушаным, але не выключаным рэпрадуктары ні даўнейшых паведамленняў пра пасяджэнні палітбюро і высокія надоі малака, ні сённяшняга абрыдла-істэрычнага крыку дэпутатаў, ні шапялявых прафесараў, ні дзяўчатак-каментатараў з трымціва-пісклявым голасам лялькі. Аднак, як жа ж дзіка і непрытульна жыць у спрадвечнай цішыні і гаротнай адзіноце. Дзіўна, але чалавек прывыкае да натужлівага гуду машын, рэзкага і вісклівага скрыпу іхніх тармазоў, жалезна-звінючага грукату электрычкі ў чорным тунэлі метро, да гарачай духаты і цеснаты ў людных аўтобусах, да абыякавых пасажыраў, іхніх затоеных вачэй, што глядзяць міма цябе, да іхніх скрыўленых і сцятых у горкай балючай міне твараў, іхніх цяжка і панура апушчаных насоў. Але з іншага боку, як можна выцерпець, перажыць, перанесці гэтую вар'яцкую мітусню, злосны чалавечы вір і мурашнік?
Самцу на памяць выплыла ўчарашняе, ужо далёкае адсюль метро, калі на станцыі з дзікавата чужою назваю «Пралетарская» рослыя, сыта адутлаватыя хлопцы, адчыніўшы наросхрыст цяжкія шкляныя дзверы, не прытрымалі іх і яны з усяго размаху паляцелі на Самца. Балазе першы і самы моцны ўдар прыйшоўся па дыпламату, а потым — па руцэ. А яна, гэтая джынсавая басата, па-блазенску здзекліва рагатала. І потым яшчэ, не зважаючы на пасажыраў, на іхні злосна касаваты зірк, дзеразавалася і папіхалася ў вагоне.
І Самец учуў такую помслівую нянавісць, перамешаную з крыўдаю і адчаем да няголеных, з доўгімі, перахопленымі гумкаю на патыліцы каўтунаватымі валасамі рослых, адутлаватых дзецюкоў у сінявата-выцвілых, патрэпаных джынсавых касцюмах, да іхняга маладога сытага рогату, што, здаецца, зненавідзеў не толькі сябе, а ўвесь навакольны свет. А потым ужо, адышоўшы і ачахнуўшы ад злосці, дакараў і папікаў самога сябе. Бо гэта было, мусіць, не толькі помслівая злосць і крыўда, а нешта агіднае і брыдка-старэчае, тое, чаго ён, Самец, раней не ведаў і не адчуваў. Адначасна гэта была ўжо крыўда на сваю безабароннасць, бясконцую тугу і адзіноту.
«Няўжо я так незаўважна пастарэў? — Самец нават прыўзняўся на крэсле, няўцямна і неасэнсавана азіраючы пасажыраў і нечакана спыніўшы свой зірк на паўнявай ружовашчокай дзяўчыне з наміткаю цёмнага пушку пад курносым, задзірлівым носам. — А мне ж, як маладому, падабаецца гэтае круглявае дзяўча. Хоць не, тут ужо не маладосць: маладзейшых звычайна прывабліваюць старэйшыя раздабрэлыя кабеты, а пасівелых мужчын спакушаюць найбольш маладыя дзяўчаты ці сыценькія, яшчэ не звялыя маладзіцы».
У Самцовай памяці ўжо з далечыні пазалеташняга года выплыў яго знаёмы, выкладчык інстытута, гісторык, з якім яны ішлі міма студэнцкага інтэрната, узіраючыся на грумадкі борздых, жвава-вясёлых дзяўчат, што апярэджвалі іх, і тады пасівелы, але яшчэ па-маладому пастаўны прафесар з насмешлівым гонарам прызнаўся:
— Паверыш ці не, а я ж яшчэ заглядаюся на дзяўчат. Помніш, у даўнейшай вёсцы такія, як я, сямідзесяцігадовыя дзяды ўжо на печы косці грэлі ці ўлетку сядзелі на прызбе, акрыўшыся кажухам.
І яго, гэтага інтэлігента-паважанага, разумнага дзеда, што заглядаўся на студэнтак, з леташняй восені няма. Паехаў слатою на дачу і, каб запаліць грубку, пайшоў па дровы ў хлеўчык і там ужо ўпаў з бярэмем дроў.
Мусіць, праўда, што нас падцікоўвае і вартуе смерць там, дзе мы яе найменш чакаем. І як трэба быць гатовым да яе штодня, а кожны пражыты божы дзень лічыць за радасць. Асабліва тады, калі табе за пяцьдзесят.
«А, можа, і грэшна, і зарана ў гэткія гады думаць пра тое, што немінуча прыходзіць само? Аднак, і страшна, і вусцішна ад таго, што яно немінуча. Хоць праўду кажуць, хто доўга пакутуе, вінаваты ў гэтым сам, — неяк ужо занадта няпэўна суцяшаў сябе Гэнрык Самец. — Не трэба толькі чужым розумам мераць навакольны свет, найперш варта жыць дзеля самога сябе і сабою ацэньваць перажытае».
На новай, пераключанай хуткасці аўтобус тузануўся і ржава, натужана заскрыгатаў: у салоне нечакана прыцямнела — на галовы і на плечы пасажыраў раптоўна хлынуў і вадаспадна паплыў сінявата-бэзавы цень. Завальваючыся на адзін бок і прыціраючыся да абочыны, аўтобус уехаў у лес. На закругленні, тручыся аб падлесак грабу і гарэшніку, шаша стрымгалоў спадала ў лагчыну.
Смуродзячы сіняватым дымам, што нізка вісеў і не разыходзіўся тут, у лясным зацішку, насустрач аўтобусу паўзлі цяжка наладаваныя грузавікі і між іх абсэсам высоўваліся на абгон настырныя легкавыя машыны.
— Во лезуць, — прагудзеў у Самца над галавою густы мужчынскі голас.
— Шукае галава гуза, — у тон яму адказаў слабейшы і хрыплаваты.
— А ты думаеш, цяперака смерці баяцца? — зноў адазваўся той самы густы голас. — Вунь колькі маладых мужчын вешаюцца, рукі на сябе накладаюць.
— Чаму толькі мужчыны? — запярэчыў слабейшы, хрыплаваты. — Надоечы з пятага этажа дзяўчына выкінулася. Семнаццаты гадок ішоў.
Сцяўшыся, уцягнуўшы голаў у плечы, Самец слухаў страхотлівую гутарку, ад якой па спіне трохі пацягвала шорсткім марозам, і ўспамінаў сваё — тое, што здарылася тыдні тры назад у іхнім чатырнаццаціпавярховым панельным доме, які ён за заўсёдны бруд, пабітыя плафоны, паскручваныя ў калідорных дзвярах ручкі і падпаленыя, абгарэлыя паштовыя скрынкі страшна, нават з неадступнай помстай ненавідзеў.
Ды за што можна было любіць свой дом? За два маленькія, як камора, пакойчыкі ў кватэры з сумешчанай ваннай і туалетам і цэментнай падлогай, накрытай шара-сіняватым, пад колер ліверу, халодным лінолеумам. У дадатак, паверхам вышай, якраз над Самцом, нехта адчыніў майстэрню — рабіў на заказ рамы, якімі цяпер усе пачалі застаўляць лоджыі, — і зранку да вечара, асабліва ў святнія ці нядзельныя дні, не сціхаў грукат дошак, шоргат пілы, стук малатка і звінючы, што ўпіваўся і пракручваў, здаецца, голаў, гук электрадрыля. Наогул, у доме што-небудзь адбывалася: то абкрадалі кватэру, то спрабавалі згвалціць дзяўчынку-падлетка, то білі міліцыянера, падпільнаваўшы на цёмнай лесвіцы і зацягнуўшы яго ў закутак за смеццепровад... А на гэты раз здарылася найгоршае: у той самай кватэры, што была над Самцом, выбіўшы шыбу ў зашклёнай лоджыі, разам са звінючым шклом на асфальт каля жалезнага круга санкалодзежа ўпала суседава жонка. І трэба ж было на гэтую несуцешную бяду, спусціўшыся раненька яшчэ незасмечаным ліфтам, натрапіць яму. Праўда, пад панельным казырком на масіўнай лаўцы, дзе ў вечаровым поцемку дурэла і дзеразавалася гарадская басота, тым асыратавым ранкам ужо сядзелі старэнькія кабеты, што першымі займаюць чаргу ва ўсіх харчовых магазінах. Самец найперш і пачуў іхні сіплаваты роспачны крык.
А потым зірнуў туды, куды паказвала жаўтляваю дрыготкаю рукою адна з гэтых дзвюх, пасінелых ад ляманту кабет, — каля ржава-чыгуннага круга, у лужыне распырсканай цёмнай крыві адзетая ў байкавы чырвона-квяцісты халат плазам ляжала суседава жонка. Халат неяк нядобра падвярнуўся на ёй, паказваючы сінявата-белыя ногі. Лепей, каб ён гэтага не бачыў. Уражліва-нервовы Самец захварэў ажно сам. А пазаўчора, як ужо на новую бяду, каля таго ж іржава-чыгуннага круга, дзе нават цямнела нязмытая кроў, напаткаў вясёла-п'янаватага суседа з прывабна-чарнявай, але збялелай ад выпітай чаркі невысокай маладзіцы, па гадах дык годнай яму ў дочкі. Самец ажно злякнуўся ад дзіва, з гаркатой падумаўшы, што ні бяда, ні гора не асцерагаюць чалавека ад новай нягоды.
У Самца над галавою рэзкім электрычным разрадам трэснуў і зашыпеў дынамік, і з яго, ледзьве не разрываючы барабанныя перапонкі, упала ржава-драцяное трымценне гітары і хрыпаты мужчынскі голас нечакана завыў: «...снег, сне-ег, сне-ег».
Шофер чамусьці ўключыў польскую касету, і Самец, напружваючы слых, разабраў усяго два радкі: «Як добжэ, што пшышла зіма: які сне-ег, які сне-ег!»
Ды што можна было ўчуць ды распазнаць праз трэск, разарваныя гукі, звон, свіст, лязганне жалеза, бульканне вады?
Усе цярпліва моршчыліся, гнеўна падціналі губы, але, тоячы ў сабе злосць, у нейкай суладнасці маўчалі, — ніхто не крыкнуў, нават не папрасіў шофера, каб выключыў або прыглушыў магнітафон.
Тым часам гітара, набіраючы моц, густа і раз'юшана звінела, рэзка тромкала, і цягучы, млява, нібы сп'яна, голас сіпата выў і выў, а рот у спевака, здавалася, так глыбока раззяўляўся, што ў яго можна было кінуць абломак цэглы.
Напоўнены варам злосці, Гэнрык Самец раптоўна схамянуўся, падумаўшы, як блізкі чалавек да помсты, і досыць было нейчага слова, каб яна вадаспаднай лавінай крыку, ляманту і гневу пералілася цераз край. Дзіўна, як благое спакушае чалавека. І хапіла б, пэўна, ціха-нядужага голасу, каб увесь аўтобус закіпеў адчайным гневам і рынуўся на шофера. Але гнеўнага голасу не было, і злосць, паволі спадала, ператвараючыся ў халодна-празрыстыя крышталікі спакою.
Самцова разнерваванасць таксама зацягнулася крохкім лядком раўнавагі, і ён нават не змеціў, як у магнітафоннай прыстаўцы змяніліся, памякчэлі гітарныя гукі і плаўным вадаспадам паплыла празрыстая сінявата-ружовая мелодыя, даверлівы і мякка-чуллівы мужчынскі голас адзінока спяваў жалосную песню, што шчымлівым і замілаваным смуткам атуляла душу, і Самец ужо ляцеў, выпярэджваючы аўтобус і ўздымаючыся ў сваім уяўленні над уладарна разложыстымі дубамі з тоўстымі, пакручастымі, як пітоны, замшэлымі лапамі, над залаціста-цёплымі соснамі, што спадалі на шашу сіва-зялёнымі кучаравымі галінамі, над панурымі і ацяжэлымі смарагдавымі елкамі ў вянках ружаватых, яшчэ няспелых шышак, над усім густым і высокім навалам лесу ў бэзава-сіняватую халодную далечыню, і сэрца занывала ад салодка-балючага смутку, і памяць вяртала Самца ў даўнюю зіму з адлежным сіва-туманным, волкім днём, калі душа неадольна і ўладарна прагла куды-небудзь ехаць ці ісці, але знаходзіла найперш дарогу на радзімую старану. І не паспее яшчэ заднець, а ён ужо, шчасліва-сцішэлы, як зайчаня, сядзіць у сцюдзёным ранішнім аўтобусе, які неўзабаве выплываў з пасівелых ад намаразі, настылых муроў горада на белы абрусовы прастор з рудымі дарогамі каля чорных і, здаецца, забытых і пакрыўджаных усімі вёсак на лагодных, спадзістых узгорках, насустрач адзінокім, пачарнелым ад старасці прыдарожным дрэвам, што заўсёды тояць у сабе загадкавую вечнасць, насустрач унуранай, соннай фурманцы з абсівераным калматым конікам, насустрач шарай бацькавай хаце, абкладзенай ружаватымі алехавымі дрыўмі, што горка і даўка запахнуць, калі пройдзеш паўз іх, да здзіўленага тваім прыездам і зняверанага бацькі з яго незабытаю сарамяжна-кволаю ўсмешкаю і яшчэ больш пачужэлай мачахі.
— А во — госць! — нарэшце ачуціўшыся і асмялеўшы ад нялоўкасці і замешкі, бацька падасць цвердую шурпатую руку.
Цяпер жа ён едзе да іхніх магілак, што таямніча і вусцішна маўчаць, да таго шчытнага частаколу расфарбованых агароджаў, якія наўкруга абступаюць адзінокія нахіленыя хвоі, да тых аселых капцоў пад цяжкімі помнікамі з мармуровай крошкі, між якіх заўсёды стаіць шкляны слоік з кветкамі, — іх ахвярна прыносіць мачашына каляжанка, колішняя пеўчая з царкоўнага хору.
І на гэтай светлай дарозе дадому яго нязменна страчала, як прыветная сівая кабета, прыпасваючы пры шашы карову, дзікая груша, расхінутая цэлым веерам шышкаватых, нібы калючы дрот, доўгіх галін. Зімою яна помнілася васількова-белаю ад шчодрага інею, вясною — светла ці снежна-белаю ад цвету, улетку — смарагдава-зялёнаю з серабрыстым, цьмяна-сухаватым водсветам густога лісця.
Самец сутаргава прыпадняўся, каб убачыць зноў яе, прыветна разложыстую дзічку трохі на водшыбе за старавечнымі панура крывымі дубамі. За дуброваю ўжо, як скінуць вокам, адкрыецца непарушаны залацісты збожжавы прастор з вёскамі, што нібы спачываюць у ім, закалыханыя шэптам жыта, а потым астатні груд з трыножкаю маяка і трыма лабатымі валунамі, папраўдзе падобнымі да наетых крутабокіх валоў і чалавека. Самцу нязменна ўспомніцца свая вясковая легенда, што валоў і чалавека, які выйшаў на вялікдзень араць, Бог ператварыў у каменні. Яны і відаць пад трыножкаю маяка на макаўцы гары: два крутабокія, прадаўгаватыя — гэта валы, а наводдаль выкрышаным абломкам падымаецца трэці, — ён, чалавек.
І як рэзка, парывіста Самец прыўзняўся на праваленым крэсле, так імгненна і асеў: уздоўж шашы на светлай шыракаватай і, здаецца, бясконцай высецы ўпокат ляжалі зваленыя і ўжо ацярэбленыя, там-сям нават парэзаныя на двухметровыя калоды векавечныя і магутныя, як Лаакаоны, шурпата-карэлыя дубы, якімі ён так зайздросна, што яны яшчэ зберагліся, і ганарліва любаваўся. А паміж шарых дубовых калод дзе-нідзе паблісквалі і ільсніліся мядзяна-ружовыя палены гэтак жа ж гвалтоўна і нялітасціва зрэзаных хвояў, заўсёды і ўсюды блізкіх і па-свойску даверлівых сваім мяккім, знаёмым змалку цёпла-рахманым шэптам. І нібы ў жалобным заломе ўздымала зялёныя галіны і балесна схілялася над усёю мёртваю лядаю адзінокая, што цудам уцалела, гонка-танюткая елка.
«А дзе ж яна, дзікая груша, што заўсёды па-моладу цвіла і красавала перад лесам?» — зноў прыўзняўся і дрыготка злякнуўся, быдта падаючы ў ваду, да непрытомнасці ўзрушаны і ашаломлены Самец.
— О-о, як спляжылі — і не знайся! — упапад Гэнрыку Самцу басавіта гукнуў шырокі мужчына ў чырвонай, з белымі клеткамі, байкавай кашулі, што ўчэпіста трымаўся за поручань і вісеў над Самцом. — А па радзіве ўсё трубяць, што берагуць прыроду, ці, як грыцца, экалогію.
Самец нават здумеўся, што немаладому мужчыну з цяжкім адвіслым падбароддзем і дужаю валасатаю рукою знаёма сучасная тэрміналогія.
«А дзе ж яна, груша-дзічка?» — косячы вачмі і ажно ломячы зрок, Самец напружана глядзеў, як за пыльнаю, трымціва-дрыготкаю шыбаю адплывала пустэльная, усланая нежывымі дрэвамі, смутная, быдта магільнік, высека, і намагаўся пазнаць, дзе, пад якімі калодамі ляжыць бязлітасна-жорстка зрэзаная дзікая груша, што, чуйна распасцёршы доўгія галіны, колісь чаравала і прынаджвала яго сваім светлым, нібы жаночым, хараством.
Шыба нарэшце перастала раздражнёна дзынкаць — аўтобус, сцішаючы ход, як недалужны дзед, пачаў хіліцца на абочыну, каб перадыхнуць. Высека скончылася, і да шашэйнай канавы, падкрашанай ліловым чаборам і белым крываўнікам, густою гарачаю лавінаю падышло шапаткое, як устрывожаны мурашнік, хоць тут, у аўтобусе, і не было чуваць, ужо ацяжэлае ад налітых зярнят і запалавелае жыта. Тую мясціну, дзе на заберзі лесу красавалася дзічка, аўтобус мінуў, і Самцу ажно балюча засмактала пад сэрцам, — здавалася, ён мінуў і страціў найдарожшы кавалачак свайго жыцця.
У зраджайна высокім жыце патанула і заблудзілася палявая дарога. З-за васкова-карычневага грудка, узняўшы свае цёмна-зялёныя кроны, нібы падступіўшыся на пальчыкі, некага вызіралі і выцікоўвалі старыя прысады, — там, як помнілася Самцу, была вёска, што называлася па-агароднаму зялёна і наіўна, — Лапушанка.
Аўтобус заскрыпеў і закалыхаўся — цераз абое дзвярэй пярэднія і заднія, на падсыпаны бардзюр, які падпіраў выкрышаны слуп з белым шчытком, саскоквалі расчырванела-млявыя пасажыры.
У жанчыне, што стаяла ўжо на палявой дарозе спіною да аўтобуса і папраўляла на галаве жалобную чорную хустку, Гэнрык Самец зноў угадаў стрыечную сястру Вераніку.
— Куды ж яна?.. Хто ж там памёр? — Самец міжволі пацягнуўся да акна.
І, нібы ўчуўшы яго бязгучны грудны голас, Вераніка ўважліва абярнулася і, змружыўшы вочы, зіркнула сюды, на аўтобус: на міг яе позірк застыў якраз на тым акне, да якога прыхіліўся зніякавелы Самец.
І гарачы вар сораму і вінаватасці абліў усяго, што ён не памкнуўся праціснуцца да дзвярэй, не пагаварыў з сястрою ды нават па-чалавечы не павітаўся, а баязліва і затоена сядзеў, не хочучы выдаваць сябе, не хочучы ведаць яшчэ пра адну смерць.
Вераніка, трымаючы аберуч сціплы павуціністы букецік з дробных, як макрыца, кветак, чакала дачку і ўнучку, што замарудзілі, выходзячы з аўтобуса. Дачка выдавала спакутаванай, сутулена-схуднелай, як зблажэлаю здавалася і танютка цыбатая дзеўчына з мілым, прыгожым тварком, абвітым кольцамі светлых кучаравых валасоў.
«Ці не з Лапушанкі быў родам зяць Веранікі? — пачаў здагадвацца і аціхаць душою Самец. — І, напэўна, сёння нейкая гадавіна яго смерці».
Зачыніўшы складныя ржава-рыпучыя дзверы і чадзячы ў салон бензінавым перагарам, аўтобус канвульсіўна турзануўся: за вокнамі паволі паплыў, закружыўся ружавата-залацісты, прасвечаны сонцам, абшар жыта з першаю, крута загнутаю, нібы марскою, хваляю, што набягала на глеістую дарогу ў закіслых лужынах і на пасажыраў, што спыніліся на ёй у нерашучым роздуме. І там, сярод лёгкіх летніх хустак і касынак, вязаных шапачак-каптурыкаў і кучаравых пышных валасоў нейкім непатрэбным, лішнім горам чарнела цяжкая жалобная хустка Веранікі.
Клейка шапочучы коламі на залітай тлуста-блішчастай смалою вузкай шашы і секучы, як градам, па днішчы пасыпаным дробным гравіем, аўтобус няспешна аддаляўся ад чорствай, у сініх лужынах, палявой дарогі, ад Веранікі, што, угнуўшыся, стомлена і цяжка, уваходзіла ў ружавата-васковае, прасвечанае сонцам жыта, ад спадарожных пасажыраў, што, мільгаючы хусткамі, светлымі валасамі, кепкамі і чупрынамі, спускаліся ў нябачаную лагчыну.
«Вось так і мы аддаляемся адзін ад аднога, несучы кожны ў сабе сваю помсту ці літасць, злосць ці спагаду, разыходзімся спярша на палявой дарозе, потым у ад'ездах, замустве ці жаніцьбе, нарэшце — у труне і ўжо назаўсёды», — Самцовыя думкі, раскалыханыя аўтобусам, то рваліся, то звязваліся ў шнурок нейкай высновы, покуль памяць зноў не высвеціла бацьку і зноў у тую ж астатнюю восень. Ён стаяў з торнікам у руцэ сярод двара, зацярушанага ружаватымі алехавымі стружкамі, пры парозе горбаю ляжалі абструганыя клёпкі.
Бацька, давольны, шчасліва-радасны, як малое дзіця, што знайшло нарэшце цікавую назвыклую забаўку, па-блазенску пахваліўся:
— Сам з сябе навучыўся і ні ў каго не пытаўся. Кадушку вунь зрабіў, балею папраўляю і на сялёдзеўку клёпкі гатую.
Ён прыгнуўся і падняў ружаватае, ачэсанае сякераю паленца: — А на кадушку клёпка ў ніжнім канцы шырэйшая. Шкада, што нямашука дуба. Але ўжо напытаў — куплю дубовую калодку. Даўшы бутэльку, можна расстарацца.
Уражаны бацькавым стараннем, Гэнрык шчыра здзівіўся: нашто чалавеку на схіле гадоў гэтыя кубельцы, балеі, кадушкі і сялёдзеўкі, як даўней называліся малыя бочкі? А сёння, ужо з далечыні часу, разумее: бацька збіраўся жыць.
А праз тыдні тры пасля гэтай сустрэчы з бацькам Гэнрыку прыйшла тэлеграма — якраз у часе яго звароту з таго нязвыклага, першабытнага Нукуса. Не, спачатку быў званок з пошты. У трубцы пачуўся, як здалося, абыякавы, хрыплавата-пракураны мужчынскі голас: «Шукаем вас другі дзень. Тут вам тэлеграма, але ўкінем у паштовую скрынку заўтра, а цяпер толькі прачытаем. Паслухайце: «Умер отец. Приезжайте. Ваш сосед».
Назаўтра Самец дастаў з паштовае скрынкі тэлеграмны бланк з цёмна-блакітнаю палоскаю і трыма чорнымі радкамі адрасу і ўжо знаёмага, прачытанага хрыпатым голасам тэксту, які прабег вачыма ажно двойчы, чуючы, як шчыміць і млее ад гарачыні сэрца.
І ён паехаў, сазваніўшыся са знаёмым інжынерам, у якога быў саржавелы, ужо ледзьве жывы «Масквіч». Перад Баранавічамі на вузкай паваротцы на Мір, недзе перад самым ужо замкам, уехаўшы ў хмару густога ліловага туману і мінаючыся з грузавіком, што асляпіў іх, «Масквіч» выскачыў на вялікае ці не пяцітоннае кола дарожнага катка. Самец, згледзеўшы на абочыне шашы нешта чорнае, нават не паспеў ускрыкнуць «стой!», як інжынер усё ж ускораў выруліць машыну.
Сапраўды, за смерцю нас чакае смерць.
Успомніўшы тую прыгоду, Самец глыбока здрыгануўся: адзін Бог ведае, як ён тады застаўся жывы.
Дома ж нечаканае дарожнае здарэнне перабіла ўсё тое, што пачуў ад суседзяў. Надвячоркам бацьку з бярэмем дроў яшчэ бачылі ў двары. Але як ён апынуўся ажно за пяць кіламетраў ад дому, нават маючы пры сабе сякеру, і чаму памёр каля кладачкі ў вусці, дзе ў рэчку бяжыць крыніца і дзе яго ўжо знайшлі, дзякуй Богу, на другі дзень, ніхто дакладна сказаць не мог.
Псіхіятары кажуць, што прадчуваючы хваробу альбо смерць, старыя людзі не раз сыходзяць з дому. Але чаму ж ён і словам не абмовіўся пра гэта?
Нервова і балюча скрыпнуўшы жалезам,аўтобус нібы прыпыніўся перад глыбокаю спадзістаю лагчынаю і ўжо ціхенька, без нуднага раздражнёнага вуркатання мякка пакаціўся, нібы паплыў, у лагчыну да зялёнага алешніку і прытоенай у яго цяньку крынічна-халоднай рэчачкі. За лагчынаю, на пагорыстым даляглядзе ў пазалоце спела-ружовага жыта, што падыходзіла да залітага нерухомаю, як асенняя вада, смугою далёкага лесу, светлымі плямамі выступалі новыя будынкі забытых і незабытых Самцу вёсак. І туды, да іх, пэўна, па асфальтнай стужцы палявое дарогі марудна бег ледзьве бачны за жытам кароценькі аўтобус.
Самцова сэрца, нібы ён падаў з вышкі, зашчымела даўняю, успомненаю святочнаю радасцю: наўкруга быў сіні прастор, поўны густога, што нібы чулася на вобмацак, сонечнага святла, ласкава-прыязнага неба, цёмна-блакітнага ў зеніце і святлейшага ці зеленавата-бялявага на небасхіле, і адначасна нешта адчужана-незнаёмае, амаль чужое было ва ўсім наваколлі без даўнейшых старых дрэў, што помніліся з падлеткавых гадоў, без жоўта-пясчаных палявых дарог, зарослых круглымі, як царкоўныя купалы, мяккімі ядлаўцамі, без шара-саламяных хутароў з даверліва прытуленымі да іх садкамі. А заміж іх у затопленых бэзаваю смугою далінах серабрыліся, паблісквалі ацынкованаю бляхаю паўкруглыя ангары, якія ўжо нагадвалі тлустых кольчатых вусеняў. Праўда, серабрыстых ён не бачыў, а толькі зялёных з кароткім і пагрозліва загнутым рогам.
Наперадзе зноў жа, як адзінокі стражнік, упарта стаяў вышынны комін з жаўтлява-едкім грыбком дыму над ім. Яго падпіралі дзве вузкія, нападобе гарадскіх маналітаў, кантовыя каробкі, наўкруга якіх у цярплівай цеснаце збіліся крамнёва светлыя цагляныя асабнякі з вострымі ромбамі зыркіх бляшаных дахаў. За імі, нібыта таўставатая кегля на тонкай ножцы, высунулася чырвона-ліловая старая вадакачка, і ўздымаў двухскатны чарапічны дах таксама даўнейшы, яшчэ польскі будынак вакзала, — там была чыгуначная станцыя.
Калісьці, у незабытыя юначыя гады Гэнрык Самец любаваўся гэтым светлым, прываблівым будынкам, што нібы знарок ганарыста ўздымаў свой цьмяна-чырвоны чарапічны дах з мансардай, з белым картушом, у крузе якога стаяла лічба «1935». Заўсёды помнілася і неяк асабліва і таемна хвалявала тое, што аднога разу прыгадаў бацька: «А мы з тваею мацераю спазналіся, як будаваўся вакзал. Яна саўсім маладзенькаю была, лічы — падлетак, падвозіла мулярам рошчыну, а я з кар'ера, з жвіравіска, пясок на тачцы вазіў. Тады спазналіся, а праз два гады пабраліся. Во як было...»
Як жа ж захапляла яго, падлетка, гэтая невялікая, на адзінаццаць пуцей чыгуначная станцыя з цяжкімі адвесамі і ліхтарамі каля стрэлак, з двума жураўлямі водакалонак, з масляна-чорнымі і, здаецца, заўсёды задыханымі, у срэбных скалках вады паравозамі каля іх, з адзінокімі вагонамі пад навесамі складаў і пакгаўзаў. І ўсяго адным, калі не лічыць прыгараднага, недагледжана-разбітага, заміж лямпачкаў са свечкамі ў незашклёных ліхтарах, прыгожым цёмна-сінім кур'ерскім цягніком, што спыняўся тут на хвілін восем, найбольш, каб прапусціць цяжкія грузавыя саставы, якія засыпалі наваколле і станцыю чорным пылам, — з Польшчы цугам ішоў сілезскі вугаль. А туды, у Польшчу, як помніцца Самцу, у доўгіх саставах, што складаліся з цяплушак, уквечаных зялёным бярозавым веццем і польскімі чырвонымі арламі, намалёванымі на лістках паперы, вярталіся спакутаваныя, схуднелыя і ўсе нейкія занэнджаныя польскія сем'і. Але ж у таго-сяго з мужчын над гарбатым носам ганарыста і зухавата сядзела дзюбатая рагатыўка альбо, праўдзівей, канфедэратка — шапка з квадратовым верхам — неадлучны сімвал польскага войска.
У Самцовай памяці ізноў паўстаў худзенька-зблажэлы твар і шарыя, поўныя таямніцы вочы Петрыка Гранкоўскага, а потым учуўся і той даўні гарачы шэпт, калі яны аднойчы падышлі да доўгага чырвона-цаглянага саставу:
— Ты ведаеш, я хаджу тут ужо трэці дзень.
Петрык тады ўважліва зіркнуў гэтымі шарымі задумлівымі вачмі і, паўхвіліны счакаўшы, нарэшце прызнаўся:
— Прашуся, можа ў які-небудзь вагон возьмуць мяне. Ты чуў ці не, а Казік Казакевіч, кажуць, упрасіўся і паехаў. Праўда, там былі свае, што з нашых вёсак.
— А гэтыя недзе ажно з Сібіру варочаюцца. Гэтыя не бяруць. Каб свае.
Няўжо, прадчуваючы сваю блізкую смерць, Петрык Гранкоўскі ўцякаў у невядомы для яго свет? Нібы блізкі зазімак, што гоніць у вырай ацяжэлых, стомленых жураўлёў, Петрыка гнаў чэрствы смутак і неперажытая крыўда. Ён нават таямніча-даверліва прызнаўся Гэнрыку Самцу: «Ты не ведаеш, як мне збрыдзеў дом, гэты бежанец, што прыбягае да маці. Ён жа ж нейкі нехрышчоны, бо гаворыць: «не — я пайшоў, а мая пайшла».
Здзіўлены і ўражаны пачутым, Гэнрык, як ніхто, мусіць, разумеў адзінокага, чуйнага да няпраўды Петрыка і таму іншы раз жорсткага за сваю крыўду да іншых, але пра тое, што сам можа яшчэ больш ненавідзіць сваю хату і мачаху, цярпліва і ўпарта маўчаў.
Але Петрыкава крыўда, як імгненна разлівалася, так імгненна ападала, тачылася, як вада ў пясок. І шэрыя задумліва-патаемныя Петрыкавыя вочы раптам вясёла падміргнулі Гэнрыку:
— Ідзем, убачыш, як адпомшчу гэтаму нехрысцю.
Петрыкава рука, шмыгануўшы ў кішэню, дастала бліскучы сталёвы клапан:
— Гэта з матора ў самалётах. Узрываецца ў вадзе, трэба толькі зрабіць дзірку. А тады пастаўлю каля бежанца вядро з вадою і ціхенька ўкіну гэты клапан. Бо будзе, — і Петрык, зласліва салодзенька зарагатаў, — дух вон і кішкі на ціліфон.
А Гэнрык тады чамусьці не ўважыў на Петрыкаву просьбу. Узрыў і, дарэчы, моцны, ад якога нават дробна задзынгалі шыбы ў вокнах, Гэнрык Самец пачуў ужо тады, калі Петрык Гранкоўскі ўкінуў той клапан не ў вядро з вадою, а ў коўш ад ваганеткі, што стаяў пад вуглом школьнае канцылярыі, поўны збросненай вады. Ружовы, сыценька дагледжаны і, мусіць, занадта палахлівы дырэктар школы, што вёў якраз у іхнім класе ўрок гісторыі, вобмельгам забег у канцылярыю і пазваніў участковаму, насатаму Шчарбаку, што хадзіў заўсёды пад газам, начаставаўшыся ў вядомых местачковых самагоншчыц або адабраўшы самагонку ў тых, хто гандляваў ёю на прывакзальнай таўкучцы. Праўда, у школу Шчарбак не прыйшоў, мусіць, наперад ведаючы, што такія клапаны местачковай распусце сцішком і ўжо не раз перадавалі салдаты лётнае часці.
Гэнрык Самец, аднаўляючы ў памяці даўні пасляваенны час, тую местачковую школу, дзе ён, вясковы хлопец, беларус, які чуў толькі роднае слова і зрэдзь польскае, пішучы першае рускае сачыненне ці мо пераказ апавядання пра мора, якога ён яшчэ не бачыў, з нечувана дзікай і незразумелаю назваю «Вперед смотрящие», зрабіў несусветную колькасць памылак, — цяпер з дзівам жахнуўся, як даўно гэта было — ледзьве не паўвека назад. Ажно не верыцца, што так непрадбачліва і непазнавальна змяніўся і перайначыўся свет. Вырасла і, глядзі, ужо састарэла, маючы ўнукаў, новае пакаленне людзей, для якіх вайна і пасляваенны час здаюцца беззваротным рэхам. Яно ўжо, мусіць, не ўяўляе жывое вайны, не чуе і не перажывае той боль, які перажылі і адпакутавалі яго папярэднікі — дзяды і бацькі. Да яго даўніна вяртаецца пераказанаю ў непраўдзівых і фальшывых кнігах ці паказанаю ў прыгожа-каляровых, выдуманых і смешных да дзікунства кінафільмах, або прыходзіць у падхарошаных байках старых людзей, якія, чым болей жывуць, тым болей выдумляюць, утойваючы тое, што яны кагосьці забівалі, катавалі, дралі скуру і вешалі. Яны ўжо баяцца пахваліцца тым, пра што расказвалі, вярнуўшыся з вайны ці партызанкі.
Для Гэнрыка Самца ўсё даўняе прыходзіць найбольш перад сном. У вечаровых бясконцых успамінах ці ў часе вось гэтакай заўсёднай дарогі дадому. І гэтая дарога не толькі дадому, але дарога да свае памяці. А ў памяці найбольш ажывае даўні, няхай і прыглушаны, але не забыты боль, адпакутаваная крыўда, нараканне ці нават няспраўджаная помста. Помста малога хлопца, падлетка, пакрыўджанага за нішто, які спадзяваўся, што калі вырасце, то абавязкова адпомсціць.
«Можа, усе людзі, як старажытныя іудзеі, вераць у такога Бога, які не ёсць, а які прыдзе, — Самцу прыгадалася недзе прачытанае, але ўжо паўзабытае, таму і не вельмі дакладнае. — Усе чакаюць на ратунак у будучым. Як жа мала чалавек верыць у сённяшні дзень і зусім не зважае, праўдзівей, вельмі мала зважае на пражытае. Але ж яно было і яно ў нечым паўтараецца зноў.»
І Самцу зноў убачыўся, выплыў з цёмнага і глыбокага віру памяці той белы чыгуначны вакзал, які ён, ужо семнаццацігадовы хлопец, падумваючы пра каханне, пра нязвыклую, нетутэйшую дзяўчыну, падобную да якое-небудзь кіназоркі, якую з асаблівай і шчымліва-салодкаю тугою любіў, як любіў чамусьці хмуры, мякка-цёплы асенні дзень, нават з марасістым дожджыкам, можа, таму, што пад гэты дожджык найясней думалася пра будучы неспазнаны свет, да якога так ляцела, так імкнулася яго трапяткая душа. І мо таму яго звабліваў чыгуначны вакзал, дарога, шчымлівае гуканне цягнікоў. Ды ўсе амаль яго равеснікі з нейкай асаблівай урачыстасцю ці замілаванасцю паважалі вакзал — гэты светлы будынак з мансардавым дахам і круглымі вокнамі ў шчыпцах, з адзінаю залай ці, як яе тады называлі, — пачакальняй, з высокімі кафейнага колеру кафельнымі грубкамі, да якіх у зімні холад можна было прытуліцца спіною і, мрэючы ад цяпла, цікаваць, як марудна снуюць стомленыя, здарожаныя пасажыры, як упокат, адзін пры адным пад чырвонай вялікай коўдрай на шашачнай кафельнай падлозе, падаслаўшы лахманы ці зношаную пярыну, спяць цэлай сям'ёю гнаныя нейкім сваім лёсам з месца на месца беспрытульныя, але, здаецца, і бесклапотныя цыганы.
Але самая найвялікшая ўзнёслая і ўжо чаканая радасць была тады, калі на вакзале збіраліся гаманкою, па-мурашынаму неўтаймавана-кіпучаю грамадою маладзенькія, і амаль усе прыгожыя, па гарадскому прыбраныя студэнткі (хлопцаў сярод іх чамусьці не было), што высаджваліся з прыгараднага цягніка, каб ехаць ужо вузкаю калейкаю, тымі чатырма вагончыкамі, у блізкі павятовы гарадок, дзе было, як помніцца, ажно два тэхнікумы і школа медсясцёр. Зачараваны, па-наіўнаму ўражаны Гэнрык, выбраўшы, як здавалася яму, самую прыгажэйшую з іх, постаццю і тварам, затоена цікаваў ужо за ёю адною, дзе яна ні паварочвалася б, куды ні ішла б — вочы яго былі там. А дзяўчаты, быдта чародка цвіркатлівых вераб'ёў, паўшы на спарышнік, нечакана заціхалі, па-сталаму і заклапочана займаючы чаргу каля мурзатага аконца касы, каб закампаставаць ужо білеты на «кукушку».
Праз гадзіну-другую, падхопліваючы свае фанерныя куфэркі, картонныя чамаданы з блішчастымі кантамі ці нават плеценыя карзіны з вісячымі замочкамі, яны зноў гэтакаю ж шчабятліва-гаманкою грумадкаю перабягалі ў зялёныя вагончыкі вузкакалейкі, што стаялі на другі бок вакзала пад старымі соснамі недалёка ад чырвона-ліловай вадакачкі. Яны ад'язджалі, а нечы мілы твар, погляд сарамлівых вачэй, нечая прываблівая постаць, колер залацістых валасоў, што кольцамі віліся па беражку суконнай ці вязанай пуховай хусткі, надоўга заставаўся ў Гэнрыкавых вачах, і які смутак стыў тады ў яго юначай, яшчэ леткай і крохкай, як першы неакрэплы лёд, чуйнай душы. Як яна, гэтая чуйная душа, з матылінаю трапятліваю радасцю ляцела насустрач таямнічаму каханню, дзявочай прыязні і таварыскасці. Самотны, не вельмі падкі на знаёмствы з дзяўчатамі ў тыя юначыя гады, ён нёс аднак у сваёй душы патаемны гонар і, цураючыся цёмнага, панурага і нецікавага вакол сябе местачковага жыцця, як стомлены, але ўпарты падарожнік, неадольна марыў пра неадкрыты яшчэ кантынент свайго жыцця, вядома, нашмат цікавейшы і святлейшы, што абступаў яго.
У свае падлеткавыя і юнацкія гады мы наіўна і аддана верым не ў жыццё, што акружае нас, а ў выдуманы і выснены свет, у свет дабраты, справядлівасці, спагады і свайго чалавечага ўзвышэння. Якім па-райску агністым і залатым выдае той нязведаны, неспазнаны свет, і якое балючае, нават смяртэльнае расчараванне можа прынесці ён, калі мы яго спазнаем.
«Але ж мы ўсё роўна, як Калумбы, плывем да свайго неадкрытага кантынента», — думалася ўсхваляванаму і ўстрывожанаму Самцу ад блізкай сустрэчы з вёскаю і знаёмымі людзьмі, што з кожным разам рабіліся ўсё болей пачужэлымі і аддалёнымі.
Чадны, вуркатлівы аўтобус зрабіў нечаканы паварот, хіснуўшы яго на высокім папярочным сядзенні, што прыходзілася якраз над колам, і за трымціва-звінючымі шыбамі насустрач здзіўленаму Самцу адзін за адным пачалі выплываць светлыя сілікатныя домікі з чорнымі проймамі дзвярэй і вокнаў, з рэбрамі недакрытых крокваў, з штабелямі дошак і пірамідамі цэглы пры іх. І ўжо нібы прыбіты і абязвечаны тым, што бачыў, Гэнрык Самец не мог яшчэ асэнсаваць і даць веры, што на яго прыцішаную, прытуленую да зямлі вёску, ужо счарнелую ад старых гонтавых дахаў, так уладна і нахабна наступала блізкае мястэчка. Высокая сцяна зялёных таполяў, што шчытнаю вартаю абступалі даўнейшы гасцінец, з аднога боку была ўжо зрэзана — там жаўцеў насып свежага пяску, утыканага калочкамі з туга нацягнутымі белаватымі шнуркамі: ад шашы цярэз-паля да чыгуначных ангараў, пакгаўзаў і складоў адлучалася папярочка новай дарогі.
Уражаны і здзіўлены Самец ажно баязліва заплюшчыўся і сцяўся, уявіўшы сабе, як на замшэлыя валуны, на якія ён пастушком узбягаў, каб убачыць яшчэ краёк сонца, што апускалася за далёкі груд, як на чэзлы лясок, дзе пад хвоечкай, прысыпаўшы кастрыцаю і мохам, ён хаваў памятную вінтоўку, крыжам лягла папярочная дарога, ужо навечна заваліўшы пяском і гравіем жывое поле дзяцінства.
А за акном аўтобуса, засланяючы і заступаючы адзін аднога, усё кружыліся светлыя новыя дамы, што, здаецца, самапраўна, нязрушна і ўладна паўсталі на нядаўным вясковым полі, зарослым ужо здзічэлаю травою.
Балюча-нервовая і разам з тым нясцерпна-адчайная крыўда гняла і душыла Гэнрыка Самца — як усё наўкруг змянілася, пачужэла для цябе, або наадварот — пачужэў ты. Але ж калі быў той лясок, што не рос, а толькі марнеў на нішчымнай пясчанай зямлі, тыя рабавата-сівыя, замшэлыя каменні, тая праўдзівая вінтоўка, якою ён да смерці напалохаў Габрыеля Жагалу? Ажно не верыцца — сорак пяць гадоў назад. Не, нават болей, бо толькі пачалася вайна, калі ў яме, дзе капалі гліну, ляжалі пачарнелыя, набрынялыя, як горы, трупы забітых савецкіх байцоў. Яны ляжалі адзін на адным, прыкрытыя іхнімі ж шынялямі, а па шынялях мітусліва гвіжэлі [Гвіжэлі — мітусіліся, паўзалі, кішэлі] чырвоныя жучкі-магільшчыкі і звабліва для падлетка Гэнрыка паблісквалі накрыж кінутыя вінтоўкі.
«Якое, зрэшты, беззваротнае жыццё і як гіне, знікае ўсё, расплываючыся ў бясконцай прасторы часу», — ні то вінаватасць, ні то дакор, ні то страх апаноўвалі Самца: ён ужо бачыў, што светлыя сілікатныя дамы стаяць якраз там, дзе былі ямы са смярдзюча-пачарнелымі, набухлымі трупамі.
«Дык што ж я шукаю ў гэтым жыцці, якое зараўняла даўнейшыя ямы і на чалавечых касцях збудавала новыя дамы? — у гарачай запальнасці думаў Самец. — Няўжо страчанага і забытага самога сябе ў тым далёкім і беззваротным свеце? Свае маладосці, нечага няздзейсненага або няспраўджанага? І ці не дарэмна намагаюся я запыніць непадуладнае мне жыццё? Але, напэўна, каб вярнуў усё забытае і страчанае, якое меў бы расчараванне і крыўду, і якім бы моцным і пакутным здаўся б забыты боль, і як засмылелі б загоеныя раны. Яны ж заўсёды поруч — радасць і мука».
За кантовымі слупкамі ганарыстых дамоў, збудаваных ужо на гарадскі манер — з лоджыямі, мансардамі, тэрасамі — і накрытых рыфленым шыферам, а там-сям нават сінявата-сляпучай ацынкованай бляхай, завірыў шчытны малады лясок, што намагаўся аддзяліць і асцерагчы знябожаную вёску ад неадступнага, па-гаспадарску ўжо ўладнага мястэчка. За густым, неацярэбленым хвойнікам, што нечакана абарваўся глыбокім ровішчам, пацягнулася даўнейшая стайня, пераробленая ўжо на кароўнік, бо перад ім у жардзянай загарадзі збіліся пярэстыя цяляты-пярэзімкі, пабег крыты ток, каля якога туліўся вялікі чырвоны камбайн, мусіць, — «Дон», і ржавела шматрадная сеялка, наводдаль уздымалася цьмяна-серабрыстая вежа з калючым лаўжом чорнага бусловага гнязда, дзе на адной назе стаяў малады чарнадзюбы бусел. Нібы ў агорклым смутку страчаў спешныя рэйсавыя аўтобусы.
Нарэшце, імкліва замільгаўшы па-над зялёнымі прысадзінамі, пабеглі хаты з вострымі трохкутнікамі шчытоў, пафарбованых у сонечна-жоўты, густа-сіні ці блакітны колер, а за імі ўжо, нібы з нерэальнай даўнасці, выплыла саламяная страха ў струпаватай воспе карычневага моху — змалку знаёмае суседскае гумно, з цёмнымі, павыбіванымі ўжо ямамі, у якіх балюча шарэлі спарахнелыя латы.
І нарэшце з-за ўзнёслага, падобнага да канапліны, сохараня [Сохарань — таполя] паказаўся косы чатырохкутнік яшчэ не пацямнелае шыфернае страхі з адным ружаватым лістом — як з глыбокага віру выплыла і патанула зноў, схаваўшыся за чужымі дахамі і прысадамі, бацькава хата.
У ёй Гэнрык Самец па-належнаму і не жыў: дзяцінства прайшло ў цеснаватай, скіданай з няспелае маладнічыны — саракагадовых соснаў — непрытульна цьмянай хатцы з трыма вокнамі, што стаяла абкружаная новым жоўтагаловым зрубам, які бацька дакончыў, накрыўшы гонтавай дошчачкай ужо тады, калі Гэнрык быў у інстытуце, на трэцім, здаецца, курсе. У новай бацькавай хаце, што пахла горка-цягучай смаліною, ён стыкаўся толькі ў часе светлых і гультаяватых студэнцкіх канікулаў, а потым кароткімі — на дзень, на два — выпадковымі наездамі.
Але аднадзённыя прыезды, гэтае лятучае наведванне і гасцяванне, мусіць, патрэбныя і жаданыя былі душы, як кропля расы для прывялага лістка, як вільгаць для перасохлых вуснаў, як сляза запарушанаму воку.
Пасля бацькавай смерці нязмушанае, непрымусовае, аднак неабходнае ачышчэнне душы ці вяртанне яе да гнязда свайго дзяцінства, якое чамусьці заўсёды выслана мяккім перыйкам шчымліва-салодкіх успамінаў, гэтая кароткая дарога дадому, устрывожаная чуйным хваляваннем і шчымлівым болем сэрца, пачала няждана абрывацца, натрапіўшы ўжо на стромы, абрывісты бераг, за якім пачыналася глыбокая пустата і глухая адзінота. Як жа ж смерць іншых ды асабліва блізкіх ці родных табе забірае часціну твае душы!
Пякуча-шчымлівы боль абліваў Самцова сэрца: ён ужо бачыў, як, павялічваючы хуткасць на роўнай асфальтнай шашы, разагнаны аўтобус спехам мінаў прыхаваную кудзеркаватымі садкамі родную вёску, бацькаву хату, што аблушчана-карычневым шчытом зноў вызірнула з-за чужых шарых дахаў, як аддаляўся цёмна-зялёны, гонкі, нібы канапліна, сохарань, — пара была падымацца і, як заўсёды, прасіць шофера, каб на хвіліну спыніўся, але нешта нявыказнае, нешта неспазнана-невядомае дагэтуль, прыгнятала і ціснула Гэнрыка Самца да няроўнага, праваленага сядзення. Яму на памяць набег той даўні, ужо трэці пасля бацькавай смерці год, дажджлівы жнівень, смутны ў нізкіх ацяжэлых хмарах дзень, і яго, Самцова, блуканне наўкруга адзінокай, забытай хаты з пацямнелымі ад часу фіранкамі, з выбітай форткай у перадпечным акне. Весніцы, гародчык ды ўвесь двор паверх пачарнелага плота быў абнесены калючым дротам. Як дагадаўся Гэнрык, гэта зрабіў швагер, сястрын муж, што разам з ёю зрэдку наведваецца сюды, у Янава. Яму, не тутэйшаму чалавеку, усе тут, пэўна, чужое і абыякавае, таму і пазнікалі, — спярша дзікая грушка, што сядзела на замежку, а потым — дужы перад хатаю каштан, пасаджаны калісьці бацькам. Балазе застаўся гэты сохарань, як нешта жывое, што помніць і ведае цябе.
З раптоўнаю крыўдаю і агіднаю злосцю на швагра Самец расчапіў калючы дрот і пералез у двор, дзе да калодзезя праз вялікую здзічэлую і някошаную траву тачылася глыбокая, пратоптаная да чарнаты сцежка з чужога, суседняга двара, — з занядбанага калодзезя суседзі яшчэ чэрпалі ваду. Дарэчы, Самец і ўбачыў за раз'еханым частаколам прыгнутую над градамі старую Палусю, гукнуў ажно два разы, прывітаўшыся з ёю, але яна, ужо, мусіць, глухая, не ўчула яго і, не падняўшы галавы, усё гэтак маўкліва стаяла над прылеглым гурочнікам. Ён махнуў ад крыўды рукою і падышоў да дзвярэй, на якіх вісеў даўнейшы бацькаў замок, вагкі, нібы выкаваны вясковым кавалём. Пляскаты, той самы па-маладому ружовы камень, зарослы навокал спарышнікам (адно каліва па-вужынаму запаўзло на шары, падзёўбаны сякераю парог), нібы прыскам апёк Самцу ногі. Асцярожна, як за што жывое, ён узяўся за жалезную, пакрапаную воспаю ржы халодную клямку і нават націснуў на лапатку язычка, вусцішна стаіўшыся і чакаючы, што зараз адклікнецца бацька тым нямоцным і спакойным голасам: «Хто там?». Але за дзвярыма, абуджаная бразгатам клямкі, зашапацела і апала порсткая цішыня. Толькі з далёкага двара чуйным брэхам заліўся сабака і каля ног у Гэнрыка расцяжна і жалосна замяўкаў нэндзны, умурзаны ў сажу каток. З чыйго ж двара ён заблукаў сюды, пад апусцелую чужую хату? Беспрытульны і галодны, ён таксама шукаў чыейсьці ласкі і спагады.
«Як аднакавыя мы ўсе ў сваёй бядзе і смутку, як шмат нас, самотных і беспрытульных», — здумелы Гэнрык Самец яшчэ пастаяў тады пры глухіх дзвярах на вуглаватым ружовым камені і, чуючы як стыне непрыветна-мярцвяная цішыня хаты, выйшаў з зарослага быльнікам і баркуном запусцелага двара, зноў закруціўшы за сабою ржавы калючы дрот. Невядома толькі дзеля чаго ён быў начэплены гэты, ржава-калючы дрот, ды яшчэ нават паверх плоту? Бо з недагледжанай сіваватай папяроўкі дзеці ўсе роўна атраслі і абабілі недаспелыя яблыкі, пакінуўшы на знявечаным галлі канчары і абломкі палак.
Цяпер Гэнрыку Самцу зноў убачыўся і той калючы дрот, слабка нацягнуты над старым пачарнелым плотам, і глухая, панура прыгорбленая над градамі Палуся, і холад пакрапленай іржою клямкі, і вусцішная шапаткая цішыня за глухімі дзвярыма асірацела-пустое, пачужэлае хаты, і ён неяк бязвольна, сам нават таго не хочучы, яшчэ глыбей уціснуўся ў правеянае мулкае сядзенне.
Перад скрыжаваннем, на якое безуважна высунуўся, нецярпліва паміргваючы падфарнікам, блакітны грузавік з бруднаю ад засохлага гною жалезнай скрыняй, разагнаны гарачы аўтобус нібы прыцішыў свой ход, але вёска ўжо засталася ў Самца за спіною і нешта гнятлівае, што так балюча сціскала трапяткое сэрца, раптоўна апала і адсланіла свет, — Самец ажно глыбока, на ўсе грудзі ўздыхнуў.
Іншы раз мы доўга і ўпарта ідзём да свае мэты, але, убачыўшы яе зблізку, нечакана адступаемся назад. Які ж, зрэшты, зменлівы і бязвольны ў сваіх памкненнях чалавек. Гэнрыку Самцу думалася пра самога сябе. У глыбі душы яшчэ гарэў дакор, што не сышоў каля свайго Янава, якое, нібы здарожаны хадок, стомлена замерла, чакаючы чужое спагады, але забруілася і радасць, што мінуў яго, адначасна мінуўшы свой боль і жальбу, бо цяпер шкада не столькі вёску, што немінуча зводзіцца і памірае, прыціснутая і растоптаная непрытульна-халоднымі блочнымі дамамі з адчужанымі і непрыязнымі ў іх людзьмі, а найперш самога сябе, што адыходзіш менавіта ты сам. І з кожным разам гэтае прыкрае, млоснае адчуванне большае, робіцца невылечным, прыносячы востры і нясцерпны боль.
Жыццё сваё мы намагаемся кожны раз пачаць спачатку, гэтым самым прычыняючы сабе найвялікшую шкоду, бо скарачаем тое, што маем, якое ў нас ёсць.
Даезджаны, няшчадна дабіты на выбоістых вясковых гасцінцах, на даўнейшых брукаваных, але не рамантаваных шошах светлы аўтобус з двума блакітнымі пасачкамі ніжай незаштораных вокнаў, трохі пакалыхваючыся, з тым знаёмым іржава-ўедлівым скрыгатам жалеза, звінючым паляпваннем адарванай бляхі, з дробным, балюча-крохкім дзынканнем шкла нёс нервова-чуйнага Гэнрыка Самца да першых местачковых хатаў, што паўсталі на даўнейшай заваленай цэглаю яме, якая асталася ад спаленага партызанамі ў вайну тартака, тых чорных катлоў ад знявечанае паравое машыны, пакарэжаных і пакрыўленых рэек.
І Самцова памяць высвеціла далёкі дзень вайны, калі яны, падлеткі, прыкацілі ў вёску жалезныя, нападобе вагонных, толькі нашмат меншыя колы ад ваганетак, на якіх у пілараму падаваліся тоўстыя неакораныя дзеравіны. Убачылася знямоглая ад старасці суседская хата, пад сточаную шашалем і жоўтую ад парахні падрубу якое яны, падлеткі, падкацілі нізкія ваганетачныя колы. Убачыліся і абедзве трухлявыя сцяны, наскрозь прабітыя снарадам, якраз у тую ж ноч, калі партызаны падпалілі тартак. Нямецкая ахова і рускія палонныя, што разам з ёю вартавалі чыгуначны мост, перапуджаныя і ўспалошаныя пажарам тартака, пачалі абстрэльваць тутэйшыя ровішчы і пералескі, а найперш блізкае ад мястэчка і ні ў чым не вінаватае Янава. І не толькі з кулямётаў, а нават з лёгкае гарматы. Тады ж кароценькі снарад упаў у іхнім, самцовых, хляве, забіўшы котную авечку, але балазе не ўзарваўся, другі ж — адразу прашыў абедзве сцяны трухлявае суседскае хаты, у якой паміраў зжоўклы, спакутаваны ад раку ўдавец Янка Гнаінскі, пакідаючы без догляду чацвёра хлопцаў: сярэдняму з іх, як і Гэнрыку Самцу, было восем.
Ён яшчэ пажурыў іх, неразважных дзяцей, за гэтыя, прыкочаныя ў вёску ваганетачныя колы, а потым загадаў старэйшаму сыну хоць анучамі заткнуць прабітыя снарадам дзіркі і нарэшце, ужо з горкім смехам пераказаў, як з гадзіну назад, калі ён застаўся сам-насам у хаце, да яго прыходзіў чорт. Толькі не з рогамі і хвастом, а перарабіўшыся ў сытага шэрага пацука. Янка ўбачыў яго якраз на спарахнелым вушаку, калі ён зашавяліўся, звесіў ажно на дзверы ружовы хвішчаваты хвост. Ён і не ўцякаў, покуль Янка не заварушыўся на рыпучым у падцёках ад вару, якім ашпарвалі смярдзючых клапоў, драўляным ложку.
Сыты, доўгі, нібы панчоха, пацук як раптоўна і незаўважна з'явіўся на вушаку, так незаўважна і імгненна знік.
І перапалоханы Янка Гнаінскі сваім ледзьве жывым голасам пачаў цвердзіць і бажыцца, што на вушаку сядзеў не пацук, а — чорт, бо ўміг вока знік, адно дыхнуў над ложкам халодным скразняком.
— Кажу, гэта не бац, нячыстая сіла была! — задыхаючыся ад болю, Янка сіліўся падняцца на ложку і нямогла ападаў. — Чорт гэта быў, па мяне прыходзіў.
Уразліваму Гэнрыку, можа, і не запомнілася б гэтая нагода з пацуком, каб не той страшны сон, што прысніўся яму адразу ж у першую ноч: у Гэнрыка не толькі адымаліся ногі і гінуў, прападаў голас, калі ён нема енчыў, уцякаючы ад нячыстае сілы, што кружыла па хаце, перарабляючыся то ў пацука, што бег па сцяне, то ў віхор з ружаватым пацучыным хвастом, што вірыў каля самага вуха. І раптоўна, апярэдзіўшы ўжо ледзьве жывога, бяспамятнага Гэнрыка, віхурны клубок шугануў у паз між дзеравін і, мільгануўшы гэтым ружовым хвастом, згінуў у сцяне.
Змучаны ад свайго безгалосага крыку, Гэнрык прахапіўся ўвесь абліты гарачым потам, што тут жа астыў, ператварыўшыся ў халодную ліпучую расу. У тую ноч чуйны, перапалоханы Гэнрык заснуць не мог: заплюшчыць вочы і зноў бачыць, як па сцяне бяжыць доўгі і шэры, нібы суконная панчоха, страшны пацук.
А назаўтра зранку, як помніцца ўжо Гэнрыку, пад лёгкі перагоністы дожджык і рахманае пагрукванне перуна ён прыбег пад хату да Гнаінскіх, каб расказаць свайму равесніку Вацю пра нечувана страшны сон. Ён доўга стаяў за цэдам дажджу, што сплываў з капяжа, покуль з хаты выйшаў з ледзьве прыкметнаю навалакаю слёз на вачах Ваця Гнаінскі і, здаецца, спакойна і безуважна-абыякава, хібы толькі дрыгатлівым голасам сказаў: «Тата памірае.»
Гэтак і запомнілася Гэнрыку Самцу на ўсё жыццё — свой дзіўна-страшны сон і чужы каротка-грудны, балючы ўздых: «Тата памірае.»
Астатні раз Вацю Гнаінскага ён бачыў на пахаванні ці, праўдзівей, — на саракавінах па сваім бацьку. Ён тады, добра захмялелы, у лёгкай паркалевай кашульцы ў цёмна-сінюю палоску, стаяў каля Самца і, сіратліва апусціўшы голаву, з тою даўняю дрыготкаю ў голасе пытаў:
— А помніш, Гэнрык, як я страдаў? — у Гнаінскіх тады ўслед за бацькам памерла, захварэўшы на водру, адразу двое хлопцаў. — Ці ты забыўся?
— Чаму ж, Вацлаў? Помню-помню, — як мага мякка і спагадліва сказаў Гэнрык, успамінаючы і свой страшны сон, і дажджлівы ранак з глухаватым перуном, і той цяжкі Вацяў уздых: «Тата памірае».
— Гэта ж я зрабіў вунь той доўгі ўслон, што стаіць у вашай хаці, — шмаргануўшы носам, нечакана пахваліўся ён. — Альбо на вяселля, альбо на хаўтуры — усе пазычаюць. Некаму ж трэба было зрабіць і такі ўслон. Ці не праўда, кажу? І твой швагра пазычыў во.
Доўгі, на шэсць ножак, услон спатрэбіўся і самому гаспадару, калі праз гады тры ў баразне на полі, ідучы за плугам (садзілі якраз бульбу), упаў хворы на сэрца Ваця Гнаінскі — якраз жа ў той дзень патрапіў прыехаць у Янава і Гэнрык Самец, і нават бачыў, як мужчыны, паклаўшы ў радзюжку, ужо нежывога, яго няслі дадому.
«Як жа мы, аднак, жывём мінулым, — думалася Самцу. — І імкнемся да будучага, падлічваючы ці ўспамінаючы найперш тых, хто адышоў. Не дзіва, што мы, жывыя, помнім найбольш пра нябожчыкаў, чым пра жывых. Нават кніжкі з цікавейшаю ахвотаю пачынаем чытаць тады, калі ўчуем пра смерць аўтара. А можа, павага да мёртвых ідзе ад таго, што нябожчыкі бясшкодныя і нікому не замінаюць? Як усё ж мы цэнім і паважаем маўклівую пакорнасць іншых, не хочучы быць пакорнымі самыя».
За зялёнымі фантанамі маладых імклівых таполяў, што шарэнгаю абступалі шарую стужку новай вуліцы, адкрывалася мястэчка, — невядомыя ўжо Самцу ружова-цагляныя трохпавярховыя карпусы недабудованай школы ці бальніцы, а за ёю, закрываючы свет, шарэлі дзве маналітныя каробкі і ўзвышаўся той самы, што бачыўся з далечыні, выносны бетонны комін, упрыгожаны двума бела-чырвонымі кольцамі. З-за яго вызіралі закурэлыя ад цэментнага пылу, тоўсценькія і пераціснутыя ў поясе, як флаконы, нізкія загрузчыкі. І ўвесь краявід ад зялёных прысадаў, з якіх вострымі чубкамі выступалі шыферныя дахі, да шарых маналітаў, — усё было ўвабрана пад велічны купал чыстага і крохкага, нібы крышталь, неба і заліта прамяніста-сляпучым сонцам.
І Гэнрыку Самцу чамусьці прыгадаўся светла-блакітны Арал і велічны і незабыўны палёт над ім — палёт між двума нябёсамі: унізе — густа-блакітным ад салёнае вады, у вышыні — светла-сіняватым і трохі бялёсым ад разрэджанага паветра. Якая ж, зрэшты, нязрушная праўда ў тым, што ўсё спазнаецца ў параўнанні, бо для Самца было неспадзяванасцю, што на свеце маецца нешта яшчэ прыгажэйшае за колер неба, як для прыкладу, салёная вада ў тым жа ж Аральскім возеры, якое з кожным годам катастрафічна высыхае, пакідаючы на сваім беразе, на пясчаных плёсах баржы і лодкі. Але якою ж уражліваю і памятнаю была гэтая камандзіроўка з еўрапейскага Мінска ў азіяцкі Нукус — нізкі і, здаецца, ад саманных домікаў плоскі гарадок, завешаны бела-жаўтлявым непраглядным пылам, у якім меншае і меркне сонца, з асаблівым, па-азіяцку бруднаватым рынкам, дзве на тратуарах гарою ляжаць сырыя вярблюжыя шкуры, дзе рыкаюць не выпражаныя з двухколкаў сіва-цёмныя вушатыя ішакі, нацэджваючы пад сябе бурыя лужыны, якія сцякаюць пад паласатыя кавуны, што прадаюцца з гэтага ж самага тратуара, як і тытунь тоўчаны з каноплямі, — поўнымі шклянкамі і найбольш дзецям. І многія жуюць яго, цэдзячы ў куточках рота зеленаватую сліну.
Аднак, якою светлаю была дарога туды і якім чорным было вяртанне назад, дадому, у родную старану, дзе памёр ужо бацька. І той непаўторна-прыгожы свет, той палёт між двух бясконцых і ўрачыста-велічных блакітных колераў насуплена прымерк і счах, як высокі дзень у часе зацьмення. Хоць даўні жнівень,калі хавалі бацьку, быў пякуча-зыркі, акроплены кароткаю навальніцаю і абуджаны нязлосным перуном, што адазваўся тады, калі з хаты выносілі труну. І што таксама засталося ў памяці: упоруч з бацькавай труною спадзістаю сцежкаю на абочыне шашы, а то проста закурэла-бруднаю канаваю ішла хворая на голаву іхняя Янаўская Сабіна, што знарок ці незнарок спаліла сваю хату і жыла цяпер, туляючыся ў пад'ездах і падвалах новых панельна-блочных местачковых дамоў. З усіх Янаўскіх суседзяў у яе, напэўна, найбольшая была павага да бацькі, і, мусіць, за тое, што пасля мачашынае смерці ён аддаў ёй кольвек-што з жаночых кофтаў, спадніц і хустак.
Аўтобус, наскочыўшы яшчэ на даўнейшы незаасфальтаваны брук, нечакана заракатаў коламі і казытліва задрыжаў увесь, абуджаючы ад цягучых мысляў Самца, які павярнуўся зноў да акна. Лёгкі скразняк шархоткім холадам прабег па спіне: на месцы белага дома з пажарнаю вежаю святлеў жаўтаваты, як парахня, друз. І там, зморана прыгнуўшыся, капашылася сутулая немаладая кабета.
«Няўжо яна, Сабіна?» — прыпадняўся і чуйна выцягнуў шыю ўражаны Самец, але жанчыну не пазнаў.
Борзды, дрогкі аўтобус, што ракатаў на няроўных глыжаватых каменнях, абмінуў маруднага мужчыну, які, азіраючыся і паварочваючы назад ружова-гарбаты нос, з краю накатанага блішчастага бруку вёў пацямнелы, даезджаны веласіпед. У сухашчавай з растапыранымі локцямі постаці яго ўгадвалася таксама штосьці знаёмае, але хто ж гэта быў, успомніць Самец не мог.
«Як паводка часу адносіць нас усё далей і далей ад роднае зямлі, ад тых людзей, якіх ты ведаў, запаўняючы гэты знаёмы змалку свет і новымі будынкамі, новымі дрэвамі і новымі пакаленнямі людзей, — з жалем і шкадаваннем да самога сябе думалася ўжо Гэнрыку Самцу. — Але ж у новым жыцці, у новым пакаленні, як неадпаведнасць яму, застаецца пакутлівая зайздрасць, нязводная помста, спрадвечная няроўнасць і чалавечая адзінота. І покуль ёсць на свеце чалавек, датуль, мусіць, жыцьме ў ім поруч з дабратою і прыязню лютая злосць і нянавісць, датуль ён будзе ўзводзіць і руйнаваць ім жа ж збудаванае».
Падплываючы да доўгага цугу брудных грузавікоў і чырвона-зялёна-светлых кароткіх самаходзікаў, што паморгвалі рубінавымі агеньчыкамі стоп-сігналаў, аўтобус неўпрыкмет спыніўся — наперадзе быў чыгуначны пераезд: на апушчаным паласатым шлагбаўме пульсавала вялікае чырвонае вока светафора. Дзве немаладыя кабеты, ківаючыся ад цяжару сумак у руках перад блізкім дызелем, трушком перабеглі пераезд і бяззуба смяяліся, азіраючыся на паўнатварага шофера, што, высунуўшыся з кабіны грузавіка, трос мурзатым кулаком. І калі яны падышлі бліжай, Самец зніякавеў, пазнаючы ў ніжэйшай з іх, у той, што была ў чырвонай хустцы, з якой шкляною павучынкай пабліскваў люракс, суседку Матруну — гэта ж яна ў астатні яго прыезд у Янава расказвала яму і ўжо з новымі падрабязнасцямі пра бацькаву смерць.
Ён тады, выйшаўшы на вуліцу з пачужэлага, зарослага ажно па калені дзікаю травою роднага двара і з млосным заміраннем у сэрцы пазіраючы на бацькаву хату, абнесеную паверх плоту калючым дротам, адчуў у душы такі сцюдзёны і мярцвяны смутак, якога дагэтуль яшчэ ніколі не адчуваў. І ачуціў яго, вярнуўшы да жыцця, нерытмічны, збоісты і глухаваты стук цапа. Самец павярнуўся на гэты блізкі стукат і за рэдкім мігатлівым плотам каля летняе дашчанае кухні, якія звыкла робяць у цяперашніх вёсках, убачыў лёгкую жаўтаватую хустку і размашысты ўзлёт гладкага біча.
Матруна ж яшчэ раней, мусіць, прыцікаваўшы яго, палажыла цэп, падвязала раз'еханую хустку, уладна падышла да плота, рассунула частаколіны і аблакацілася на шарую, аблушчаную ад кары жэрдку. Што яна ўмее прымахляваць, Гэнрык ведаў здаўна, але не паверыць у тое, што яна расказвала цяпер, не мог:
— Помню, па воду ішла. Няўзнак зірнула на ваш надворак, адно ж ён з бярэмям дроў стаіць, твой бацька. Я павіталася, а ён мне ў адказ: «Здрастуй і прашчай, Матруначка!». Так і сказаў. А на другі ці трэці дзень яго знайшлі ў лазе каля рэчкі, блізенька ўжо ад Садкава. Ці не туды ён ішоў? Каханка ж у яго тамака была — Вольга Бязменава, што рабіла з ім разам на базе. Праз яе ён нават пабіўся з Габрыэлем. Як жа ж яго? Дай Бог, памяць — Жагалам. Грэх ужо і казаць, але ж і смехаты было, на іх, старых, гледзячы.
І не здымаючы падбародка са сваіх, аблакочаных на жэрдку загарэлых рук, загаварыла яшчэ пра адно:
— За два гады, лічы, паўвёскі смерць выкаціла. Вуньдзека на наш канец тры бабы асталося. Ужо змовіўшыся, зранку пагрукваем адна адной у дзверы, ці жывыя асталіся, ці не памерла каторая?
Маючы больш як за семдзесят, Матруна выглядала здароўчаю і нават са смехам пахвалілася тады, калі Гэнрык дзеля прыліку абмовіўся пра яе здароў'е:
— Ат нічога, кавалеры яшчэ сватаюцца.
Было трохі сорамна і ніякавата за пахвальбу сталай кабеты пра кавалераў ды сватанне. А цяпер па-іншаму разумеўся той жарт і кароткім святлом маланкі нават успыхвала радасць, што ёсць нехта жывы, і ён, як рэліктавая сасна, убірае ў сябе імклівы час, што ёсць сведка тваіх далёкіх гадоў. Значыць, ты не адзін у гэтым пачужэлым і непрытульным свеце.
«А той, хто доўга пражыў, — думалася Самцу, — хто стаяў, нібы, на стромым беразе, бачачы, як глыбока ўнізе няспыннаю ракою праплыло жыццё, той, мусіць, болей шануе яго і інакш цэніць».
Прагрукацеўшы спярша на блізкі мост, потым назад, на станцыю, дызель з чатырма вагонамі — прытуліўшыся да задняга, на падножцы вісеў счэпшчык у аранжавай камізэльцы, — напаследак аслабаніў пераезд. Згас трывожны светафор, падняўся паласаты шлагбаўм і паволі скрануўся з месца доўгі цуг машын. З задняга грузавіка, з перапоўненай скрыні пацякло шара-зеленаватае зерне, пакідаючы на ружавата-блішчастым бруку балючы раўчучок.
За пераездам у развілцы ўжо заасфальтаванай шашы лёгка і ўзнёсла, як маладая гонкая сасна, падняўся, прыязна распасцёршы крыжавіны, ясна-жоўты, яшчэ не пафарбованы крыж. А Самцова памяць вярнула той, даўнейшы, карычневы, акружаны штакетавым плоцікам, што стаяў якраз тут у гады вайны: за крыжам, у жвіровішчы, якое ўжо зарасло і зараўнялася, разам з палоннымі байцамі і местачковымі яўрэямі сядзеў незнарок схоплены на вуліцы Самцоў бацька. Яго, чорнага і насатага, нямецкія салдаты палічылі, мусіць, за яўрэя.
Абышоўшы валасныя і павятовыя ўправы і нарэшце дабіўшыся да гэбітскамісара, толькі праз два месяцы, і ўжо з Баранавіцкага лагера, бацьку дадому выпатрабавала блізка перад сваёю смерцю Гэнрыкава маці. Бацька вярнуўся як з таго свету, — худы, нэндзны і хворы на жаўтачку, але са жменяю махоркі ў кішэні — ён пачаў курыць, каб ужо не расставацца з курывам да астатніх сваіх дзён.
У звязку з бацькавым прыходам дадому шнурок Гэнрыкавых успамінаў вышморгвае яшчэ дзве памятныя і страшныя нагоды. Першая з іх тая, калі ў вёску разам з Габрыэлем Жагалам, што быў тады загадчыкам склада ці наглядчыкам на чыгуначнай станцыі, прыйшлі двое рослых маладых немцаў у чорнай форме чыгуначнай аховы. Невядома толькі, ці яны самыя агледзеліся, ці ўжо ўдаў Жагала, што Гэнрыкаў бацька, яшчэ не акрыялы пасля лагера, адчуўшы недамаганне і млявасць, самапростам, пэўна, не сказаўшы нікому, пайшоў дахаты з той рампы, дзе янаўскія мужчыны, сагнаныя немцамі, грузілі ў вагоны скрыні з меднымі апілкамі, снарадныя гільзы і знятыя з тутэйшых цэркваў і касцёлаў вялікія шматпудовыя званы.
Бацька толькі спаласнуў твар, скінуўшы злінялую кашулю і стоячы пры калодзезі ў белай палатнянай сарочцы, як на дарозе, што адлучалася з шашы і пераходзіла ў вясковую вуліцу, каля пахіленага старога крыжа паказаліся двое немцаў у чорнай форме. Ідучы трохі зводдаль і, нібы прыспешваючы, іх вёў Габрыель Жагала.
— Чаго ж гэта немцы ідуць? — прыжмурылася маці, бо, як помніцца Гэнрыку, яна была нізкая на вочы.
— Ці не па мяне? — бацька, схапіўшы ў мацеры з рук срабрысты кужэльны ручнік і выціраючы на бягу шыю, вобмельгам шмыгануў у сені.
— Няхай выходзіць, лепш будзе. Мы ж бачылі — схаваўся ў хату, — спыніўшыся пры калодзезі ў ружавата-зялёным кучаравым спарышніку, сказаў Габрыель Жагала.
Немцы, падымаючы высокія ганарыстыя фуражкі, падазрона маўчалі. Адзін толькі раз за разам коса цікаваў на няшчыльна прычыненыя сені.
Пакліканы мацераю, бацька і выйшаў адтуль у расхрыстанай белай сарочцы і трохі, як сам не свой, гатовы да страшнага.
— Шамец? — бялявы немец гэтым самым лупаватым вокам зіркнуў на Жагалу і аддаў яму скураныя чорныя пальчаткі, борзда зняўшы іх з рук.
— Ага, Самец, — пацвердзіў Жагала і пастараніўся, даючы дарогу немцу, што напорыста ступіў да чутка-насцярожанага і збялелага бацькі.
Гэнрык з жахам убачыў, як вялікая закасаная рука, на якой паблісквалі залацістыя валасінкі, злосна схапіла бацьку загрудкі і, згробшы кашулю, падцягнула яго да сябе.
Першы ўдар, нават сцятым кулаком і нават з хрустам прыйшоўся ў нос — і ў бацькі на губе, быдта спелымі чырвона-цёмнымі брусніцамі, высачылася і заліла сарочку страхатлівая кроў.
— Габрыелька, за што ж яго гэтак? — палахліва ўскінула ўгору рукі перапуджаная маці. — Хворы ж ён пасля лагера.
— Сам вінаваты — з работы ўцёк, — адступіў ад маці і павярнуўся спіною Габрыель Жагала.
— Кажу ж — нямоглы яшчэ ён! — маці падбегла да немца і спляла яго закасаныя да локцяў, касматыя рукі.
Цяпер жа Гэнрык убачыў, як другі немец, трохі ніжэйшы за бялявага, але дзябёльшы ў плячах, чорны і вуграваты, і саўсім не падобны да немца, падышоў да маці і з усяе моцы турзануў яе і кінуў плячмі на густы кучаравы спарышнік.
— Сынок, ратуй, дальбог заб'юць бацьку! — тонкім, ужо бездапаможным голасам закрычала маці, устаючы на каленкі.
Перапалоханы Гэнрык, чуючы як у самога трымцяць і млеюць ногі, асцярожна падступіўся да чорных немцаў у ганарыстых фуражках і шчытных высокіх ботах, што, трымаючы загрудкі, ужо абое білі бацьку, кідаючы яму ў твар цяжкія, упырсканыя ў кроў кулакі.
Але калі акрываўлены бацька нечакана выслізнуў з іхніх рук, чорны, вуграваты немец, расшпіліўшы чорную кабуру, выцягнуў з яе гэтакі ж чорны пісталет.
— Аво-ой, а Божачка! — падняўшы рукі, зноў загаласіла маці. «І праўда, застрэляць», — зніякавелы Гэнрык моцна і балюча заплюшчыў вочы.
— Дзіцятка, не давай!
Аднак нечувана-гарачы страх, што вось перад ім, перад Гэнрыкам, зараз упадзе застрэлены бацька, штырхануў яго і ў міг вока панёс за вугол хаты.
Прытуліўшыся шчакою да цёплае шурпатае дзеравіны, Гэнрык з адчайна-балючым заміраннем сэрца чакаў кароценькага стрэлу, але яго, здаецца, не было.
Высунуўшы адно вока, Гэнрык асцярожна зіркнуў з-за шурпатага, патрэсканага вугла і зноў апаў душою: чорны вуграваты немец усё гэтаксама трос перад акрываўленым расхрыстаным бацькам цёмна-сіняватым кароценькім пісталетам, а Габрыель Жагала адпіхаў праставалосую, з аб'еханаю на плечы хусткаю бяспамятную маці. Бялявы рослы немец ужо адмываўся пры калодзезі, льючы сабе на рукі з поўнага вядра.
«Мусіць, застрэляць», — Гэнрык зноў прыціснуўся да шурпатае цёплае дзеравіны і, зноў напружваючы слых і заміраючы сэрцам, чакаў кароткага стрэлу, але за хатаю чуўся толькі ўспалошаны і адчайны матчын енк. Але раптоўна і падазрона аціх і ён.
«Няўжо застрэлілі?» — перапалоханаму Гэнрыку чамусьці ўбачылася, як на калматым спарышніку, распластаўшы рукі, ляжыць забіты бацька, як ляжаў на сцежцы пры шашы застрэлены баец, на якога ён, Гэнрык, спяшаючыся да рассыпаных залацістых узрывальнікаў, ледзьве не наступіў.
Задыхаючыся ад страху, Гэнрык уміг перабег гародчык з прывялым ад гарачыні лічаннем і парасонамі жоўтай, нібы ўкроп, але смярдзючай, як зялёныя блышчыцы на жытнім коласе, высокай каляндры і апынуўся на другі бок хаты. Зноў, сцінаючыся ад страху, вызірнуў на надворак. Узмахваючы перад сабою рукамі і заломваючы іх, як па нябожчыку, галасіла маці, раскалмачаная, з аб'еханаю хусткаю.
— Застрэлілі? — ледзьве выгаварыў Гэнрык і цяжкімі, што не адымаліся ад зямлі, нагамі ступіў да яе.
— Не, сынок. Вунь павялі, арыштаваўшы, — маці кіўнула растрапанаю галавою на пясчаную дарогу, што ўзбягала на шашу, і ледзьве жывым, ледзьве чутным голасам папрасіла: — Збегай, сынок, у хату, вынесі бацькаву марынатку, а то ж скалее ў аднусенкай сарочцы.
Бацьку ён дагнаў ужо за крыжам, перад самаю шашою: яго трохі худаватая знябожана-прыгорбленая постаць у палатнянай кашулі бялела між двух чорных немцаў, што ішлі трохі ззаду, шырока ступаючы высокімі шчытнымі ботамі. Клышаногі Жагала, нібы спутаны, спешна соўгаў босымі нагамі з пляскатымі ступнямі і ледзьве паспяваў за імі.
— Тата, вазьмі, акрыйся.
На Гэнрыкаў голас бацька недаўменна павярнуўся, паказаўшы свой распухлы, быдта пакусаны восамі ці шэршнямі, чужы і пабрыдчэлы твар, і, ужо маўкліва зірнуўшы на немцаў, узяў шорсткую суконную куртку на чырвонай радзюжнай падшыўцы.
Гэнрыку Самцу ўжо і не помніцца, ці звяла вокам у тую ноч знерваваная і збедаваная маці, але раненька, прачнуўшыся ад скрыпу дзвярэй, ён учуў яе здзіўлены і моцны ад радасці голас:
— А во-ой, матка святая, адпусцілі цябе!
— Ціха! — зіркнуўшы на ложак, дзе спаў Гэнрык, бацька ўважліва падняў палец. — Уцёк я.
— Як? Якім жа-ж спосабам? — зноў здзіўлена запытала маці.
— Пасадзілі ў дашчатую прыбудоўку, а я адарваў дошкі і во. — Бацька, не здымаючы сівай суконнай курткі, усё гэтаксама стаяў у парозе.
— Садзіся ж снедаць, — маці павярнулася да печы.
— Тут не да жыру, як кажуць, быць бы жыву. Дай хлеба ды скварку ў руку ды пабягу, покуль не засталі.
— Куды ж ты, Юлісь?
— Да дзядзькі Каруся ў Нагорнікі. і ты з хлопцам услед ідзі.
— А скаціна?
— Папрасі, няхай Матруна прыгледзіць.
— Што ты, Юлісь, як жа ж я кіну хату?
— Слухай, што кажу, бо павалакуць і цябе.
І Гэнрыку Самцу помніцца ўжо другая, але не менш уражлівая і страшная нагода. Маці ўсё ж паслухалася бацьку і, звязаўшы ў чыстую хустку з большага ўсё сваё лепшае ды святняе і ўзяўшы за руку яго, Гэнрыка, у тую ж раніцу пайшла ў Нагорнікі. З вайны Гэнрык Самец і не быў у далёкай глухаватай вёсачцы, што апоўзлымі шара-саламянымі будынкамі спускалася з грудка да вузкае, ледзьве жывое рэчачкі, як болей і не гасцяваў у адзінай сярод іх бела-жаўтлявай атынкованай хатцы, дзе яны ўсе трое спалі на мулкім гліняным току, разаслаўшы пад бок тоўсты куль слізкай шапаткой саломы.
Тады ж, у першую начлежную ноч у атынкованую нізкую хату да дзядзькі Каруся, свецячы слепаватым жоўтым вокам кішэннага ліхтарыка, увайшлі двое, як мог Гэнрык разабраць, напалавіну ў вайсковым, напалавіну ў цывільным убранні. Не, спярша яны пад'ехалі, зарыпеўшы і заляскаўшы возам на вуліцы і затупаўшы конна на надворку.
З'явіліся яны ранавата, яшчэ як след і не прыцямнела. Дзядзькава жонка, цётка Карусіха — імя яе Самец ужо і не прыгадае — каб, мусіць, лішне не высмальваць газу, якой у вайну было не дакупіцца, як і солі, толькі дзьмухнула на газоўку, што стаяла на мурку коміна і пакалыхвала залаціста-курным касніком полымя, як да акна, спаткнуўшыся на выкладзенай каменнямі прызбе, прыпала постаць у пляскатай вайсковай фуражцы і разам з ударам кулака ў раму пачуўся сіпаваты голас:
— Хозяин, открой! Свои...
— Не па-нашаму гаворыць — парцізан ці што? — спытала і зашлупалася з печы цётка Карусіха. — Пайду, адчыню сама.
Яна не падпусціла да дзвярэй нашмат старэйшага за сябе і менш рухавага дзядзьку Каруся.
Ён толькі згодліва закашляў, падымаючыся з свайго рыпучага ложка. Яны спалі паасобку: яна, цётка, — на печы, ён, дзядзька Карусь, — на адзіным у хаце драўляным ложку.
Падхапілася і маці, спешна нацягваючы на сябе спадніцу.
Пасля маруднага і ржавага грукату жалезнай засаўкі і неразборлівага голасу ў сенях, у хату з адчыненых дзвярэй раптоўна пырснула жаўтлявае ад аселай батарэйкі святло кішэннага ліхтарыка. Абабегла куткі і спынілася на разасланым сярод хаты кулі порсткай саломы, на якой яшчэ ляжалі Гэнрык з бацькам.
— А это кто такие? — спытаўся другі, што яшчэ стаяў у парозе.
— Пагарэльцы яны, пагарэльцы, — двойчы і цвёрда, з належнай пэўнасцю сказала цётка Карусіха. Змахлявала наконт пагарэльцаў, мусіць, знарок, каб было праўдзівей.
Асвечаны ліхтарыкам падняўся і бацька, як арыштант, падтрымліваючы свае слабкія ў паясніцы споднія порткі.
Пук цьмяна-кволага святла зноў забегаў па хаце, дрыготка асвяціў зажмуранага дзядзьку Каруся, што сядзеў на ложку, спусціўшы цяжкія босыя ногі, напаследак натрапіў на зялёны ў жоўтыя хвалістыя пасачкі куфар і тут учэпіста заціх.
Той, што стаяў у парозе, нарэшце, высунуўся на скупое і дрыготкае святло ліхтарыка, і Гэнрык змеціў, як у прыспушчанай яго руцэ памахваўся доўгай руляй, падобны да дзіцячага пугача, страхотлівы наган. Ці гэта быў пугач, ці праўдзівы наган, Гэнрык, вядома, вызначыць не мог. Ва ўсякім выпадку, дзеля страху і перасцярогі махнуўшы ім і абышоўшы яго, малога Гэнрыка, што палахліва скурчыўся на разасланым кулі саломы, партызан размашыста ступіў да выпуклага зялёнага куфра і, нібы ўмеючы, нібы не ўпершыню, звыклым, кароткім рухам адкінуў вечка, глуха стукнуўшы ім аб блізкую сцяну.
Зніякавелы і здзіўлены Гэнрык бачыў, як туды, у асветлены ліхтарыкам куфар, уткнуўся трохі зацемнены і прыхаваны брылём пляскатай фуражкі курносы твар. Слабодная рука, што саўганулася ў куфар, адразу падняла пакунак, увязаны ў чыстую хустку, з якім Гэнрыкава маці прыйшла сюды, у Нагорнікі, потым ужо пад паху паляцеў і прыціснуўся локцем таўставаты сувой палатна.
— Ах, Божа літасцівы, што ён робіць, недавярак! — запляскала па глінянаму току босымі нагамі старая Карусіха. — Я ж на смерць хаваю, а ён забірае!
— Тише, маманя, после войны отдадим, — з непрыхаваным смехам аказаўся той, што свяціў ліхтарыкам.
Але Карусіха, падбегшы да куфра, абедзвюма рукамі схапілася за тоўсты сувой палатна, што вытыркаўся з-пад локця і турзанула яго да сябе. А потым заенчыла, пазнаючы ў курносым з пляскатаю вайсковаю фуражкаю некага ўжо знаёмага:
— Айво-о, дак гэта ж Іван, меншы Сымонаў сын з Елянькі!..
— Какой я тебе Иван, старая стерва! — курносы локцем і з усяго размаху навотліў адкінуў ад сябе старую Карусіху.
— Дальбог, Сымонаў Іван! — нібы з радасным дзівам пабажылася Карусіха.
— Ну, ты чё, маманя? — ужо не стрываў і той, што свяціў ліхтарыкам, і з грукатам — мусіць, быў у нямецкіх шыпаватых чаравіках — ступіў да куфра і грабянуў рукою старую Карусіху, кідаючы яе на Гэнрыка. Старая праехала па слізкай жытняй саломе, але не павалілася.
— Што ж гэта вы, панове-партызаны, робіце? — з поцемку аказаўся стары Карусь.
Гэнрыкаў бацька з мацераю прытоена маўчалі.
— Вишь ты, панов не забыл, — святло ліхтарыка, адсунуўшы чорна-ліловы поцемак, асвяціла старога, што прыгорблена стаяў, абапіраючыся доўгаю худою рукою аб біла ложка.
— Иди-ка, старый хряк, открой сарай, — уладна загадаў нізкі сіплаваты, асівераны голас.
— Што ж там адкрываць? Яны ж, хлявы, ад цябе не замыкаліся. Ды хіба ад гэтакіх злыдняў замкнешся?
— Давай, дед, шевелись, — Гэнрык убачыў, як на старога махнуўся той самы матчын пакунак, які трымала ўжо чужая рука.
— Куды ж вы яго гоніце? Сляпак ён, нічога не бачыць, — босымі нагамі старая запляскала па гліняным току, блізячыся да парога. — Можа я за яго пайду? Нічагутка ж не бачыць ён.
— На ощуп найдет, — слупок рэдкаватага святла зноў уздрыгнуў і спыніўся на Гэнрыкавым бацьку, што апусціўшы рукі, неяк здранцвела стаяў сярод хаты, бялеючы сподняй бялізнай. — Вот енты погорелый ему пособит.
...У хату мужчыны вярнуліся пасля таго, як на вуліцы, трапіўшы колам на камень, прагрукала і аціхла фурманка. Яны, мусіць, прывыкалі да цемнаты, стоячы ў парозе, адкуль спакойна, нават флегматычна аклікнуўся дзядзька Карусь:
— Падсвінакаў як не было.
— Ах, Божачка! — жахнулася старая Карусіха, шоргаючыся на лаве каля печы. — І ты двое аддаў?
— Нібы яны пыталіся, — з нейкім цяжкім уздыхам і гаркатою ўсміхнуўся бацька.
— Мужчыны, каб на вас, — упікнула, пасмялеўшы ўжо маці. — Можа, яшчэ і на воз заняслі?
— Каб мы былі з ружжамі, то насілі б, пэўна, яны, — зноў тым самым непатрэбным смехам засмяяўся бацька.
— Не-е, я пайду, я ўжо так не аддам, што ўжо не будзе! — зашастала ўпоцемку каля печы, каб знайсці ў што акрыцца, і закрычала цётка Карусіха.
— Ну, ідзі, калі розуму не маеш, калі хочаш палучыць шомпалаў, — дзядзька Карусь, упёршыся лобам у аконную раму, цікаваў на двор, пэўна, пазнаючы ў нізкім асеннім поцемку цьмяныя сілуэты фурманкі і коннікаў. — Ідзі, можа, і цябе прывяжуць да воза, як прывязалі Піліпа Раманьчука і гналі, покуль дух вон. Ідзі.
Першаю і ўжо з ім, з малым Гэнрыкам, дадому вярнулася маці — немцы з чыгуначнай аховы ў вёску так болей і не прыходзілі. Потым назіркам з'явіўся бацька. І першае, як помніцца Самцу, што яны пачалі рабіць — гэта быў схрон. Прывёзшы з пажарышча ў тартаку сінявата-ліловай абпаленай цэглы, бацька з мацераю ўкрадкам, старонячыся чужога вока, замуроўвалі сутарэнне, перад гэтым склаўшы ў прамежак між сцяною і печчу ўсё святняе і лепшае з адзежы.
Там і выхаваўся бацькаў чорны з ледзь прыкметнаю шараю палоскаю яшчэ польскі касцюм, у якім ужо пасля вайны бацька любіў зухаваць на вясковых вяселлях і вечарынках, а выпіўшы скупую чарку, запрашаць да танца, асабліва на абэрак з прысяданнямі і фігурамі, маладых дзяўчат, за што на яго крыўдавала, злосна жмурачы свае чырванаватыя, нібы заплаканыя вочы, і надзімалася, як ззелянелая кураводка, Гэнрыкава мачаха.
У тым падношаным польскім касцюме бацьку і пахавалі. Гэнрык нават быў зазлаваў на прыродную сястру, што апранула нябожчыка менавіта ў старамодны і падношаны, бо колькі навейшых касцюмаў ён аддаў бацьку.
— Не падышлі твае, яны — то светлыя, то велікаватыя. Усё во акраз яму, — і паказала на швагра. — Прапіўся наўнэт гэты скабар і нічога не купляе.
Аўтобус рэзка і парывіста засігналіў, ачуціўшы Гэнрыка Самца і варочаючы яго з каламутнай і ледзьве прагляднай глыбіні гадоў у сённяшні дзень, што зырка і сляпуча зіхацеў над прымрэлым мястэчкам, на чорна-тлустую, расплаўленую сонцам асфальтную шашу, сярод якой, павярнуўшы набок вушатую голаў і цікаўна ўтаропіўшыся на чорнага катка з белым нагруднікам, што асцярожна ступаў па жэрдцы штакетавага плоту, стаяла маладая цёмна-бурая карова.
— Во ўставілася і стаіць, як царыца, — нязлосна засмяяўся малады кучаравы шофер, азіраючыся ў салон аўтобуса.
— Як Тэтчар, — падказаў нехта з пасажыраў, і ўсе давольна зарагаталі, як рагочуць з нязначнага, пустога жарту.
Аўтобус, паволі з'язджаючы на край шашы, мінуў безуважную, заседжаную на пацешнага катка цёмна-бурую карову.
Замільгаў, зліваючыся ў празрысты пас, дашчаны плот, пабег зялёны гарод з цёмна-свежымі загончыкамі падкопанай ужо бульбы, пацягнуўся жаўтлявы цагляны дом з трыма ганкамі, што помніўся Самцу з таго часу, як ён помніў мястэчка, паплылі дашчаныя, яшчэ ацалелыя з вайны нямецкія склады з высокімі штабялямі скрынак пры іх — парожніх і з посудам, пірамідамі цэглы, скруткаў металічнай сеткі, шарэнгамі прыстаўленых адна да аднае пляскатых скрынак з аконным шклом.
Накрыўшы чорным асфальтам усё даўняе, у мястэчка ўбягала новая шаша. Толькі маўклівымі сведкамі, якія ведалі і бачылі, што было і што чынілася наўкруг, зводдаль шашы прыгнуліся, па-сястрынаму аддана сашчапіўшыся сухаверхімі ўжо кронамі, старыя змарнелыя хвойкі. Але іх разлучаў ужо ржавы металічны гараж, што ўціснуўся між іхніх паабіваных, заплаканых смалою камлёў.
На выгарэлым і стоптаным трохкутніку прыстанцыйнага аблогу, дзе адно бялелі марныя кветкі сухотніку і кучаравіўся сіва-серабрысты палын, гарбатая, як жабка, кабета ў бурачковай спадніцы і шарай, зношанай камізэльцы, апранутай на чырвоную кашулю ў чорныя гарошынкі, навязвала гэтакую самую старую, як і сама, гарбатую казу, што ўпарта і наравіста рвалася з доўгага ланцуга.
На звінючы і натужлівы гуд аўтобуса кабета абыякава і безуважна падняла цяжкую голаў, захутаную ні то ў анучу, ні то ў старую хустку, і па яе даўгавідым, жаўтлява-зморшчаным непрыгожым твары Самец ледзьве ўгадаў Петрыкаву маці, ад дзіва трохі жахнуўшыся, што яна яшчэ жывая. На памяць чамусьці адразу набегла адно тры імёны — Анэта, Анюта, Антоля. Самец ажно спацеў, але прыгадаць якое ж з іх сапраўды было яе, не здолеў. Затое памяць выразна высвеціла той час, калі ў дні студэнцкіх канікулаў ён прыязджаў дадому і яна, Петрыка Гранкоўскага маці, прыпасваючы тут, на прышашэйных канавах, падласую карову, заўсёды перастрэне яго на вузенькай сцежцы, зарослай высокімі бадылямі цыкорыя ў сініх, па-матылінаму растапыраных кветак, першаю заўсёды павітаецца, ажно яму, Самцу, зробіца брыдка, і абавязкова прыгаворыць: «Во, як убачу цябе, Гэнрычак, так і свайго Петрыка ўспомню. Табе ж равеснік быў, таварышкавалі вы...»
Няхай было ніякавата за старэчую расчуленасць, мройную навалоку слёз на яе пачырванелых вачах, але Гэнрыка Самца патаемна кранала і цешыла тое, што сталы чалавек помніць цябе, нават болей — з павагаю і дабратою гаворыць з табою. І пасля гэтых неспадзяваных і выпадковых спатканняў Самец да шчымлівага болю адчуваў, што і сам дабрэе душою, і разумеў, як трэба шанаваць чалавечую павагу і як трэба асцерагацца, каб не адказаць каму-небудзь злосным і няўважлівым словам.
Расчулены і, можа, знябожаны сам ад гэтага нечаканага ўспаміну, Самец яшчэ раз азірнуўся на старую кабету ў шарай камізэльцы. Яна стаяла каля схуднела-перахлябленай казы і неяк адным вокам, па-курынаму цікавала на шашу, дзе з звінючым гудам нёсся светлы аўтобус, нібы ўгадвала, што пра яе, адзінокую і старую, нехта яшчэ, спагадаючы, думае.
Лёгкі сцюдзёны скразняк ні то шкадавання, ні то дакору абвеяў Гэнрыка Самца, што ён, мусіць, ужо назаўсёды размінаецца з самотнаю, знябожанаю кабетаю, на якую так імкліва набягае купка невысокага вішанніку і наплываюць доўгія, у адзін пашарак, даўнейшыя хаты, абкладзеныя толькі да сяней сілікатнаю цэглаю.
«Як усё даўняе засланяецца новым і саступае яму месца, — прыкмеціў сам сабе ўзбуджаны Самец. — Але ж боль і пакута застаюцца тыя ж самыя, якія зведаў і спазнаў народжаны перад табою».
Злёгку прыгамаваўшы, аўтобус скіраваў убок, і ў Самцовы вочы пырснула калюча-прамяністае сонца, і ён прыжмурыўся і ад сляпучай яснасці, і ад сваіх затоена-смутных думак. Падкінуўшы яго на мулкім сядзенні, пад колы пабег і заракатаў сінявата-ружовы брук. Пачыналася галоўная вуліца. У салон аўтобуса клубкамі падаў і ўзнімаўся ліловы цень, што кідалі старыя струпаватыя ясені з тоўстымі куксамі кароткіх, у кожную весну абцінаных лап. З нервова-трапяткою радасцю Гэнрык Самец узіраўся ў знаёма-забытыя двухпавярховыя камяніцы, што адсвечвалі белымі фасадамі з патаемнаю цемнатою ў вокнах.
З-за іх насустрач аўтобусу выбегла атынкованая мураванка — даўнейшая яўрэйская крама, што нагадвала нечым прыдарожную капліцу, толькі без крыжа, з закладзеным цэглаю дзвярным праёмам і збітым балконам, заміж якога з сцяны вытыркаліся рыжавыя рэйкі.
Горка ўсміхнуўшыся, Гэнрык Самец прыгадаў, як насупраць гэтай крамы, тады яшчэ з ажурным балконам, яго запынілі двое маладых немчыкаў — унтэр-афіцэраў ці што? — у шара-блакітнай форме сувязістаў з чорнымі, павешанымі на грудзях лейкамі, моднымі іхнімі фотаапаратамі, з якіх потым быў скапіраваны савецкі ФЭД.
Не! Спярша яны заступілі дарогу іхняму янаўскаму Мацею. Нязграбна вялікі, можа, з тыдзень няголены, зарослы па вочы сіваю шчацінаю і па-бабску, на голаву і плечы, накрыты суконнай радзюжкаю, з кошыкам перасыпаных мякінаю ружаватых яец, які ён трымаў на сагнутай руцэ, Мацей, мусіць, найбольш заінтрыгаваў жартаўліва-нахабных афіцэраў.
Пад здзеклівы, трохі, пэўна, падвяселены бенедыктынам ці ромам смяшок, яны пачалі паварочваць на заснежаным бруку старога нямоглага сагнутага Мацея, а потым паставілі ўжо з ім поруч падлетка Гэнрыка, што натрапіў якраз пад руку.
Ім, мусіць, яшчэ не абстрэляным лейтэнантам у новай, з іголкі, форме, надта хацелася паслаць дадому — радні ці нарачоным — фотакарткі з двума тутэйшымі нязвыклымі тыпамі — няголеным сіваватым дзедам, накрытым радзюжкаю і ў вялікіх, раскіслых на адлежным снезе, зморшчаных хадаках і васьмігадовым падлеткам у бурачковым паліто, пашытым з падношанай матчынай спадніцы, і ў ружовых, выразаных з алехавай калоды, дзеравянках, за якімі, як потым агледзеўся Гэнрык, цягнулася раскручаная мокрая ануча.
Пазалетась, трапіўшы з турысцкаю групаю ў аб'яднаную ўжо Нямеччыну, ён, Гэнрык Самец, як дзівак і шызік, спатыкаючы ў акуратных і дагледжаных нямецкіх гарадах інвалідаў, нямоглых старых ды наогул пажылых мужчын, успамінаў менавіта гэтую адлежную зіму і, чамусьці, тых двух хлюставата-ганарыстых унтэр-лейтэнантаў, і нават намагаўся ўгадаць і распазнаць іх сярод нямогла і нездароўча-худых састарэлых немцаў. А на рынку антыкварыяту, дзе пад навесамі на століках ляжалі старыя фотаапараты, а поруч, у прадаўгаватых картонных скрыначках шчытнымі калодамі, як у бібліятэчнай картатэцы, былі стусаваны фатаграфіі даваенных і ваенных гадоў, ён, ажно вар'яцеючы ад спакусы знайсці менавіта тую картачку, дзе яны былі знятыя са старым Мацеем, можа з паўгадзіны капаўся у картонных скрыначках з даўнейшымі фатаграфіямі, але апроч ганарыстых бюргераў, маладзенькіх усмешлівых дзяўчат з салдатамі ды афіцэрамі ды сытых маладзіц з чародкамі дзяцей на плячах, нічога не было.
Цяпер, праз колькі гадоў, можна пасмяяцца з самога сябе і свае глупоты. Але ж чалавек упарта шукае і намагаецца вярнуць страчанае.
За трымціваю, звінючаю шыбаю аўтобуса да самцовых вачэй блізіўся ружавата-ясны, як любілі нядаўна фарбаваць, двухпавярховы дом з адзіным балконам, які паабапал падпіралі кованыя, завітыя, як вінаградная лаза, два жалезныя пруты, упрыгожаныя тонкімі, таксама вінаграднымі выкаванымі лісцямі. Надзьмутая скразняком штора з цяжкім уздыхам ападала на злёгку адчыненыя балконныя дзверы. У акне, апраўленым выштукаванымі ліштвамі, загадкаваю таямніцаю прываблівала адчыненая ўсярэдзіну пакоя вузкая фортка. «Хто ж там цяпер жыве?» — міжволі прыўзняўся Самец.
Як помнілася яму, у гэтым непрыемна-ружовым доме вайною была нямецкая гасцініца, тады — белая, у зялёныя касаватыя палосы, замаскаваная ад авіяналётаў, пасля вайны — не менш гаманкі, запруджаны наўкруга вясковымі фурманкамі і пераафарбованы ў карычневы колер савецкі райвыканком, а калі цэнтр перавялі ў павятовы гарадок — ужо недагледжаны жылы дом нападобе інтэрната: сюды пасяліліся наезджыя сем'і то лётнае часці, то чыгуначнікаў, то работнікаў пошты, а сярод іх — станцыйная буфетчыца, яшчэ маладая прывабная кабета, з дзвюма дарослымі дочкамі. Тады ж у восьмым класе і з'явілася яна, хударлявая, з далікатным смуглявым тварком і карымі лупаватымі вачыма, Тарэза Нарушэвіч ці, па-местачковаму, — Тэрэня.
У Самцовай памяці маланкаю ўспыхнула і пачало высвечвацца ўсе даўнейшае: гэтакі самы задушлівы аўтобус і яна — Тарэза, нечакана распаўнелая, але ўсё ж гэтак жа прываблівая, якою была ў школе, калі яны, наіўна-ўражлівыя вясковыя і местачковыя хлопцы, ледзьве не ўсе захапляліся ёю, але ўсе, акрамя хіба яго, Гэнрыка Самца, не надавалі гэтаму захапленню асаблівай увагі, зводзячы ўсё на жарт і хіханкі.
У тым даўнім аўтобусе яна прысела да яго на сядзенне і, не баючыся, нават блізенька, і калі яны разгаварыліся, пераказваючы свае навіны, і ён, трохі саромеючыся пасля нядаўнага вяселля, прызнаўся нібы жартам, што ўжо жанаты, яна, нечакана змяніўшыся ў твары, нейкім ціхім і здушаным шэптам ад свае роспачы і слёз, што ільдзінкамі заблішчалі на яе поўных карых вачах, ледзьве ўжо вымавіла: «Ці хоць ведаў ты, што я любіла цябе?» Ашаломлены і здзіўлены Гэнрык толькі памкнуўся спытаць: «А ён — афіцэр?» Але яна здагадалася сама: «Я спазналася з ім яшчэ ў шостым класе і ў вашу школу прыехала нібы. ужо яго жонкаю». Яшчэ больш уражаны і здумелы і, можа, нават абражаны пачутым, ці не са здзеклівым ужо смяшком ён намагаўся з ёю пажартаваць. Яна ж ціха заплакала і, прыкусваючы ніжнюю губку, каб стрываць свой плач, паднялася з сядзення і, знябожана прыгнуўшыся, пачала прабірацца да выхаду. Адзінокая, сутулена-гаротная, Тарэза выйшла тады з аўтобуса на глухаватай палявой дарозе. І ён ужо не ведае, трэба ёй было там сыходзіць ці не?
Потым зноў, калі здаралася нагода ўбачыцца, яны, нібы знябыўшыся адно па адным, вясёла жартавалі і праманвалі, не помнячы пра слёзы, дакор і адчай у тым задушлівым, людным аўтобусе. Зноў была міласць, лёгкасць у словах, нязмушанасць у абыходжанні. Пасля разводу з афіцэрам, маючы на руках ужо дачушку, Тарэза выйшла замуж за загадчыка тутэйшай аўтабазы і жыла цяпер, як яна казала, у мураванцы ці бітцы са шлаку недзе за чыгуначным вакзалам, на новым местачковым прадмесці.
Аднак пасля таго яе прызнання, тых раптоўных слёз у людным аўтобусе, у Гэнрыка Самца на душы ўжо назаўсёды астаўся шнарок ці нарасць, як застаецца яна светлым маладзіком на парэзаным пальцы.
І зноў, як прыгаслы жар, затлела жаданне ўбачыцца з Тарэзаю, нібы ступіць на скрыжаванне сваіх даўнейшых гадоў, што так салодка і шчымліва вярэдзяць душу. Але Самец не ведаў, ці гэтага вымагаў узрост, каб спаткаць каго з равеснікаў альбо знаёмых, якія адзін за адным сплывалі ў вечную невядомасць, ці гэта было нешта іншае, з гадамі забытае, але ізноў абуджанае ўспамінам.
«Чым болей мы жывем, — з жалосным і горным шкадаваннем разважаў Самец, — тым цясней нас абступае адзінота». Яму падумалася пра ўласнае жыццё: пражыўшы дваццаць чатыры гады і ажаніўшы адзінага сына, яны з жонкаю, застаўшыся сам-насам у трохпакаёвай кватэры, негадана разышліся, — патаемная злосць перарасла ў сварбу, а задаўненая крыўда — у помсту. Сёлета, ужо зусім даканаўшы сябе, з цяжкасцю і прыгодамі яны разменьвалі кватэру. І вось у сталыя гады, калі нялёгка быць адзінокім, а яшчэ цяжэй шукаць новую жонку, ён, Гэнрык Самец, застаўся, як адзінец — стары вепр ці воўк — у аднапакаёвай кватэры непрытульнага панэльнага дома, да якога не можа прывыкнуць, і ў мікрараёне, што чужы і невыносны яму.
Засланіўшыся рукою ад сонца, Самец уважлівым вокам акінуў купку жанчын, што млелі ў гутарцы каля насцеж адчыненых дзвярэй, над якімі ўздымалася шыльда з разбітым шклом і недакончаным надпісам — «Куліна...», і гурт маладых, падсушаных, загарэлых і абшморганых мужчын, што, затуліўшыся за газетны кіёск, пілі з цёмна-ёдзістых бутэлек, падымаючы іх над шырока, па-жабінаму разяўленымі ратамі, і нікога не пазнаваў: ні сярод паўнагрудых атлусцелых кабет, ні сярод закажанелых, абшморганых мужчын.
Былі знаёмыя адно толькі белыя мураванкі, аблушчаныя і недагледжаныя, з пазбіванымі балконамі, ад якіх асталіся балючыя зломкі ржавых рэек. І сэрца абмыў вусцішны холад, што ён, Самец, заўчасна старэе, не пазнаючы ўжо маладзейшых за сябе людзей.
Мінуўшы двухпавярховыя з прыгожымі фасадамі мураванкі, злучаныя між сабою драўлянымі і там-сям жалезнымі, неразломанымі даўнейшымі брамамі, што нагадвалі магільныя аградкі, аўтобус выбег да нізкага частаколавага плота і ледзьве не наехаў, уміг тармазнуўшы, на карычневага калматага сабаку, якога трымаў за повад зарослы шчацінаю прыгорблены мужчына ў выцвілай вайсковай кашулі і ў сівых, пэўна, ад старых валенкаў атопках.
«Сляпы ці што?» — намагаўся ўгадаць Самец, і па нерухома нахіленай галаве, па насцярожана чуйнай паставе, з якою ходзяць невідушчыя людзі, вызначыў, што гэта быў сляпы. І нечакана для самога сябе, яшчэ з няпэўнасцю і здагадкаю падумаў, што мужчына ў злінялай вайсковай кашулі нагадваў кагосьці з даўнейшых знаёмых. Толькі ж каго? І Самец ажно зніякавеў і жахнуўся ад гэтага — ён быў падобны да неразважнага, трохі малахольнага Нупрэя, што стаяў пры дзвярах у чыгуначным клубе, калі энкавэдзіст на вачах у Гэнрыка застрэліў Петрыка Гранкоўскага.
«Але ж Нупрэй быў даўгавіды і даўганосы, — схамянуўся і апомніўся раптоўна Самец. — А ў сляпога круглявы, нават трохі скуласты твар і шырокі, нібы расплясканы нос. Дык хто ж гэта можа быць? А ці не той капітан, начальнік часці ўнутраных войскаў?.. — млявая гарачыня абліла Гэнрыка Самца, але, перамагаючы яе, ён зноў супакоіў сябе: — Не, не адважыўся б забойца жыць тут! Яны ж, забойцы, вельмі ж баязлівыя. Хіба пасмеў бы капітан жыць у тым мястэчку, у якім забіў невінаватага падлетка? Аднак, ці лічыць сябе ён вінаватым?»
Зніякавелы, устрывожаны Самец азіраўся на сляпога прыгорбленага мужчыну, якога ўпарта, напінаючы повад, цягнуў карычнева-агністы калматы сабака, і з няпэўным, ужо раздвоеным адчуваннем паволі адплываў, аддаляўся ад яго, — аўтобус выязджаў на даўнейшы брукованы, а цяпер заліты шаравата-чорным асфальтам шырокі пляц, дзе ўздымаўся двума вежамі гонкі барочны касцёл, ад якога святлела і перайначвалася ўсё наваколле і дзе між белых мураванак уціснуўся навес аўтастанцыі з бакавым пакоем для касы, за шырокім акном якое залаціліся кудзеркі маладое касіркі, што ветла ўсміхалася шоферу.
Узіраючыся на прыветны і прыгожы яе твар, Гэнрык Самец і забыўся пра сляпога мужчыну з калматым карычнева-агністым сабакам.
Пачмыхаўшы, счах матор, і да пярэдніх дзверцаў па вузкім праходзе, абіваючы калені, пасунуліся няўседныя пасажыры. Нехта з нецярплівых нават закурыў і на Самца завіўся трохі задушлівы, але не забыты і спакуслівы пах тытунёвага дыму. І Самцу, як гэта здараецца з тымі, хто кінуў курыць, заманулася зноў узяць у зубы папяросу, перад гэтым падзьмухаўшы ў доўгі муштук, каб разам з дымам не глытаць тытунь, і, прыкурваючы, учуць гаркавата-прыемны смак дыму, што апякае грудзі і хмеліць трохі голаву, асабліва, калі закурыць нашча.
А да атрутнага курыва, якое потым разрывала ад кашлю грудзі, а вечарам, перад сном, забівала дух, прычасціўся ён яшчэ тут, у местачковай дзесяцігодцы, пробуючы зацягнуцца, вядома, з чужых рук, а потым, калі яны, дзесяцікласнікі, уцякалі з урокаў і гулялі на зацішаных зарэчных магілках разам з Тарэзай Нарушэвіч, у ягонай кішэні заўсёды муляў пачак таннага «Норду» або тоненькіх, як цвічкі, папяросаў «Красная Звезда» ці, як тады на іх казалі, «звёздачкаў».
Местачковыя падшыванцы яшчэ ў сёмым класе, збіраючыся паступіць у мараходку — марское вучылішча — зухавата і ганарыста закурвалі нават перад дырэктарам школы. З далёкага Кранштата ці ўжо блізшай Клайпеды той-сёй ціхенька і сарамліва вяртаўся дадому, проста не прайшоўшы медкамісіі, бо ўступныя экзамены вартасці не мелі, а той, хто паступіў, праз колькі гадоў згубіўся назаўсёды. І шмат ужо з кім Гэнрык Самец так ні разу не спаткаўся, а, можа, не пазнаўшы, проста размінуўся.
Як не пазнае ўжо нікога з тых, што сядзяць на лаўцы ў халадку, пад навесам аўтастанцыі, — усе нібы чужыя. Незнаёмаю выдае і пажылая кабета ў фіялетавай кофце, што, паставіўшы пры сходцах эмаліраванае вядро і прысеўшы пры ім на кукішкі, прадае гранёнаю шклянкаю цёмна-агністыя, налітыя сакаўною спеласцю вішні.
Брала ўжо дзіва, што ў свае падлеткавыя ды юначыя гады ён ведаў не толькі адных местачковых людзей, а нават шмат каго з навакольных вёсак, асабліва тых, хто не раз быў у мястэчку, прыносячы на торг поўны кошык сіва-дымных чарніц альбо воселак жоўценькага, укручанага ў капусны ліст масла.
Лёгка саскочыўшы з аўтобусных прыступак на засмечаны лускою ад семечкаў шурпаты асфальт, Самец растапыранымі пальцамі абедзвюх рук прыгроб чорныя, падсярэбраныя сівізною валасы, абцягнуў і паправіў светлы, пясочнага колеру касцюм і, як на край сцэны, наблізіўся да купкі мужчын, пазнаючы сярод іх толькі асадзістага, у зашмальцаванай кепцы і залітым тлустымі рудымі плямамі камбінезоне, меншага з чатырох братоў Жалязніцкіх. З серадольшым, Жорыкам, гэтакім самым невысокім і шыракаплечым, Самец разам вучыўся ў школе і разам паступаў у політэхнічны. Праўда, Жорык тады не прайшоў па конкурсу і ўжо восенню шмаргануў у вайсковае вучылішча. Афіцэрская служба, мусіць, прыйшлася не да смаку. Ён правінаваціўся — яго дэмабілізавалі. У той астатні год, калі Самец напаткаў Жорыка вось тут жа, на аўтастанцыі, і яны нават зайшлі ў буфет, каб прычасціцца, Жорык рабіў ужо настаўнікам і вучыўся завочна на матфаку педінстытута.
Як не раз здараецца ў жыцці, калі зводзіцца сям'я, то зводзіцца яна даастатку.
Першы з братоў (Самец яшчэ вучыўся ў школе), разагнаўшыся на каньках па слабым, неакрэплым лёдзе, шыбануў ажно на сярэдзіну возера і ўскочыў у праломку. На беразе ўчулі толькі яго ашалелы крык — ён прасіў ратунку. Жорыка, дужага саракагадовага мужчыну, у сваім жа пад'ездзе запарола нажамі местачковая шантрапа, адпомсціўшы, можа, нават за пастаўленую двойку.
Гады са тры назад, як чуў уражаны Самец, старэйшага Жалязніцкага, па мянушцы Авечка, што рабіў дзяжурным па станцыі, падбіў вагон, які штырханула дрызіна.
І вось з усіх братоў Жалязніцкіх, падобных, як блізняты, з твару, трохі даўганосых, асадзістых і шырокіх у плячах, застаўся толькі самы меншы — Лёнік ці Натоль? — Самец ужо дакладна не помніў.
Ён яшчэ раз краем вока абвёў купку нецярплівых мужчын, што злосна азіраліся, пэўна, змовіўшыся на выпіўку і кагосьці чакаючы, але апроч Жорыкавага меншага брата нікога не ўгадаў.
Пад брылём навеса, дзе стаяла адзіная лаўка і дзе шчыльненька адна пры адной сядзелі кабеты, трымаючы на каленях малінавыя сеткі, поўныя карычневых баханак хлеба, Самцу нібы знаёмым падаўся жаўтлява-белы, зморшчаны твар хударлявай старой жанчыны ў клятчатых тапках на босую ногу. Ён напружыў памяць, перабіраючы абліччы знаёмых здаўна тутэйшых жанчын, але адгадаць, хто і адкуль яна была, не змог. Толькі заўважыў для сябе, што такія даўгавідныя твары былі ў людзей з далёкіх Лудзіч, адкуль гаманкія і вясёлыя ганчары, што пацешна барабанілі палачкамі ў сярэдзіне звонкіх гаршкоў, прывозілі на кірмаш поўныя вазы глінянага посуду.
Уважліва прачытаўшы расклад і прымеркаваўшы, што добра было б патрапіць на слонімскі альбо ваўкавыскі аўтобус, што ішлі ледзь не адзін за адным, Гэнрык Самец павярнуўся, каб выйсці з аблепленага пры столі ажно трыма ластаўчынымі гнёздамі і засмечанага растоптанымі акуркамі навеса, і нечакана ўбачыў перад сабою ружавата-жылістую руку, што цягнулася ні то да яго, ні то да рослага хлопца з наміткамі чорных вусікаў пад ганарыстым, востра задзёртым носам.
Перад вышчарбленымі сходамі, абапіраючыся на скобкі падпашнікаў і трохі прыгнуўшыся, на выпуклых кастылях стаяў інвалід. Шыя ў яго выцягвалася і да чырвані напружвалася. Пад усечаным тулавам, там дзе належала быць правай назе, пустою торбаю пацялепвалася згорнутая ў некалькі столак і прышпіленая нікеляванай прышчэпкай, якою карысталіся даўнейшыя веласіпедзісты, калашына сівых штаноў, левая ж нага, нібы трохі прыкурчаная ад стомленасці, паблісквала нават новым чорным туфлем. Інвалід быў апрануты па-святняму: чорны, яшчэ не зношаны, пінжак з двума радкамі залацістых гузікаў, напрасаваная блакітная кашуля з расшпіленым у меру каўняром і сівыя шарсцяныя штаны з гэтаю, у некалькі столак згорнутаю калошаю. Самцу, як помніць, і самому некалі заманулася купіць падобны аўстрыйскі ці французскі касцюм: чорны пінжак з двума радкамі залацістых гузікаў і сівыя штаны. Модна і арыгінальна.
Сарамліва пасмехваючыся і падымаючы сіва-цёмную, коратка стрыжаную голаву, інвалід памахаў дужаю рукою і сінія, глыбока запалыя вочы яго нібы слязіліся і прасілі — «Памажэце!» І Самец, апярэдзіўшы хлопца, падбег і схапіў за гэтую ўладна-дужую руку, учуўшы яе шурпаты і гарачы поціск. Яны нечакана сустрэліся вачмі і нібы няўзнак, і неўпрыкмет, улавіўшы штось знаёма-загадкавае ў сустрэчным зірку, абое ўгнулі галовы.
Мажны ў плячах інвалід, падняўшыся пад навес, шырока сягануў адзінаю нагою і, востра паскрыпваючы кастылямі, борзда накіраваўся да лаўкі, дзе, уступіўшы месца, падымаліся жанчыны з малінавымі сеткамі.
Асцярожна ловячы нагамі сходцы, Гэнрык Самец яшчэ ўсё бачыў перад сабою лісліва-ўгодлівую, нібы трохі сарамяжную ўхмылку і хітравата-прымружаныя слязліва-сінія вочы. І раптам, як выбух, як узрыўная хваля, як блізкі ўдар перуна на міг спаралізавалі яго — няўжо ён, Габрыель Жагала? Няўжо яшчэ жывы?.. І такі яшчэ дужы? Няўжо той самы хутаранец Жагала, якога Гэнрык так перапалохаў сапраўднай вінтоўкай і які потым усё ж хацеў дзіка адпомсціць, калі яны выпадкова сышліся ў хмызняку за чыгуначным мостам.
У Самца казытліваю кропелькаю па спіне пакаціўся пот. Ён яшчэ раз азірнуўся туды, пад навес аўтастанцыі, дзе на лаўку ўжо ўмошчваўся нізкаваты, але шыракаплечы інвалід.
«Не, не можа такога быць! — не верылася разгарачанаму Гэнрыку Самцу. — Жагала быў рослы мужчына, а гэты нібы ў палавіну яго. У дадатак — калека. Але ж мурлаты твар з угодліваю ўсмешкаю нібы яго. Так няўжо ж гэты кілавы д'ябал — ён, Габрыель Жагала? А можа ўсё ж — не».
Самец перабраў пальцамі гузікі на планцы кашулі, расшпіліў два верхнія — млявая гарачыня распірала грудзі: «Няўжо папраўдзе ён — Жагала?» І тут жа ж перасцярог сябе, бо колькі разоў абмыляўся, убачыўшы ў вулічным патоку чый-небудзь знаёмы твар, але, калі чалавек набліжаўся, твар яго паволі расплываўся і рабіўся чужы. Пэўна, да блізкіх, ледзь прыкметных абрысаў фантазія дамалёўвала ўсё астатняе, каб зрабіць твар ужо зусім праўдзіва знаёмым.
«Але ж хто гэта?» — Самец прыпыніўся і яшчэ раз уважліва зіркнуў пад навес на лаўку, дзе поруч з кашчаваю кабетаю ў засіненай па-даўнейшаму і па-даўнейшаму, на востры ражок, завязанай хусты, сядзеў ён, прызнаны і непрызнаны Самцом, Габрыель Жагала. Прыстаўленыя да лаўкі, спачывалі і два яго кастылі з гумовымі наканечнікамі і абшморганымі да белаватасці падпашнікамі.
Самец учуў, як, мусіць, ад свае глухаватасці занадта галосна загаварыла кабета:
— Ты нават не пастарэў. Вогір-кавалер. Удавец жа ж, пэўня?
— Ды прыжаніўся, — глухавата адказаў інвалід, усміхнуўшыся тою ж лісліва-шырокаю ўхмылкаю і ямчэй усаджваючыся на лаўцы.
— А што ж з нагою?
— Палец параніў. З пальца прылучылася. А потым і ногу аднялі. Восьмы год ужо скачу на адной.
— Во як! — здзівілася прыгорбленая, кашчавая кабета.
«Значыць, ён — Габрыель Жагала», — упэўніўся Самец і ўчуў, як задушлівая гарачыня зноў распірае грудзі: яму зноў убачылася нізкая шара-саламяная, у адзін пашарак хата, наўкруга абгароджаная высокім плеценым частаколам, і сцежка, якая, абягаючы хвішчаватыя ядлаўцовыя кусты, на якіх заўсёды, уздрыгваючы хвосцікам, пачэквалі ўстрывожаныя янчыкі, вілася міма гэтага сцішнага, па-воўчы адзінокага хутара. Прыехаўшы на кароткую пабыўку дадому, ён ішоў гэтаю тупкаю сцежкаю, па калені засланаю ружовым дымам дрыготкай мятліцы і падвяселяную нястомнаю траскатнёю конікаў, што пырскалі з-пад ног, мільгаючы і пастрэльваючы, як вугольчыкі, — тады Гэнрыку Самцу заманулася зірнуць на тое ўрочышча з незразумелаю і трохі таямнічаю назваю Юрашча, дзе прайшлі гады горкага і адзінокага пастухоўства, усцешаныя рэдкай і кароткай радасцю, дзе засталося нямала крыўды і смутку, што так шчымліва і балюча высмоктвалі дзіцячую душу.
Можа, і тады на сэрцы шчымеў даўні, незабыты смутак, і ўражаны ўспамінамі, расчулены і задуманы Самец не дачуў, як ціхаю, нібы кашачаю, украдкаю яго насціг Габрыель Жагала, мусіць, падрыхтаваны ўжо па-належнаму. Невядома, што змусіла Самца азірнуцца якраз у тое імгненне, калі над галавою ўзнялася Габрыелева рука. Можа, звычайная інтуіцыя, выпадковая перасцярога, што жыве ў кожным чалавеку. І што было зашчэмлена ў дужым кулаку — шыла, нож, абломак жалеза? — таксама невядома. Але судзіў Бог — Самец рэзка і нечакана адхіліў голаву, і цяжкая Габрыелева рука спярша баязліва застыла ўгары, а потым — крутнулася за спіну.
Вырачыўшы чырванаватыя ангорскія вочы, Жагала спіною пачаў адступацца за блізкія маладыя хвоечкі і нарэшце пудка і ціха, як успуджаны лось, знік у раскалыханым гушчары хмызняку. Толькі тады здумелы, яшчэ не апомнены Самец здагадаўся, што значыла гэтая паднятая над галавою рука. Але ён і цяпер не можа як след вызначыць: ці Жагала не рашыўся ўдарыць, ці на які міг замарудзіў?
Праз колькі гадоў ужо, у наступны прыезд дадому Гэнрык няспадзявана пачуў ад бацькі: «У нас зноў чалавека забілі. Падазрэнне падае на аднога і тога ж. Але не дакажаш. Ды людзі баяцца, маўчаць».
Як помніць Гэнрык Самец, гінулі тады, або прападалі без ніякага знаку найболей мяшчане і найболей тыя, хто варочаўся ў мястэчка з багатых камандзіровак ці ад заможных сваякоў. Забойцу, пэўна, ніхто не шукаў. Скідалі ўсю справу на наезджых, як цяпер кажуць, прыблудаў ці навалач — былых дзетдомаўцаў, салдатню, засуджаных, што ўцякалі, даязджаючы сюды, з далёкае Расіі.
«Няўжо ж гэтая рудаватая загарэлая рука, моцны, шурпаты поціск якое я нядаўна адчуў, падымалася не толькі на мяне?» — у Самца па спіне пабегла і заказытала зноў гарачая кропля поту.
«Але ж Габрыель Жагала быў рослы мужчына, а гэты. — да разгарачанага і ўсхваляванага Самца зноў спадцішка падкрадвалася сумненне. — Хіба можа паменшаць чалавек, страціўшы нагу? Няўжо калецтва гэтак змяняе і перайначвае яго?»
Адышоўшыся ад аблушчанага навеса аўтастанцыі, куды, пабліскваючы пярэднімі, нібы слюдзянымі шыбамі, ужо зварочваў прытомлены чырвоны «Ікарус», Самец прыстакнуў у рваным ліловым цяньку, што падаў ад нахіленай за плотам чарэшні, падсвечанай першым ужо жоўтым лісцем, і здзівёны ўсім убачаным, расчараваны ад няпэўнасці, глыбока ўздыхнуў: «Але хто ж аднак гэта быў — хутаранец Габрыель Жагала ці выпадковы мужчына, падобны да яго?»
З правадоў з узнёслым, вясёлым цвіркатам, як зярняты са жмені, пырснулі і разляцеліся, мільгаючы ў светла-блакітным, недасягальным небе маладыя, жаўтадзюбыя і стомленыя ад свайго лёту ластаўкі. Чорная, пасыпаная наздраватым сіне-ліловым шлакам сцежка, непрыкметна перабегшы шашу, наўскос праз іржавыя, зарослыя валошкавай цыкорыяй запасныя пуці спяшала ад аўтастанцыі да чыгуначнага вакзала: з карычневымі чамаданамі і цёмнымі пакоўнымі сумкамі адтуль марудна валакліся адзінокія пасажыры.
Самец счакаў, покуль прасунуцца, выкіраваўшы недзе ад чыгуначных базаў, два цёмна-зялёныя фургоны і лабаты, з блакітнаю кабінаю грузавік, і нарэшце перайшоў ліпучую ад растопленага асфальту вузкую шашу. Злева пазвоньваў, падсоўваючыся на ваганетках і падымаючы чырвона-карычневыя кантэйнеры, падобны да пераходнага моста ці каркаса пад'ёмны кран, справа — саржавелым шырокім дахам, што нагадваў дах кітайскай фанзы, падымаўся шары драўляны пакгаўз, і каля яго, на пагрузачнай рампе, што падыходзіла да самых пуцей, як і даўней, ляжалі штабелі свежых дошак, паблісквалі скруткі ацынкованых сетак і двума шарэнгамі жаўцелі шчыльна складзеныя аконныя блокі.
Над пакгаўзам устрывожанаю чародкаю кружыліся і не знаходзілі, пэўна, дзе сесці, шарыя галубы. А сярод іх нейкім першародным анёльскім хараством паблісквалі два снежна-белыя. І Самцова душа зайшлася ад чуйнае радасці, што ён ідзе незабытаю сцежкаю, пераступаючы цераз іржавыя рэйкі запасных пуцей, зарослыя голымі сцяблінамі цыкорыі ў лёгкіх, па-матылінаму раскрытых валошкавык кветках, і зноў бачыць знаёмыя контуры чыгуначнага вакзала з мансардавым дахам, а поруч з ім, — тыя ж самыя сосны, што помняцца змалку, — пастарэла-знябожаныя і пацямнелыя, нібы прыцярушаныя сажаю. І ўсё, што было перад вачыма, — і шырокія, нібы надзьмутыя, склады, і паласатая пасма пуцей з алавяным бляскам, і чырвона-ліловая вадакачка, што самотна ўздымалася на водшыбе, — усё было знаёмым і незнаёмым, сваім і пачужэлым. Нават неба выдавала іншым, па-даўнейшаму не зыркім, а выцвіла-белаватым, нібы захмараным смуткам адзіноты.
Аднастайна сівымі шыфернымі дахамі, сярод якіх там-сям іскрыліся багацейшыя, цынкавыя, за станцыяй сціснуўся новы пасёлак. І яго нібы прыгнятаў маналітны корпус завода з велічным гарматным комінам, за які зачапілася едка-жоўтае воблачка атрутнага дыму.
Абмінаючы пагрузачную платформу, Гэнрык Самец нават з горкім смехам прыгадаў, як калісьці яны з Петрыкам Гранкоўскім падкрадваліся да жоўта-зеленаватых цюкоў тытуню, што цэлымі тарпамі ляжалі тут, каб выцягнуць з іх доўгія пахучыя пампушкі, туга перавязаныя льнянымі вяровачкамі. І назаўтра іхнія кішэні адтапырваліся ад шчодра і тонка нарэзанага, зморшчанага гармонікам, мякенька-пяшчотнага тытуню. Курыва было, вядома, і для самых сябе, і для ўсяго класа — у Гэнрыка, як помніцца, ажно пажоўклі на правай руцэ тры пальцы, як жоўкнуць яны ў заядлага курца.
Але звадыячнаму і распуснаму Петрыку заманулася яшчэ паспрабаваць «Казбека», які курыў толькі маёр з лётнае часці, муж іхняе зласнавата-строгае, што няшчадна ставіла двойкі, матэматычкі. У сельмагаўскім магазіне, дзе разам з халвою (яна вялікаю неадольнаю гарою, дарэчы, ляжала на прылаўку), кількаю, алеем прадаваліся папяросы з запалкамі, Петрык Гранкоўскі падцікаваў, адкуль прадаўшчыца дастае прыгожыя каробкі з чорным, намалёваным на іх, ганарыстым коннікам у касматай папасе. І покуль яна, акружаная чарадою ўвішных пакупнікоў, важдалася з крохкаю халвою, Петрык паспеў выцягнуць, перагнуўшыся за прылавак, ажно дзесяць каробак «Казбека».
Ці ўляцела Петрыку за ўкрадзеныя папяросы, Самец не помніць, але яго, агледзеўшы гэтыя прыгожыя каробкі з баявітым каўказцам на кані, бацька добра такі пачаставаў чорным, у зарэзах ад брытвы, якую звычайна вастрыў на ім, нямецкім паскам, што захаваўся яшчэ з вайны.
І вось ужо няма ні Петрыка, ні бацькі, і Гэнрык ужо забываецца, як пахне тытунь.
Ад тугіх, як струны на грыфе гітары, бліскучых пуцей пахла мазутам, нібы пахла забытым і зноў уваскросшым дзяцінствам, і Самцу нават здавалася, што ён пераступае тыя самыя ржава-чорныя, укатаныя да бляску шматтоннымі саставамі чуйна наструненыя рэйкі. Ён азірнуўся на пераезд — ці няма цягніка? Але чыгунку занадта меланхалічна пераязджала фурманка. На возе з тоўстымі гумовымі коламі горбіўся самотны фурман. Пераезд ужо быў той і не той — знікла сіняя, ашалёваная будка з прадаўгаватым аконцам, як знік даўнейшы плот, — шчыльны і высокі, з тоўстых, на стаяка пастаўленых шпалаў, а заміж яго цягнулася сцяна з пабеленых панельных плітаў.
Не гэтакім, калі ўважна прыглядзецца, выдаваў і будынак вакзала: яго ганьбіла абліцованая жаўтляваю пліткаю доўгая прыбудоўка, а на мансардавым даху заміж густа-чырвонай рымскай, з жалабкамі, чарапіцы цямнела залітая плямамі ржы недагледжаная бляха. Над карнізам падымаўся заломлены ветрам ліст. Калісьці прыгожыя, па-касцельнаму ўзнёслыя вокны з паўкруглымі шыбамі цяпер былі глуха закладзеныя зверху цэглаю, і ў іх уставілі металічныя рамы на адну вялікую шыбу з вузкаю фрамугаю. Абітыя тонкімі ліштвамі і палакірованыя дзверы нагадвалі да агіды і брыдкасці непрыязны ўваход у занядбанае кафэ.
Узбуджаны Гэнрык Самец нават са злосцю адчыніў іх, неспадзявана апынуўшыся ў вялікай гулка-пуставатай зале без знаёмых кафельных печак шакаладнага колеру, без той сцяны, за якою былі калісьці білетныя касы з двума аконцамі, увабранымі ў шырокія выштукаваныя ліштвы. У халаднаватай пачакальні, дзе ў некалькі радоў стаялі нізкаватыя, недарэчна-раскідзістыя блакітныя лаўкі, нехта драмаў, паказваючы з-пад калошаў ружовыя пяты. На Самца толькі няўважна азірнуліся дзве лупаваценькія дзяўчыны ў чырвона-едкіх спартыўных куртках, і ён, не заходзячы далей у пачакальню, рэзка навярнуўся і зноў папхнуў перад сабою непрыветна-чужыя, рыпучыя дзверы.
Прыгорблена сцішыўся на пероне і доўга, нават з нейкім шчымліва-жалосным утрапеннем азіраў спаласаваную бліскучымі рэйкамі, нудна-сцішэлую пад сухім ліпучым сонцам чыгуначную станцыю з нерухомым саставам, што схаваўся ў цень за пакгаўзам. Нешта даўнейшае ажывала ў Самцовай душы і бясследна, як вада ў пяску, прасочвалася і знікала.
З чуткаю насцярогаю, каб не натрапіць зноў на нешта нечакана-балючае, Гэнрык Самец абышоў прыткнутую да вакзальнага будынка нягеглую прыбудоўку, дзе з буфета, з пасудніцы чуўся востры перазвон нажоў і талерак, і апынуўся насупраць прыстанцыйнага скверыка. З аднога боку яго абступалі даўнейшыя, нашмат пастарэлыя клёны, з другога — як старыя грыбы, знябожана нахіліліся змарнелыя хвойкі. Пасярод шарага, нібы астылае вогнішча, круга векаваў яшчэ вянок густа-калючых, абсыпаных пылам акацыяў, з краю ўжо прымятых і растоптаных колам грузавікоў, што паварочвалі тут да чыгуначных складоў і пагрузачных платформаў.
Пасярод вянка чорна-сіваватых, густа пераплеценых акацыяў, дзе некалі над магілкаю забітага немца з чыгуначнае аховы ўздымаўся шары цэментны абеліск, старчма высоўвалася бетонная пліта: магілку ці то раскопвалі, ці то раўнялі. Каля пліты, у дзіравым лопусе з дымна-ружовымі галоўкамі цвету і чырванаватым конскім шчаўі вусцішна пахілілася, нібы прыкленчыла, крывая, скалечаная яблынька.
Гэнрык Самец стомлена азірнуўся: чарада худых, перахлябленых і, здаецца, заўсёды галодных козаў, целяпаючы рагатымі вымямі, доўгім шнурком цягнулася сюды. За імі, шлыгаючы нейкімі атопкамі, паволі сунуўся пастух з рудаватым мяхом на плячы.
Падышоўшы да вянка сівых акацыяў, пастух — не малады, гадоў пяцідзесяці мужчына ў злінялай штармоўцы і дзюбатай жакейцы, — спусціў з пляча мех і доўгім кіем, які трымаў у руцэ, пачаў спрытна выпорваць і выкочваць з кустоў пустыя, мутна-закурэлыя бутэлькі. Кідаючы іх у рудаваты мех, скоса азіраўся на Самца, нібы прасіў, каб той адышоўся. Самец, таксама чуючы ніякаватасць і сорам, адступіўся ў рваны ліловы халадок пад навіслыя лапы балюча, да мязгі — абабітага клёна. Ужо адтудь згледзеў, як сюды, да пастуха, пэўна, на помач, цяжка перавальваючыся і накульгваючы, ідзе немаладая жанчына з капою залаціста-аранжавых, пераафарбованых валасоў і ў занадта яркай для яе немаладых гадоў малінавай сукенцы. Пад пахаю яна таксама нясла скручаны мех. У яе твары, адутлавата-жаўтлявым і хваравітым, Самцу ўгадваліся нібы знаёмыя рысы. І раптам усё разам — неспадзяванасць, роспач, ніякаватасць — балюча турзанулі сэрца: да пастуха падыходзіла Тарэза Нарушэвіч. Божа, як час змяніў і састарыў яе! Хіба тая прыгожая і стройная паставаю Тарэза Нарушэвіч і сённяшняя адутлаватая жанчына, што баіцца свае заўчаснае сівізны, адно і тое ж? Няўжо гэта праўдзівасць, а не здань, не галюцынацыя, не здрадлівы сон? Нібы правальваючыся ў бяздонне, у чорную прорву, здумелы Гэнрык Самец якую хвіліну стаяў, заплюшчыўшы вочы, потым зноў уважна зірнуў на жаўтлява-звялы, зморшчаны жаночы твар, пазнаючы і ўгадваючы ў ім рыскі даўнейшага светлага і наіўнага жаночага хараства. Самца зноў абліла гарачая млявасць і перад вачыма зноў прымерк і паніжэў высокі, іскрысты дзень. Ён паволі і з прыгнечанасцю павярнуўся, як паварочваюцца ад нябожчыка, і паволі пайшоў на сумна-шары асфальтны перон.
Белы гмах вакзальнага будынка з двума фасадамі схаваў усё — і чараду памаўзлівых козаў, і пастуха з мяхом пустых бутэлек, і яе, Тарэзу, у агніста-малінавай, што адбірала вочы, даўгаватай сукенцы. У адзін міг знікла цікавасць да сустрэчы, шчырасці, роспытаў, тым болей не хацелася глядзець адно адному ў вочы, бачыць пачужэлы, амаль незнаёмы твар і чуць на сподзе душы прытоены боль і непамерную крыўду на сябе, на Бога, на цэлы велічны свет.
Раптоўны абвальны грукат, а ўслед за ім парывісты віхор і дрыготкае пагойдванне перону ачуцілі задуманага Самца: праз станцыю, не спыняючыся, імчаў, рытмічна грукаў на стыках рэек і едка скрыпеў жалезам цяжка наладаваны таварняк.
«Куды ж усё ляціць і спяшаецца ў гэтым кароткім жыцці?» — Самец бачыў перад сабою то цагляна-чырвоныя вагоны, то платформы, гружаныя залацістаю сасною, то паўвагоны з чорна-сівым, насыпаным вугалем, то тлуста-рудыя цыстэрны, што зліваліся ў адзін суцэльны пас. І калі адсланіўся свет і адплыў халаднаваты віхор і цяжка-гнятлівы грукат, Самец, уважліва азірнуўшы пустую далечыню пуці ў рудаватых, залітых мазутай шпалах, між якіх яшчэ пакалыхваўся адзінокі кусцік баркуну, нарэшце пераступіў жывыя сталёва-блішчастыя рэйкі, поўныя, як тугая струна, звінючага водгаласу.
Засыпаная лілова-чорнымі шарыкамі шлаку сцежка, зноў вяла да соннага, заседжанага мухамі аўтавакзальнага навеса, дзе, прымасціўшыся на сходах, жанчына прадавала цёмна-чырвоныя вішні ў блішчастых, як вочкі, водсветах і дзе яшчэ, напэўна, сядзеў ён, аднаногі кілавы д'ябал з угодліваю, шырока-жабінаю ўсмешкаю на мурлатым твары.
Насустрач, мусіць, да станцыйнага буфета валаклася купка падвяселеных, чырвона-разамрэлых мужчын.
— Піва ёсць тамака? — вяла падняў руку пярэдні з іх, сутулена-рослы, з пышнымі чорнымі вусамі.
— Піва?.. Не, не ведаю, — пакруціў галавою Самец.
— Ага, выпіў нябось, — п'яна засмяяўся, крывячы шчарбаты рот, у якім страшным іклам тырчаў усяго адзін жаўтлявы зуб, сіва-кучаравы, загарэлы мужчына, што цягнуўся астатнім і падвалокваў калекую ногу.
«Няўжо гэты дэбіл з адным страшным іклам у роце — колішні зух і прыгажун Косця Мазуркевіч? — жахнуўся і саступіў са сцежкі здзівёны Гэнрык Самец. — Той самы ганарысты, запальны і баявіты над усё мястэчка Косця Мазуркевіч?»
Уражаны Гэнрык Самец яшчэ раз засмучана азірнуўся ўслед недагледжанаму мужчыне ў раз'еханай, выпушчанай са штаноў кашулі, што натужліва валок аднятую, мусіць, паралюшам правую ногу.
«Аднак, як люта і нялітасціва-жорстка абыходзіцца лёс з чалавекам», — пецярнёю Самец згроб на грудзях узмакрэлую кашулю — пад ёю тахкала і пульсавала штуршкамі болю ўстрывожанае сэрца.
Каля белага навеса аўтастанцыі, дзе ўжо не было відаць ні кабеты з паліваным вядром вішняў, ні аднаногага інваліда ў святочным французскім касцюме, чадзячы саляркай і адлюстроўваючы цяжкі зад у плыткай лужыне, стаяў светлы аўтобус з двума чырвонымі паскамі ніжай вокнаў, з-за якіх ужо вызіралі твары абыякава-спакойных пасажыраў. «Наваградак» — прачытаў Самец на даўгаватай дошчачцы за лабавым шклом, што адсвечвала калюча-прамяністым сонцам, і, прыспешваючы крок, скіраваў у адчыненыя пярэднія дзверцы. Шофер, што ўвайшоў услед за Самцом, уважна азірнуў аўтобусны салон, прытаптаў у чорнай папцы пуцявы ліст і ўключыў матор. На Самцовыя працягнутыя грошы абыякава і няўважліва махнуў чорна-рудаватаю выгаранаю чупрынаю — «Потым». Задыханы Гэнрык Самец прысеў на пярэдняе, што стаяла ўпоперак іншым, чорнае сядзенне з дэрмацінаваю карычневаю спінкаю. За вокнамі аўтобуса пачаў адбягацца зялёны плоцік з шарымі цэментнымі слупкамі, белыя двухпавярховыя мураванкі з круглымі вокнамі ў ступеньчатых фасадах, і, нібы стомлены карабель, уздымаючы спічастыя вежы з тонкімі пазалочанымі крыжамі, пачаў адплываць выносны барочны касцёл, потым зашугала сцяна цёмна-зялёных прысадаў — старавечных ліпаў і клёнаў з недагледжанымі пачарнелымі хаткамі пад імі. Прабег, прамільгнуў ашалёваны з аблушчанаю ўжо фарбаю карычневы дамок, дзе некалі была чыгуначная амбулаторыя і дзе за белымі фіранкамі акна, на кушэтцы паміраў застрэлены капітанам НКВД у той сцюдзёны і ўжо далёкі, як вечнасць, восеньскі вечар Петрык Гранкоўскі.
Але ўражаны і здзівёны ўсім убачаным пад навесам аўтастанцыі і на чыгуначным вакзале, Гэнрык Самец ужо ўпусціў з-пад увагі тую страшную прыгоду. Яго бурна хвалявала і глыбока трывожыла нечаканая сустрэча з бязногім Жагалам, што калісьці памкнуўся забіць яго, але на які міг замарудзіў, і гэта ўратавала Самца. Неміласэрна балючым джалам у сэрцы шчымеў боль ад няжданага спаткання з заўчасна пастарэлаю і занядбана-гаротнаю Тарэзай Нарушэвіч, у якую Гэнрык у свае школьныя гады быў наіўна, ажно да страты розуму закаханы. Як усё тое даўняе і наіўна-ўзнёслае было нібы зняважана і зганьбена гэтаю нядаўняю сустрэчаю з ёю.
За вокнамі аўтобуса, што імгненна набіраў хуткасць, нібы ў калаўроце, плылі, засланяючы адзін аднога, смольна-чорныя бітумныя дахі прыстанцыйных складаў, паласаты ўзняты шлагбаўм над пустым пераездам, і аўтобус напаследак выбег за мястэчка.
У трапяткой Самцовай душы ўспыхваў і шырыўся пранізаны прамяністым сонцам чуйны спакой, душа нібы выплывала з цёмных сутарэнняў і непраходных лёхаў на ясны, увабраны ў велічны блакіт неба прастор жыцця, на жывы прасцяг вечнага хараства.
Сцішаны ў думках, чуллівы, як дзіця, Гэнрык Самец адчуваў ужо і балючы дакор і пасвятлелую радасць, што пуставаты, не людны аўтобус так хутка і так спешна аддаляе яго ад шчарбатага, разбітага палярушам Косці Мазуркевіча, ад кілавага, аднаногага, на чорных мыліцах Габрыеля Жагалы з яго лісліваю шырокаю ўсмешкаю на мурлатым твары, ад нечакана і пачужэла-старое і перафарбованае ў едкі каштанава-залацісты колер Тарэзы Нарушэвіч, ад апалай ужо бацькавай магілкі, якую ён збіраўся наведаць, але так і не наведаў, ад усяго таго, на што наляцела, як матылёк на зваблівы агонь, і балюча апяклася прыхільная душа.
Дык чаго ж тады шукала гэтая кволая і безабаронная, як аксамітны начны матылёк, спакутаваная чалавечая душа? Хараства, якое даўно адкрасавала і адцвіло? Радасці, якая змянілася няшчасцем і горам? Сцежку маленства, якая ўжо глыбока заарана? Старавечнага дрэва, якое зламала віхура? Тых людзей, якія даўно адышлі? Чаго ж тады шукала яна, збалелая чалавечая душа? А, можа, усяго толькі самую сябе, загубленую ў гэтым неспазнаным і бясконцым свеце? І, вядома, не знайшла. Як жа ж на старасці гадоў душа размінаецца з чалавекам.
Неспакойны, усхваляваны Гэнрык Самец парыўна прыўзняўся: за белаватымі шыфернымі дахамі цямнейшым чубком старой страхі мільганула бацькава хата і стары, узнёсла-адзінокі сохарань над ёю.
Глыбокі, нібы перадсмяротны ўздых вырваўся з Самцовых грудзей. Першы раз гэтак самотна і адчужана-абыякава пакідаў ён бацькаўшчыну, неспадзявана чуючы ў душы хвіліну ўжо вечнага развітання.
А з-пад сэрца плыў і слізка цурчэў, нібы сухі пясок з-пад сыпкага стромага берага, халаднаваты і шчымлівы смутак.
Утрапёны, абязвечаны і ўражаны тым, што ўбачылася і перажылося ў кароткі час, Гэнрык Самец уцякаў ад свае адзіноты і адчужанасці, ад страху перад чужымі магілкамі і гнятлівага адчування свае блізкае смерці, але хіба можна ад усяго наканованага ўцячы? Не!