Яна памятная мне — гэтая выплесканая босымі нагамі ды выезджаная ціхутка шапаткімі веласіпедамі чуткая сцежка, што наўпрасты, як страла, ляцела ў мястэчка, апярэджваючы кружную дарогу праз мост, на млын, што быў у другім канцы мястэчка, і кудою звычайна ездзілі марудныя вясковыя фурманкі.
Караткаватая, не болей як на паўкіламетра, сцежачка, шарым, нявыбеленым палатном яна рассцілалася спачатку з крутога пясчанага груда, на якім з-пад старых прысадаў светла бялелі першыя местачковыя хаты, і праз ружовы ад смолкі і махрысты ад вобаратніку поплаў бегла ад рэчкі пад серабрыстыя купчастыя вербы. Пераскочыўшы тут гібкую кладку з хісткаю жэрдачнай парэнчаю, тугою ўжо чарнаватаю лентаю каля прымлелых гаркавата-клейкіх алешын, пад якімі пякуча-агністым жарам гарэлі палявыя гваздзікі і красавала, выпусціўшы дробныя каласкі, пахучая зуброўка, падымалася зноў на жвірысты грудок, зарослы круглымі, нібы царкоўныя купалы, ядлаўцовымі кустамі, між якіх раскашаваў ясна-жоўтымі выспамі густа-дрыготкі, як сатканы, расходнік і цёпла-горка пах, разліўшыся цэлымі азярынамі, ліловы чабор.
Я любіў гэтую праменькую, з адзінокімі прахожымі вузкую сцежку, што абягала самотны цётчын хутар з недакончанаю хатаю, ці, праўдзівей, толькі выведзеным пад бэлькі зрубам, з гумном і нізкім хлявом, за якім узнёсла шапацела трапяткая бярэзінка. Зводдаль зруба, насупраць пустога праёма для акна, упарта сядзеў і, здаецца, ніколі не цвіў крывы камель голага бэзу. Сярод ружовага ад дымнай мятліцы абгароджанага сіва-валасістым частаколам двара распускала свой шырокі прыпол прысадзістая хвоечка.
Светла загадкавым падлеткавым пачуццём я любіў гэты сцішны, занядбаны хутар. Гаспадар яго, мой дзядзька Янка, не ўжыўшыся з жонкаю, старэйшаю за сябе на дванаццаць гадоў цёткаю Марыляю, да якое прыйшоў у прымы, пагнаўшыся на кавалак зямлі, кінуў хутар, недакончаную хату і пайшоў добраахвотна ў польскае войска, хоць палякаў, здаецца, і недалюбліваў, і, закончыўшы вайну ў Судзетах, застаўся ў Польшчы на землях «адзысканых», што прыналежалі немцам.
Жыў ён у Лэбе, невялікім кашубскім гарадку на беразе Балтыйскага мора, і клікаў да сябе адзінага сына, што добра разбэсціўся, ходзячы па вечарынках і п'ючы самагонку. І той паехаў, нават, здаецца, без належных на гэта дакументаў — проста сеў у цягнік да польскіх сем'яў, што вярталіся з далёкага Казахстана і Сібіры і да якіх далучаліся беларускія, ужо з нашых навакольных вёсак.
А недакончаны зруб застаўся гнісці на стромым грудзе, пад якім расла бачная заўсёды здалёк старая алешына з чорна-шурпатым, у абхваты два, тоўстым камлём, у карэннях якой вялася чуйна-патайная выдра. Я бачыў яе ўсяго адзін раз і то здалёк, калі яна паказалася неўспадзеў на затравелым беразе, бліснуўшы карычняватай поўсцю, і, змеціўшы мяне, тут жа знікла, як умее знікаць з вачэй кожны дзікі звер. Начамі, асабліва, як помніцца, пад поўню, тут таямніча і вусцішна пагукваў удод. Месца тут, нягледзячы на блізкае мястэчка і шашу, што, перапоўзшы ўзгорак, спускалася да першых хат, у той час яшчэ і крытых саломай, было глухое.
Па сцежцы хадзілі не вельмі часта, найбольш з тых рэдкіх, што выселіліся з нашай вёскі хутароў, раскіданых па адхонах боханістых узгоркаў і мякка атуленых хвойнікам.
Але першаю ў прагале цёмна-зялёнага цвіркатлівага ад маладых шпакоў алешніку я бачыў цётку Марылю — яе шарую, нібы абвешаную лахманамі, постаць. Цётка жыла тут жа за рэчкаю ў першым местачковым доме, што прыляпіўся да касагора, у ніжнім блочным, вільготным і халодным, падвальным пакойчыку з дашчанай верандай. Над ёю кватараваў хітраваты загадчык млына з трохі смешным для мяне шляхецка-палескім прозвішчам Станчук-Ляўчук, які кожнае восені, прысеўшы з дубальтоўкаю на здзічэлым самотным хутары, падпільноўваў і страляў дзікіх гусей, што пры пералёце ў вырай садзіліся тут на начлег.
Цётка Марыля пабыла ўжо на хутары, агледзела, ці не знікла за ноч яшчэ адна дзеравіна з таго штабеля, што ляжыць накрыты яловаю карою, і памалу ўжо, але ўпарта варочалася назад, трохі ківаючыся з боку на бок ад свае хваробы — вадзянкі, ад якой іншы раз і не магла хадзіць, покуль не ўпадзе, паслізнуўшыся, і не разаб'ецца і покуль не выльецца з яе гэтая вада...
Не, цётка ідзе трохі прыспешваючы і, перабраўшыся цераз кладку, заварочвае да мяне на той круты грудок, дзе я пасу карову. Ідзе, не мінаючы топкую крынічку, у самым вузейшым месцы ёю ж самою закіданую галлём, каб не тапіцца па калені ў гразі і багнішчы.
Гаворыць сама з сабою і доўга шалпочацца ў густым алешніку і калючай шыпшыне і нарэшце, спудзіўшы карову, выбіраецца на грудок. Чапляючыся за карычневую мятліцу, за ядлаўцовы дымна-зялёны кусцік, выпаўзае на сцежку, што ўецца беражком груда, і падымаецца да мяне. Адсопшыся, трохі перавёўшы дых, пачынае гаварыць:
— Дзіцятка, я ўжо паўсвету абышла. Сёння ўночы ў мяне ж вунь тры дзеравіны ўкралі. І ўсё яны, каб ім не даў Бог шчасця, — Балабаны. — У цёткі па зморшчаным твары паўзе і адрываецца сляза. — Збегала ў сельсавет, але ж участковага не было. Так Балабан і пабудуецца з майго дрэва.
Тыдзень назад, напаткаўшы мяне ў мястэчку, дзе я здаваў малако і варочаўся дадому з прыёмнага пункта ўжо з пустою банкаю, на якой пабліскваў медны прыпаяны кранік, цётка схапіла мяне за руку і ўкрадкам павяла за сабою, просячы не ўпарціцца і падысці з ёю на блізенькую касцельную вуліцу, каб нештачка ўбачыць. Я ішоў за цёткаю, не ведаючы і не здагадваючыся, дзеля чаго іду, нават і тады, калі мы спыніліся на рагу касцельнай вуліцы перад свежаакораным жардзяным плотам, за якім на пустым участку падымаўся шары, ужо злінялы на сонцы і апаласканы дажджамі зруб. Цётка падлезла пад гэты загарад і, азірнуўшыся, ці хто не бачыць, кіўнула мне пальцам. Я таксама ўгнуўся і падшмыгнуў пад свежаакораныя, што пахлі густа-цягучаю смалою, жэрдачкі загарадзі.
Цётка, падняўшы голаў і выцягнуўшы ўгору руку, паказвала, як дагадаўся, на сярэднюю бэльку:
— Мая, Чэсічак, па суках пазнала. Я надоечы нават у зруб залезла, адтуль з сярэдзіны бачыла.
— А можа, вы не пазналі. — Мне нешта не верылася, што худзенькі высокі Жураўскі, што рабіў на пошце і трымаў замужам Валодзеву, ці, як па мянушцы казалі, Балабанову Веру з нашых хутароў, мог украсці цётчыну бэльку.
— Дзіцятка маё, дай спокуй, я ж добра прыцікавала, але ж нікому не кажу, што гэта мая бэлька. Толькі Богу малюся... Не кажы і ты. Ідзем, покуль ніхто не бачыць.
І яна зноў першаю вылезла з пахучай жардзяной загарадзі.
Адышоўшыся ўжо ад зруба і заварочваючы ў касцёл, сказала:
— Каму дзе пажалішся?.. Буду ісці праз кладку поначы — укінуць у рэчку ці на хутары затаўкуць. Таму і маўчу ды Богу малюся. Аднаму табе і сказала. Каб нехта ж ведаў, каб слёзы мае дарма не прапалі.
Я гляджу на цётку, што зноў бярэ мяне за руку і вядзе ўжо да свайго зруба, што стаіць за гнілаватым нахіленым плотам, які ўжо даўно не бачыў мужчынскай рукі, як і не бачыў яе і ўвесь хутар з пустым, ужо без гаспадарчага спрату і скарбу — збожжа і сена — гумном, над якім толькі вясною, калі разліваецца рэчка, падгуквае ўдод, з пазелянелым ад моху хлевушком, што пахне не гноем, а збуцвелым дрэвам, і які ўжо даўно не чуў ні ржання каня, ні рыкання каровы.
Цётка паказвае мне на складзеныя пад карою неачэсаныя дзеравіны і кажа:
— Во сёння ўночы ажно тры ўзялі. У мястэчку не знайшла. Пайду прыгляджуся на хутарох... І Уладаку напішу. Я пра ўсё яму пішу. — Яна ўздыхнула, паглядзела на мяне, і з яе сініх вачэй высачыліся дзве буйныя слязіны і пабеглі па зжоўклых маршчыністых шчоках. — Усё чакаю яго дадому. Ужо два гадкі асталося. Ты ці ж ведаеш, што ён там за алямэнты ў цюрме сядзіць. Кінуў жонку з дваіма дзецьмі. Хаваўся, покуль не знайшлі і ў медныя капальні не загналі. Але ж ты і пра гэта нікому не кажы.
Яна адвязвае ад шула доўгую, збітую з жэрдачак фортку, падыходзіць, блытаючыся ў ружаватых катках, да складзеных дзеравін, стаіць і паказвае на раз'еханую кару:
— Бачыш, кару на месца не паклалі. Я ж усё прымячаю і значу.
Яна падцягнула да дзеравіны з'еханую яловую шурпатую кару, абышла яшчэ раз хлевушок з гумном і, закрыўшы ўжо за мною расхлістаную брамку, уздыхае і ўжо гаворыць не то для мяне, не то для сябе:
— Няўжо ўсё было. Прайшло і няма.
І, ужо адышоўшыся, паскардзілася:
— Задыхаюся. А галаву як павярну, то нібы на той свет падаю. Але пайду.
Не ведаю, ці знайшла на хутарах свае дзеравіны цётка Марыля. Дакладней і праўдзівей — не помню. Але што нехта свой ды блізкі цягаў на дровы ці так для якой патрэбы дзеравіну ці дзве з глухога непрыгледжанага хутара — гэта вядома, гэта рэч бясспрэчная.
Горка ўжо думаць і пра другое: дарма старалася, дарма траціла сілы хворая на вадзянку цётка Марыля. Можа, і не вельмі дарэчы ўжо тут наша беларуская прымаўка «Век жыві, век — будуйся». Цётка Марыля будавалася, як ужо магла і колькі ўжо змагла, так і не прыждаўшы сына. Ён прыехаў — ужо як спадчыннік, каб прадаць накрытую, але яшчэ без вокнаў, без падлогі, недакончаную хату, а разам з ёй і трухлявае гумно і хлевушок — ужо некаму на дровы.
Я шкадаваў толькі кніжак — найбольш з даўнейшых, віленскіх выданняў — іх два мяхі выцягнуў з цётчынай апусцелай кватэры загадчык местачковага млына, той жа самы Станчук-Ляўчук, што жыў над цёткаю на другім паверсе таго, напалову драўлянага, напалову блочнага, умураванага ў круты грудок дома.
Я вучыўся ў Маскве і дадому, у родныя мясціны наведваўся ўсё радзей і радзей. За гэтыя гады, што я не быў дома, усё, нібы ў вечаровую пору, прымеркла, таямніча прыцішэла і перамянілася.
Я схадзіў на былы хутар, каб перажыць адчуванне ціхага смутку, блізкай старасці, адзіноты і... чалавечага знікнення з гэтай вечнай зялёнай зямлі. Ад даўнейшага хутара засталася толькі трапяткая шумлівая бярэзіна, груда цэглы — цётка, мусіць, нават паспела зрабіць печ — ды пляскаты камень, што застаўся ляжаць там, дзе быў парог, і зарос наўкруга сівым мяккім палыном, як і пабітая цэгла — карычневым танюткім, як снітка, асніком і нізкім сунічнікам у белых зорках позніх кветак.
Над завоінай не ўздымалася ўжо тая чорная шурпатая алешына з кучаравай кронай, абвешанай рванай сеткай таўкачыкаў.
І бераг, і грудок над рэчкаю, і ўся мясціна, дзе быў хутар, выдавала ўжо зусім здзічэлаю і адзінокаю, і смутна-глухою.
На грудку, куды з гібкай, хісткай кладкі, тлуста пабліскваючы між ружовага ад смолкі поплава, бегла ліпкая, выплесканая нагамі сцежка, густою шчоткаю стаяў і, выпусціўшы карычнявата-блішчастыя асцюкі, ціха, да востра-танюткага звону ў вушах шапацеў ячмень. На паўмежку цвілі ясныя, ажно ад іх балелі вочы, рэдкія васількі. Бліжай між круглых ядлаўцовых кустоў рванымі выспамі слаўся нізкі жоўта-ясны расходнік і гаркавата, мятна пах чабор, увесь звінючы ад гіжлівых і ўпартых у сваёй працы пчол.
Якраз там, дзе пухкім і порсткім лапікам натапырыўся, расцвіў светлы жоўта-чысценькі расходнік, некалі шаргацела пад нагамі жвірыстая сцежка. Цяпер яе не было. Як не было ніякага і знаку ад яшчэ аднаго хутара, што павінен быў стаяць за чорным з цёмна-тлустымі, адваленымі скрылямі заараным ужо даўнейшым лужком, таксама на грудку — там засталася ўсяго адна, трохі пахіленая шырокая кронай старая яблыня, ад другой, выкапанай, пэўна, у леташнюю восень, жаўцела сыпкім дробным пяском шырокая яма.
Абмінуўшы заараны, напэўна, пад цімафееўку лужок, берагам ужо ацярэбленага ад галля і прарэджанага хвойніку, дзе, згледзеўшы мяне, востра і наперабой застракаталі пільныя сарокі, я падышоў да гэтай адзінокай яблыні.
Што тут некалі была хата, сведчыла высокае котлішча, што зарасло валасніком, ружаватыя макаўкі круглых каменняў, што клаліся пад даўнейшую падрубу, ды адзінокая яблыня, з паабіванымі, паломанымі галінамі тоўстымі палкамі, што накрыж ляжалі на гэтых паабіваных галінах.
Далей, калі перайсці густы непрацярэблены хвойнік і замыты вадою і зарослы ядлоўцамі яр, абапал якога была процьма баравікоў, а пад чэзлымі ядлоўцамі вылежаных зайчыных заўсёды цёплых ямак у касмычках пуху, сумавала яшчэ адна хата з нізкім саламяным лобам. Гэта быў хутар Ігнася Варонкі, стрэлачніка з чыгуначнай станцыі, што, помніцца, хадзіў абвешаны вялікімі чорнымі ліхтарамі.
Я ўжо ведаю, што тамака яе няма. На даўнейшае котлішча, на тое месца, дзе яна стаяла, з усяго блізкага поля ссунулі валуны — цэлае лежбішча іх, як марскіх ільвоў ці маржоў, толькі нямых і застылых, у сівых лішаях, як з неадмытай чалавечай ганьбай.
Але спярша пра яе, пра гэтую хату, што ўздымалася тут, таксама над рэчкай, куды стрымгалоў збягала сцежка, каб пераскочыць пакладзеную між алешын вузенькую, над самаю вадою, кладку. Ёю на сяло ў вёску з недалёкага хутара бегалі ўжо Варонкавыя дзяўчаты, — адна старэйшая, другая малодшая, але, мусіць, больш спрытнейшая, да хлопцаў. Бо нават была і зацяжарыла, і п'янаваты Ігнась Варонка ад крыўды і помсты, схапіўшы дачку за валасы, перад усімі ўжо вёў яе тапіць у рэчку. Але гэта не памагло — дзяўчына, кінуўшы хутар, уцякла ў Калінінград, куды пасля вайны збягалася ўся шуга і навалач. Там, кажуць, і нарадзіла. Старэйшая выйшла замуж сюды, у сваю ж вёску. У хаце засталася Варонкава жонка з малым, гадоў усяго шасці, хлопцам.
Прыдбаўшы каханку, Варонка перабраўся ў Баранавічы і дадому з'яўляўся рэдка. Іншы раз у суботні прыціхлы надвячорак, калі было нават чуваць, як чмыхала за недалёкім чыгуначным мостам нядужая яшчэ даваенная вадакачка, з грудка, з пясчанай жвірыстай сцежкі, што збягала да кладкі, нечакана чуўся мне знаёмы хрыплаваты голас:
Выпьем, что ли, Ваня, С холода да с горя.
Яшчэ здалёк я ўгадваў яго сутулаватую постаць, апранутую ў чорную форму чыгуначніка — фрэнч, штаны, фуражку. Ігнась Варонка з Баранавіч, дзе і рабіў стрэлачнікам, ужо варочаўся дадому, яшчэ па дарозе, у станцыйным местачковым буфеце, дабавіўшы ў чубе.
Як здавалася тады мне, Ігнась быў не такі ўжо шкодны і баявіты мужчына ў нашай вёсцы.
Цётка Марыля, калі пералічвала нехрысцяў і зладзеяў з блізкіх хутароў і вёскі, усіх тых, хто мог пакрасці яе бэлькі, чамусьці ніколі не спынялася на Варонку, не давала яму мянушкі, адно толькі махала рукою: «Гэты — несусветны гультай. Яму ўсё думаецца пра гарэлку ды кабеты. Распуснік. Ці яму да бэлек?..»
Страшнае пра Варонку я пачуў ужо ад чужой выпадковай кабеты: немаладой, прысадзістай, у беленькім фартушку на даўгаватай зялёнай спадніцы ў чорныя падшытыя пасачкі, у прыталеным каптаніку і ў сіняватай накрухмаленай хустцы, нечым з твару нават падобнай да цёткі Марылі.
Помню, было гэта ў нядзельку, яшчэ роснаю раніцаю, з цішна-мяккім куваннем зязюлькі ў сіваватых надрэчных вербах — яна любіць, чамусьці, вербы, а не алешыны, — міма Варонкавай хаты ядлаўцовымі кустамі, калючаю, ружаватаю ад жарствы сцежкаю, трохі нават з подбегам і неяк дзіўна азіраючыся на Варонкаў хутар, ішла кабета. На сагнутым локці яна лёгка несла лазовую карзіну з вечкам, другою, вольнаю і сціснутаю ў кулак, падмахвала сабе ў такт гутаркі — нячадных, перамешаных з малітваю праклёнаў: «Каб ты адпакутаваў, як адпакутавала я. Каб цябе і сырая зямелька не ўзяла! Каб цябе чэрві стачылі! Каб цябе перад сконам чэрці рвалі! Каб табе мову адняло! Каб табе рукі павыкручвала! Каб ты ў агні гарэў! Каб з цябе жыўцом скуру дралі!»
Згледзеўшы нечакана мяне, кабета нібы сумелася, змоўкла, гэтак моўчкі пастаяла, а потым, мякка ступаючы па сіва-ліловым, што разлёгся лісцікамі на мосе, яшчэ з нераскрытымі жоўтымі кветачкамі, валасніку, падышла да мяне:
— Ты ж чый будзеш? Ці не з гэтага хутара?
— Не, з вёскі я.
— Ты на мяне з гэткім дзівам не глядзі. Не дурная я. Хоць скажу табе, дзіцятка, як я і ад розуму не адышла, — яна азіраецца на хутар і падмахвае лазовай карзінай. — Гэта ж тут ваш Варона жыве?
— Ага. Толькі ён не Варона, а Варонка.
— Значыцца той! — яна злосна і рэзка махае сцятым кулаком. — Ён у вайну прыгледзеў, прыцікаваў маю нявестку. Прыгожая ж надта з твару была. Раз прыцягнуўся ў хату п'яны, другі раз, трэці. Ужо й ратунку няма. Пачалі нават хаваць яе. Тады ён да сына: «Такую, растакую...» Сын ужо не стрываў, схапіў яго за грудкі. Ён пайшоў, як мыла з'еўшы. Праз тыдзень ці што, заліўшы гарэлкаю вочы, набраўшыся, як мурза гароху, прывалокся зноў. І трэба ж было нам адсунуць дзверы. І ён ужо не да яе, не да нявесткі, а да сына: «Шукай палатно ў куфры». Сын адчыніў, адкінуў вечка, нагнуўся, а ён во гэтак з ружжа і стрэліў яму ў патыліцу. На месцы забіў. Спытай за што? Нелюдзь. Злыдух. Нячыстая сіла. Нявестка ўцякла ў Наваградак і цяпер там жыве. Замуж надоечы выйшла. Я во адна як стой асталася. Так і жыву ў Нягрымаве. Але калі не йду ў мястэчка, то заўсёды прайду каля гэтага хутара і ўжо, як магу, так кляну, так ужо прашу ў Бога, каб паслаў якую кару.
Не ведаю, ці запомніў я ўсё, што расказвала мне тут, на палявой сцежцы, каля ядлаўцовых кустоў невядомая кабета ў зялёнай доўгай спадніцы з белым фартушком і ў чорным прыталеным сачку, — я быў уражаны і ўтрапеў ад дзіва, што такое нечалавечае і страшнае мог учыніць не злы і ціхаваты Ігнась Варонка.
Але, помніцца, у той жа год, у перадзім'е, калі ўжо ранні неглыбокі сняжок прыцярушыў зямлю, у сыры непраяснены дзень я ўбачыў, як наша вёска — малы і стары — рвануліся за шара-сіні голы алешнік да рэчкі, хто бег з бусаком, хто з вядром: там на грудку, ахопленая залацістым полымем, гарэла Ігнасёва хата — чорны знізу, вышай сіняваты дым, падняўшыся ўгору, даставаў да хмурага нізкага неба.
Я прыбег туды, калі ўжо абвалілася страха, столь і агонь забушаваў у хаце — гарэла шафа з тым невялікім пажыткам, які быў у Варонкаў. Мужчыны пачалі рваць бусакамі і скідаць на падтоптаны снег верхнія, абсмаленыя да чарнаты вянкі зруба. Ні Аксені, якая перад гэтым церла ў сенях лён, ні яе шасцігадовага Мішы, што, седзячы на печы, чыркнуў і падсадзіў запалку ў сухі лён — а сухі лён гарыць як порах, — тут не было. Іх забралі на блізкі хутар, за лясок.
Хлопец, казалі, быў трохі абпалены. Зашыўшыся далей ад агню, ён перапалохана і моўчкі сядзеў у кутку на печы, покуль у хату, поўную дыму, не ўбегла ўжо знямелая Аксеня і не выцягнула яго адтуль. Ёй, хворай на сэрца, зрабілася саўсім блага.
Але, чамусьці, шкадавалі не яе, а Ігнася, што зараз меўся прыйсці з работы і заміж хаты чорнае, што курылася сінім дымам, убачыць пажарышча і расцягнутыя, абгарэлыя дзеравіны зруба.
І раптам з купкі людзей, што асталіся яшчэ стаяць каля чорна-сіняга пажарышча, на якое жанчыны шугалі, прынёсшы вёдрамі з блізенькай рэчкі, разам са скрылікамі тонкага лёду, цяжкую халодную ваду, нехта перапуджана сказаў: «А во, Ігнась ідзе!» Усе, знямеўшы, абярнуліся. Я ўбачыў, як па белым грудку, на крываватай сцежцы па даўніх, ужо зацярушаных за ноч парошаю слядах спакойна і неяк занадта марудна ступаў Ігнась Варонка у чорным доўгім шынялі і летняй фуражцы.
Ён ужо ўсё бачыў здалёк. Ён толькі, вядома, не знаў, згарэў хто з яго сям'і ці не і, падышоўшы, адразу спытаў пра гэта. Не, дарэчы, не спытаў, а маўкліва і запытальна паглядзеў. «Не, ніхто, не», — выціраючы набеглыя ад жалю слёзы, сказалі адразу некалькі збедаваных, шкадаўлівых кабет.
І мне чамусьці ўспомнілася тая нягрымаўская старая жанчына ў засіненай хустцы, у доўгай зялёнай спадніцы і белым з нявострымі зубкамі фартушку, басаногая, з жоўтымі пазногцямі, успомніліся ўжо яе лямант і яе просьба да Бога: «Каб ты ў агні гарэў!» Мне, падлетку, здавалася, што праклён усё ж упадзе на Ігнася і не толькі той, што ўпаў на хату ў адліжны снежаньскі дзень.
Услед за пажарам да Варонкаў прыйшла новая бяда — нечакана захварэў там, у Баранавічах, — кажуць, яму ў нос убіўся рак, — там і памёр сам гаспадар — Ігнась. А праз год ці болей, калі яго Аксеня, сабраўшы абпаленыя дзеравіны і прыкупіўшы новых, агорала невялікую, яшчэ без сянец, хату, сям'ю спасцігла чарговае гора: назграбаўшы на подсціл карове падсохлага алехавага лісця, пры грудку, недалёка ад хаты, прысела перадыхнуць і ўжо не ўстала сама Аксеня.
Брата-падлетка, таго самага хлопца, што падпаліў на печы лён, да сябе ў Калінінград забрала сястра.
Адзінокая хата, што асталася стаяць на стромым грудку, над мармытлівай і булькатлівай рэчкай, у сцішныя вечары на якой залацілася дарожка ад чырвона-мядзянай поўні, позняй асенняй ноччу, шорсткай ад замаразку, раптам загарэлася і, як свечка, ціха, роўненька апала.
Я гляджу на зарослае рэдкім ліловым чабаром і марным, што прыпаў да зямлі лісткамі, сіваватым валасніком даўнейшае пажарышча, на жоўтую яму, на дне якой падымаецца варсістая, мякенькая, як аксаміт, зліняла-зялёная, яшчэ не расцвіўшая дзіванна, на паабіваную, мусіць, ад ранніх яблыкаў, нахіленую ад вятроў у паўднёвы бок старую папяроўку, і крыўда, перамешаная са смуткам, абдымае мяне, і я заварочваю ў хвойны лясок, прапахлы смалою, кастрыцаю, грыбамі, я нават падымаю адзін, трохі прытаптаны, на самай сцежцы, і выходжу да таго яра, дзе вясною з палёў у рэчку шугае цёмна-каламутная вада. І, як заўсёды, з-пад куста выскаквае і, падкідваючы белаваты азадак з кароткім хвосцікам, уцякае, прытуліўшы доўгія вушы, сыты заяц...
Ён адзін, як нешта даўняе, наіўна-радаснае і жывое ўзбуджае душу, і зноў па-маладому хочацца падсвіснуць і прабегчы гэтым зарослым зялёнымі ядлоўцамі ярам, вільготным, з прылізанай ад дажджавой вады травою. Але заяц у міг вока знікае за высокімі кустамі ядлоўцу.
Раўком я выходжу на знаёмую, толькі без глыбокіх калёсных каляін дарогу і спыняюся на ёй, азіраючы ўжо знаёмае поле з новымі падсаджанымі пералескамі, і па залацістым іржышчы заміж даўнейшай з саламяным лобам Варонкавай хаты бачу толькі густы, ужо распушчаны асот і засунутыя, збітыя, як авечкі ў гурт, белаватыя звезеныя з поля валуны, што нібыта любілі шчодра расці на нашых сцежках, дарогах і межах.
Душа шчыміць, сэрца высмоктвае смутак. Ні хутароў, ні хутаранцаў. А як ім цяжка было прывыкаць да глухой адзіноты, высяляцца з вёскі, як, нарэшце, цяжка было вярнуцца назад, жыць на відавоку і прывыкаць да суседавага гармідару і крыку. Але ўсё ўжо беззваротна адышло...
Канчаецца густы, едка-пахучы і высокі ядловец, прысадзістыя з шырокімі абвіслымі лапамі сіваватыя хвойкі абапал раўка з выспамі зморшчаных, састарэлых і не вызбіраных маслякоў — я выходжу зноў да высокай старой бярэзіны, на хутар цёткі Марылі.
У разорах падымаюцца абвешаныя радужнай сінявата-залацістай павуцінай, натапыраныя, як кацяняты, пасаджаныя вясною хвоечкі. Праз год дзесяць яны схаваюць і гэты пусты надрэчны грудок з мройна-трапяткою, што нібы плыла некуды, выцягнуўшы вецце, суха-шапатлівай бярэзінай.
Падышоўшы туды, дзе некалі была хата, і на прагале між натапыраных, як нэндзныя кацяняткі, хвоечак бачу густую шчотку зялёна-ліловых, урослых у зямлю скочкаў у гарошынках маладых, толькі што народжаных. І сярод гэтай густой, натапыранай шчоткі пухлаватых, налітых слізкай вільгаццю скочак падымаецца квола-жаўтлявы, невысокі ствалок, абвешаны зверху букетам жоўтых кілішачкаў, што нагадвалі мне чмяліныя соты. Я, не вытрываўшы, рву мяккі ствалок — я першы раз бачыў, як цвіце скочка.
Трымаючы ў руцэ гэтую райскую, першы раз убачаную кветку, я азіраюся круга сябе: свет той, даўнейшы, стары і незнаёмы, абноўлены, уквечаны новымі дрэвамі, лесам, з новымі ў блізкім мястэчку белацаглянымі дамамі.
Цяжкім абвальным грукатам нада мною шыбуе імклівы самалёт. І ў далечыні над зялёным навалам маладога алешніку, праз чыгуначны мост, аднастайна-рытмічна перастукваючы коламі, ланцугом прабягае грузавы цягнік з цяжкімі пульманамі, з белаватымі рэфрыжэратарамі, з платформамі, наладаванымі лесам, з чорна-рудаватымі цыстэрнамі...
Усё тое і не тое... Свет ужо не майго, ужо чужога маленства. Маю сцежку прыкрыў ясна-жоўты расходнік — тое нізенькае зелле з жоўтымі зорачкамі растапыраных кветак, што любіць расці на жвірыстай і пясчанай зямлі. Я прыглядаюся да хвоек, што шырокімі копамі разрасліся сярод даўнейшага двара, і бачу голы, аброслы зялёным аксамітным мохам куст бэзу.
Ён, гэты стары ў зялёным аксамітным моху куст бэзу помніць мяне. І не толькі мяне. Ён помніць і ведае болей, як болей помню і ведаю я.