Адзінокая, аўдавелая дваццаць гадоў назад, Стэфаніда — па-вясковаму Стэпка ці Сцяпаня — у зорную калядную ноч прысніла дзіўны, поўны нябеснага святла і прамяністай яснасці прарочы сон: нібы сядзела яна пры акне, але не дома, а ў далёкай бацькавай хаце, адкуль прыйшла сюды замуж, і ёй на калені, узмахнуўшы шархотка-тугімі крыламі і абвеяўшы твар чуйным скразняком, сеў снежна-белы галубок. І да Стэфаніды, як да дзевы Марыі на касцельным абразе, дацягнуўся косы слупок тугіх і звінючых, як струны, зіхатлівых промняў.
Голуб рахмана, нібы прыручаны і свойскі, забуркаваў і, надзімаючыся, закружыўся на Стэфанідзіным прыполе. І на ружовай ножцы яго замільгаў кончык чорнай блішчастай вяровачкі, якраз такой, якою ўвязвалі ячную салому, калі яе цюкаваў на полі калёсны трактар з капніцелем.
«Хто ж яму лапкі перавязаў?» — здзівілася Стэфаніда і схапіла за слізкі кончык, каб расшмаргануць вяровачку.
Але голуб баязліва страпянуўся і, мякка б'ючы шархоткімі крыламі Стэфанідзе па руках, паляцеў за акно, асвечаны снапком залацістых промняў.
Стэфаніда толькі правяла рукою па шарай полцы старога хвартуха, што ляжаў на прыполе, змахнуўшы з яго тыя дзве сіва-белыя пухкія перынкі, згубленыя снежна-белым галубком.
«Што ж напрарочыў гэты сон?» — прачнуўшыся, Стэфаніда доўга сядзела на ложку, перажываючы тыя прыгожыя малюнкі, поўныя нябескай яснасці і хараства, покуль не схаладзела ад здагадкі: «Гэта ж Коля, мой Коля прылятаў. Але хто ж яму ногі перавязаў? Хто?»
Высокая белаватая поўня праз замерзлыя шыбы акна цадзіла ў хату мройнае сіняватае святло. Яго косы чатырохкутнік даставаў да шарай старой полкі, якую Стэфаніда падсцілала нанач пры сваім высакаватым і не модным цяпер металічным ложку. Пры ложку стаялі і яе вялікія белаватыя валёнкі з чорнымі памутнелымі галёшамі.
Стэфаніда намацала на халодным нікеляваным біле сваю чырвоную вельветавую кофту і суконную камізэльку з падшытаю спадыспаду зайцаваю шкуркаю, каб было цяплей спіне, і апранула іх. Уступіўшыся босымі нагамі ў слізкія і казытлівыя шарсцяныя валёнкі, падышла да акна, адшморгнула фіранку і праз зубчатую шчылінку, выдзьмутую скразняком у таўставатай наледзі з боку рамы, зірнула на двор. У зеленаватых ад мярцвянага месячнага святла глыбокіх снежных курганах тануў штыкетавы плот. За карункамі чорнага пераплеценага галля бэзу, на які панадзіліся прылятаць чырвоныя, нібы аблітыя на воллі кроўю, і поўныя, як бурбалкі, снегіры, а ўчора села чародка ружова-дымных, чубатых, яшчэ прыгажэйшых, але невядомых ёй амялушак, Стэфаніда ўбачыла яшчэ цёмнае, з патайною глыбінёю суседава акно.
Значыць, да дня яшчэ было няблізка. Там, у Чабароў, уставалі раненька, прыспешваючы на паўстанак да першага прыгоднага цягніка — двое суседавых хлопцаў, што як і Стэфанідзін Коля, рабілі ў горадзе.
Яшчэ не злякнуў, не перапалохаў яе нечаканым, моцным лопатам крылаў з-пад печы хрыпаты, безгалосы певень, якога разам з курамі перад калядным марозам Стэфаніда перагнала з халоднага хлеўчыка ў цёплую хату. «І трэба ж было вырасці яму ледзьве не з бусла», — кожны раз адыходзячы ад перапалоху, дзівілася Стэфаніда.
Яна ўміг зашмаргнула фіранку і ўключыла, зажмурыўшыся ад зыркага, калючага святла, тую адную ў хаце лямпачку з чорным патронам, што вісела на белым шнуры пад бэлькаю.
Зялёны будзільнік з сіне-белымі кружкамі на цыферблаце і няроўна нагерзанымі, нібы па-яўрэйску, лічбамі, да якіх яна доўга не магла прызвычаіцца, паказваў усяго толькі трэцюю гадзіну.
«Што ж там з Колем прылучылася, калі ў галубка лапкі перавязаныя? — зноў вострым болем адазвалася Стэфанідзіна сэрца. — Каб дзе часам не правінаваціўся ды ў турму не сеў... Каторая пара не дае знаць пра сябе».
Стэфанідзін адзіны сын рабіў з суседавымі хлопцамі ў чыгуначным дэпо, у сталярні. Але ўлетку, як пачалі скарачаць на чыгунцы рамонтнікаў і стрэлачнікаў, чамусьці скарацілі і яго, столяра, ціхаманага, што і заступіцца за сябе не можа, негаваркога, сарамлівага Колю. Удаўся ён нейкі неразбітны. Суседавыя, нябось, бойкія і хітрушчыя. Ім каб яшчэ рогі, то чорта ў пекла загналі б. Ты ім слова, яны табе два — не пераспрэчыш...
Неяк улетку, калі яна, перастрэўшы іх, спытала, дзе ж Коля, бо ён быў не прыехаў у светлую нядзельку дадому, яны зарагаталі.
— А вы што, не ведаеце? Коля ж прыжаніўся.
— Як? — абамлела яна.
Толькі меншы, ужо бачачы, што змянілася з твару і зараз упадзе Стэфаніда, бо ногі папраўдзе падкасіліся, паспачуваў:
— Наконт жаніцьбы не ведаю, але жыве ў інтэрнаце для маласямейных і робіць у нейкай канторы, што дзверы ставяць багатым. Так што баксы мае.
— Што за яны, гэтыя баксы? — спытала Стэфаніда.
— Так цяперака даляры называюць.
— Выдумалі ж — даляры... Багатыра знайшлі. Смеху варта ваша гутарка.
Але калі дадому прыехаў Коля, яна, частуючы яго, здарожанага і нейкага зблажэлага, — адныя вялікія вочы на твары свецяцца, — спытала:
— Схуднеў ты, і што ж цябе ўзяло так?
— Ой, мама, ты кожны раз адно і тое — схуднеў.
А потым ужо асцярожна, каб не ўнаравіць, ціха перапытала:
— Людзі ж кажуць, што тамака ў горадзе ты прыжаніўся?
— Хто гэта кажа? Ці не Чабарэ часам? — дагадаўся ён.
— Ага, янэ.
— А хіба я табе не казаў, што жыву ў абшчазе?
— Як ты кажаш? Абшчага?
— Ну, абшчажыце, інтэрнат. Далі, калі пайшоў на новую работу.
— Як заработкі там? — Стэфаніда ўспомніла пра тыя баксы, але не сказала гэтага.
— Лімон маю, — ён схапіўся з-за стала да свае зеленаватае сумкі з рознымі пацеркамі, бляшкамі, нашыўкамі і шмаргануў з вострым свіргатаннем машынкай, дастаў адтуль ясна-малінавы з пухкай ангорскай воўны світэр і чорную шарсцяную хустку з чырвонымі ружамі. — Во, табе прывёз.
— Вой, ці мне старой насіць гэты маліновы свэтар. — Яна адхіліла яго руку. — Да смерці гатуюся. А калі ёсць у цябе якая дзяўчына, то падары ёй.
А потым перапытала пра гэты самы лімон.
— А пра які гэта лімон ты кажаш?
Ён засмяяўся:
— Ну, маці, ты даеш, ад жызні адстала.
— Дзіва што, седзячы адна ў запечку.
— Лімонам цяпер называюць мільён грошай. Абясцэніліся яны саўсім.
— Ну, ці я не ведаю. Хадзіла вунь па хлеб надоечы. Цэны растуць як на дражджах. Толькі пенсія мая не прыбаўляецца. Не ўдзельніца я вайны. Вёску, хату спалілі, людзей пабілі, тату ўкінулі ў агонь. Яны, няхай іх ліха пабярэ, — рускія казакі, што памагалі немцам. І я ўжо не ўдзельніца. Хто ж тады бачыў і перажыў вайну? Хто там дзельнічаў, як яны кажуць.
— А той, хто пенсію большую мае, — усміхнуўся ён і нібы пахваліўся: — Маці, трэба ўмець жыць.
Колева гутарка са смяшком ды папрокам вельмі ж устрывожыла і да адчаю ўсхвалявала Стэфаніду, але яму насуперак яна ні словам не абмовілася, толькі пра Бога напомніла:
— Бога не абманеш, сынок.
У той астатні прыезд ён, яе зблажэлы і нейкі адрошаны (адчужаны), чуйна задуманы Коля, толькі пераначаваў і раненька, якраз у шэсць паехаў, пакінуўшы нямытую бялізну і гэты малінавы, вязаны з ангорскай воўны світэр, які яна акуратненька згарнула і паклала ў шафу: няхай ляжыць — нявестцы будзе.
І во ад яго ні слыху, ні дыху.
Ужо з месяц будзе, якраз на ўсе Святыя, калі маладзенькі ксёндз высвенчваў тутэйшыя могілкі, і яна была там — стаяла каля паіржавелай агароджы і зарослага капца, пад якім ляжыць яе Ігнась, у вёску прыехаў вусаты рослы мужчына, што, не застаўшы яе дома, пачаў хадзіць па суседзях і распытваць пра Колю.
Мужчына нават не назваўся, хто ён, але ўсе прызналі, што гэта следчы і што на Колю ўжо, напэўна, дадзены розыск.
«І во звязаны, як той галубок, што прысніўся ў сне. Мусіць, знайшлі і звязалі і, можа, у турму пасадзілі. Няхай бароніць і асцерагае Бог. — Стэфаніда ўчула, як у яе балюча закалола і аблілося мляваю гарачынёю сэрца. — Трэба ехаць, трэба шукаць, дзе ён», — ужо цвёрда рашыла Стэфаніда і пачала перабіраць у шафе, што, займаючы паўхаты, стаяла ў прасценку між вокнаў, каб знайсці святочную адзежу — тую чорную хустку ў вялікія ружы, куртку і шарсцяны світэр, што звязала яшчэ тры гады назад. На ногі, акрамя гэтых старых валёнкаў, нічога лепшага і цяплейшага не было.
«Пайду ў іх», — Стэфаніда паўзіралася на свае ногі, абцяжараныя зморшчанымі і аселымі, як старыя грыбы, сівымі валёнкамі, і падышла да пабеленае печы — трэба было распаліць яе і зварыць есці. І не столькі сабе, як свінцы, што парохквала ў хлеўчыку, парсючка, які заважыў на пудкоў тры, яна закалола якраз перад калядамі, каб мець на свята скварку і пачаставаць Колю свежыною. Але ж ён не прыехаў. Прыйдзецца везці з сабою на падаянку.
У хляве яшчэ адзін хвост — кароўка, але яна ўжо на цяленні, запушчаная, не доіцца, а сена ёй, што накасіў, дзякуй яму, яшчэ ўвосень Коля, падкіне старая Чабарыха... А куры пад печчу не задыхнуцца, заўтра выпушчу на хату і падмяту там, а што дух цяжкі, то тут жа нікога не будзе... Так што няма каму прынюхвацца і задыхацца...
Прасохлыя занач алехавыя, даўка пахучыя дровы разгарэліся ўміг, і на сцяне напроці печы і ў сівавата-белым і шорсткім ад марозу акне замільгаў, закалыхаўся залацісты водсвет агню.
А яна тым часам, зняўшы са столі лямпу, што вісела на ўсякі выпадак, калі пагасне электрыка, і ўзяўшы нож, схадзіла ў варыўню да кубельца, адрэзала пахучага ад кмену сала, а потым з шастка над печчу, дзе віселі перавязаныя ніткамі скруткі падсохлых ужо, што ажно заблішчалі ад тлушчу, спакусліва-смачных кілбас, падступілася на нізкі табурэцік, адрэзала адно колца. Загарнула іх разам з салам у рыжаватую торбу, якую знайшла ў шафе на паліцы і поруч з акрайцам хлеба ўпакавала ў сваю аблушчаную цыратовую сумку, у якой насіла, пераклаўшы анучкамі, жоўценькія курыныя яйцы — прадавала іх на паўстанку, калі тут спыняўся на колькі хвілін львоўскі цягнік.
Для Колі яец не было — куры яшчэ не несліся.
Яна ўспомніла пра грушы, насушаныя з восені і прыпратаныя ў торбачцы на печы, і знайшла іх.
«Хоць які будзе ласунак», — усцешана падумала Стэфаніда і зноў, скасіўшы вока, зірнула ў шыбу, у тую шчылінку, што прадзьмуў у намаразі вецер, — на той бок вуліцы за чорным, пераплеценым, як карункі, галлём дрэў залаціста-жоўтай яснасцю ўжо свяцілася акно.
«Вой, ці не спазнілася я, — ускрыкнула нават уголас — балазе ніхто не чуе — перапалоханая Стэфаніда. — Трэба ж бегчы і папрасіць старую Чабарыху, каб напаіла і накарміла карову, бо яна, Стэфаніда, вернецца дадому нанач гледзячы, як прыходзіць прыгарадны, каля адзінаццаці.»
У печы ўжо добра расшугаўся агонь, і закураны алюмініевы чыгунок пырскаў лупатымі бурбалкамі — кіпеў.
«Ай, не ўцячэ, астанецца і мне», — махнула рукой Стэфаніда і пачала акрывацца.
Марозік пад поўню быў дужы, яна ажно задыхнулася ад яго, выйшаўшы ў сені і доўга адсоўваючы настылую занач засаўку. Косы сіняваты цень ад хаты перагароджваў заснежаную вуліцу. Чуйны Чабароў сабака гаўкнуў, высоўваючыся з будкі і забарабаніўшы аб дошкі ланцугом, але тут жа ж вінавата завішчаў, прызнаючы яе.
Нават не спытаўшы, хто за імі, дзверы адамкнуў старэйшы Чабароў сын, трохі, праўда, здзівіўся, пазнаўшы яе:
— Гэта вы, цётка Сцяпаня?
— Я, Міша. Хачу папрасіць тваю мацяру, каб укінула сена карове і накарміла парася. А я сабралася ў горад.
— Ты ж там толькі не забаўся, а то буду мець клопат, — строга папярэдзіла яе трохі недавольная, надзьмутая і ззелянелая, як квахтуха, дзюбаносая Чабарыха, што таксама стаяла пры распаленай печы.
— Во скажаш, — махнула рукою Стэфаніда, — чаго я маю расседжвацца. Туд-сюд і назад. Вечарам вярнуся.
— Гэдак і я, — нарэшце падабрэла і ўважна падняла свой дзюбаты нос Чабарыха. — Абы з дому, так мне здоўжыцца, і ўжо леціма лячу назад.
— То прыглядзь ужо за ўсім, Аленачка. Хлеў я не замыкаю, а хату прымкну, каб цыганка не ўлезла, як летась было — столькі хат абакралі.
— Але ж, нябось, злавілі, недзе ажно ў Вільні, — засмяялася Чабарыха, раскрываючы свой шыракаваты рот і паказваючы чорныя прастрэлы ў паджоўклых зубах.
— Вой, — узмахнула рукамі Стэфаніда, успомніўшы пра алюмініевы чыгунок, што перад яе адыходам з печы пачаў закіпаць, і, памагаючы каленам, пачала адчыняць цяжкія намерзлыя дзверы. — Пабягу — чыгун выкіпеў. А ключ, Аленачка, на вугле павешу, ты ж ведаеш.
— Так што, цётка Сцяпаня, паклічам, як будзем ісці на паўстанак? — ужо ўпоган ёй, у сені, з якіх каціўся ліловы, падсвечаны электрычным святлом, густы сівер, гукнуў старэйшы Чабароў сын.
— Столькі таго ўжо клопату, дайду і сама...
Яна паснедала тою дробнаю картопляю,
што варыла сабе і свінцы, колькі раздушаных у руцэ картоплін укінула ў курачае карыта пад драбінамі, падліла ў бляшаную баначку вады, на мурку печы знайшла паперку з адрасам, якую пакінуў Коля, і яшчэ пастаяла сярод хаты, трымаючы ў руцэ сваю старую аблушчаную сумку і ўспамінаючы, што яшчэ мелася зрабіць.
Паслухала, як спяшаўся на стале блакітны гадзіннік, адмерваючы і скарачаючы яе жыццё, убачыла, што большая мінутная стрэлка па шнурку круглых пацерак перахілілася за крывую, як п'яную, лічбу дванаццаць. Шостая гадзіна — пара нарэшце ісці. Сенечныя дзверы праз дзірку ў вушаку прымкнула на засаўку даўгім ключом з язычком і павесіла яго пад анучку, на цвік у вугле.
Але ж цыганы, ліха на іх, навучыліся адсоўваць і гэтыя цяжкія жалезныя засаўкі з рубчыкамі — кажуць, магнэзам. Як адсунулі хату сярод ночы ў суседнім Заполлі і абцугамі замучылі багатую даярку разам са старой мацераю, дамагаючыся, каб аддалі грошы, а грошай у хаце не было — ляжалі на ашчаднай кніжцы на пошце.
«Во, які свет стаў», — уздыхнула Стэфаніда, чуючы ў душы пякучы боль ад гаркаты і крыўды.
Замурзаны лёгкаю хмаркаю і акружаны ліловай каронай плямісты месяц ужо хіліўся на захад. У яго мройным, рэдкім святле серабрыста-сінімі блёсткамі ўспыхваў снег. Абвешаныя мігатлівымі зорамі, чуйна драмалі заінелыя бярэзіны. Крохкім вугалем парыпвала намерзлая глыбокая сцежка — яна абвіла цёплыя, прапахлыя гноем хлявы і выбегла пад узнёслы крыж, пастаўлены цэлаю вёскаю летась і абгароджаны выштукаваным плоцікам.
Стары дубовы крыж, ужо замшэлы і трохі пахілены, ламаў і выварочваў, калі быў у раёне за нейкага сабачку, яе сусед Іван Чабар. Адно ж крыж стаіць, — во новы, — а Чабара скруціла ліхата: спярша рукі і ногі адняліся, а потым — мова, і ляжаў ён, як палена, два гады ў ложку, пад сябе ходзячы.
Стэфаніда нават прыпынілася перад узнёслым крыжам, уявіўшы, як будзе стаяць тут на двух ці трох услончыках яе труна. З незапомнага часу ў іхняй вёсцы кожнага нябожчыка ў адкрытай труне нясуць ажно пад крыж і тут ужо зачыняюць вечка, каб на возе ці, як цяпер, на грузавой машыне везці яе на магілкі.
У спякотнае грымотнае лета тут, пад крыжам стаяла труна з яе Ігнасем, якога яна прывезла з горада ўжо нежывым. Ён рабіў у сталярні пры дэпо — рамантаваў, правіў грузавыя вагоны. Яму тады моцна забалела галава, і ён, не стрываўшы, пайшоў у амбулаторыю, дзе і памёр, седзячы на крэсле ў чарзе да доктара. Потым ужо выяснілася, што ў яго ў галаве, над вухам нарваў і лопнуў нарыў. Сорак тры Ігнасю было, ёй — Стэфанідзе, — трыццаць дзевяць, а Колю — тры гадкі. Божа літасцівы, як ён, маленькі, плакаў, падкурчыўшы пад сябе босыя ножкі і седзячы на табурэце перад бацькавай труною. Горка ўспамінаць, як шчымела тады, заходзілася ў яе душа, калі яна чула надрыўны плач трохгадовага сіраціны.
З пяцярых дзяцей, якіх Стэфаніда нарадзіла, выгадаваўся толькі ён, меншанькі Коля: астатнія радзіліся то нежывымі, то хворымі, каб памерці праз месяц ці два, як памерлі праз год блізняты — хлапец і дзяўчынка. Можа, таму, што яны з Ігнасем стрыечныя — брат і сястра. Але так ужо Бог прызначыў — Стэфанідзе палюбіўся Ігнась, ніхто іншы, а ён... Яшчэ з-замаладу, калі ёй шаснаццаты гадок ішоў, ён, Ігнась, са сваім бацькам прыйшлі першы раз у іхнія Панікарты, у тую доўгую, у адзін шар хату, што стаяла блізенька ад панскага двара, якая і згарэла вайной разам з панскім дваром, калі партызаны падпалілі яго.
Тады яны, убачыўшыся першы раз, сядзелі, як сваякі, на беразе азярца, дзе давалі нырца чорныя качкі з белымі лысінкамі на лобе, зусім не баючыся іх...
Заклаўшы за спіну адну руку, а другую, што нясе аблушчаную сумку, цяжка звесіўшы, сагнутая і прыгорбленая Стэфаніда ідзе рыпучаю снежнаю дарогаю, рабаватаю ад пратэктараў і асвечанаю рэдзенькім сінявата-малочным месячным святлом, не чуючы, як у блізкай лагчыне аддаецца калючае рэха яе павольных крокаў.
У чорным плюшавым сачыку, у дзюбком насунутай на голаў суконнай хустцы, у няўклюдных валёнках яна збоку нагадвае куртатую птушку, нейкае бясхвостае вараня, што, звесіўшы падбітае ці зламанае крыло, сунецца цемнаватым паскам дарогі. Наўкруга ўздымаюцца белыя заснежаныя пагоркі з замглёнымі ўпадзінамі дуброў і пералескаў, з чорнымі адзінокімі дубамі, але Стэфаніда іх не заўважае. Яе галава поўная непаваротна-цяжкіх думак, а вочы бачаць даўняе і перажытае: яна ўспамінае пра Ігнася, якога каторая пара няма на свеце, хоць час прабег як адзін дзень. І Колю ўжо дваццаць трэці ідзе, а ён усё ніяк не дабярэ сабе работы. Паўгода пабыў электрыкам на саўгаснай ферме, дзе Стэфаніда на ўсё жыццё ўвярэдзіла рукі, завіхаючыся даяркаю, а потым заманулася яму ехаць у горад, рабіць у тым самым дэпо, дзе спрацаваўся бацька. Праўда, нялёгка яму было: устань да світання, паспей на чырвоны дызель, бо паравозы ўжо не ходзяць, стаяць у тупіку на іхнім паўстанку, ржавеюць з закладзенымі фанераю вокнамі, ажно шкода іх, а прыцемкам прыедзь дадому. Яна нават была ўзрадавалася, што Коля памяняў работу, што нарэшце яму далі пакойчык на дваіх у «абшчазе», як ён кажа, на тое обшчае жыццё.
А ён, мусіць, скруціўся там з ліхімі людзьмі і пайшоў у іншае месца. Толькі дзе ж ён? Каб чаго благога не ўчынілася. Каб голаў куды не падсунуў. Адзінак ён у Стэфаніды з Ігнасем, на далоні, як кажуць, калыханы. Можа, і лішне распешчаны ўдаўся. Бяда.
Уледзянелая, укатаная машынамі, раз'езджаная дарога, на якой адбівалася святло акружанай ліловым кругам поўні і над якою плыло густа-сіняе ў рассыпаным прысаку зорак настылае неба, нарэшце выбегла на чорна-ружаватую ленту асфальтнай шашы. Стэфаніда, чуючы, як ад спешнае хады макрэе спіна, зашоргала галёшамі гаматных і цяжкаватых валёнак па ходкім шурпатым асфальце. Наперадзе фіялетавымі агеньчыкамі свяціліся светафоры блізкай станцыі і ўздымаўся шэры прысадзісты будынак вакзала. Непрыгожы, нібы з адсечаным дахам, што збудавалі гады тры назад на месцы невялікага драўлянага, накрытага не моднаю ўжо, мусіць, чарапіцаю.
За ім, за вакзалам, двума радамі сіратліва чарнелі, ажно страх браў, старыя, ужо непатрэбныя паравозы, што некалі так працяжна гукалі перад семафорам, ахутаныя клубамі пары, паспешна чахкалі, набіраючы хуткасць. Усё старое перайначваецца і памірае, як гэтыя чорныя паравозы: «І мне вось ужо за шэсцьдзесят перакінулася, — падумала пра сябе Стэфаніда і перамяніла ў руках цяжкую сумку. — Не паспела азірнуцца, як нахапілася старасць. А жыць не жыла, толькі нагаравалася».
Каля філёнчатых дзвярэй у скупым рэдкім святле ледзь жывое лямпачкі сутаргава ўздрыгваў і трос пакалечанаю праваю нагою шары, як воўк, валачашчы сабака. Зводдаль, як зломаны зуб, старчма ўздымаўся пастамент, на якім калісьці бялеў гіпсавы бюст насатага Сталіна. Пасля яго грамафонавай трубою тырчала ваза, у якой сярод лета цвілі жоўта-фіялетавыя браткі. Аднак разбілі і яе. Нішто не вечна на свеце, нават Сталін, перад якім гнуўся і лекацеў цэлы свет.
Стэфаніда наступіла на хрумсткі лядок перад парогам і адчыніла дзверы, махнуўшы імі на ўнуранага, дрыгатлівага сабаку. «Калоціцца рыхтык стары Закрэўскі», — з даўніх, забытых часоў маладосці яна прыгадала местачковага доктара і ўвайшла ў пачакальню, дзе на шырокай лаўцы драмала маладзіца, прыхіліўшыся галавою да мужчынскага пляча. Каля другой сцяны пад суцэльнымі вокнамі на гэткай жа самай нягегла шырокай і нізкай лаўцы сядзела, нешта перабіраючы ў плеценай з рагозу карзіне, сівавалосая, сухарлявая кабета, як Стэфанідзе здалося, старэйшая за яе.
Па чырвона-бурачковым твары і храшчаватым носе Стэфаніда прызнала Хвядосю, што абняславілася, абакраўшы з сястрою яшчэ ў перадваеннае лета тутэйшы касцёл. Сястру Бог пакараў: ці не пасля вайны вайсковы грузавік, якім кіраваў п'яны салдат, даў скрыняю ёй у плечы. І яна, кажуць, паваліўшыся, яшчэ з гарачкі ўстала і перахрысцілася. Мусіць, перад смерцю бога ўспомніла. А гэтая, нябось, жыве, — маўчучы, сама для сябе адзначыла Стэфаніда і, апусціўшы цыратовую сумку, прысела тут, на блізкай лаўцы, дзе, прыхіліўшыся да пляча вусатага маладога мужчыны ў насунутай набакір шапцы, драмала маладзіца ў зялёным паліто з белым нутрыевым каўняром. Драмаў, пэўна, і мужчына. Але на грукат і рып дзвярэй з-пад чорных броваў бліснула вока, скоса зіркнуўшы на Стэфаніду.
«І што ж гэта за ён? — Стэфаніда таксама паўзіралася на маладога вусатага мужчыну, але не ўгадала. — Дзе ж цяперака каго пазнаеш. Пазарасталі вусамі ды бародамі, хоць заміж пудзілаў у каноплі стаўляй. Балазе мой Коля не зарос, не ходзіць з доўгімі апушчанымі валасамі». Думкі яе зноў набеглі на сына.
Яна абмацала кішэню ў шорсткай старой кофце, што была апранута пад чорным плюшавым каптаном, — ці ж не забылася Колеў адрас — і, учуўшы, як суха шапаціць пад рукою паперка, на міг супакоілася. Тым часам малочным святлом успыхнула ў касе аконца — там, мусіць, прыдрамаўшы, прачнулася касірка. І цэлаю грумадкаю са смехам і галосным гуканнем у пачакальню зайшлі хлопцы з высокімі танканогімі дзяўчаткамі ў вязаных белых і сівых калготках, смешнымі, без спаднічак.
«Во мода пайшла, — трохі здзекліва перакрывілася Стэфаніда, — дзяўчаты пачалі апранацца, як хлопцы — у штаны, у курткі. І шапкі мужчынскія носяць». Няма ўжо ні ўстыда, ні сумлення. Дзе ж будзе дабро і праведнасць? Нядзіва, што ў суседняй вёсцы дачка, нацягнуўшы анучу ці панчоху на твар, ішла забіваць маці, каб забраць грошы. Балазе надышоў нехта з суседзяў... Во як пачало рабіцца».
Стэфанідзе раптам прымроілася, што і яе Коля, спакушаны далярамі і падмоўлены якою-небудзь бандыцкаю зграяю, надзеўшы на голаў чорную маску ці панчоху, ідзе рабаваць ці забіваць людзей.
Гарачы пот заказытаўся і пабег пацеркамі між лапатак.
«Грэх і думаць пра такое», — яна страханулася, са злосцю плюнула і азірнула пачакальную залу, што гула ўжо злосным, устрывожаным вуллем. У пачакальні было ўжо людна. Каля касы ў калейцы стаялі рослыя Чабаровыя хлопцы. «Мне можна, пэўна, і без білета», — махнула рукою Стэфаніда.
У вагоне на залатаным і зацыраваным сядзенні яна прысуседзілася да немаладых жанчын, што, нібы не ўбачыўшы яе, вязалі, чапляючы слова за слова, пачатую гутарку. Чабаровыя хлопцы, сеўшы праз два сядзенні, гулялі ў карты. Стэфаніда агледзела не вельмі поўны, пуставаты вагон — ехалі найболей маладыя хлопцы і дзяўчаты, усе тыя, хто працаваў ці вучыўся ў горадзе — і міжволі прыслухалася да несціханай гутаркі.
— Мая ты даражэнькая, — расказвала шыракатварая курносая маладзіца з карычневаю ядзеркаю бародаўкі на верхняй губе. — Некалі нашай Сарапіне трынаццаць пучкоў крапівы-жыгучкі ссеклі на спіне. Ажно цела пузырамі пайшло. Але раматус вылечылі.
— Магла і зайсціся ад болю, — чарнявая, даўганосая кабета ў чорнай хустцы з малінавымі, падобнымі да півоняў кветкамі худою рукою змахвала з вострых каленяў нешта нябачнае.
— Дзіва што, — пагадзілася і кіўнула галавою шыракатварая і курносая.
Стэфаніда прыгадала нясцерпны боль, што кожнае ночы мучыць і яе, ломячы ногі і рукі, асабліва на змену пагоды, ужо наважылася расказваць спадарожным жанчынам, як ратуецца яна — намазваючы калені настойкаю, якую робіць, замачыўшы ў гарэлцы смярдзючы слізкі грыб, што расце ў самым гушчары лесу, але тыя нечакана загаварылі пра іншае:
— Ці чула? — падняўшы свой доўгі наздраваты нос, раптам спытала чарнявая. — Гэта ж Лёніка пасадзілі — машыны краў. Цэлую шайку, кажуць, разварушылі.
Гэты напамінак пра турму, пра крадзеныя машыны, пра зладзейскую зграю нечаканым шчымлівым болем працяў Стэфанідзіна сэрца, што яна не ўтрывала і, падняўшы сваю сумку, перасела на другую лаўку, на вольнае месца, да маладых рагатлівых дзяўчатак, каб не чуць болей гутаркі пра турму, зладзеяў, бо ўсё, што ні казалі пра гэта, Стэфанідзе здавалася, казалі пра Колю...
Поезд спыніўся на прыгарадным паўстанку, падсвечаным высокімі чырванаватымі і зырка-калючымі ліхтарамі. Праз замурзанае акно, прыткнуўшыся лобам да настылае шыбы, Стэфаніда бачыла шары асфальтны перон з бельмамі замерзлых лужынаў, ашаляваную будку з навесам, шырокія дахі ружовых цагляных складаў, пры якіх шчыльным радком ціснуліся, нагадваючы нейкую смешную вёсачку, металічныя гаражы, пафарбаваныя ў зялёны, салатавы і ржава-карычневы колер.
Перад імі на брудным снезе серабрыліся белымі камлямі зрэзаныя і ўпокат зваленыя бярэзіны. Зводдаль ад іх двума горбамі ўздымалася паабсяканае чорнае вецце. Дрэвы ляжалі, нібы зваленыя ўпокат мёртвыя людзі. Раптоўна гарачыня апякла Стэфанідзіна сэрца і ў грудзях усё дробна задрыжала — так зрабілася шкада гэтых зрэзаных дрэў: нехта ж садзіў, радаваўся, што растуць і красуюць, і на табе — у адну хвіліну спляжылі, злажылі, як людзей з кулямёта. Няхай бароніць бог! Стэфаніда бачыла ў вайну, як стралялі немцы жанчын жыдовак, раздзеўшы іх і паставіўшы над ровам. Ажно страх успамінаць. Бо калі застракатаў кулямёт, яны падалі, лёгшы покатам, не раўнуючы як гэтыя белыя бярэзіны.
Поезд паволі, ледзь чутна скрануўся з месца, і за акном вагона пачаў адплываць шары асфальтны перон, ашаляваная будка з навесам, шчыльны рад металічных гаражоў і гэтыя складзеныя ўпокат каля шурпатых чорных пнёў з паружавелымі ўжо зрэзамі, белыя, асвечаныя ліхтарамі бярэзіны.
Стэфаніда адхілілася ад акна — з суседняй лаўкі ўжо зніклі тыя дзве жанчыны, што расказвалі пра нейкага Лёніка, які краў машыны, — яны выйшлі, пэўна, на гэтым прыпынку. Людзі няспешна, трохі марудна рыхтаваліся да выхаду, здымаючы з верхніх паліцаў сумкі і зашпільваючы на ўсе гузікі паліто і курткі.
— Што, ужо прыехалі? — Стэфаніда спалохана зірнула на дзяўчат, што, прычасаўшыся, прытоптвалі на галовах пуховыя вязаныя берэты.
— Ага, канечная, — сказала чарнавокая, як мышка, закручваючы вакол шыі доўгі шалік.
Стэфаніда таксама паправіла на галаве раз'еханую хустку і ўзялася за ручкі свае вагкаватае старое сумкі.
Вагон пачало хістаць з боку на бок, і колы яго едка рыпелі на намерзлых стрэлках. За акном узнялося вялікае, на ўсё неба святло — мусіць, набліжалася станцыя. Стэфаніда прыхінулася да спацелае шыбы акна і, сцёршы рукою густую луску вільгаці, убачыла асвечаны пражэктарамі і ліхтарамі дашчаны шчыльны плот, ажуровую, прыгожа сплеценую над ім трубку калючага дроту, вышку, дзе стаяў, апусціўшы ў шапцы вушы і трымаючы нагатове вінтоўку ці аўтамат — яна не разабрала — сутулены стражнік.
— Што ж гэта? — яна, здумелая і спатажаная, азірнулася на дзяўчат. — Не вакзал жа ж, мусіць?
— Гэта яшчэ турма, — засмяялася тая самая, з чорнымі мышынымі вочкамі.
Нарэшце Стэфаніда прыгадала, што ў горадзе, як прыходзіць поезд, перад яго астатнім прыпынкам ёсць турма. Даўняя, яшчэ, напэўна, царская, дзе за палітыку сядзеў яе дзядзька Антось. Спачатку пры паляках, а потым — пры саветах, ад якіх ужо і не вырваўся дадому.
Ужо тут, за гэтым высокім шчытным плотам, над якім прыгожымі кольцамі ўвіты калючы дрот, у гэтым цёмна-чырвоным будынку, што ажно пасівеў ад намаразі, пакутуе яе Коля? Няхай сцеражэ і бароніць Бог!
Мінуўшы доўгі мур, што цягнуўся блізка ад чыгункі, а потым мост, з-пад якога хутканогімі прусакамі выбягалі рознакаляровыя машыны і высунуўся доўгі жоўты аўтобус, цягнік нарэшце падышоў да сінявата-фіялетавых ліхтароў станцыі і, натужна зарыпеўшы, стомлена спыніўся між зялёных і блакітных электрычак. Усхваляваная, дрыготка нервовая Стэфаніда адхілілася ад акна.
У праходзе, навісаючы адзін аднаму на плечы, ужо стаялі нецярплівыя пасажыры. Каля светла-карычневае лаўкі, залатанай цямнейшым кавалкам дэрмаціну, Стэфаніду вызіралі і вычэквалі Чабаровыя хлопцы.
Яны, дзякуй Богу, памаглі спусціцца з высокіх сходаў вагона. Стэфаніда задыхнулася і ад густога марозу і ад таго адчування, што зараз застанецца адна, нікому непатрэбная ў амаль незнаёмым, пачужэлым горадзе.
— Мы давядзем вас толькі да аўтобуснага прыпынку, — паспачувалі і паспрыялі яны, ідучы абапал яе і нібы абараняючы ад чалавечага тлуму, што вірыў і плыў паміж цягнікамі. — Нам у іншы бок. А вам там людзі падкажуць, як знайсці інтэрнат.
— Ага, ага, — згаджалася яна, зноў абмацваючы шархоткую паперку з адрасам.
Паклаўшы на калені сумку, яны яшчэ пасадзілі Стэфаніду на выгоднае месца ў доўгім аўтобусе з чорным, сабраным у гармонік тамбурам. І яна паехала, думаючы пра той невядомы інтэрнат, пра сустрэчу з сынам, уяўляючы яго то хворым у ложку, то п'яным пры стале з гэтакімі самымі маладымі хлопцамі.
Аўтобус турзаўся, пакалыхваў Стэфаніду, і ёй здавалася, што едзе яна на возе, які вязе старая клышаногая кабыла, што наступіла на цвік.
Аўтобус намерзла парыпваў, скрыпеў, дзверы то зачыняліся, то адчыняліся, напускаючы холаду і новых пасажыраў, што пахлі ветранінай і марозам, то крута хіліўся набок, агінаючы паварот і прыціраючы нешта адным колам. За зашэрханымі сівой намараззю вокнамі з прахуканымі і прадрапанымі дзірачкамі золатам іскрыліся агні яшчэ не патушаных ліхтароў, вокнаў і пад'ездаў у блізкіх будынках.
«Трэба ж ужо, мусіць, спытаць», — Стэфаніда дастала з-за пазухі тую шархоткую паперку, лашчоную, як новыя папяровыя грошы, і, хапіўшы за мяккае рукаво жоўта-светлае дублёнкі высокага хлопца, падала гэтую паперку.
— Скажэця, ці ж далёка будзе гэтая вуліца?
— А-а, Алібекава? — перапытаў высокі чарнявы хлопец у жоўтай дублёнцы і мяккім ціхаватым голасам адказаў. — Цераз адзін прыпынак вам трэба выйсці.
— А інтэрнат там ёсць? На вуліцы... — вымавіць назву Стэфаніда не магла.
— Там ажно тры...
— Які ж мне трэба? — у самое сябе ўжо спытала Стэфаніда, падымаючыся з сядзення.
Аўтобус, неяк завальваючыся набок, як хворы валачашчы сабака, пасунуўся далей, а яна стаяла пры карычневым навесіку з вузкаю лаўкаю, пазіраючы на тры высокія каробкі новых будынкаў, што на другі бок вуліцы за белым домам, прыхаваным карычневым веццем прысадаў, уздымаліся ў хмурнавата-туманнае, цяжкае, заспанае яшчэ неба.
— Ці не гэта інтэрнаты будуць? — спытала яна ў насупленай, панурай і, здаецца, бязбровай жанчыны, што, абапіраючыся на палку, падышла да прыпынку.
— Ага ж, — падмахнула цяжка ўхутанаю галавою нямоглая з палкай жанчына. — Няхай іх ліха пабярэ. Спакою тут праз іх няма. То музыка раве, хоць вушы затыкай, то сварка стаіць, то бітва. Упыну і ўправы на іх не знойдзеш. Учора ізноў парэзаліся тут.
— Вой, — уздрыгнула Стэфаніда, — што вы кажаце?
— А тое, што чуеш.
Дыхнуўшы перагарным бензінам, падышоў светлы з сінімі паскамі аўтобус, і старая пачала ўскарабквацца ў сярэднія дзверы. А Стэфаніда, устрывожаная чуткаю пра бойку з нажамі, рушыла праз асфальтную ленту з градою непрыбранага лёду і снегу. Нечакана з боку ад яе, віскнуўшы тармазамі, спыніўся шыракаплечы з дзвюма мутнавата-белымі фарамі шары самаходзік, і з яго, апусціўшы бакавое шкло, высунулася чорная лысаватая галава, і пачуўся нейкі незразумелы для Стэфаніды крык:
— Ты што, смерты захатэл?
— Ай, і праўда, пераходжу вуліцу і не зважаю на машыны, — дакараючы самую сябе, Стэфаніда нарэшце перайшла на другі бок чорнае ленты.
Чатыры жанчыны ў аранжавых камізэльках на цёплых ватовых фуфайках з дзяркатымі мётламі зварочвалі з вузкай сцежкі насустрач ёй. Астатняя з ліловым, падвяселеным кіслаю ўхмылкаю тварам нечакана падміргнула Стэфанідзе:
— Не самагонку нясеш?
— Што ты, — адмахнулася ад яе сваёй цяжкаватаю сумкаю Стэфаніда.
— А тут нічога брыдкага няма, — скрывіла кіслыя п'яныя губы маладая жанчына ў жоўтай камізэльцы і цяжкіх, падкасаных і белых ад вапны кірзавых ботах. — Тут каля нашага магазіна прадавалі. У слоіках. Такая самая баба, як і ты. У плюшавым каптане. Мне падумалася, што гэта яна. А можа, усё-такі маеш пару слоікаў?
— Вой, маладзіца, што ты кажаш, якія слоікі? — Стэфаніда адвярнулася, каб не глядзець на кісла-п'яны, хваравіты твар маладое жанчыны.
— Люда, маць тваю! Ідзі скарэй! — у адзін голас раптам загукалі тры прыбіральшчыцы з шырокімі, нейкімі нібы самаробнымі лапатамі.
— Так яны, мусіць, усе п'янаватыя, — жахнулася Стэфаніда, зварочваючы на брудную заледзянелую сцежку, што між белых і прадаўгаватых, як каробкі з-пад абутку, блочных дамоў наўпрасты тачылася да высокіх жоўтых інтэрнатаў. Яны, нібы вялічныя тупыя калоны, падпіралі сівую з белаватай прошваю хмару. За ёю ўжо дрыжаў ружаваты ўсход.
Стаўшы на падаконнік, з другога паверха жаўтлява-белага дома, з-за намерзлай шыбы на Стэфаніду ўзіралася вірлавокая лысагаловая дзяўчынка ў салатавай сукенцы. Рыхтык гэтакі і яе Коля быў.
У высотных інтэрнатах, абліцованых, як лускою, жоўтаю пліткаю, спадаючы каленчатымі сходцамі, яшчэ залаціліся квадраты вокнаў. З-пад невысокага пад'езднага брылька ў вочы калола зыркая, абвітая, як натапыранымі апілкамі на магніце, калючымі промнямі, ацалелая лямпачка.
Стэфаніда прымарудзіла, саступіла са сцяжынкі, прапускаючы жанчыну ў зялёным кажушку з белым башлыком, якая вяла на повадзе чорнага з вялікай галавою і хвішчаватым, як у пацука, хвастом, няўклюднага сабаку.
— Божа, які страшны звер, — яшчэ глыбей і далей Стэфаніда адступілася сваімі сівымі валёнкамі ў шорсткі і шапаткі снег.
— Не бойцеся, ён не кусаецца, — заўсміхалася танкатварая жанчына, але повадам турзанула бліжэй да сябе чорнага цыбатага дога.
— Такі ж вялікі... — сарамяжа сказала Стэфаніда і перамяніла ў руках сваю цяжкаватую сумку.
Яшчэ зводдаль пад кантовым брыльком першага пад'езда, адкуль пырскала ў вочы залаціста-ліловымі промнямі моцная лямпачка, Стэфаніда згледзела чорную шыльду і прачытала на ёй усяго адно серабрыста-белаватае кароткае слова — «інтэрнат».
І яна, косячы вачыма ўгору і адчуваючы раптоўны сполах, што інтэрнат — гэта вялікая, страшная глыба ў жоўтай лусцэ — зараз рухне, абваліцца і прыдушыць яе, у міг вока прабегла да аблушчаных, аблезлых ад фарбы дзвярэй на дзве форткі з асколкамі выбітых шыбаў. Самлелая ад страху, хапілася за ручку і доўга аддыхвалася пад ахронам панэльнага брылька: яшчэ здаўна Стэфаніда чула ў душы боязь як перад узнёслымі дрэвамі, так і перад высокімі будынкамі.
З інтэрната выходзілі вахлакаватыя, з аблезлымі, як нэндзныя каты, зімовымі шапкамі, апухлыя ад перапою мужчыны. Сіні атрутны дым віўся ад іхніх кароткіх дакураных цыгарэт, якія яны трымалі ў руках, адставіўшы тонкія крываватыя мізінцы.
З-за вугла выбег чорны з белым нагруднічкам каток. Убачыўшы Стэфаніду, задзёр трубкаю хвост і па-свойску пацёрся аб жоўты, падпалены на гарачай печы Стэфанідзін валёнак. Ад шчыра прытуленага да валёнка і ласкавага катка Стэфанідзе дадалася нават нечаканая адвага: яна адчыніла дзверы, апынуўшыся ў вузенькім калідорчыку, з якога выходзіла ажно трое дзвярэй — двое бакавых і адны наўпрост. Стэфаніда папхнула тыя, што былі перад ёю, яны не адчыніліся. Каток сядзеў пры левых, бочных, і яна адчыніла іх, аказаўшыся ў нейкім малочным святле, што падала з высакаватай столі. За карычневым пісьмовым столікам, уладна распасцёршы локці, сядзела жанчына ў зялёнай хустцы з наміткаю чорных вусоў пад задзірыстым носам. Пры ёй стаялі двое высакаватых хлопцаў: адзін рыжы, без шапкі, і ўжо нашча пахмелены, другі старэйшы, у парудзелай чорнай вушанцы і злінялай белаватай, нібы пасыпанай мукою куртцы.
— Вы да каго? — жанчына рукамі развяла перад сабою хлопцаў.
— Я Колю Сіўца шукаю, — Стэфаніда на ружаваты квадрат цэментовай падлогі паставіла цяжкаватую сумку, каб намацаць у кішэні паперку з адрасам.
— Каго-о? — зморшчыў нос і паказаў вялікую шчарбіну ў верхніх зубах п'янаваты рыжы хлопец, — Колю-ю Сіўца?
— Ага, Колю, — узрадавана падмахнула галавою Стэфаніда.
— Ты што, мамуля, — развёў рукі і брыдліва ўхмыльнуўся, зноў паказваючы сваю шчарбіну, рыжы п'янаваты хлопец.
— А ён хіба ваш сын? — жанчына пачала прыкусваць верхнюю губу са шнурком чорных валаскоў.
— Мой, — апала душою Стэфаніда, чакаючы страхатлівай навіны.
— Ён жа ж казаў, — жанчына здзівёна падняла вялікія шаравата-зялёныя вочы, — што ажаніўся і жыве на кватэры ў жонкі. Ён нават і выпісаўся адсюль.
— Ці не ў Маскалёва ён, — скалмачаная заечая шапка мужчыны ў белаватай куртцы павярнулася да чарнявай вахцёршы.
— Вой, што ты кажаш, — пухлыя рукі вахцёршы з кароткімі пальцамі нервова турзанулі за ражкі зялёнай хусткі. — Маскалёва арыштавалі.
— Разбалталіся вы, — зморшчыўся і пакруціў п'янаю галавою рыжы хлопец. — Мамуля, не слухай іх. Вось табе адрас: Азёрная, сорак тры, кватэра сем. Запомні, мамуля!
— Дзе ж я запомню. Хоць запішэця, — рука, што моцна закалацілася ад гэтага аднога пачутага ў гутарцы слова «арыштавалі», нарэшце намацала ў кішэні плюшавага каптана хрумсткую паперку з адрасам.
Кароткім стрыжнем ад шарыкавай ручкі, знойдзеным у бакавой шуфлядзе стала, вахцёрша марудна нагерзала адрас і яшчэ падказала, як даехаць на Азёрную.
— Мамуля, ён там. Точна ведаю, — пахіснуўся на стол п'янаваты хлопец.
«Мусіць, ужо не знайду Колю». — Стэфаніда падняла цяжкаватую сумку і самлелымі, бязвольнымі нагамі ступіла да дзвярэй.
Пакоўная сумка адбірала плячо, увярэджанае яшчэ з восені, калі Стэфаніда ўскінула на яго ссечаную на дровы маладую алешыну. Махнуўшы свой цяжар за спіну, Стэфаніда падхапіла яго леваю рукою і, прыгнуўшыся, трымаючы абедзвюма рукамі, панесла гэтак ззаду. «А ці трэба ўжо валачы? Дзе ж Коля? І ці знайду яго? — думкі, як і сумка, таксама цяжэлі, горка слязіўся адчай, яна горбілася ўжо ад свае безвыходнасці і крыўды. — Але ж праўду кажуць: кабыла здыхае, а за траву хапае. Так і я, ледзьве іду, а яшчэ валаку гэткі цяжар».
Яна доўга стаяла перад шара-чорнаю лентаю шашы з белаю заснежанаю прошваю. Падвываючы і смуродзячы бензінам, шашою ляцелі, ажно кружылася ўсё ў вачах, імклівыя то чорна-графітныя, то срэбрана-бліскучыя, то чырвоныя, то блакітныя самаходзікі. Прапоўз і доўгі фургон з ушэрхлымі ад холаду пярэстымі цяляткамі. Адно з іх смутна і галосна рыкала, ажно ад шкадавання ў Стэфаніды зайшлося і балюча зашчымела сэрца: «Божа мілы, няўжо ж іх у бойню павезлі? Але ж дзіва што, гэтакі горад, столькі людніска і кожнага накармі...»
— Давайце, маці, памагу, а то, я бачу, вы не пяройдзеце, — рослы, як і яе Коля, сівавата-маладжавы мужчына ў ёдзістых акулярах падхапіў яе пад локаць і павёў поруч з сабою праз чорную, укатаную да тлуставатага бляску ленту шашы з грабянцом бруднага лёду пасярэдзіне.
— Дзякую табе, даражэнькі чалавек, — сказала яна, спыніўшыся пры бляшаным карычневым навесе з лаўкамі. Мужчына, пругка і шырока ступаючы, пайшоў у высокі карычнева-белы з чорным мармуровым уваходам дом, а яна засталася зноў адна пад гэтым бляшаным навесам, расхрыстаным, як пастаўленая на кант кніжка.
Нумар кватэры і дома, і як ехаць туды, на Азёрную — нібы ў чорнай прорве, усё раптоўна знікла ў нетрывалай Стэфанідзінай памяці. А спытаць не было ў каго. Жанчыны ў аранжавых камізэльках, што самаробнымі шырокімі лапатамі счышчалі з шашы снег, кідаючы яго пад чорныя ліпкі, адышліся ўжо далекавата. П'янаватае, ў закасаных ботах маладзіцы, што напытвала ў Стэфаніды пра самагонку, сярод іх, здаецца, не было. «Можа, упала дзе», — пашкадавала Стэфаніда, успомніўшы, як захліснулася восенню каля кароўнікаў у раўчаку з жыжкаю іхная даярка, напіўшыся з загадчыкам. Цяпер жа ж п'юць, няхай Бог адносіць.
Ужо гарэла, ломячыся слюдзяною чырванню ў цёмна-сініх квадратах вокнаў, позняе зімовае сонца. На чыстае неба выплывалі блізенькія і падобныя капялюшыкамі адна да аднае, як блізняткі-баранчыкі, дзве бела-ружовыя хмаркі. На чорна-смолкіх комінах далёкае ЦЭЦ ужо згаслі рубінавыя агоньчыкі. Роўная і, здаецца, пружыніста-звінючая лента шашы то трохі аціхала, то зноў цяжка ўгіналася ад рокату і гулу бясконцых машын. І нібы ад шырокага паса ў даўнейшай малатарні, закружылася збалелая Стэфанідзіна галава. Нечакана зза павароту, апярэджаны кароценькім самаходзікам, страхатліва завальваючыся набок, выпаўз доўгі аўтобус з чорнымі, рабрыстымі, як у гармоні, мяхамі. Стэфаніда падняла сваю нялёгкую сумку: «Туды ці не туды, але паеду, чаго тутака на адзіноце стаяць».
З сярэдніх дзверцаў выскачылі дзве дзяўчынкі ў белых вязаных калготках, чорных куртках і ўрачыста натапыраных пыжыкавых шапках.
Стэфаніда счакала, пакуль вываліцца грузная, мусіць, хворая на ногі жанчына з гэткаю ж, як і ў яе, у Стэфаніды, нялёгкаю сумкаю і паднялася на чорныя, закіданыя карычняватымі фільтрамі ад скураных цыгарэт, рубцаватыя сходы. Аўтобус, пасля таго, як схлынуў ранішні паток пасажыраў, па-дзённаму быў пуставаты.
— Ці ж даеду я да Азёрнай вуліцы? — насцярожана азірнула ўнураных пасажыраў Стэфаніда.
На яе голас чорнымі гармонікавымі мяхамі зарыпеў толькі доўгі «Ікарус», пасажыры абыякава і адчужана маўчалі. Ды на каленях у жанчыны, ахутанай вялікай чарнабуркаю, прыўзняўся і азірнуўся круглатвары хлопчык у фіялетавай вязанай шапцы з брыльком і штучным футры, шарым у чорныя плямы — пад колер барсавай скуры.
— Можа, і даедзеце, я не знаю, — трохі гаркавата загаварыў ён, круглатвары хлопчык гадкоў трох.
— Дзякуй, дзіцятка, адно ты мне і паспагадала, — у Стэфанідзіных вачах зацяпліліся слёзы.
— Гэта ў самы канец, — нарэшце азірнулася і жанчына ў пухкім, сівавата-дымным каўняры, яго маці, паказаўшы свой прыгожы і малады твар з рудаватай бародаўкай на верхняй губе.
Астатнія пасажыры нават не зварухнуліся. Глуха павярнуўшыся да Стэфаніды свае капюшоны, пыжыкавыя і вязаныя шапкі, унурана горбіліся каля вокнаў, зашэрхлых дымнаю, у слюдзяністых блёстках намараззю. Адно высокае, нібы патайное, сядзенне пры шафёрскай кабіне шчасліва пуставала. Трымаючыся за спінкі з выкрышаным, як выгрызеным пацукамі, пенапластам скурчанаю, пакрэплаю на марозе рукою — новыя пляскатыя рукавіцы з вострымі на пальцах кончыкамі яна яшчэ не вымала з сумкі — Стэфаніда паволі дайшла да яго і нязграбна села, не могучы ўціснуць ногі з вялікімі валёнкамі. Чуючы востры нязносны боль у плячы, падняла на калені карычневую, абшморганую сумку, напакаваную скруткамі пахучых ад каляндры і кмену кілбас, апольцам ружовага сала і торбачкаю салодкіх сушаных дуляў. Пазіраючы на леташні наклеены каляндар з партрэтам польскай акторкі Брыльскай, на яе твар, што выплываў як з таемнай сіняй вады, танклявы і прыгожы, успомніла зноў пра Колеву дзіўную і загадкавую жаніцьбу. «Каб хоць якую чужую ды чорную не ўзяў, каб гэтакую бялявую, з сінімі вачмі, сваю. А то будзе, як у Чабароў, калі старшы іхні недзе з-за свету прывёз з вузкімі вачамі ды яшчэ п'яніцу. Яна пабыла тыдзень ці два і давай уцякаць на чыгуначную станцыю, у буфет па гарэлку. Чабары, не стрываўшы гэтакай распусты, выгналі з хаты і нявестку, і сына.
Але як там ужо ні было, абы жывы ды здаровы быў, ды ў турму не трапіў. Бо наўкруга гэтакі разбэшчаны свет, столькі ж шаленства.»
Аўтобус, паляпваючы прышчэпленаю над дзвярыма бляшанаю накрывачкаю і чымсьці едка паскрыпваючы пад падлогаю, засланай чорнаю гумаю з выпуклымі кружкамі, нёс Стэфаніду ўсё далей ад сённяшніх дзён, у тыя светлыя гады, калі яе Коля быў маленькі і хадзіў наўкруга хаты, граючы на губным гармоніку з адною бліскучай тронкаю, што з горада прывёз Ігнась. Дзівячыся на белагаловага сынка, яны з Ігнасем шчасліва ўсміхаліся і, ласкава пазіраючы адно аднаму ў вочы, казалі: «Мусіць, музыкантам вырасце». Аднак шчасце павярнулася бокам. Ды хіба ўгадаеш, што ў жыцці прылучыцца.
Ігнась раптоўна памёр ад таго нарыва ў галаве, а Коля, падросшы, паехаў у раённы цэнтр, у школу механізацыі. Але там, пэўна, было не да вучобы. Коля сышоўся з брыдотаю і басатою, украў музыку — калонкі і стэрэо, як ён казаў, і яго нават хацелі судзіць, але балазе абышлося — толькі выключылі са школы механізацыі. Той год да войска, няхай бароніць Бог, выдаўся найцяжэйшы: Коля пачаў піць і швэндацца цалюткія ночы навылёт. Як Стэфаніда вытрывала ўсё гэта, як розуму не страціла. Войска яго трохі перамалола — дадому ён вярнуўся ўжо разважны і паспакайнелы, у дадатак — рослы і прыгожы. Люба было глянуць на яго. Але ж у глухой, без моладзі і вечарынак вёсцы, праўда, доўга не ўседзець — і Коля ўслед за Чабаровымі хлопцамі шмаргануў у горад. Пашэнціла — на работу ў сталярню пры чыгуначным дэпо ўзяў даўнейшы Ігнасеў начальнік ці таварыш. Праўда, цяжка было штодня раненька ўставаць і бегчы на прыгарадны поезд, а месца ў інтэрнаце не налучалася. І, вядома ж, прыйшлося мяняць работу. Але на табе — крадком, патаемна, нават не кажучы мацеры, ажаніўся.
«І што ж гэта за ліха, чаму не сказаў?» — паварушыла здранцвелымі, наседжанымі нагамі Стэфаніда і ўжо злякнулася ад чужога крыку, ачнуўшыся на міг ад сваіх патаемных і горкіх думак.
У аўтобусе сварыліся. Худая рослая жанчына ў аблезлым каракулевым каўпаку, з-пад якога доўгімі зліплымі хвастамі на падняты каўнер шэрага, паточанага моллю паліто падалі цёмна-русыя валасы, і маладзіца ў белай ажурнай хустцы, нізкая і паўнявая.
— Гасударства разваравалі, спекулянты праклятыя! — крывячы тонкія хваравіта-сіняватыя губы, крычала жанчына ў сівым зношаным каўпаку. — Чэм сумкі набіла, што і не прайсці? Не сваё, нябось!
— Што вы гаворыце, — сарамліва апусціла чорныя вочы з белымі перламутрава-сіняватымі бялкамі паўнявая маладзіца, цягнучы далей ад дзвярэй у вузкі праход аўтобуснага салона і праўда велікаватую блакітна-ліловую паласатую сумку.
«Ой, якая ж яна з'ядлівая. Няхай сцеражэ Бог. Можа, дзе пры турме была? — Стэфаніда, сама ўжо здушаная непрыязню, калючым зіркам акінула сутуленую жанчыну з доўгімі касмыкамі валасоў на паднятым каўняры, уважліва паўзіралася ў зблажэлы шэры твар, акроплены негустым рабаціннем. Востры гарбаты нос, што спускаўся да тонкіх, злосна падцятых губ, дадаваў твару брыдкасць і адчужанасць. Злосна мружыліся сіняватыя злінялыя вочы. — Далібог, мусіць, у катоўні, дзе б'юць і нявечаць людзей, яна была, — Стэфаніда нібы абязвечыла сябе гэтым прыдуманым страхам і адхілілася да акна, каб засланіцца ад гарачых, помслівых думак і ўпікнула сябе: — Ці не грэх мне? Гэтакая падазронасць на нявінную, усяго, можа, звяглівую кабету».
— Канечная, аўтобус далей не пойдзе! — падаючы зверху, у пустым салоне гразліва прагрымеў голас, і шофер, адключыўшы мегафон, высунуў з-за чорнай перагародкі з авальным акном кучаравую цыганскую галаву: — Бабуля, я вам кажу, прыехалі, пара выходзіць!
— А вой, — спалохана ўскрыкнула Стэфаніда. — І праўда, нікога няма, а я сяджу сабе, як курыца на седале.
Шофер, убачыўшы, што яна ніяк не можа выціснуцца з вузкага сядзення каля кабіны, падбег і зняў з яе прыполу пакоўную сумку і ўсміхнуўся, учуўшы вагу:
— Не па вас ношка.
— Ой, не кажэця, сыну ж прывезла, адно не ведаю, як знайсці яго, — прымарудзіла, ступіўшы на ніжнюю вуграватую лапатку сходцаў, збедаваная Стэфаніда. — Можа, у вас ён дзе? Коля Сівец — не чулі?
— Во, мой напарнік, — цыганісты кучаравы шофер пальцам ткнуў у два прозвішчы, напісаныя над дзвярыма кабіны, — Саша Сівы, а Сіўца?.. Не, — ён патрос кудзеркамі чорна-сіняватых валасоў, — не ведаю. Няма ў нашай аўтакалоне такога.
— А дзе ж тут будзе вуліца Азёрная? — спытала Стэфаніда, высунуўшыся з аўтобуса і задыхнуўшыся ад калюча-марознага пругкага ветру.
— Прайсці трохі далей трэба. Вунь туды, — шофер ужо з кабіны паказаў паголеным з сіняватаю ямкаю падбародкам на чорную сярод белага нярушанага снегу стужку аўтастрады, і вузкія палавінкі дзвярэй, паволі разгарнуўшыся, закрылі глыбокую прорву аўтобуса.
Стэфаніда, зноў махнуўшы сумкаю назад, злавіла яе левай рукою і гэтак аберуч, трымаючы рукі на спіне, панесла яе.
Быў канец горада — з аднаго боку накатанай да чорна-смалістага бляску шашы вечным, заснежаным хараством бялела поле і за пагоркам у чуйна-насцярожаным карычневым прысаддзі хавалася, вытхнуўшы вострыя шыферныя дахі, блізкая вёска, з другога боку шараю падрэзанаю сцяною, што нагадвала халодны турэмны мур, непрыступна падымаўся панэльны мікрараён. Нібы застоеная асенняя вада, глыбока і патаемна сінелі квадраты вокнаў.
На абочыне шашы густа шыпеў, стоячы на двух колах, як вазок для марожанага, жоўты кампрэсар, і кароткімі чэргамі пастрэльваў адбойны малаток — Стэфанідзе ажно прыганулася забытая вайна, той сухі і святні дзень — ці не вербніца? — калі РОНАўцы [РОНА — русская освободительная народная армия. Фарміраванні з палонных, што былі на службе ў гітлераўцаў] з кулямётаў абстралялі вёску і каля самых ног у Стэфаніды кулі прошваю прадзяўблі ружовы, вытачаны з зямлі спарышнік. Яна толькі з поўным вядром завярнула на сцежку ад калодзезя і ўслед за прашытым, успененым пяском, што пырснуў на босыя ногі, учула кароткі і тупаваты стук кулямёта.
І двое рабочых у касках, што ўвіхаліся каля кампрэсара, нагадалі тых даўніх, таксама забытых карнікаў. Стэфанідзе не задабрылася, сэрца абліла млосная гарачыня, і яна, змушаючы сябе падысці да іх, каб перапытаць, дзе ж будзе тая Азёрная, рашуча павярнула ўбок — балазе ўбачыла сама і сцежку, што збягала ў лагчыну, і прадаўгаватае азярцо, што ільсніста і мройна паблісквала і курылася на марозе радужнаю лілова-сіняватаю параю. «Значыць, тут яна, гэтая Азёрная», — узрадавалася з наіўнаю, нібы галубінаю прастатою Стэфаніда і, счакаўшы, покуль аціхне здрадлівы боль пад сэрцам, а шашою пераедзе серабрыста-шэры і доўгі, з усечаным задам, рэфрыжэратар і ўслед за ім праплыве падобны да слізкага вадзянога жука чорна-графітны «Мерседэс», нарэшце памалу, нібы абмацваючы прымлелымі нагамі дол, перайшла шашу і неглыбокі жолаб канавы.
Нешырокая, перакрыжаваная лыжнымі адпаліраванымі слядамі сцежка бегла пахілым злёгку берагам між маладых ясеняў з натапыранымі, як антэны, і серабрыста-блішчастымі верхавінамі, спадала да цёмна-рудаватага азярца, зарослага спалавелым троснікам і паломаным яшчэ ўлетку гляжджаем, дзе стырчалі карычневыя аксамітныя таўкачыкі, паказваючы на зломах сваю белую і мяккую, як руно, поўсць.
Нібы знябыўшыся па Стэфанідзе, па-свойску да берага шнурком падплывалі, крута выгнуўшы шыі з малымі галоўкамі, парка белых старых і трэйга брудна-карычняватых маладых лебедзяў.
«Вой, у вырай пташкі не адлятаюць. Няўжо зімуюць тут?» — з пакрэплых ад марозу і здранцвелых ад цяжару рук Стэфаніда выпусціла сумку і нагнулася да яе, каб знайсці там новыя, яшчэ неўжываныя шорсткія рукавіцы, што ўвосень звязала сама.
Перапуджаны рыжы пацук, гарбаты і нэндзна-натапыраны, з доўгім, агідна голым ліловым хвастом, адскочыўся ад сцежкі і ў міг вока знік у чорнай прадусе між гарбоў сіняватага лёду.
«О, і гэта брыда вядзецца тут», — Стэфаніда нацягнула на рукі шорстка-калючыя сівыя рукавіцы і ажно ўздрыгнула ад гідлівасці, і не ад рукавіц, а ад гарбатага пацука з бурачковым голым хвастом. Ей успомнілася, як перад вайною бацька аддаў яе ў местачковую школу, наняўшы кватэрку ў сваяка ці знаёмага, нейкага насатага Шчурко. О, не забываецца тая першая ноч, калі яе, васьмігадовую дзяўчынку, адзінюсенькай паклалі спаць на мулкім куфры ў стопцы і накрыцца далі рэдзенькую старую радзюжку. Яна доўга не магла заснуць у шапаткім варухлівым поцемку, а прачнулася ад таго, што са столі ці са сцяны на яе падалі адзін за адным асмялелыя пацукі. Было ўжо не да сну. І раніцай, узяўшы сваю палатняную торбачку з лемантаром і сшыткамі, яна, сплаканая, пабегла не ў школу, а дадому, у свае Накрыжкі...
І дзіва бярэ, бацька не пашкадаваў, а яшчэ зняў пякучую папружку. Злы, чэрствы, не спагадлівы ён быў... Гэта яна, Стэфаніда, не помнячыся любіць свайго Колю. А яе бацька — страшна і казаць.
Стэфаніда падымае старую, аблушчаную ад фарбы, абшморганую дэрмацінавую сумку і ступае жаўтлява-бруднаю сцежкаю сярод нярушанага адлігаю вугравата-пухкага снегу, па якім слізгае яе даўгаваты косы цень.
Памяць вяртае вайну, той халодны і галодны час, калі бацька, аддаўшы яе, пятнаццацігадовага падлетка, за наймічку на багаты хутар, папярэдне, мусіць, дамовіўшыся з гаспадаром, нежанатым, унураным, саракагадовым Гальяшом і ўзяўшы ўзадатак мех жытняй мукі, стаў намаўляць выходзіць за Гальяша замуж.
Ад даўняе перапакутаванае крыўды і вострага сустрэчнага ветру, што дзьмуў з азярца, у Стэфаніды на вочы набеглі слёзы.
Крохка парыпваючы намерзлым снегам і ганарыста ставячы шчытныя новыя боцікі, насустрач ішло разружавелае маладое дзяўчо. Ад гарачага парывістага дыхання каля рота абінеў ліловы, расслаблены на кучаравай галоўцы шалік.
Стэфаніда шорсткаю сівою рукавіцаю выцерла вочы і падняла цяжкую, налітую болем галаву:
— Скажэця, а дзе ж тут будзе вуліца Азёрная?
— А во яна, — дзяўчына адгарнула ад рота заінелы пухкі шалік і махнула рукою на прагал між шарых слупкоў высотных будынкаў, за якімі бялелі панэльныя пяціпавярховыя прадаўгаватыя дамы.
— Як? — здзівілася Стэфаніда. — Я ўжо яе прайшла?
— Не, — скрыва ўсміхнулася дзяўчына. — Які вам корпус трэба? — І пералічыла рукою. — Во 1, во 2, а там — 3.
— А каторы ж сорак трэці будзя?
— Усе.
— Няўжо? — здзівілася Стэфаніда.
— Акрамя нумара дома, — дзяўчына захіліла ружаваты, падхарошаны марозам твар ад парывістага ветру, — трэба нумар корпуса ведаць. Бо тут ажно пяць сорак трэціх дамоў. Во, гляньце на нумарную таблічку, — і карычневая велікаватая сумка, што вісела на плячы, махнулася ў бок першага блізшага дома, атуленага высокімі бярэзінамі, на вецці якіх пакалыхвалася чародка чырванагрудых снегіроў. — Сорак тры — корпус адзін. А там будзе сорак тры — корпус два.
Пад новымі боцікамі зноў крохка зарыпеў снег. А Стэфаніда нібы абязвечаная, агорнутая нечаканай роспаччу, стаяла на нешырокай дарожцы, надоечы пачышчанай трактарным плугам і падмеценай драцяною шчоткаю і зноў завеянай вострымі і ўгнутымі, як лемяхі, сумётамі, і ўзіралася на маўклівую шарэнгу жаўтлява-белых дамоў з зеленаватымі квадратамі патаемных вокнаў.
«Ой, паверыла, садовая галава, тому рыжаму п'яніцу, — дакорам аблівалася і большала ў грудзях сэрца, не даючы Стэфанідзе дыхаць. — Ён жа ж з самае раніцы набраўся як мурза гароху».
З самлелае рукі на снег лёгка выслізнула цяжкая сумка.
«Але ж нумар кватэры маю — сёмая, — як за саломінку ўхапілася ўзнерваваная і да роспачы разгубленая Стэфаніда. — Ратунак ёсць — пайду па ўсіх кватэрах».
Чуючы боль у плячы, што востра аддаваўся і жагаў па ўсёй руцэ, Стэфаніда паволі нагнулася да ненавіснае, ужо збрыдзелае сумкі.
Расчышчаная сцежка падбягала пад развесісты ясень, што спадаў доўгімі галінамі на глыбокія лоджыі белага пяціпавярховага дома. Чырвоныя, як аблітыя крывёю, снегіры, нават пераварочваючыся шарымі спінкамі ўніз, здзёўбвалі з дрыготкіх бародаў прадаўгаватыя завушніцы насення. З палускваннем церабілі яго кароткімі гарбатымі дзюбкамі.
Закружыўшыся лейкаю, вылушчаныя пласцінкі, падобныя да вёслаў, зляталі на сутуленую Стэфанідзіну спіну.
«Памажы, Божа, — уздыхнула Стэфаніда, спыніўшыся пад брыльком-навесам першага пад'езда і расслабіўшы хустку. Яе раптоўна абліла гарачыня — ад страху і ўжо ад стомленасці. — Дзе ж мой Коля? А можа, як раз тут».
Яна ўвайшла ў цемнаваты пад'езд, незнарок моцна грукнуўшы жоўтымі, на спружыне, дзвярамі. Паволі ступаючы бязвольнымі нагамі на першую прыступку невысокіх сходаў, яшчэ знізу, не ўзышоўшы на шара-цэментную пляцоўку, на абедзвюх дзвярах: адных — чорных, другіх — жоўтых, убачыла блішчастыя, ёй ужо непатрэбныя лічбы — 91 і 92.
«Нешта ж не тое», — асцярожна прытрымліваючы фортку дзвярэй, каб ужо не грукнуць ёю, Стэфаніда высунулася з цёмнага пад'езда на сляпучае і нізкае, як вечаровае, сонца. З дыпламатам у руцэ, пераскочыўшы горбу насыпанага жоўтага пяску, перад ёю апынуўся міліцыянт у зеленкаватай, рыхтык, нямецкай форме, толькі фуражка з серабрыстай кукардай і лакіраваным брылём была смешная, нібы сабраная ў зборкі.
— Пачакайце ж, — Стэфаніда ледзьве не схапіла за рукаво яго куртаценькай курткі, — дзе ж тут знайсці сёмую кватэру?
— А вунь, у першым пад'ездзе.
— А Колю Сіўца вы часам не ведаеце? — яе слабы, трохі ахрыплы голас дагнаў міліцыянта ў расчыненых дзвярах.
Яны не зачыніліся — падстаўлены чорны чаравік з вастраватым носікам трымаў іх.
— Сівец? — міліцыянт зморшчыў вуграваты лоб. — А ў нас па справе, між іншым, праходзіў нейкі Сівец.
Прымружыўшы вочы, міліцыянт скрыва і падазрона доўга азіраў знябожаную Стэфаніду, нарэшце трасянуў смешнаю, рагатаю, сабранаю ў зубчыкі фуражкаю:
— А Сіўца вашага часам не судзілі?..
— Няхай бароніць Бог, што вы? — як мага ўжо не сваім, нейкім адрошаным голасам сказала Стэфаніда.
— Мусіць, я памыляюся, гэта быў Сіўцоў, — чаравік нарэшце адступіў ад дзвярэй, і яны схавалі шырокую спіну ў зеленкаватай куртцы з капюшонам.
«А божа мілы, што ж гэта ён сказаў пра нейкага Сіўцова? — Стэфаніда няўклюдна павярнулася і цяжка, марудна пайшла заледзянелаю, пасыпанаю ржавым пяском дарожкаю да крайняга пад'езда.
З непрычыненых дзвярэй, чуйна наставіўшы вушы, на Стэфаніду ўважліва пазірала чорна-паджарая аўчарка.
«Дальбог, не пусціць мяне сюды», — Стэфаніда, не падыходзячы да дзвярэй, спынілася перад зялёнаю лаўкаю, збітаю з кантовых і пафарбаваных рэек.
Але аўчарка, вінавата ўгінаючы голаў і падвільваючы цяжкім калматым хвастом, падбегла да Стэфанідзінае сумкі і тыцнулася ў яе востраю мызаю — яна абнюхала кілбасы і сала.
«О, хітрая, чаго захацела», — узрадаваная Стэфаніда, пераступіўшы абгрызеную палку, якую кінула паджарая з адвіслым жыватом аўчарка, нарэшце ўвайшла ў пад'езд.
Цягнула атрутным тытунёвым дымам: на пляцоўцы другога паверха, ужо засмечанай жоўтымі фільтрамі ад цыгарэт і запляванай, двое рослых, лёгка, у куртачках, адзетых хлопцаў з партфелямі пад пахамі, курылі, перадаючы адзін аднаму цыгарэту.
«Мусіць, уцяклі са школы», — дагадалася Стэфаніда, але ціханька і бокам прайшла міма хлопцаў. Краем вока змеціла: у куточку цямнела сіняватая бутэлька.
«Няхай сцеражэ Бог, няўжо п'юць?»
Сёмая кватэра была ажно на чацвёртым паверсе. На дзвярах, абабітых цёмна-карычневым, пазгрызаным, пэўна, сабакам дзермацінам пабліскваў алюмініевы ромбік з лічбаю «сем».
Дрыготкаю ад хвалявання рукою, што зараз убачыць свайго рослага, сінявокага і кучаравага, як анёлак, Колю, Стэфаніда націснула на белую кнопку ў чорным пластмасавым кружку. Дзверы адчыніліся, дыхнуўшы густым пахам смажанай цыбулі і нібы затхлай рыбы, і ў чорнай пройме заміж чаканага Колі сутуліўся невысокі, срабрыста-сіваваты, даўганосы, дзён колькі няголены мужчына ў карычневай камізэльцы, адзетай на сінюю байкавую кашулю, не зашпіленую на верхні гузік, што агаляла вялікую, зморшчаную шыю.
— А Коля Сівец тут раптам не жыве? — апалым, перасохлым ад задухі голасам спытала Стэфаніда.
— Мы такога не знаем, — падняў худыя плечы мужчына, турзануўшы на сабе сінява-такарычневую камізэльку.
Дзверы прыгрукнулі, забраўшы трохі і густы пах смажанае цыбулі і рыбы.
«Дзе ж ён, Коля? — у Стэфаніды перад вачыма ажно пачалі дваіцца шарыя сходцы. — Няўжо не знайду?»
На пляцоўцы пры акне хлопцаў ужо не было, каля сіняе бутэлькі, чуючы, мусіць, пах кілбасы, Стэфаніду чакала і лісліва ўгінала галаву, віляючы хвастом, паджарая аўчарка.
«Каб знайшла Колю, то б пачаставала і цябе. А раз яго няма, няма і свята», — паківала цяжкаю, укручанаю ў вялікую хустку галавою збедаваная Стэфаніда.
Аўчарка, нібы спачуваючы ёй, пакорна і ціха дайшла ўслед да блізенькага наступнага дома, але ў пад'езд ужо не ўсунулася. На чацверты паверх, да недагледжаных, неабітых дзермацінам дзвярэй Стэфаніда падышла адна. Але як ні ціснула на выпуклы белы квадрацік званка, яны, гэтыя жаўтлявыя дзверы, пашарпаныя і пакрэмзаныя нечым вострым, таямніча і глуха маўчалі — ніхто іх не адчыняў.
«Значыць, нікога няма», — гаротна ўгнуўшы галаву, Стэфаніда яшчэ пастаяла на плеценым з саломы кружку і паволі, нібы мацаючы нагамі сходцы, пачала спускацца ўніз. Спіною яшчэ прыслухвалася, ці не адчыніліся тыя жоўтыя, пашарпаныя дзверы, але чула толькі шоргат сваіх ног і злосны гыркат лютага нябачнага сабакі ў бочнай кватэры. Ён, мусіць, чуў у пад'ездзе чужога чалавека.
У трэцім доме чырвоныя, прыветныя, як здалося Стэфанідзе, чыстым і злёгку прычыненыя дзверы на вільготнай, толькі што вымытай пляцоўцы, адкрыла летка апранутая прывабная маладзіца з белым вядзерцам у руцэ, на Стэфанідзіна запытанне яна ласкава з мілаю нават усмешкаю на круглявым твары адказала:
— Не, я не чула пра Колю Сіўца. А ён быў прапісаны тут, у гэтых дамах на Азёрнай?..
— Каб я ж ведала, — сарамяжна прызналася Стэфаніда.
— Чакайце, — маладзіца здагадліва павярнулася да вішнёвага тэлефона, што стаяў на жоўтай тумбачцы. — Я зараз спытаюся ў нашай паспартысткі.
Але на яе тэлефонны званок, ніхто, мусіць, не адказаў.
— Можа, пачакаем, можа, зараз яна прыйдзе, — у голасе мілавіднай чарнявай гаспадыні задрыжэла ўжо таксама несуцешная безнадзейнасць.
— Не, ужо не буду вам дакучаць, застаўся адзін дом, зайду ўжо туды. Можа, яшчэ пашэнціць, — Стэфаніда падзякавала і павярнулася да спадзістай лесвіцы.
На чацверты паверх астатняга, ужо чацвертага дома Стэфаніда падымалася, нібы на стромкую, неадольную гору. У душы, быдта маленькая рыбка ў жмені, нецярпліва трапяталася жывое спадзяванне, што яе Коля папраўдзе акажацца там.
Стэфаніда нават уявіла, як ён спярша жахнецца і выпне сваю ружавата мяккую губу з белаватаю парасцю, што засталася з тое пары, калі ён, трохгадовы, з разгону ўпаў на чыгуны, а потым засмяецца, як смяецца ён ціха і сарамяжна, і падхопіць у яе з рук ацяжэлую, што адабрала плячо, ненавісную сумку...
Паставіўшы на гумовы квадрат з вострымі рубцамі сваю сумку, гэтаю дрыготкаю самлелаю рукою пацягнулася да высакаватага званка. Дзверы адчыніліся, але не тыя, перад якімі яна стаяла, а тыя, што былі ў яе за спіною. Стэфаніда азірнулася на адначасны глухаваты грукат дзвярэй, жалезны лязгат і шчоўканне замка: перад ёю стаяла паўнявая жанчына ў махеравым сіва-галубенькім каўпачку і нацягнутай на нядбала зашпілены байкавы халат спартыўнай цёмна-сіняй куртцы з белаю машынкаю і белымі паскамі на манжэтах і каўняры.
— Вы да нас? — яшчэ больш пастарэў звялы, пасечаны дробнымі зморшчынамі бяскроўны твар прысадзістае жанчыны ў крываватых зношаных тапках.
— Як вам сказаць, — цяжка ўздыхнула Стэфаніда, — сына свайго, Колю Сіўца, шукаю.
— Трэба ў міліцыі шукаць, што вы па кватэрах ходзіце.
— Што ж вы гэтак на мяне? — цяжка і бязвольна апусцілася балячая Стэфанідзіна рука.
— Учора тута хадзілі нейкія падазроныя, Сашу шукалі. А цяпер вы.
— Ой, жанчынка, каб вам так было, як мне сёння, — Стэфаніда доўга, ужо зусім не могучы, падымала сваю цяжкую, нібы поўную камення, аблушчаную сумку.
— Я ж і кажу, трэба ў міліцыю звяртацца! — голас наўздагон нібы штырхануў у плечы гаротна прыгорбленую Стэфаніду, і яна ажно спатыкнулася на лесвіцы, але балазе не ўпала.
Чуючы, як у грудзях расце і не дае ісці сэрца, колькі хвілін аддыхвалася, спыніўшыся каля пад'езда на жалезных драбінцах, аб якія выціраюць ногі, пакуль не ляпнулі дзверы і з пад'езда не выскачыла рослая дзяўчына ў каракулевай чорнай кубанцы пад колер скураной курткі і ў зорыстых, упрыгожаных пасачкамі і ромбікамі калготах на стрункіх круглых ножках.
— Куды ж ісці? — міжволі спытала ў сябе і пайшла па шарым заледзянелым асфальце ўздоўж шарэнгі белых дамоў з зеленаватымі квадратамі замерзлых вокнаў, атуленых купкамі маладых ружавата-чорных ліпаў і стракатых, высокіх бярэзінаў з дробным танюткім веццем, якое свіцілася на фоне блакітна-светлага, нібы разведзенага малаком, настылага неба.
Пазіраючы на чужыя, гаротна абвіслыя, прыцішэлыя бярэзіны, Стэфаніда ўспамінала сваю, маладзенькую, што расла пры калодзезі, пасаджаную Колем.
У канцы астатняга дома, пакручваючыся і выцягваючы шыю з зубатым каўшом, чырвоны экскаватар падымаў з ямы тлусты, рудавата-гліністы грунт, яшчэ не ўмерзлы, і кідаў у новы, не забруджаны самазвал з жоўтай кабінай. Каля самазвала сярод двух ніжэйшых хлопцаў, трымаючы рукі ў кішэнях цёмнай курткі з капюшонам, у стракатай кепачцы стаяў яе Коля.
Стэфаніда, як беспамятная, што маючы моцы і сілы, зашоргала валёнкамі і нават ускрыкнула: «Коля!» Але за грукатам экскаватара голас яе не было чуваць. І яна ўжо з астатніх сіл пабегла...
Убачыўшы, мусіць, што занадта блізка ад экскаватара падыходзіць пажылая кабета з сумкаю, шофер — малады рослы хлопец — рушыў насустрач ёй, як падумаў, адурэлай старой, каб не падпусціць да самазвала.
І толькі за крокаў чатыры-пяць нервова-ўзрушаная Стэфаніда ўбачыла і распазнала, яшчэ не верачы сама сабе, што гэта зусім чужы, незнаёмы хлопец. Аднак жа мінаю і ростам быў рыхтык яе Коля.
— Бабуля, нельга! Ты куды?! — голас папраўдзе быў чужы, не Колеў. І Стэфаніда абмінула чырвоны вуркатлівы экскаватар і глыбокую яму, жоўтую ад тлустай ільсністай гліны, і новы, яшчэ не запэцканы самазвал, куды з зубатага чарпака падалі цяжкія глыбы, і пайшла сцежкаю, што тачылася праз сухі, сыпкі снег.
Рукі зноў стылі на марозе, і яна паставіла сумку, каб знайсці шорсткія новыя рукавіцы. Яе абмінулі, пругка ступаючы і пахрумстваючы сняжком, рослыя маладзіцы: адна ў цёмна-зеленаватай тужурцы і белых вязаных калготах, што высока, да самага кажушка абцягвалі яе паўнявыя сцёгны, другая — у пыжыкавай калюча-іскрыстай шапцы і карычневай дублёнцы з пяшчотна-белым каўнерыкам.
«Няма Колі, няма і не знайду», — Стэфаніда заслізгалася на хрумскім лёдзе, прыспешваючы крок, каб ускорыць за маладзіцамі і спытаць, як жа знайсці паўстанак, дзе спыняецца доўгі жоўты аўтобус, бо дарогу да яго яна ўжо забылася, заблудзіла і чуе, што ідзе не туды.
Ногі ўжо не слухаліся, млелі.
«Сынок, дзе ж ты падзеўся, сынок? Ці жывы хоць ты?» — гарачыня аблівала сэрца, Стэфаніда задыхалася, а жанчыны ўсё аддаляліся.
Яна ўбачыла, што за шарым цэментным слупом сярод зялёнай агароджы, зробленай з нятоўстых трубаў, што асцерагала тратуар ад бойкай чорнай вуліцы, жанчыны знайшлі пралом і прашчаміліся праз яго.
«Во, і не даганю», — вагкая сумка зачапілася за ржавую, крута загнутую рурку зялёнай трубы. Стэфаніда, на якое паўхвіліны замарудзіўшы, адчапіла яе і спіною высунулася на шашу і нават пакаўзнулася на сіне-цёмным мутнаватым лёдзе. Цяжкі лабаты самазвал з трыма жоўтымі агоньчыкамі на блакітнай кабіне з моцным гулам і пранізліва-вострым візгам тармазоў рэзка звярнуў убок, ломячы трубчатую агароджу і дзве маладзеньнія чорна-карычневыя ліпы. Але пасівелы ад падцёкаў цэментнай рошчыны жалезны борт паспеў ударыць у Стэфанідзін плюшавы сачык і, мусіць, у голаў, адкінуўшы Стэфаніду і яе аблушчаную карычневую сумку на сярэдзіну вуліцы.
Стэфаніда яшчэ паволі прыўзнялася і пачала спешна, ужо не трапляючы, здымаць з рук шорсткія гарачыя рукавіцы. Яна яшчэ бачыла, як да яе бег Коля... Яго абедзве чуйна працягнутыя рукі падхапілі самлелую, аблітую пякучай гарачынёю Стэфаніду і пачалі падымаць на вялікую стромкую гару. І раптам яны абое сарваліся з гэтай абрывістай гары і паляцелі ўніз, у чорную бясконцую прорву.