Недзе з паўдарогі да іх прыбіўся сабака. Да рук ён не ішоў. Дзеці вытраслі яму з кішэняў сухія, перамешаныя разам з ляском, крошкі ад хлеба, ён паднімаў галаву, нюхаў і адбягаўся назад.
Дзяцей было двое. Большы, рабаваты, у вылінялай і зашытай ззаду, каб не звальвалася з галавы, пілотцы, меў год дзесяць, меншы — у кароткіх парточках на адной шлейцы — год шэсць.
Яна, — худая, шчуплая грудзьмі, як няспелае дзяўчо, — вяла за вяроўку маладую сытую карову з адным скручаным рогам.
Яны ішлі на ўсход сонца. Белым шляком перад імі ляжала шаша, звужваючыся і прападаючы за глухім паваротам. Белаю ад пылу была трава ў канаве, белаю ад цвету была грэчка — з аднаго боку шашы, з другога — шастала пераспелымі каласамі і, мусі, асыпалася падгарэлае і таксама белаватае жыта; у ім асталіся глыбокія выезджаныя машынамі дарогі — жыта на іх не ўставала.
Белаватым было і выцвілае за дзень неба. Толькі на грудках млеў і здалёк выдаваў сіваватым малады хвойнік. І зводдаль шашы над шэрым будынкам нечага хутара цямнела гушчынёю зялёнага лісця высокае дрэва.
Да хутара асталося яшчэ якое паўвярсты. Кабета спяшалася туды — смажыла, ёй хацелася піць, а там павінен быць калодзеж, і падаіць карову, і папрасіць хлеба, хоць дзецям, — да малака.
— А чаму ў каровы дзве нагі і яшчэ дзве? — раптам спытаў меншы, босы, як і ўсе яны: яго парэпаныя ногі былі тонкія, як цвікі.
— Бог даў.
— А чаму мне не даў?
Яна маўчала, яна думала пра тое, што блізка фронт, што ўчора з гарадка немцы пачалі вывозіць людзей, усіх начыста, што да дня над гарадком ляцелі нашы самалёты — нізка, як ляцяць з выраю пташкі, — знак, што скора будзе цяпло.
— Ну, чаму? — хлопчык забег наперад і задраў галаву, каб глянуць ёй у вочы.
— А дзе ж яны ў цябе будуць расці?
Хлопчык змоўк. Ён, мусі, думаў: папраўдзе, дзе яны будуць расці?
Кабета абярнулася — большага нідзе не было відаць. Над шашою віхор круціў белы пыл, у канаве падлятала зжоўклая газета, нібы скакала вялікая жаба.
— Ах, божа, дзе ж ён? — неспадзявана яна аж крыкнула і спалохалася свайго крыку.
— Там, у тлубе...
— У якой трубе? Ну, стой! Чаго ты?.. — Карова тузанула разам з вяроўкаю кабету, махнуўшы галавою назад.
— Вунь там,— хлопчык паказаў рукою туды, дзе на павароце абапал шашы бялелі цэментовыя слупкі — каля аднаго, пахіленага, стаяў, задраўшы нагу, той самы чорны сабака.
Напаследак яна ўцяміла, што там, пад шашою, на завароце, ёсць труба.
— Толічак, сынок, падбяжы, пакліч,— сказала яна, а ў самое аж схаладзела ў грудзях, — каб хаця не напароўся на што: цяперашнім светам недалёка да бяды.
Пляскаючы босымі нагамі па цвёрдай сцежцы з краю шашы, Толік пабег; вецер задзіраў даўно не стрыжаны яго чубок.
Яна глядзела яму ўслед, вецер слязіў яе зеленаватыя, сухія вочы.
Гэтага, меншага, яна знайшла ўлетку сорак першага, як пачалася вайна. Выйшла з хаты палоць гарод і пачула, што за плотам, за кустом цёмнага язміну, нехта ікае. Падумала спярша, што падалося, але разгарнула куст і ўбачыла па другі бок рэдкага частакола яго: ён сядзеў у высокім горкім палыне — мурзаты, з набрынялым тварыкам — і ўжо не плакаў, змогся, толькі ікаў. Яму было тады гадкі тры. Ён прыблукаў сюды недзе з вакзала, адбіўшыся ад маці.
Яна завяла яго ў хату, абмыла спухлы ад плачу тварык і панесла на вакзал, схапіўшы за руку і свайго — баялася пакінуць аднаго дома.
На Мінск яшчэ адыходзіў астатні цягнік: за ім беглі, як звар'яцелыя, людзі, з тамбура, дзе начаплялася бог ведае колькі, нехта ўпаў і ўжо не падняўся, ляжаў на рэйках, бытта мяшок; на пероне заенчыла, абхапіўшы рукамі пукаты жывот, цяжарная маладзіца, яе падхапілі пад пахі і павялі ў вакзал.
Толікавай маці яна так і не знайшла. Паказала яго нават парадзісе — тая ляжала на шырокай лаве ў пустой пачакальні, ззелянелая ў твары, заплюшчыўшы вочы, губы ў яе запякліся, на карычняватым ілбе дробнаю расою выступіў пот. Старэнькая кабета трымала ўкручанае ў нейкія наспех парваныя анучы дзіця. Маладзіца расплюшчыла выцвілыя, невідушчыя вочы і заенчыла: «Ах, дзіцятка маё!» У яе была гарачка. Толік заплакаў, ад страху, вырабляючыся з рук.
З дзецьмі яна вярнулася дахаты. Назаўтра раненька, яшчэ толькі паказвала на дзень, у гарадок прыйшлі немцы. Толік застаўся ў яе.
Вяроўку зноў тузанула карова — над ёю віўся, як прывязаны за нітку, авадзень.
— Ну, стой! Чаго ты? — кабета глядзела ўсё туды, на заваротак. Дзеці ўжо беглі назад: большы каціў перад сабою скат — знайшоў, пэўна, у трубе. Скат падскокваў на ямках — шашы ніхто не раўняў і не правіў усю вайну. Высалапіўшы язык, канаваю за дзецьмі бег сабака. Тонкі азадак яго заносіла ўбок.
— Нашто гэта табе? — сказала яна большаму, калі ён падкаціў да яе стары ўжо, з'езджаны аж да белых нітак, скат.— Крый бог — міна!
— Якая міна... Апона ад самахода,— сказаў большы і пусціў з шашы скат: той пераскочыў канаву, зрабіўшы круг, упаў у грэчку: яна там яшчэ доўга варушылася.
— Ой, няма ў цябе яшчэ розуму,— сказала кабета хлопцу і ляпнула рукою па цёплай каровінай спіне — карова нехаця пайшла: было чуваць, як шэркаў у яе на жываце скарэлы пляйстрамі гной.
На шашу густа цягнуўся, як мёд за лыжкаю, пах цёплае грэчкі. Шчабяталі, перагаворваліся між сабою і садзіліся на тэлефонны дрот сытыя ў воллі ластаўкі. У жыце гулі тэлефонныя слупы, як нечыя натруджаныя ногі, І нерухома ляжала белая і бясконцая шаша.
У канаве шарэла выгаралая на сонцы адзежа — здалёк выдавала, як хто ляжаў забіты.
— А во — нехта ляжыць! Можа абыдзем? — сказала яна дзецям, заварочваючы ў грэчку карову. Яна цяпер баялася, што ізноў натрапіла на нябожчыка: каля гарадка раніцою яна бачыла забітага хлопца, яшчэ саўсім маладога, год семнаццаці — ён ляжаў у зеленаватым аўсе, раскінуўшы рукі, вышчарыўшы сцятыя белыя зубы — пэўна, канаў у муцы, бо выкачаў каля сябе добры лапік аўса.
Яна зірнула на яго і аж здранцвела ад страху. А потым пачало ўсё думацца, што, можа, і яе муж ляжыць дзе вось гэтак забіты. Яго забралі перад самай вайною недзе пад Беласток.
— Гэтак жа адзежа,— сказаў меншы, што бег паперадзе.
Падышоўшы бліжэй, яна ўбачыла старую, у касмылях зжоўклае ваты (як яе ўсё роўна павыскубалі сабакі) фуфайку.
— Дзякуй богу, што не чалавек,— маладзіца выцерла локцем змакрэлы лоб і скіравала да хутара — туды адлучылася ад шашы і пабегла наўскос праз жыта сцежка з глыбокімі выезджанымі каляінамі; на высокіх калівах мятліцы пааставалася рудаватая каламазь. Нехта ўжо зажынаў жыта: на рагу вузкага загона быў выкладзены з двух жменяў і прысыпаны зямлёю крыж. З сырога мэндля куры здзёўбвалі нізкія каласы.
У браме стаяла, закрываючыся рукою ад сонца, гаспадыня, старая кабета з нейкаю выцвілаю анучаю на галаве — некалі, мусі, была суконная хустка.
На жардзяным плоце вяў пусты гарбузовы цвет.
— Дзень добры! — павіталася маладзіца і папусціла вяроўку — карова нагнулася да пераспелае, з рудаватымі галоўкамі дзяцеліны.
Старая адняла ад вачэй руку,— твар яе быў зрысаваны маршчынамі, каля ніжняй губы на бародаўцы закручваўся сівы волас, — і нічога не сказала.
— Ці можна ў вас напіцца? — спытала маладзіца, углядаючыся на падворак — там быў калодзеж: на накрыўцы стаяла бляшанае са шрубаю на вочапе вядро, прывязанае да корбы тэлефонным дротам.
Гаспадыня павярнула галаву, настаўляючы вуха, і напаследак азвалася:
— Дзеткі, а чаму ж не...— голас у яе быў шурпаты. Яна адчыніла брамку і пайшла пад хату. З-пад доўгае спадніцы мільгалі яе жоўта-зялёныя пяты.
— То чэрпайце, а я хіба конаўку прынясу,— сказала старая, адмыкаючы дзверы.
Карова чмыхнула, закруціла галавою і, вырваўшы з рук у маладзіцы вяроўку, пабегла да калодзежа. За пысаю ў яе цягнулася сліна, на дне карыта, што стаяла каля калодзежа, зелянеў астатак цёплае вады.
Карова ткнулася пысаю ў карыта, і па горле ў яе пабеглі круглыя камякі.
— Ой, якая ты нецярплівая! — маладзіца адкрыла накрыўку і пусціла ў халодную цемень вядро: мільгаючы выслізганаю жалезнаю ручкаю, загрукацела корба.
Маладзіца выкруціла вядро і паставіла на край трубы: у калодзеж, разліваючыся, пляскалася з халодным звонам вада. Маладзіца нагнулася і, трымаючы абедзвюма рукамі вядро, злавіла сухімі губамі яго халодны край. Вада цвёрдым холадам апякала грудзі. Смага счахла, толькі вострым болем шчымелі зубы.
Пад рукі прашыўся меншы.
— Хаця ж не давайце яму — прастудзіцца,— крычала з адчыненых сенцаў старая, трымаючы ў руцэ медную, пэўна вытачаную са снараднае гільзы, конаўку: несла меншаму з хаты ваду.
Каля брамы стаяў і глядзеў сюды на іх чорны аблавухі сабака; страпянуўшыся, ляскаў зубамі — лавіў мух.
Большы піў з вядра. Карова, падняўшы галаву, заглядвала прагным вокам у калодзеж — тае вады, што была ў карыце, ёй не хапіла.
— А ці ж здалёк будзеце? — старая выплюхнула з конаўкі недапітую меншым ваду.
— З горада я.
— А куды ж ідзяце?
— Да сястры ў Ахоны іду.
— Ой, не блізка шчэ! Па-старому — вёрст пятнаццаць ад нас.
— Ужо блізка. Ужо менш асталося,— маладзіца выліла ў карыта ваду і паставіла на калодзежную накрыўку парожняе вядро.
Карова піла з карыта, трэпаючы ад злосці нагою — ганяла ад сябе мух і слепакоў. Дзеці круціліся каля гародчыка: на камлі нізкай ужо абабранай вішні чырванаватай нарасцю кіпела цягучая смала.
— А во — жвачка,— крычаў меншы, чапляючыся на сухі патрэсканы частакол.
— Няма, дзеткі, вішань, няма. Надоечы немцы абабралі, панеслі і з галлём,— старая абярнулася да маладзіцы.— Хватаюць усё, як перад канцом. А ўчора, божа, колькі іх тутака шашою ехала!
— Уцякаюць, цётка. Фронт блізка. Скора прыйдуць нашыя.
— Дай божа, каб скончылася ўсё... Гэтулькі людзей пагінула, — вочы ў старое заморгалі, наліваючыся слязьмі, і губы пачалі крывіцца.— Толькі мяне вот смерць не бярэ...
Старая адвярнулася і, выціраючыся рогам хусткі, сказала:
— Але чаго ж тут стаімо? Я шчаўя наварыла, можа, паснедалі б? Вы ж, напэўна, галодныя. Дый карову даіць пара, во гляньце — выменя налілося... Гэта ж малако перагарыць...
У хаце пахла чэрствым хлебам, даўняю духатою; роем звінелі мухі, біліся ў гарачыя шыбы. На прадпечным акне стаяла шкляная мухалоўка. На покуці за абразом сохла жменя зажатага жыта.
Той акрайчык, што мела з сабою, маладзіца раздзяліла дзецям яшчэ раніцою, як выходзілі з горада. Яны з'елі яго сухамя, хоць яна казала, што падоіць карову і з малаком будзе дужэй.
Хлеб, мусіць, ляжаў на стале, накрыты ручніком — на ручнік садзіліся мухі. У яе дома мухі пагінулі даўно. У горадзе быў голад: людзі яшчэ з вясны разбягаліся па вёсках, беручы з сабою ўсё лепшае з адзежы, каб выменяць на харчы. Яе ж ратавала карова — у тодаўцаў за літр малака можна было купіць хлеба ці канцэнтратаў. Але ўчора яны прыходзілі па карову, балазе тая была ў полі. Яна спалохалася, што карову ўсё роўна забяруць, і сёння раніцою ўцякла з гарадка. Яна змахлявала старой, што ідзе да сястры — саромелася сказаць, што жабруе.
— А муж дзе? — спытала старая, беручы з памялешніка вілачнік і падважваючы нешта ў печы.
— На вайне. Як забралі ў трыццаць дзевятым пад Беласток, дык нічога і не чуваць.
На прыпеку дзынкнула скаварада — запахла кіслым шчаўем.
— А мой яшчэ перад вайною памёр...— гаспадыня дастала з-пад прыпека гліняную міску і падзьмухала ў яе.— А на мяне паслаў бог кару...— Яна наліла ў міску шчаўя і паставіла яе на стол, адкінуўшы абрус: пад ім ляжаў акрайчык хлеба з картоплямі — у мякішы былі відаць жаўтаватыя крышаны.
— Садзецеся, чаго ж вы...— гаспадыня яшчэ вярнулася да прыпека і прынесла счарнелыя драўляныя лыжкі і нож-зломак без аднае тронкі.
Дзеці пачалі тузацца між сабою, перабіраючы лыжкі.
— І нікагутка ў вас болей няма? — маладзіца прысела на лаву з краю стала.
— Ёсцека сын меншы,— гаспадыня ўздыхнула, азіраючыся, дзе гэта ёй сесці.— Двое было... Старэйшы не вярнуўся з фінскае, а гэты, грэх і казаць, у паліцыянты пайшоў. Можа, і за яго бог карае. А вы ешча, ешча...— яна прымасцілася на край ложка, адкінула падушку і падняла ванзэлак — паркалёвую з чырвонымі кветачкамі хустку.— На смерць хаваю...
Дзеці сёрбалі шчаўе, разліваючы з лыжак на стол — ад міскі цягнулася наплюханая дарога.
— А чаго ж вы мала ясце? Я падалью...— гаспадыня паклала пад падушку ванзэлак і паднялася з ложка.
— Досіць, досіць! Я і так не ведаю, як дзякаваць вам.
— То хоць дзяцей кармеце. Карову я падаю сваю і вашу.— Яна нагнулася пад прыпек, мусіць, шукаючы там даёнку, але раптам спомніла, што тая сохла недзе на двары.— Шукаю, а яна на плоце,— старая ўзялася за клямку і ўжо сказала пра дзяцей: —Нябось цяжка іх гадаваць... А павырастаюць... Праўду кажуць: малыя дзеці — малы клопат. А мой... Чаго яго пагнала ў гэтую паліцыю? Цяпер усё з нейкім злыднем прыязджае. А той да нашае маладзіцы прыстае. Некаторага дня напіўся і мужыка хацеў застрэліць. Гэта во, каб спала з ім пры мужыку.— Яна моўчкі пастаяла каля дзвярэй, думаючы пра нешта, і ціхенька выйшла з хаты.
Маладзіца азірнулася ў акно: за жытам на грудку ўставала белаватая хмарка, яна ўсё расцягвалася, і раптам, бліснуўшы вокнамі, паказалася бязносая нямецкая машына. Пыл разбэрсанымі клубкамі каціўся назад — клубкі распаўзаліся, растаючы над жытам.
Маладзіца прыціснулася лобам да шкла.
Перад паваротам на хутар машына сцішыла ход і, як нешта жывое, страшнае, абнюхала сцежку і скіравала на яе.
Старая, засопшыся, з пустою даёнкаю вярнулася ў хату:
— Едуць сюды, няхай крые бог, немцы.
Дзеці кінуліся да акна. Каля брамы машына загула з перабоямі — у хаце задрыжалі сцены.
— Гэта ж не немцы, а бобікі,— сказаў большы, стоячы з каленьмі на лаве.
— Ціха ты! — штурханула яго маладзіца.
З машыны выскачыў сухарлявы, з кароценькімі натапыранымі валасамі паліцыянт — пілотка ў яго была засунута за рэмень — і адчыніў браму. Машына тузанулася і паехала на падворак, чмыхнула чорным дымам і стала ля калодзежа.
— Ах, божа, ці не Іван прыехаў! — жмурачыся, старая ўцікоўвалася ў акно.
З кабіны вылез яшчэ адзін — дзябёлы, чарнамазы.
Рот у маладзіцы раскрыўся, і твар застыў не то ад дзіва, не то ад страху. Няўжо гэта ён, яе муж? Маладзіца ўсё гэтак пільна глядзела на чарнамазага. Як ён змяніўся за тры гады — пастарэў, асунуўся, і яму саўсім не ідзе пілотка: у яго робіцца надта доўгім нос.
— Гляньце, гэта во той, што мужыка хацеў застрэліць,— скоранька зашаптала старая.
Маладзіца тарганулася на лаве і адсунулася ад акна:
— Няўжо ён?..
— Ці ж я, дзеткі, не ведаю.
Маладзіца, як сама не свая, паднялася з лавы, але ўчула, што слабеюць ногі і ўсё халадзее і дрыжыць у грудзях, і села. Няўжо гэта праўда? Няўжо ён служыць у паліцыі і страляе людзей?.. Няўжо праўда? Няўжо яна не здурэла!.. Яна заплюшчыла вочы і ўчула, як цяжкая гарачыня з шумам хлынула ў галаву. І ёй убачылася, як усе яны, у чорным, гналі пазаўчора людзей, гналі ў тыя вялікія ямы за вакзалам, дзе некалі капалі гліну... Яна якраз выйшла з хаты,— толькі зашарэла на дзень,— і можа з гадзіну прастаяла, стаіўшыся за плотам; у ямах пачалі глухавата, без ляску, усё роўна, як пад зямлёю, страляць, а потым нехта нема крычаў — і яна не вытрывала гэтага енку, уцякла ў хату.
Маладзіца зноў сабралася ўстаць з лавы: але нейкая здранцвеласць і слабасць наваліліся на яе. Божа, як ён трапіў у паліцыю? Чаму ніколі не паказваўся дадому? Няўжо праўда, што ён прыстае да кабеты?.. Няўжо ён такі гадкі?.. Яму наўме другія, а яна, дурная, чакала яго дадому...
Першым у хату ўвайшоў сухарлявы — аглядаючы маладзіцу і дзяцей, паставіў на стол бутэльку, за горлачка выцягнуў з кішэні другую. Услед за ім, прыціскаючы да жывата кансервы, усунуўся чарнамазы і раптам прыстакнуў каля парога, сумеўшыся,— бляшанка кансерваў грукнулася на падлогу і пакацілася пад лаву.
— А ты чаго тут? — ён насупіўся і ледзьве пашавяліў губамі.
— Таго, чаго і ты,— маладзіца глядзела недзе сабе пад ногі і не падняла галавы.
Ён хмыкнуў, крыва ўсміхнуўшыся, нагнуўся, каб падняць бляшанку кансерваў, і сказаў сухарляваму:
— Гэта ж во — мая жонка.
— Можа і дзеці твае? — зарагатаў сухарлявы.
— Клопат вам — дзеці, — старая падышла да стала і згрэбла ў далонь крошкі.
— Тваё дзела — старана. Не кукуй! — сухарлявы пакасіўся на маці і паставіў на стол другую бутэльку.
— Я ўжо адкукавала сваё... Пара і свой розум нажыць,— старая тыцнулася да дзвярэй, але вярнулася, узяла даёнку і выйшла з хаты.
— Цётачка, я сама падаю,— маладзіца паднялася з лавы.
— А ты куды? — чарнамазы вылажыў кансервы на стол і заступіў ёй дарогу.— І расказаць не хочаш, як жыла?..
— А хіба цябе абыходзіць,— маладзіца ўчула, што ў яе знайшлася сіла, мусіць, ад злосці.
— Во і сын, відаць, забыўся, што ў яго бацька ёсць? — ён паверх яе галавы глядзеў на дзяцей.— А гэта чый яшчэ?
— Мой.
— Як?
— Знайшла.
— Можа дзе якога жыдка?
— А табе што?
— Можа, прыйдзецца ўцякаць — нашто чужое дзіця...
Дзеці, стаіўшыся, глядзелі на яго, большы зыркаў з-пад ілба і хаваў вочы — саромеўся: пэўна, пазнаваў бацьку.
— Куды і нашто мне ўцякаць? — спытала яна і падняла галаву: вочы ў яго былі чырванаватыя і асалавелыя, твар нездароўчы, азызлаваты. «Ён тут п'е, прыстае да другіх... І, можа, сёння ехаў да тае...» — падумалася ёй.
— А ты думаеш, мне даруюць? — ад яго пахла едкім, усё роўна як авечым, потам і перагарам.
— Калі вінаваты, то не,— яна адвярнула ад яго галаву.
— Я ў пляну быў... Ды нават за тое, што я ў гэтай форме.
— Відаць, як цябе трымаюць, што нават дадому не прыходзіш...
— Не хацеў паказвацца.
— Вядома: тут можна вытвараць, што хочаш. Балазе, чужыя людзі, не ведаюць...
— А ты хацела б, каб я жывы не астаўся?
— Вып'ем, га — сухарлявы трымаў медную конаўку, разліваючы сабе на пальцы самагон.— Вып'ем, і ўсё праясніцца, як божы дзень.
— Садзіся за стол,— чарнявы ўзяў яе за руку вышэй локця.
— Адчапіся! — яна вырвала сваю руку.
Чарнявы выпіў і, хукаючы ў далонь, сказаў:
— Налі ёй.
— Я не хачу.
Сухарлявы наліў яшчэ конаўку. Яна адвярнулася. Чарнявы выпіў і не скрывіўся. І асалавеў — неяк скора: вочы ў яго наліліся каламутнасцю і заблішчалі. Ён абняў яе за плечы — ад яго зноў нясло гарэлкаю і нейкім едкім потам.
— Адыдзі, не чапіся! — яна выкруцілася з яго рук.— Схадзі да тае вунь, што мужыка хацеў застрэліць.
— Туды далекавата. Сёння ты бліжэй,— ён зноў схапіў яе за руку.
— Не прыставай! — яна хацела вырваць руку, але не здужала.
— Ты глядзі, не падступіцца...— твар у яго наліўся крывёю.— Вунь колькі байструкоў... А ты думаеш, я не ведаў? Ведаў, таму і не прыйшоў.
Яна ўспомніла, як аднаго разу стараста прывёў нанач нейкага валацугу. Намякаў сам: «Як жа ты адна, маладая, без мужыка? Нябось збедавалася...» Яна тады плюнула яму ў твар. А потым ён прывёў валацугу. Той і прысунуўся на ложак, як толькі задрамалі дзеці. Але яна не спала — схапілася з пасцелі, трымаючы нагатове сякеру (паклала яе пад падушку, бо як чула, што, пэўна, спатрэбіцца). І ён адступіўся, вярнуўся на лаву, дзе ляжаў, і раптам захроп, прыкінуўся, што спіць, быдта нічога і не было. А раніцою гаварыў, што спаў, як забіты, і дзякаваў усё...
Можа, і гэты таксама соваўся да другіх...
— Поскудзь ты! — сказала яна ўголас і пхнула яго ў грудзі.
Ён пахіснуўся, але ўстояў на нагах:
— Ну, ну, не давай волю рукам!
— А мамачка! — закрычаў меншы ссоўваючыся з лавы.
Большы сядзеў, адвярнуўшыся, і румзаў.
— Ды што ж тут робіцца!.. — старая ўбегла ў хату, не зачыніўшы за сабою дзвярэй і выплюхваючы з даёнкі малако.
— Тваё дзела — старана! — крыкнуў сухарлявы, выціраючы рукавом губы — гарэлка блішчэла ў яго на барадзе.— Гэта — яго жонка.
— Пабойцеся бога, што вы робіце, ды пры дзецях шчэ! — яна схапіла чарнамазага за плячо.
Ён варухнуў плячом і скінуў яе руку.
— Не лезь! — ужо раз'юшыўшыся, крыкнуў бялявы і пхнуў, адстараняючы ўбок, маці: тая спатыкнулася, махнуўшы даёнкаю — на падлогу плюхнула і зашумела малако.
Чарнамазы схапіў маладзіцу пад пахі, адарваў ад падлогі і, чырванеючы, наліваючыся крывёю, пхнуў у сені. Яна яшчэ ўбачыла, як, пакаўзнуўшыся ў лужыне малака, упала старая, як з немым крыкам кінуліся да парога дзеці, як сухарлявы, пераняўшы іх, зачыняў дзверы.
— Не чапай! Поскудзь ты! — крыкнула яна ўжо яму, мужу, у сенях.
— То во — адгулялася. Цвёрдзенькая...— ён засопся і выпусціў яе з рук.
— Не падыходзь! — сказала яна, схапіўшы капач, што стаяў якраз пры вушаку.
— Кінь, гавару,— ён расставіў рукі, каб зноў злавіць яе.
— Не падыходзь! Дальбог, засяку! — яна збялела, мяняючыся з твару, і выскачыла з сяней.
Ён выбег за ёю, задыхаючыся і расстаўляючы рукі, каб злавіць яе. З надворка яна скіравала на сцежку, ужо адчуваючы, што нейкая спакуса пад'юшчвае яе абярнуцца і секануць яму капачом па твары.
— Не лезь да мяне! А то праўда — засяку! — сказала яна не яму, а сабе, баючыся ўжо, што зробіць гэта.
Ён зарагатаў недзе блізка за спіною, і ад яго запахла гарэлкаю і нейкім едкім, як авечым, потам.
Яна абярнулася і ўбачыла яго застылы твар, яго каламутныя, налітыя крывёю вочы, і ёй зрабілася брыдка, што яна любіла яго, сніла і ўсё чакала дадому.
— Не чапіся! А то, дальбог, саграшу...— яна спынілася і раптам спалохалася, што не ўтрывае, не саўладае з сабою і секане яму па гэтым азызлым твары — хай будзе, што будзе.
— Тут жа ўсё відаць... Ідзі туды, во... у жыта,— зашаптаў ён, забягаючы наперад.
«Ой, які ён гадкі! Ды яшчэ... у гэтай пілотцы!.» — падумала яна, адступаючыся. Але ён дагнаў яе, схапіў за плечы і, сцяўшы зубы і наліваючыся ў вачах крывёю, кінуў ніцма на зямлю.
— Пусці, злыдух! — застагнала яна, выкручваючыся з-пад яго, блытаючыся ў жыце і ўсё не выпускаючы капача.
— Нікуды не дзенешся!.. — ён аж захроп ад злосці, злавіўшы яе за руку, сціснуўшы, як жалезам, і сілком цягнучы да сябе.
— Пусці! — крыкнула яна, устаўшы на калені і паднімаючы капач.
Ён поўз да яе, угнуўшы галаву, засланяючыся рукою. Яна размахнулася, на нейкі міг падумаўшы: «Божа, што я раблю?», але салодкая, злая сіла павяла яе руку,— яна аж заплюшчыла вочы, пачуўшы трэск, гэтакі самы, як трашчыць бручка, калі секануць па ёй чым вострым.
Ён ціха і мякка, што мяшок, ткнуўся тварам у зямлю.
Яна падхапілася і выбегла з жыта. Каля брамы азірнулася: з жыта былі відаць толькі ногі, жыта было там збэрсана.
Яна ўскочыла ў падворак. Каля плота ляжала карова, цяжка ўздыхаючы і жуючы жуйку. Сабака драмаў у цяньку каля бязносае нямецкае машыны. Яна паглядзела на гэтую доўгую чорную машыну, і яе ахапіў страх. Подбегам яна прайшла падворак і ўскочыла ў хату.
Паліцыянт, звесіўшы руку, спаў на ложку,— у ботах, не разутыя яго ногі ляжалі на біле. Перад покуцем, перад счарнелым абразом, дзе сохла жменя зажатага жыта, жагналася старая: «От вшэго злэго, выбаў нас пане! Од гжэху каждэго, од гневу твэго!..» Дзеці, натапыраныя, сцішаныя, глядзелі на яе. У большага на шчацэ блішчала, не засохшы яшчэ, буйная, што гарошына сляза.
— Ідзём, дзеткі. Ідзём...— маладзіца схапіла меншага за руку.
На ложку захроп і перавярнуўся на другі бок сухарлявы паліцыянт, ногі яго з'ехалі з біла на радзюжку.
Старая азірнулася.
— А куды ж вы? — і, адставіўшы назад рукі, сагнуўшыся, нібы несла на сабе цяжар, пасунулася ўслед за маладзіцаю з хаты.
— Я забіла яго,— сказала маладзіца, адкручваючы з рог у каровы вяроўку. Рукі яе яшчэ ўсё дрыжалі.
— Няхай крые бог...— старая спатыкнулася і пляснула рукамі.— Няўжо?
— Вунь, на сцежцы,— сказала маладзіца, не гледзячы ў той бок і тузаючы вяроўкаю карову — кіравала яе ў браму.
Старая задзірала галаву, жмурачы ад сонца адно вока і крывячы рот, і раптам жахнулася:
— Вой, дальбог, праўда!
Маладзіца вывела карову з надворка і, б'ючы яе рукою па шыі, завярнула ў жыта, каб абысці паліцыянта. Карова чмыхала, круціла галавою, хватаючы каласы. Дзеці беглі следам, бэрсаліся ў жыце, разводзячы яго рукамі — ім у твар секлі зярняты, што пырскалі з сухіх каласоў. Яны так і не бачылі, хто ляжаў на сцежцы.
— Ах, божачка, уцякайце! Сцеражэцеся хаця...— скрыжаваўшы худыя, скарчанелыя рукі, старая ўсё прыціскала іх да грудзей.— Яны ж цяпер нікога не пашкадуюць,— і яна падступалася туды, дзе ляжаў паліцыянт.— Ах, божачка, божачка! Можа, ён яшчэ жывы?..
Маладзіца вывела карову з жыта і азірнулася на хутар — за жытам, на сцежцы, было відаць, яшчэ ўсё стаяла старая,— і ёй пачало здавацца, што яна як і не заходзіла сюды, не стрэла мужа, п'янага, у гэтай паліцэйскай пілотцы, разбэшчанага, што дайшоў бог ведае да чаго, не было нічога: ні гэтага крыку дзяцей, ні капача, ні гэтага трэску, як трашчыць сырая бручка... Ні гэтага збэрсанага жыта... А той муж, якога яна ўсё бачыла перад вачыма ўсе гэтыя тры гады, той, якога яна любіла і дзень пры дні чакала дадому, недзе жыве далёка ад яе, што ён гэтакі, як і ўсе людзі, і што яна думацьме пра яго і, пэўна, любіцьме.
— А дзе наш бацька? — спытаў меншы, забегшы наперад і задраўшы галаву, каб глянуць ёй у вочы.
— Там, на хутары...— сказаў большы.
— Дзеткі, наш бацька на вайне, на фронце,— сказала яна, і яе сухія, зеленаватыя вочы набеглі слязьмі.
— А я думаў...— і большы пасаромеўся сказаць, што ён думаў.
Яны зноў ішлі на ўсход сонца. Разасланым палатном перад імі ляжала шаша, звужваючыся і прападаючы за глухім паваротам. Неба там было ліловае, як акаліна на астылым жалезе: дзень хіліўся да вечара.
І за імі бег, невядома адкуль узяўшыся, той самы худы сабака.