epub
 
падключыць
слоўнікі

Вячаслаў Адамчык

Удава

Помніцца грымотнае лета, забіты перуном у начную навальніцу сярод поля на сцежцы наш хутаранец, а праз дзень ці два — новая бяда.

Навіну пра яе прынёс бацька.

Да мяне на поле, пазнаўшы здалёк нашу карову, па вузкім, яшчэ тады не саўгасным папары, мяккім ад нядаўняй раллі і жоўтым ад маладой свірэпы, падышоў ён сам.

Цяпер там, на местачковым полі, ці, як тады казалі, мяшчанскім, двума шарымі высокімі каробкамі падняўся камбікормавы завод. А тады чэз падпараны сонцам, замшэлы нізкарослы хваёвы лясок, збягала з грудка белаватая ад сыпкага, перавеянага ветрам пяску дарога, а каля яе цягнуліся вузкія местачковыя надзелы.

— Пасеш тут? Глядзі, каб не крычалі мяшчане, — прыжмурыўшы вочы, бацька падняў голаў, а потым адвярнуўся ад мяне і, нібы між іншым, нібы нічога страшнага не здарылася, сказаў: — Петрыка поезд зарэзаў.

— Насмерць?! — здзівіўся я і ўтрупеў, умлеў ад нечаканага страху, уявіўшы чорны ў скалках вады паравоз з вялікімі коламі і пад ім чалавека.

— Ды, мусіць, бо наўрад ці выжыве, ногі па самае тулава адрэзала.

— Калі?

— Сёння раніцаю. Дурны лёг пад поезд, спытай праз каго.

І я раптам успомніў, як нядаўна, задыхаючыся, у нейкай спешнай трывозе ў мястэчка прыбеглі дзве навасёлкаўскія кабеты — Сабоцкія, як на іх казалі: адна старэйшая, скуластая, з мужчынскай размашыстай хадою, з чарнаватым гузам на шчацэ, другая маладзейшая, рослая і прыгожая з твару, яе сястра, у якой у прымах быў наш Невяроўскі Петрык. А ўслед за імі, не паспяваючы, падмахваючы знятаю з галавы хусткаю, ішла, як сама не свая, праставалосая Зося — Петрыкава маці.

Я глядзеў на іх і па іхняй спешнай, з подбегам хадзе, па іхняй занепакоенасці здагадваўся — бяда. Але што здарылася менавіта такое, да жудасці страшнае, вядома, не падумаў.

Невяроўскі Петрык колькі год назад не маладым ужо хлопцам, прыстаў у прымы да аўдавелай кабеты, муж якой не вярнуўся з польскага фронту, загінуўшы яшчэ ў верасні трыццаць дзевятага на роўным, са старавечнымі грушамі полі пад Варшавай.

Невядома, што пацягнула ў Навасёлкі Петрыка, але ўсё, мусіць, разам: і дагледжаная гаспадарка, і ласка аўдавелай маладзіцы. Але ў прымачым жыцці і не кавалася, як кажуць, і не пляскалася.

Адному гаспадару сярод дзвюх кабет, што трымаюць цябе ў хамуце, панукаючы і кіруючы табою ды папікаючы яшчэ кавалкам хлеба, жыць было і труднавата, і крыўдна. Злосці, прыкрасці ды нявыказанай помсты, а можа, і раскаяння, набралася залішне шмат — аж роўна з берагамі.

Петрык, робячы грузчыкам на станцыі, дакладней, у пагрузканторы, іншы раз і заначоўваў там, у бытоўцы, ці — як тады казалі — у брахалаўцы. А дзе начуюць адны мужчыны, там і абрыдлыя карты, і гарэлка, і зборы ў адзінокіх местачковых самагоншчыц, іншы раз і бойка... На гэты раз у Петрыка была прапажа: прачнуўшыся з балючаю галавою, можа, яшчэ і не цвярозы, Петрык, абмацваючы кішэні, агледзеўся, што ў яго не стала пяцьсот рублёў — уся ўчарашняя палучка.

Уявіўшы, мусіць, што будзе дома, і не ведаючы, што рабіць, як апраўдацца, з гарачкі, а можа, з той ужо набалелай крыўды, што гняла, дапякала не раз, Петрык пабег далей ад вакзала, дзе яшчэ не вельмі прытарможвалі таварнякі, што ляцелі, не спыняючыся, праз нашу невялікую станцыю, і лёг на дрыготкія, поўныя гулу і звону рэйкі. Машыніст, вядома, заўважыў, але позна...

Мне выразна помніцца, што расказваў, вярнуўшыся з Навасёлак, з жалобнай вячэры, нам, падлеткам, стоячы на вуліцы, расчырванелы, нават здавалася, трохі нібы раўнадушны Петрыкаў меншы брат: «Хірург нарэзаў цэлую місу мяса, але не ўратаваў».

Аб Петрыку, страціўшы ўжо другога дарослага сына (першы загінуў на вайне), гаравала найбольш маці — старая Зося, як помню цяпер, нямоглая, сівая, з белым мярцвяным тварам і бяскроўна-сінімі губамі кабета.

Удава, панасіўшы з год жалобу, акрыяла і нават яшчэ паспраўнела і, вяртаючыся з мястэчка, асабліва ў нядзельныя ці кірмашовыя дні, што бывалі серадою, заязджала да Петрыкавай сястры, кожны раз са сваёю бутэлькаю, балазе хутар — усяго адна, адбудованая пасля вайны, хата без гумна і хлеўчыка — быў пры самай шашы, недалёка ад мястэчка.

Чуючы чарку, на сценку, зарослую мяккай бела-ружовай дзяцелінкай, што бегла да адзінокай неабгароджанай хаты, з шашы знарок ці не знарок пачалі зварочваць і нашы вясковыя мужчыны, асабліва заседжваўся там прыгожы і ліпкі да жанчын Змітрык Чарнецкі. У Навасёлкі шашою, ужо звычайна блізкім вечарам пад навіссю сцішэлых бярэзін, калі пад імі гудуць рахманыя хрушчы, захмялелую ўдаву праводзілі двое — яе дзевер і Змітрык Чарнецкі.

Сястра нябожчыка Петрыка, жартаўлівая, вострая на язык Зіня, у вёсцы ўжо расказвала кабетам і пра свайго мужыка, і пра Змітрыка:

— Ой, смяялася б і я, каб не свой дурань у хаце. Панапіваюцца і цалуюць адзін у адну цыцку, другі — у другую.

Панурая, маўклівая, з чырвонымі, хворымі, мусіць, на кан'юктывіт вачмі Змітрыкава Марыля, прачуўшы, што Змітрык зноў падводзіць у Навасёлкі п'янаватую Вольгу, узяўшы з сабою старэйшага, гадоў трынаццаці сына, перастрэлі іх ужо на шашы за нашымі гумнамі, са страшнаю нечалавечаю кляцьбою і каменнямі, якія яна грабла рукою на пясчанай дарозе каля шашы то на свайго ўжо «кавалера», то на «дзеўку», што хавалася то за яго, за Змітрыка, то за карэлыя старыя бярэзіны.

На гэтую сварбу і бойку цікавалі, тулячыся дзе за вуглы, ужо ўсе дасужыя, цікаўныя ды абгаворлівыя бабы.

Бачыў і я, як нечакана з шашы рвануўся Змітрык і, дагнаўшы ўжо на вуліцы, хапіў сваю не вельмі спрытную, таўставатую Марылю за хустку, здзёр з галавы і запусціў дужую пяцярню ў распушчаныя, распатлэшаныя Марыліны валасы. Прыгнуў яе і скоранька, як мага, пацягнуў у свой двор. Яна заенчыла, закрычала, як голаў сцяць, але вырвацца не магла. Перапалоханы, збялелы хлопчык, як малады певень, падскочыў да бацькі, але той, перакрывіўшы ў страшнай міне твар і заплюшчыўшы ад злосці вочы, ажно заблішчала яго залатая каронка ў роце, махнуў кулаком — не падлазь!

Што было ў двары за высокім, як піраміда, гумном з замшэла-рабаватаю ад купінкаў аксамітнага моху страхою, я не бачыў. Я толькі чуў, як выгуквала, нібы топячыся, ажно раздзіраў душу гэты крык, і прасіла на помач людзей бяспамятная, нібы здурэлая, Марыля.

Неўзабаве адтуль, з-за шарай сцяны гумна, злосна адплёўваючыся і мацюкаючыся выйшаў Змітрык. Нечакана прыпыніўся, азірнуўся круга сябе, каб узяць што падхватнае ў руку, нарэшце ўбачыў жалезны ад аўтамабільнага кола абруч, што стаяў пры гуменным вугле і за якім з выгнутым у жалабок кароткім дротам бегаў яго сын. І, схапіўшы гэты абруч, шпурнуў яшчэ на надворак.

Няроўны, нібы зрэзаны з аднаго боку, абруч пайшоў кругам на чужы двор, са звонам стукнуўся ў калючы ржавы дрот і адбегся паволі назад, пастаяў і цяжка ўпаў. Пастаяў, гледзячы на гэты абруч, і Змітрык, а потым, подбегам і пахістваючыся, пайшоў даганяць Вольгу, што жвірыстаю шапаткою сцежкаю ішла пад навіссю сцішных бярэзін, ішла трохі ганарыста, заклаўшы па-мужчынску за спіну адну руку.

Але не вельмі гаваркая, панурая з чырвонымі вачмі Марыля адпомсціла Змітрыку нават скора і злосна. Гэта прычула і мая маці і, разбудзіўшы мяне сярод ночы, вывела на двор. Бацькі не было дома, ён быў у мястэчку на варце.

— Чуеш, як стогне? — маці падапхнула мяне пад высокі Змітрыкаў частакол, што зліваўся з поцемкам ночы, і, калоцячыся і ад страху, і ад холаду, сказала: — Захвошча яна яго. Б'е п'янага каторая пара. Я ж не сплю, чула і бачыла ўсё.

І праўда, ад блізкай, што стаяла глухою сцяною да нас, Змітрыкавай хаты даносіўся невыразны, нібы з картаплянай ямы, стогн і сіплавата-здушаны Марылін голас:

— Або жыцьмеш, або ўжо памірацьмеш, але так ужо не будзе! Не-е-е!

Мне, падлетку, зрабілася брыдка, паліў гідкі сорам перад імі, сталымі людзьмі, разабрала злосць на маці, і я, як воўк, затуліўшыся за яловы, зліты з поцемкам частакол, цвёрда сказаў: — Я туды не пайду! — і мы вярнуліся ў хату.

Змітрык Чарнецкі пасля гэтай ночы нідзе не паказваўся, мусіць, ціха, як збіты сабака, залізваў, лячыў свае балячкі, а праз тыдзень ціхенька сабраўся і пайшоў жыць да яе, да Савецкай.

Памёр ён нечакана ў той жа год, калі я не быў дома — вучыўся якраз у далёкім горадзе.

Пра смерць Змітрыка Чарнецкага расказаў мне ўжо бацька, калі не такім даўнім спякотна-навальнічным і задушлівым летам я прыехаў дадому адведаць яго, адзінокага ўжо ў адзінокай хаце, для нейкага падманнага хараства абабітай матчынымі, яшчэ ў дзявоцтве тканымі дзяружкамі з прыгожымі, у «вазоны», узорамі. Невядома дзеля чаго рабіла ўжо гэта малодшая нявестка, тады-сяды наведваючы з мястэчка бацьку.

— Во, бачыш, панавешвала, калі я ў бальніцы быў, — бацька махнуў рукою на сцяну. — Не, каб хату пабяліла. Але ж бяліць — работа, а так дастаў з куфра, прыбіў да сцяны і — хараство.

Мы бяром услончык і ідзём садзіцца пад малады лапушысты са зрэзанай верхавінай, знявечаны каштан (гэта ўжо зрабілі электрыкі, таксама тады, у маі, калі бацька ляжаў у бальніцы), і бацька пачынае скардзіцца на здароўе, на задуху, што не дае ўжо прынесці з лесу палена, а некалі ж вазамі на плячах насіў, а потым расказвае спрытном* [Радком, па чарзе] усе вясковыя здарэнні і, смеючыся ўжо, пра суседаву дачку, што во месяц, як зняслася.

Бацька закурвае, доўга смокча свой заўсёды тонкі і кароценькі «Север», нарэшце ссоўваецца з услончыка, топчацца ў мыльніку з белару-жовымі кветкамі, якімі зарос наш непраполаты, запусцелы гародчык, і нібы сабе, нібы мне зноў кажа пра суседаву дачку:

— Род іхні гэтакі. Змалку з хлопцамі займалася і яе цётка Вольга, што вышла замуж за Сабоцкага. Кажуць, Саўку, першага свайго мужыка, што на вайне згінуў, падушкаю хацела задушыць. А ты ж, пэўна, і не ведаеш? — бацька, прытаптаўшы акурак, садзіцца зноў да мяне на ўслончык. — Яна ж і Змітрыка запарола.

— Як?

— Віламі... Ён жа вагаўшчыком рабіў. Усё ў ад'ездах, усё ў нейкім Янаве-Палескім у камандзіроўках сядзеў.

А яна тут з шоферам сышлася... З Бярозаўкі. Змітрык прыйшоў з работы дадому, а яна на гарышчы ўжо з ім, з тым шоферам. Ён учуў і — туды... А яна віламі і парнула яму ў бок.

— Няўжо? — дзіўлюся я, бо гэтага пра смерць Змітрыка не чуў.

— Во як бывае. А Змітрык нікому не прызнаўся. Ці то Сабоцкую шкадаваў, ці то ўжо брыдка было казаць каму. Але з гэтае раны і памёр...

Азіраючыся назад, на далёкі, але чамусьці яснейшы свет падлеткавых гадоў, я не раз бачу тую чэрвеньскую раніцу на мяккім папары пры чэзлым марным ляску, на месцы якога цяпер уладна і непрыступна-велічна падымаюцца дзве шарыя цэментныя каробкі камбікормавага завода, і мне ўспамінаецца, як сцішанаю яшчэ, не люднаю ранішняю шашою подбегам, выбіўшыся з сіл, у мястэчка ідуць сёстры Савецкія...

Дарэчы, старэйшую з іх, дужую, з мужчынскімі ўхілкамі, здаецца, і не вельмі пастарэлую, я ўбачыў у прыгарадным аўтобусе, пазнаўшы па тым самым сіняватым гузе на шчацэ.

Я глядзеў на яе, і мне ўспамінаўся Петрык Невяроўскі, а потым і ён, наш сусед і сваяк, Змітрык Чарнецкі. Ён успомніўся мне, як заўсёды вясёлы, з бяскрыўднай, захмялелай усмешкай і залатой каронкай, што паблісквала дзеля фасону ў верхнім радку яго маладых белых зубоў.


1988

Тэкст падаецца паводле выдання: Адамчык Вячаслаў. Развітальная аповесць: Аповесць, апавяданні, дзённікі. - Мн.: Маст. літ., 1999 - 448 с.