У польскай газеце «Życie Warszawy» на апошняй старонцы пад заштрыхованай рубрыкай «Оglоszеnіа», дзе поруч з разнастайнымі аб'явамі змяшчаюцца некралогі, я натрапіў на такі, здаецца, звычайны тэкст, увабраны ў чорную рамку жалобы: «З жалем паведамляем,што пасля цяжкай і доўгай хваробы памерла Ізабэла Навакоўска, арганізатарка тайнага навучання, сувязная, чалавек вялікай дабраты, справядлівасці і пачцівасці...» Можа, гэта простае супадзенне, але менавіта маёй першай настаўніцай у даўняй, нібы ўжо не рэальнай беларускай школцы падчас акупацыі была Ізабэла Навакоўска.
Мне прыгадваецца далёкі час вайны, наша бойкае пры чыгунцы мястэчка, небрукаваная, зарослая кучаравым спарышнікам вуліца, з драўляным касцёлам за высокім штыкетавым плотам на адзін бок яе, на другі — з прыгожа выштукаванымі і пафарбаванымі дамамі пад цынкавымі дахамі, у адным з якіх, што стаяў уздоўж вуліцы, схаваўшыся за крывымі яблынямі, пачарнелым і не ашалёваным, жыў Чуба, яшчэ польскі настаўнік спеваў, пазней арганіст гэтага касцёла і тайны настаўнік местачковых дзяцей, найбольш палякаў, што не хадзілі ў беларускую акупацыйную школу і мелі магчымасць за дробную плату вучыцца ў яго.
Неяк смешна і расцяжна вымаўляючы беларускія словы (прышва, пашва), нас вучыла, найбольш па савецкіх падручніках, яна, былая польская настаўніца, Ізабэла Навакоўска, ці, як мы яе афіцыйна называлі, грамадзянка настаўніца — высокая, бялявая і трохі зласнаватая кабета, ад якой добра перападала распусным і самым няздольным, гультаяватым хлопцам.
Мы з ёю чыталі Коласава апавяданне «Малады дубок», са зборніка, выдадзенага ў даваеннай Вільні, і вывучалі ўсяго толькі, нават не рашаючы задачак, табліцу множання. Навакоўска стаяла каля дошкі з таўставатай накрыўкай ад пенала і біла ёю па руцэ кожнаму, хто пісаў крэйдаю не той адказ. Даставалася найбольш Натолю Таўкуну — майму суседу па парце, пазней, ужо ў сталыя гады, шафёру, што вазіў галоўнага ўрача санаторыя.
Вучыліся мы ў апусцелай яўрэйскай хаце, разгароджанай вузкім калідорам на дзве палавіны; прастарнейшы будынак школы немцы забралі пад вайсковы шпіталь.
На свеце шугала пажарамі і хадзіла бядою вайна — у мястэчку кожны дзень нехта гінуў ад выпадковай ці, можа, сваёй, наканаванай лёсам кулі, і кожны дзень хто-небудзь з вучняў не прыходзіў у школу. Першаю, здаецца, не прыйшла высокая, ці не старэйшая за ўсіх нас і хворая на голаў Бася Гутман, што засынала на ўроках, седзячы адна на самай астатняй лаўцы. Яе прывяла ў наш клас, здаецца, сама Навакоўска.
Бацьку яе, паляка, родам недзе з цэнтральнай Польшчы, што разам з асаднікам Адалінскім падаўся ў нямецкую паліцыю, за сувязь з акоўцамі арыштавалі і адправілі ў Наваградскую турму немцы.
Потым не з'явіўся самы маўклівы і сарамяжлівы сярод нас сталяроў сын, бялявы з віхрастым чубком Чэсік Харошка. Праз дзён колькі мы дачуліся, што ўночы нехта ўварваўся ў іхні крайні, дарэчы, недалёкі ад школкі, новы з прыгожымі ліштвамі і аканіцамі дом і застрэліў гэткага самага віхраста-кучаравага, як і сын, Чэсікавага бацьку і маці,якую я не помню. Яна, маці, кажуць, паспела накрыць хлопчыка коўдрай. Што сярод рабаўнікоў і забойцаў быў бацька нашай аднакласніцы Ліды Якубчык, тоненькай, высокай, як жэрдачка, сінявата-рабаціністай дзяўчыны, ні мы, ні, пэўна, сама Ліда нічога не ведалі.
Праз тыдняў колькі, калі ў школу не з'явілася ўжо Ліда Якубчык, — прыйшла нечаканая чутка, што яе бацька, былы чыгуначнік — высокі, як помню, мужчына ў чорным шынялі з белымі бляшанымі гузікамі, з ганарыстымі, трохі падкручанымі вусамі, і наш хутаранін прымак Додла, заўсёды няголены, расхрыстаны, у адным і тым жа суконным каптане, у палапленых галіфэ, уночы пастукаліся да суседа Харошкі, каб вымагчы ў яго золата. Знакаміты местачковы столяр, жанаты на пападзянцы, меў, пэўна, нешта прыхаванае на чорны дзень. Было, мусіць, і золата, якое, забраўшы, не падзялілі Якубчык з Додлам. Астатні ўжо ад злосці і дурноты, кажуць, збегаў у жандармерыю. Немцы, схапіўшы спачатку Якубчыка, а потым ужо і Додлу, абоіх аддалі ў рукі галаварэзаў — казакаў з арміі паходнага атамана Паўлава, што ўцякала з Дона і ачуцілася ў нас у Наваградчыне, і тыя, патрымаўшы ў местачковым склепе тыдняў са два, закатавалі Якубчыка на хутары разам з іншымі вязнямі і таемна сярод ночы пры рэчцы ў алешніку закапалі. Додла тады выкруціўся, але ненадоўга.
Пасля Ліды Якубчык школу кінулі мурзатыя, у сіняках, у драпінах, несусветна злыя і задзірыстыя блізняты Пясэцкія — Чэх і Лех.
Ад іхняга новага, што стаяў на рагу вуліцы, ашалёванага ў елачку, з прыгожым ганкам-верандай і белымі аканіцамі дамка, што адным вуглом упіраўся ў старую шурпатую хвойку з разложыстай кучаравай кронай, засталася чорная горба смярдзючага пажарышча — там, кажуць, згарэла іхняя маці, худзенькая — на твары адны вялікія вочы — пані Пясэцкая, сувязная, як цяпер я ўжо дазнаўся, польскіх партызанаў. Блізнят Пясэцкіх забрала цётка, з якое яны ўжо пасля вайны выехалі ў Польшчу, дзе для мяне і згубіўся іхні след.
На згоне зімы, здаецца, яшчэ ў сакавіку, калі на нашай пясчанай зямлі лёгка сыходзіць снег, і на бярэзінах свіцяцца прывязаныя да зламаных галінак сінія бутэлечкі, у якіх занач нацякае празрыстага, чыстага, як сляза, бярозавага соку, наш клас нечакана сцішэў і нібы вымер, — у школу не прыйшло палавіну вучняў.
І ў той жа дзень спадцішка запаўзла страшная новасць — карны батальён на світанку акружыў і спаліў блізкую ад мястэчка вёсачку Ганчары, пад якую, за рэчку, за алешнік, раззброіўшы лясную ахову, што сцерагла не лес, а ўжо мястэчка, адыходзілі партызаны.
Падпаліўшы вёску, немцы, балазе, не стралялі дзяцей і жанчын, а лавілі маладых мужчын і хлопцаў, што не ўскоралі ўскочыць у алешнік, схавацца пад карчы ў рэчку, і гналі на чыгуначную станцыю ў нарыхтаваны пусты састаў. З кожным днём у класе рабілася пустэльна і нават вусцішна.
Неўзабаве апусцела месца і каля мяне,на чорнай з зафарбованымі нарэзамі чужых імён, знакаў і формул вялікай парце, зробленай, мусіць, для старэйшых класаў, — у школу не прыйшоў Натоль. На другі ці на трэці дзень мы ўбачылі яго стрыечнага брата, што, даўно пакінуўшы школу, туляўся па мястэчку: ён, гугнявячы ў свой пляскаты нос і смешна варушачы сподняю губою, што напаўзала на верхнюю, рассечана-заячую, расказаў пра тое, што ўчынілася ў мястэчку: немцы з ортскамендатуры, якія праходзілі страявую падрыхтоўку на пляцы даўнейшага свінога рынку, акружанага белымі цаглянымі крамамі, злавіўшы пяцёра грузчыкаў, якія ўкралі ў іх коцы [Коцы — коўдры], завялі за гэтыя крамы, загадалі ім капаць сабе ямы. Разам з грузчыкамі быў і Натолеў бацька. Іх, пяцёра мужчын, застрэлілі тут, за гэтымі цаглянымі пустымі крамамі.
Самога Натоля я ўбачыў неяк выпадкова, незнарок сустрэўся на пуставатым пляцы даўнейшага свінога рынку, што зазелянеў першай рэдзенькай травою — ён там, трымаючы за вяроўку, пасвіў казу. Ён нібы засаромеўся мяне ці ўчуў нейкую вінаватасць. Заўсёды вясёлы, гаваркі, ён цяпер быў, як адрошаны і сам не свой, стаяў, угнуўшы голаў і хаваючы свой бяскроўны і спакутаваны твар.
— Калі прыйдзеш у школу?
Ён падкусіў губу і падняў на мяне шэрыя, поўныя ўжо сталага смутку вочы:
— У школу я больш не пайду. Ты ж, мусіць, ведаеш, — бацьку застрэлілі, — і турзануў за вяроўку худую перахлябленую казу.
Губы ў яго скрывіліся, задрыжалі, але ён не заплакаў, падзёўб толькі збітым з саслізганай падашвой дзеравянкам шарую сцежку, што бегла між вострай травы, дзе ўжо раскрываліся ясна-жоўтыя, нізкія яшчэ дзьмухаўцы.
— Тут травы няма, павяду яе на балота, — ён перакінуў сабе на плячо вяроўку і пацягнуў за сабою худую ўпартую казу, што ўпіраючыся і раскачваючы ногі, жалосна бляяла і не хацела ісці.
У тую апошнюю весну акупацыі я яшчэ не ведаў, што мы расстаёмся, каб ніколі больш не сядзець за адной партай.
Праз год ці два, ужо, вядома, пасля вайны, Натоль прыйшоў у наш пяты клас, праседзеў ціхенька на задняй парце, а потым, паклікаўшы ўсіх нас на другі бок школы, дзе была ўкопана вялікая бочка з вадою, укінуў нешта ў яе, і страшны глухі выбух выплюхнуў з бочкі ваду.
І больш пасля гэтага Натоль у школу не паказваўся. У скорым часе я ўбачыў яго ў закурэлым газагенератары, абапал шафёрскай кабіны якога сінім дымам курылі дзве жалезныя печкі. Натоль працаваў тады стажорам шафёра.
Памёр ён гадоў сем назад ад сардэчнага прыступу ўжо ў сваім «Масквічы» непадалёк ад заправачнай станцыі, паспеўшы яшчэ з'ехаць на абочыну шашы: адна рука трымала руль, другая была, кажуць, у кішэні. Ён намагаўся яшчэ дастаць нітрагліцэрын ці валідол.
Пра гэта мне расказалі не так даўно, калі ў мястэчку на няроўным тратуары я ўбачыў яго маці, старую сівавалосую жанчыну, што паволі ішла, мацаючы тонкім кійком шурпаты тратуар. Казалі, што яна аслепла пасля таго, як памёр ён, Натоль, адзіны яе сын.
З даўнейшых вучняў той акупацыйнай школкі я помню мала каго, ды мала хто і застаўся дома, у глухаватым мястэчку, што з чатырма новымі пяціпавярховымі блочнымі дамамі набывае ўжо выгляд гарадка. Здаецца, толькі адна няскладная вялікая кабета, што прадае ў блакітным кіёску, каля аўтобуснай станцыі, газеты ды часопісы. Не, яна не была ў нашым класе, проста помніцца, што яна вучылася ў той даўняй школе.
Застаўся дома прыгожы, бязрукі, з апаленай левай шчакой Стась Нагорны. Яны, местачковыя хлопцы, раскручвалі міну, і яму проста пашэнціла, ён якраз адышоўся, калі выбухам разрэзала траіх. Самы меншы сярод іх, дзесяцігадовы Тадэвуш Бярнацкі, падабраўшы ў прыпол гарачыя, акрываўленыя кішкі, бег яшчэ дадому.
З жоўтым скручаным сцяжком на местачковым пераездзе не так даўно стаяла ўсмешлівая і вясёлая Ліда Якубчык. Мы з ёй давучыліся да дзевятага класа, покуль яна не выйшла замуж за нейкага выпадковага баяніста, што іграў у местачковым клубе на танцах. Яны недзе паехалі, там недзе разышліся, і Ліда вярнулася дадому з дзіцем... На пераездзе я ўбачыў яе год дзесяць назад.
Не ведаю, ці робіць яна там, пасля той пераднавагодняй аварыі, калі ў яе на вачах — страшна і бачыць такое — разбіліся два таварнякі.
Машыніст даверыў цягнік памочніку, заснуўшы якраз перад самай станцыяй. Адрабляючы наперад трэція суткі, каб пагуляць у таварыша на вяселлі, памочнік не ачуняў як след ад сну і задрамаў таксама. Поезд з разгону, перарэзаўшы стрэлкі, трывожна імчаў на пераезд, на якім ужо гукаў, сцішаючы ход, на шчасце, «зборны», што падбіраў на станцыях пустыя вагоны і цыстэрны.
Ліда, здагадваючыся, што можа прылучыцца страшнае і непрадбачанае, выскачыла на пуці, замахала чырвоным ліхтаром, але цягнік, як нешта грознае і недаступнае, свецячы трыма сляпучымі агнямі, імчаўся на «зборны» таварняк, што выйшаў якраз ужо на мост.
Удар быў моцны і нечаканы — з агнём, з жалезным грукатам і лязгам: вагоны скрыгаталі, біліся адзін аб адзін, зрываліся з цялежак і пуцей, падалі з высокага адхону пад рэчку. Цяжкі жалезны абвал пабудзіў усё мястэчка.
Старэйшы машыніст загінуў, малодшага, ужо бязрукага і бязногага, выразалі праз гадзін дзесяць аўтагенам. Ліду Якубчык знайшлі рабочыя камбікормавага завода — яна сядзела ў кутку бытоўкі, як сама не свая, і, заікаючыся, яшчэ не магла расказаць, што здарылася, і як прыбегла яна сюды на камбікормавы завод за кіламетр ад пераезда. У яе быў нервовы стрэс, і яна, кажуць, захварэла.
Я, здаецца, бачыў яе летась. Але ж ці яе?..
У метро, у пуставатым вагоне электрычкі, што з жалезным цяжкім звонам, рытмічным
перастукам колаў, са скразняком і свістам рванулася ў чарнату тунэля, неспадзявана на карычневым сядзенні я згледзеў немаладую, ужо ў тым веку кабету, калі адцвіло хараство, калі вяне твар, і зморшчынкі падсушваюць, сцягваюць губы, і нібы трохі сумеўся — кабета была вельмі падобная да Ліды Якубчык. Я нават, усміхаючыся і адарваўшы руку ад блішчастай парэнчы, падаўся да пуставатага сядзення, каб прысесці поруч, але жанчына, учуўшы на сабе мой вясёлы, незразумелы ёй зірк, адвярнулася да чорнага акна, за якім мільгаў, зліваючыся ў шары мігатлівы пасак, бясконцы тунэль.
Я дагадаўся, што, як здаралася са мною ўжо не раз, абмыліўся. І каб зняць сваю ніякаватасць і нялоўкасць і не бянтэжыць кабету, на станцыі ўжо, нібы і трэба было, выйшаў з вагона.
Людны натоўп — маладзейшыя спяшаліся, выпярэджвалі, перабягалі дарогу, — нёс мяне да эскалатара. Я, не заўважаючы нікога, паволі ішоў, успамінаючы жаночы твар і ўсё раздумваючы, яна гэта была, Ліда Якубчык, ці проста трохі падобная да яе кабета? Потым мне прыгадаліся дзве бародаўкі ў яе на шчацэ, і я ўжо цвёрда сябе пераканаў, што проста напаткаў чужую кабету, падобную да Ліды Якубчык. Ды і ці варта шукаць у маладым людным натоўпе каго-небудзь з таго даўняга трэцяга класа?
Але заплюшчыўшы вочы і праз чорны вір памяці, як на глыбокім, ледзь падсвечаным дне, не раз убачыш белаватую жвірыстую шашу, засыпаную слізкай рудой кастрыцай сцежку між знявечаных, у жоўта-зеленаватай смале, соснаў, пабелены знадворку дамок з чорным гонтавым дахам, цемнаваты клас і на стале ў Навакоўскай стос тонкіх кніжак колеру охры, дзе было надрукована тое незабытае апавяданне «Малады дубок».
Як вечаровая зара, прымеркла даўняя бяда, забываюцца паволі равеснікі, каб зрэдку, але выразна выплываць з глыбокага і патаемнага віру памяці. Чужое жыццё жыве ў нас, покуль мы жывём, як і наша будзе жыць у памяці іншых.