Двума ярусамі над галавой вісяць зоркі.
У ніжнім ярусе, на галлі старой разлапістай яблыні, сярод цёмнай шапаткой лістоты серабрыста пабліскваюць буйныя яблыкі, і яны вельмі падобныя на тыя сапраўдныя зоркі, што высвечваюцца скрозь рэдкае сіта яблыневай кроны. Таму і здаецца, што зоркі і яблыкі, калі глядзець на іх знізу, вісяць над галавой двума ярусамі.
Зоркі падаюць. То адна, то другая знічка раптам затрымціць на небе і, прачарціўшы вогненны пункцір, скоціцца за садам — на бульбяное поле альбо на канюшынішча. Жнівень — месяц зарападу. Гуп-гуп, гуп-гуп. А гэта ўжо гупаюць першыя спелыя антонаўкі. Падаюць часта — як зоркі. Гуп-гуп. Толькі іскрыстага следу не застаецца.
Пад старой яблыняй востра, да ачмурэння пахне канюшынай. Блізка за садам калгаснае канюшынішча, дык густы саладжавы пах плыве адтуль, з недалёкага поля. Скасіць атаву людзі патрапілі пад добрую пагоду: так пахне толькі сухое, не спляжанае дажджамі сена. На полі мужчыны і жанкі шчыравалі сённяшнім падвячоркам — граблі высахлую да чарнаты атаву і складвалі ў копы. На канюшынішчы быў і Мікола. Прыехаўшы з райцэнтра, дзе вучыцца на шафёрскіх курсах, памагаў бацькам, гроб і насіў тое пахучае сена. Работы было не дужа каб шмат, а ўсё ж стома адчуваецца: гудуць у плячах рукі, пашчыпваюць крывавыя мазалі на далонях. З непрывычкі гэта, бо Мікола, як скончыў школу, то цяжкай працы, лічы, у вочы не бачыць — усё лета вучыцца на шафёра.
Работу на канюшынішчы канчалі з першым прысмеркам. Разыходзячыся па хатах, калгаснікі кпілі адзін з аднаго, гучна жартавалі і смяяліся — радаваліся, што так лёгка і хутка ўдалося азапасіцца добрым сянцом на зіму. За вячэрай бацька Міколы, мусіць, ці не з той самай радасці, выцягнуў з кута запыленую бутлю, аплеценую пруцікамі вербалозу, і трохі нацадзіў у шклянкі сабе і сыну. Але піць Мікола адмовіўся — яшчэ не прывык да гэтага зелля, не бачыў у ім смаку.
Пакуль вячэралі, на зямлю спусцілася цёплая і зорная жнівеньская ноч. У такія ночы Мікола любіць спаць у садзе, пад старой разгалістай яблыняй, паслаўшыся на растрэсенай копцы пахучага сена. У хаце даймае духата, парнасць, а тут ціха і свежа, да раніцы трымаецца прахалода. На мурагу спіцца моцна і смачна, а калі прычэпіцца бяссонніца, што з людзьмі такога веку, як у Міколы, здараецца часта, добра пабыць са сваімі лятункамі-марамі на адзіноце, сам-насам. Ніхто не перашкаджае табе, ніхто не шастае між дрэў. Толькі ўсю ноч навылёт падаюць зоркі ды бесперастанку гупаюць долу спелыя яблыкі.
Гуп-гуп, гуп-гуп...
Праз шчарбаты плот, сцелючыся па зямлі, у сад цэдзіцца вадзяністы туман, а ў бульбоўніку несціхана трашчыць цвыркун. Пад паветкай мосціцца на седала і лапоча крыллямі валацуга-певень. Прама пад яблыню з вокан хаты сеецца косы пасак святла — бацькі яшчэ не лажыліся спаць. Раптам святло ў хаце засціць цёмная постаць, чуваць, як брынчыць шыбіна.
— Антось, ты не спіш? Адчыні, браток! Позву твайму сыну прынёс...
Нехта шворкаецца каля дзвярэй, бразгае засаўка, і ўжо цэлы пук святла ўрываецца пад яблыню.
На парозе стаіць маці.
— Заходзь, Цімахвей. Каб яшчэ троху, то і не паспеў бы — мы спаць збіраліся... Заходзь.
У дрыготкім святле, што выбіваецца з сянец, Мікола пазнае позняга госця.
Цімох Галуза.
Вечны бадзяга, бядовы чалавек.
Цімох Галуза працуе ў сельвыканкоме ці то пасыльным, ці нейкім улікоўцам, аднак свайго службовага стала трымаецца мала. Часцей жа, як толькі хлопцам настае пара ісці ў войска, ён бярэ пук ваенкаматаўскіх позваў і разносіць іх навабранцам. У дарозе можа прабыць і дзень, і два, а то і цэлы тыдзень, у залежнасці ад таго, як яго спатыкаюць гаспадары і якой моцы гарэлку ставяць на стол. Горкім п’яніцам Цімох, аднак, не быў, а да людзей уцякаў хутчэй за ўсё ад сваёй адзіноты, ад голых сцен у вялікай, як адрына, хаце. У навакольных вёсках, куды завітваў Цімох, яго запрашалі да стала, не абмінаючы ні чаркай, ні скаромнінай, давалі начлег, калі на дварэ ліў дождж і нельга было адаспацца дзе-небудзь у чужым стажку сена.
Але і пасля таго, як адгрымяць вясёлыя выправіны ў армію, адбухаюць бубны і пахрыпнуць усе вясковыя гармонікі, Цімох Галуза ў сваім сельсавеце доўга не заседжваўся. У яго быў незвычайны нюх на сямейныя ўрачыстасці, і яшчэ іншы раз не паспяваў прысохнуць пупок у немаўляці, як Цімох заяўляўся да шчаслівых бацькоў. Тлумачыў, што гэты яго візіт выкліканы пільнай неабходнасцю і што яму во зараз, во цяпер трэба «ўзяць» на вайсковы ўлік будучага салдата. А калі ў калысцы аказвалася не хлапчо, а плаксівае дзеўчанё, то і тут Цімох не губляўся: далікатна прасіў прабачэння, у душы бэсцячы сябе за непрадбачаны промах. Мужчыны на такія яго дзівацтвы глядзелі паблажліва, разумеючы гэтую маленькую хітрасць, а жанкі, як больш жаласныя натуры, спагадалі па-свойму:
— Хай бы ты жаніўся, Цімахвей? Каб ажаніўся, то мо і трымаўся б свайго кутка. Ты ж яшчэ не зусім кончаны басяк...
— Ды хто пойдзе за мяне, валацугу? — панура апускаў галаву Цімох Галуза.— Хіба што якая пенсіянерка? А з другога боку, дак ужо і не цягне на жаніцьбу.— Выпіўшы чарку, ён ажыўляўся, пунсавеў, у голасе прыбаўлялася злосці.— Хопіць! Нажыўся з адной! Не выпадала зноў браць у хату падпальшчыцу вайны.
— То хто ж ты сам будзеш, Цімахвей?
— Смяешся, Акуліна? — крыўдзіцца Цімох.— Голуб міру — во хто я! А ты? Ты, Акуліна, сама падпальшчыца вайны. І ўсе жонкі такія... А я — хатні голуб. І твой Алесь — таксама голуб міру...
За сталом дружна смяяліся, хоць кожны тут разумеў, што ў дачыненні да сябе Цімох Галуза гаворыць многа праўды. Ён нават знешне быў падобны да голуба — маленькага росту, нешырокі ў плячах, не надта мітуслівы і настырны. Характарам таксама ўдаўся роўным і мірным, не маючы з ім асаблівых клопатаў. Аднак ці не з-за гэтага яго ціхмянага нораву і здарылася тое няшчасце ў Галузавай сям і. Мікола тады, напэўна, яшчэ хадзіў у пачатковую школу, калі рахманіцу Цімоха прыручыла да сябе Палашка, дачка вясковага крамніка, і жылі яны год колькі не сказаць каб дужа мілуючыся, але і не чуваць было, каб штодзённыя сваркі калацілі хату. Палашка была нядрэннай гаспадыняй: на вокнах віселі свежыя фіранкі, са сцен ашмоццем не звісалі парваныя шпалеры. Ды вось аднойчы да Галузаў на пастой папрасіўся новы бухгалтар калгаса — мужчына відны і сакавіты, не раўня, вядома, шчупламу Цімоху. Калі пайшлі чуткі, што бухгалтар заляцаецца да Палашкі, Цімох прапусціў плёткі міма вушэй: не застаў бухгалтара ў чужой пасцелі, дык няма чаго верыць розным зводніцам. Потым ён і сам быў не рады сваёй легкадумнасці. На згоне зімы, вярнуўшыся з нейкіх абласных курсаў, Цімох убачыў дома адно аблупленыя сцены ды пустую печ. Суседзі расказалі, што Палашка і яе сакаўны пастаялец, у якога, мусіць, былі нейкія больш значныя вартасці, чым у Цімоха, пагрузілі на машыну хатнія рэчы і выехалі ў невядомым кірунку. Шукаць іх Цімох не стаў, з гора пачаў выпіваць, ледзь утрымаўшыся на сваёй ціхай пасадзе, і да канца жыцця, як гаварыў, неўзлюбіў усё жаночае кодла, даўшы зарок ніколі больш не жаніцца.
У падрабязнасці гэтай сямейнай драмы Мікола чамусьці не ўнікаў: лічыў, што калі тут хто і вінаваты, дык у найпершую чаргу вінаваты сам Цімох. Бо калі б па-мужчынску прыструніў Палашку, даў ёй і таму праныру бухгалтару добрага прачуханца, то і не мусіў бы сёння туляцца па чужых дварах. Нягледзячы на розніцу ў гадах, Мікола адносіўся да Цімоха прыязна, па-прыяцельску — як да равесніка. Верагодна, на такія адносіны спрыяе сардэчная гасціннасць Міколавых бацькоў: вечнага бадзягу яны заўсёды прымаюць як роўнага, як свайго. Во і цяпер, пэўна, Міколава маці ўжо садзіць Цімоха за стол, частуе вячэрай, а бацька, цішком радуючыся добраму выпадку, налівае ў шклянкі з той самай аплеценай вербалозам бутлі. Маці глядзіць, як Цімох прагна каўтае яшчэ цёплую бульбу, глядзіць і з ледзь улоўнымі адзнакамі бабскай жаласці і дакору хітае галавой. Пасля вячэры Цімоха, вядома, запросяць начаваць, як гэта было ўжо не раз, і ён будзе шчыра дзякаваць, аднеквацца, хоць сёння і праўда ў хаце на начлег не застанецца.
Трошкі счакаўшы, рыпнулі дзверы ў сенечках, пад яблыню зноў упаў шырокі пасак святла.
Мікола падняў галаву, паслухаў галасы каля ганка і сеў, мацаючы каля сябе пачак з цыгарэтамі. Спатыкаючыся ў шырокіх разорах і блытаючыся ў пакручастых ліянах гарбузельніку, якімі спрэс увіты агародчык, Цімох Галуза прастуе проста сюды, у сад. Ідзе абачліва, добра арыентуючыся ў цемры, бо, пэўна, ужо ведае, што недзе тут, пад яблыняй, павінен спаць Мікола.
— Прывітанне салдату! — як не крычыць Цімох і з усяго маху апускаецца побач, на шапаткое сена.— Ух-х, і духата ў хаце!.. Зварыцца можна...
— Тут, канечне, свяжэй. Ветрык гуляе,— абзываецца Мікола.— Я таксама з хаты ўцёк.
— І дурань, што пад яблыню! — рагоча Цімох, у якога настрою, відаць, прыбавілася пасля знаёмства з бацькавай бутляй.— Табе б зараз за дзяўкамі гарцаць, а то разваліўся пад яблыняй, як бугай. У арміі такой лахвы не будзе. Я табе вунь позву прынёс. На апошнюю камісію...
У вечаровай шэрані ярка ўспыхвае агеньчык. Мікола закурвае, падае цыгарэту Цімоху. Запалка тухне, і зараз пад яблыняй чырвона пабліскваюць ужо два светлякі ад цыгарэт.
— Няма ў мяне дзяўчыны,— з прытворнай скрухай жаліцца Мікола.— Расхапалі хлопцы, а мне і не дасталося. Пакуль вярнуся з войска, мо і падрасце каторая...
— І правільна, не спяшайся, салдат! — чамусьці зарадаваўся Галуза.— От я паспяшыў, дык людзей насмяшыў. Гэта ж нейкі скрут пайшоў на бабскае кодла. Куды ні глянеш — адна распуста. Во і Палашка мая...
Цімох Галуза нервова зацягнуўся, наглытаўся пякучага дыму і заперхаў, раскашляўся, тручы кулаком каля вачэй. Цімох кашляў, аддыхваўся, і Мікола падумаў, што слязу ён выціснуў не ад дыму, а хутчэй за ўсё ўспомніўшы Палашку, якая так не па-людску абышлася з ім. Можна было прамаўчаць, урэшце, можна было забыцца на Цімохавы словы, але ў душы Міколы жыў высакародны рыцарскі дух, і ён мусіў заступіцца за жанчын:
— Дарма, Цімахвей, мяшаеш з гразёю ўсіх жанчын без разбору. Не ўсе ж такія, як твая Палашка. Паглядзі, колькі шчаслівых сем’яў хоць бы ў нашай Бярозаўцы...
— І праўда, перацягнуў я палку. Гэта мая Палашка такая... Ух-х, падпальшчыца вайны! А хіба ж не быў я ў хаце голубам міру?
Міколу разбіраў смех, і, каб не выдаць сваю нястрыманасць, ён адвярнуўся, а «голуб міру», унураны ў самотныя думы, змоўк, падкурчыўшы пад сябе ногі на турэцкі манер. Ён доўга маўчаў, нервова глытаў дым, глядзеў кудысьці ўбок, за яблыню. Над садам плыла цёплая жнівеньская ноч, і па-ранейшаму зоркі над галавой віселі двума ярусамі. Пахла кропам, гарбузамі, пераспелымі яблыкамі, што раз-пораз гупаюць долу. У лісцях яблыні прашуміць вецер, і тады, перабіваючы ўсе астатнія пахі, у садзе разліваецца саладжавы водар сухой канюшыны.
— Скажы ты: дух які! — устрапянуўся Мікола.— Зграблі яе падвячоркам, дык копы яшчэ не ўлежаліся.
Цімох жвава падняўся на ногі, пстрыкнуў у траву недакурак.
— Кажаш, канюшыну зграблі? А табе, хлопча, не здаецца, што яе за ноч могуць перацягаць у свае хлявы? Тая ж Ядзя Давыдкіна першай прыйдзе красці сена. О, ведаю я гэтых удоў!
— Сяголета гадзіла ў касавіцу. Людзі колькі хацелі, столькі і нарабілі сена,— паспрабаваў супакоіць яго Мікола.— Вунь і ў Ядзі за хлявом стог, як гара, стаіць.
Але Цімох Галуза захваляваўся яшчэ болей:
— Душой чую, што Ядзя будзе красці сена. Ой, каб падпільнаваць! Усё ж, як ні кажы, я сельсавецкі работнік. Ты хіба дрыхні тут адзін, а я пайду пакрулюю па полі. Быць не можа, каб Ядзя не паквапілася на чужое сена?..
Пад ногі Цімоху, мусіць, трапілася антонаўка, і ён раструшчыў яе, бо ў начной цішыні пачуўся сакавіты хруст яблыка. Потым з таго боку, куды пайшоў «голуб міру», даляцеў шоргат травы, трэск бульбоўніку. Упоцемках Цімох не здолеў намацаць мяжу і ламаўся нацянькі, па глыбокіх барознах. Хруст лапушыстага бульбоўніку аддаляўся, чуўся ўсё слабей. Цімох Галуза выбіўся ў канец сотак, ступіў на канюшынішча, і ўсе гукі з таго боку адразу прапалі.
Канюшынішча адным краем агібае вёску, а другім спускаецца ў нізовіну, парослую шчытнікам, аерам і альховымі кустамі. Амаль што ўпрытык да алешніку падступае пясчаная вуліца, забудаваная ўжо на памяці Міколы. Першым на няўдобіцы згрузіў кучу бярвенняў і выштукаваў з іх смалісты зруб калгасны брыгадзір Іван Давыдкін. Але хата так і стаяла няскончанай, бо гаспадар раптоўна захварэў і нешта нядоўга забавіўся на гэтым свеце, а Ядзя, застаўшыся маладой удавой, мусіць, не мела багата грошай, каб давесці жыллё да толку. Старалася, каб пракарміць і адзець двое малых дзяцей, і тым была рада.
Без добрага даху, без належнага догляду Ядзіна хата за колькі год пачарнела, пачала загніваць у вуглах. Да Ядзі прыязджалі пакупцы зблізку і здалёк, бо пайшоў погалас, што яна збывае хату, а сама перабіраецца ў горад, аднак пакупцы ні з чым вярталіся назад. Знаходзіліся і такія малойцы, што адным махам замахваліся і на Ядзю, і на яе недагледжаную хату. І зноў няздалыя жаніхі выкочваліся ад удавы як мыла наеўшыся. Ядзя, прыгожая і статная маладуха, альбо ведала сабе цану, альбо проста не магла забыць свайго чарнявага Івана. Апошнім часам у Бярозаўцы пошапкам гаварылі, што надоечы да Ядзі заблытаўся ў сваты Цімох Галуза і нават начаваў у яе, ды нешта не бачна, каб яго сватаўство кончылася ўдала: па-ранейшаму «голуб міру» бадзяецца з вёскі ў вёску, ад двара да двара.
Амаль ці не штодня сустракаючы Ядзю, сваю блізкую суседку, на вуліцы, Мікола спачуваў яе маўкліваму гору, а тут, пад старой разгалістай яблыняй, яго чамусьці агарнула шкадоба да Цімоха Галузы, гэтага гарушчага і няўдачлівага чалавека. Мікола слухаў, як у садзе падаюць пераспелыя яблыкі, і падумаў, што дарма Цімох падахвоціўся пільнаваць копы — Ядзя не пойдзе красці сена, не возьме на сябе такой ганьбы.
Ах, Цімох, Цімох, ну і недаверак жа ты! Міколу пачала закалыхваць дрымота, змружваліся вейкі, і тут на сотках пачуліся важкія крокі, хруст і шоргат бульбоўніку. Цімох Галуза, як прывід, выплыў з-за яблынь і скапыліўся на тое месца, дзе сядзеў раней.
— Ну і як? Злавіў Ядзю? — сонна і злосна спытаў Мікола.— Ах, Цімох, і недавярак жа ты...
— Ціха каля коп,— з сумам адказаў Цімох, як быццам і праўда шкадаваў, што не пашэнціла злавіць злодзея.— Пасяджу троху ды зноў пайду гляну.
— Схадзі, калі не лянуешся. А то кладзіся побач — коўдра вялікая.
— Спі, салдат! Я замінаць не стану. Аднаго толькі не дабяру да ладу: чаму Ядзя не прыйшла красці сена? Захварэла яна, ці што?
Цімох Галуза думаў пра нешта сваё, выпакутаванае і балючае, і тое балючае, пэўна, стрэмкай засела яму ў сэрцы. Ён курыў, глытаў дым і маўчаў. Маўчаў доўга, потым рыўком падхапіўся з сена, рымсцячыся зноў ісці на блізкае поле, і, ашморгваючы з сябе нябачныя ў змроку сянінкі, ні к сялу ні к гораду спытаў у Міколы:
— Чуеш, салдат, а ці ўмее Ядзя варыць капусту з грыбамі? Як па-твойму?
— Яна ж жанчына, дык усё павінна ўмець,— пазяхнуў Мікола, дзівячыся недарэчнаму пытанню.— А навошта табе гэта?
— А так. Проста я люблю капусту з грыбамі. Вось і ўспомніў. То спі, я пайшоў...
Сон змарыў Міколу адразу, як толькі адышоўся Цімох, і ў садзе стала незвычайна ціха. Прахапіўся ён на дасвецці. Цёплая жнівеньская ноч канчалася. Дол пад яблынямі быў усыпаны жоўтымі яблыкамі-паданкамі. На яблыках і на траве выступіла раса. Пасля душнай ночы раса заўсёды густая, буйная, як боб. Коўдра ад расы звільжэла, і пад яе забраўся холад. Мікола таму і прачнуўся, што стала зябка і свежа — захацелася ў цёплую хату. Азірнуўшыся вакол сябе, ён зразумеў, што Цімох Галуза з поля не вяртаўся — раса не збіта, не відно ніякіх слядоў, і на душы стала нядобра, прыкра, быццам ён, Мікола, быў вінаваты ў тым, што вечны бадзяга зноў начуе дзе-небудзь у капе.
Збольшага прыгладзіўшы валасы, якія распатлаліся за ноч, Мікола асцярожна, каб не абрасіцца, скіраваў на мяжу і хутка выйшаў у канец сотак, на канюшынішча. Ужо амаль зусім развіднела. Цяпер канюшына не пахла так ачмурэла, як звечара: за ноч ветрык высушыў, прыглушыў востры саладжавы пах. Копы сена, якімі быў застаўлены палявы абшар, аселі, паменшалі і выплывалі з туману, як бабровыя хаткі. У адной з іх, гэтых «хатак», мабыць, разжыўся начлегам Цімох Галуза, што з ім здаралася ўжо не першы раз.
Мікола ішоў, збіваючы расу з бадылля, і незаўважна для сябе скіраваў у бок Ядзінай хаты, якую да вокан засланяў туман. Падыходзячы да нізовіны, адкуль віўся той клакаватьт, як лямец, туман, Мікола насунуўся на растрыбушаную капу. Верх у яе быў скамечаны, сплюшчаны ўніз, і ў першы момант падалося, што капу раскалашмаціла карова, бо ўчора надвячоркам у лагчыне якраз пасвіўся статак. Але, падышоўшы бліжэй, ён зразумеў, што каля капы былі людзі і нехта на ёй сядзеў ці ляжаў. З краю сена было ўціснута, акурат як сесці чалавеку, а побач з паўкруглай западзінай вылежана прадаўгаватае карыта, у форме якога пазнаваўся адбітак чалавечага цела.
Зямля каля капы свежа чарнела, як быццам толькі што яе дратавалі нагамі. Той чалавек, які ноччу абжываў капу, відаць, сядзеў тут у глыбокім роздуме, нешта перажываючы — калупаў і калупаў наскамі чаравікаў падатлівую глебу. Аб яго ўзрушаным душэўным стане сведчылі кучкі попелу і дзесятак недакуркаў, кінутых побач. Мікола адарваў позірк ад зямлі, глянуў уздоўж абмежка і тут заўважыў, што з-за капы ў нізовіну цягнецца ланцужок слядоў. Яго зацікавіла, што след занадта шырокі — як бы ішоў не адзін чалавек. У нізовіне, дзе трава расла гусцей, сляды праступілі выразней, і стала ясна, што тут праходзілі двое. З правага боку ўмяціны ў шчытніку былі глыбейшыя, больш акрэсленыя, а леваруч, несумненна, ішла жанчына: сляды з левага боку так глыбока не западалі ў траву і відны былі слабей. Мяркуючы па тым, што раса апала на дасвецці, дарожка ў алешніку з’явілася нядаўна. У адным месцы лапік травы быў выбіты нагамі, быццам тут тыя двое доўга тапталіся, не рашаючыся ісці далей. Усё ж рашэнне было знойдзена, і ланцужок слядоў, крута абагнуўшы альховы куст, наўскос перасёк лагчыну і згубіўся ў пяску акурат насупраць пачарнелага дома, у якім не адзін год жыла самотнай удавой Ядзя Давыдкіна.
Трохі ўглыбіўшыся ў мокры алешнік, Мікола раптам злавіў сябе на думцы, што няёмка ўсё ж яму, маладому хлопцу, разгадваць чужыя сакрэты, і, чамусьці ўздыхнуўшы, ён з палёгкай павярнуў назад. Ён ішоў па сваім жа следзе, і ў яго больш не было ніякіх пытанняў ні да сябе, ні да таго вечнага бадзягі Цімоха Галузы. І сонца, нечакана выкаціўшыся з-за далягляду, свяціла яму молада і насмешліва.