epub
 
падключыць
слоўнікі

Віктар Гардзей

Кармакухня

Апоўдні завіхрыла, загуло; патрывожана, быццам восы, зазымкалі правады на слупах; за небагата часу скавала лужыны, што пасля нядаўняй адлігі скрозь чарнелі на выбоістай дарозе. Сухі ўзвей-вецер сярдзіта зрываў з шыферных дахаў цэлыя султаны снежнай пацярухі, засыпаў вочы, пранізваў, здавалася, наскрозь: адно і ратунку што стары кажушок, пададзеты пад лёгкую ватоўку. Ранкам, збіраючыся на ферму, Сямён Гайцюкевіч трохі цяплей апрануўся — як быццам нешта і ведаў пра завіруху. Але ўсё роўна рукі на холадзе пакрэплі нават і ў суконных рукавіцах, а пра ногі і казаць няма чаго — не грэюць кірзавыя боты.

За сцяной канюшні, дзе было трошкі зацішней, хлопец запрагаў у цяжкія — кутыя жалезам — сані наравістага, сівога як лунь Палазінца, намучыўся, змардаваўся, пакуль адзервянелымі пальцамі сцягнуў супонь хамута. Нарэшце можна было ехаць, і, кінуўшы на сані сахор, ён ужо нават узяў у рукі вераўчаныя, на вузлах, лейцы, як тут убачыў, што цераз сумёты прастуе брыгадзір Алесь Жывуцкі — мужчына каржакаваты, рухавы, з сіне-чырвоным, акурат па сезону, носам. Выбегшы са снежнай каламуці ў зацішак, ён заклапочана азірнуўся па баках, паглядзеў на нізкае шэрае неба.

— Ліха ведае што тут робіцца! Свету божага не відаць. Сёння падвезці хвураж і то пакута. А што заўтра будзе? За ноч усё гурбамі заваліць — ні да стагоў, ні да капцоў не падступішся.

— Да вечара яшчэ не блізка. Можна і сена, і бульбы ў запас прывезці,— сказаў, падумаўшы, Сямён.— Каб заўтра не турбавацца. А там, глядзіш, і буран утаймуецца.

— Канечне ж, у запас! Канечне ж, утаймуецца! — зарадаваўся Алесь Жывуцкі, з ног да галавы абсыпаны снегам.— Дык ты пастарайся ўжо. Разумею, няўпраўка аднаму, але ж дзе другога падвозчыка ўзяць? — Брыгадзір цяжка ўздыхнуў.— Перавяліся ў Малым Сяле здараўцы мужчыны. Адны мухаморы-пенсіянеры засталіся. Чакай, а што, калі стоража Яўхіма Шаступа папрасіць? Няхай падсобіць чым-кольвечы.

Сямён Гайцюкевіч, нацягваючы рукавіцы, адразу запярэчыў:

— Не трэба і прасіць завалу гэтага. Сам упраўлюся. Яўхім толькі і знае, што грэцца на кармакухні.

— Твая праўда. Якая помач з абібока? Не варта і прасіць,— нечакана перамяніў думку Алесь Жывуцкі і, накіроўваючыся за рог канюшні, наказаў: — Значыць, так. Сена на заўтра скінеш у катух, дзе раней племянны бык стаяў, а картоплю, дзве тачкі, як і заўсёды, прывязеш на кармакухню.

Стагі сена, высокія і доўгія, як аборы, сцірты саломы стаялі наводдаль ад фермы — на ўскрайку голага, без адзінага кусціка, выгану. Дарогу сюды, як ні дзіўна, яшчэ не перамяло снегам, затое вецер, вырваўшыся з-за густа пастаўленых будынін, ажно шалеў і свістаў у белым прасторы. Не зляжалае, не збітае ў пласты сена бралася кепска, наравісты вецер зрываў з сахара цэлыя ахапкі, і Сямён добра-такі ўвапрэў, расчырванеўся, пакуль, цераз сілу змагаючыся з бураном, накідаў пад рубель адны сані, а потым і другія.

Радуючыся, што прывёз каровам сена ў запас і заўтра ў такую кудасу зранку не трэба будзе рупіцца аб ім, хлопец выехаў з кароўніка і тут жа, каля варотаў, зацягнуў на сані цяжкую тачку. Хітраваты Палазінец, убачыўшы знаёмую тачку, сам паслухмяна скіраваў да свінарніка — не трэба і падганяць. Стары мудры конь, ходзячы то ў возе, то ў санях, даўно ўжо вывучыў гэты, бадай, адзіны свой маршрут на фермаўскім пляцы і амаль усляпую, нізка апусціўшы галаву ад ветру, браўся праз глыбокія сумёты.

— Гэй, мой конік, гэй, мой сівы! Не бядуй, не журыся,— падбадзёрыў Палазінца Сямён.— Пастаіш каля сцяны ў зацішку, пахрупаеш сянцом, пакуль бабы збяруцца.

У белым сейве завірухі свінарнік, пабудаваны яшчэ ў пяцідзесятыя гады па нейкім знакамітым на той час праекце, здалёк чамусьці нагадваў велізарную гантэлю, якую невядомы велікан-асілак апусціў паміж прадаўгаватых, прыземістых кароўнікаў і цялятнікаў. Два зусім круглыя будынкі са спаховымі стрэшкамі злучаліся пасярэдзіне нешырокім пераходам, дзе месцілася кармакухня, і па гэтай прычыне свінарнік быў падобны на гантэлю. Сямёп Гайцюкевіч прыткнуў Палазінца ў зацішку каля сцяны, кінуў яму ахапак зелянцовага ядкога сена і асцярожна, каб не пакаўзнуцца на гузаватым лёдзе, адчыніў дзверы ў кармакухню. Калі яшчэ не прыйшлі свінаркі, то каля папаленых катлоў можна будзе пагрэць адубянелыя рукі, перакінуцца слоўцам-другім з качагарам дзедам Агейкам.

У кармакухні было наўздзіў цёпла, ціха і, нягледзячы на даўно не беленыя сцены і брудную падлогу, нават утульна — як быццам зусім не ў свінарніку. Качагар, стоячы на драўлянай лаўцы, падслепаватымі вачыма пільна ўзіраўся ў дрыготкую стрэлку манометра, адначасова круціў медны вентыль на высокім, да самай столі, катле. Побач, амаль каля яго ног, на перакуленай, зарэпанай скрыні, у якой свінаркі звычайна таўкуць параную бульбу, прымасціўся дзённы стораж Яўхім Шастун. Увесь яго шчаслівы і супакоены выгляд сведчыў, што чалавек надзвычай рады і сваёй малатурботнай пасадзе, і гэтай дзіравай скрыні каля гарачых катлоў — што яму вецер, няўзнак яму кудаса.

Стары Агейка чуў, як ляснулі ўваходныя дзверы, павярнуў на шум голаў, але павітаўся з Сямёнам толькі тады, калі падкруціў тугі вентыль і, здаволена крэкнуўшы, спусціўся на падлогу з раскірачанай драўлянай лаўкі.

— Праходзь, праходзь, хоць пагрэешся,— запрасіў ён і, кіўнуўшы на кормазапарнік, з гонарам зазначыў: — А я тут з катламі маракую. Што ні кажы, тэж цехніка!

— Я і праўда замёрз як цюцька,— прызнаўся Сямён.— Мяце, круціць — свету белага не відаць.

— Замёрз, бо сам дурыла, размазня,— збянтэжыў хлопца сваёй бесцырымоннасцю Яўхім Шастун.— От каб жыў у горадзе, то ніякі буран не быў бы страшны.

Яму Сямён Гайцюкевіч нічога не адказаў, прысеў на бярозавым цурбаку перад кормазапарнікам, качаргою разварушыў жар у топцы, з асалодай працягнуў рукі да агню, адстаўляючы ўбок галаву ад нясцерпнага зыру. Увосень фермаўскі слесар Пецька Заяц абодва катлы, і той, у якім запарваюць бульбу, і той, дзе грэецца вада, перавёў на апал саляркай, але цяпер, у вялікія маразы, паліва загусла, не паступае ў фарсункі, і качагару зноў давялося пілаваць, калоць, насіць у кармакухню сырыя дровы. Натупаўшыся за дзень, Агейка нішкам прымасціўся на перавернутым вядры і маўчыць.

Маўчыць качагар, маўчыць Сямён, прыкусіў доўгі язык Яўхім Шастун. Калісьці ў яго, вясковага перасмешніка і балабона, на правай руцэ было шэсць пальцаў: замест вялікага чамусьці вырас спарыш — два тоненькія растапыраныя пасынкі. Яўхіму яшчэ ў маленстве прыляпілі заслужаную мянушку — Шастун. Цяпер жа, пад старасць, мянушка гучала, прынамсі, несправядліва і абразліва, таму што для яе ўжо даўнавата не было абсалютна ніякіх падстаў.

Аднойчы, вяртаючыся з вяселля, Яўхім Шастун у вялікі мароз паспаў пад плотам — укарчанеў нашчэнт, ледзь не выпруціўся. Яго выпадкова знайшлі, адхаялі, адцерлі снегам, але чатыры пальцы, у тым ліку і знакаміты спарыш, не ўдалося выратаваць — адрэзалі дактары. Кукса, як ні дзіўна, падабалася яе ўладальніку. На палявыя цяжкія работы ён не хадзіў, сена не касіў, не гроб — прыстроіўся на ферме сторажам і, праседжваючы цэлымі днямі ў цёплай кармакухні, зарабляў сваю законную сотню рублёў. Змалку ведаючы гэтую славутую гісторыю з шасцю пальцамі, а можа, з-за нейкай другой прычыны, Сямён Гайцюкевіч чамусьці недалюбліваў Яўхіма, нават і тут, каля гарачых катлоў, ні разу не зірнуў у яго бок.

Сагрэўшыся каля агню, хлопец маўчаў, у сваім кутку, схіліўшы галаву на калені, здаецца, задрамаў стары Агейка, а Яўхім Шастун падумаў, што гэтае зацяжное маўчанне ніяк не ўжываецца з яго зласлівым характарам, і, гледзячы на Сямёна, зноў забухаў, як у бочку:

— Гэта ж такі паглядны хлопец! Рослы, плячысты, ды грамацей не абы-які. Школу кончыў, галава ў спраўнасці. А ён, гіцаль, на што яе спатрэбіў. На ферме, у гразі калупаецца. Ды табе, браце ты мой, у тым Пінску ці Баранавічах любая дзеўка сама на шыю павесілася б.

— Не павесілася б. Там стае і лепшых за мяне,— сказаў Сямён і, каб адчапіцца ад надакучлівых папрокаў, дадаў: — А, зрэшты, чаго вы прысталі да мяне? Каму якое дзела, што раблю, куды іду.

— Таму і прыстаў, што не разумею цябе. Твае ж гадкі, лічы, усе раз’ехаліся. І Коля Лойкаў, і Сашка Макаедаў. Адзін ты невядома чаго за конскі хвост ушчаперыўся. Эх, губашлёп! Мне б тваю моладасць, ці нудзіўся б я каля гэтых смярдзючых катлоў?

— І куды б вы скіравалі свае ступакі?

— А куды і ўсе! Хоць у Сібір, хоць на акіян-мора.

На закарэлым вядры раптам заварушыўся дзед Агейка, падняў галаву, дапытліва паглядзеў на хлопца, потым перавёў вочы на шчуплага Яўхіма Шастуна. Стары, дрэмлючы перад расчыненай топкай катла, відаць, чуў усю іхнюю гаворку, таму што, скінуўшы рэшткі сну, адразу заступіўся за Сямёна Гайцюкевіча:

— І чаго ты чэпішся да чалавека. От сядзеў бы сабе, як сядзіш. А то збэсціў ні за што ні пра што. Па-мойму, маладыя самі павінны рашаць, што і як, дзе рабіць, куды ехаць. Іш ты, моладасці яму захацелася!

— Ды я гэта так, к слову прыйшлося,— на нейкі момант збянтэжыўся Яўхім Шастун.— І пра Сібір, і пра акіян-мора. Куды мне, сапраўды? Ды ўсё ж не разумею я некаторых. Глянь адно: хлопец, як Дунай, а прыпірышча дзе знайшоў — на ферме, у гразі, у брудзе.

— Ты б на сваіх дзяцей глядзеў, што табе — чужыя? — падымаючыся з вядра, усміхнуўся стары Агейка.— Здаецца ж, у цябе іх поўная печ была.

— Была, была! А цяпер пуста, гола ў хаце,— зазлаваў раптам Яўхім Шастун.— Але я не бядую, не скрабуць кошкі ў грудзях. Раз'ехаліся дзеці. Ваня на заводзе ў Брэсце, Нінка на фабрыцы трыкатажнай у Баранавічах, Алёшка рыбу на акіян-моры ловіць. І я спакойны за сваіх дзяцей. Хай ужо мы, старыя, за пусты працадзень спіну гнулі.

— Хто б сказаў, ды не ты. Здаецца, ні разу цябе не бачылі з касою ці граблямі.

— Уважыў бы, чалавеча, маё калецтва, а то я і пакрыўдзіцца магу.

Стары Агейка зноў стаяў на драўлянай лаўцы, зноў, правяраючы стрэлку, цупаў ногцем па запацелым шкле манометра, круціў непадатлівы вентыль. Дзіўны быў гэты нядошлы, самавіты, спаважлівы дзядок. Сямён Гайцюкевіч, мабыць, яшчэ і не нарадзіўся, а ён ужо тупаў на кармакухні — з дня ў дзень, з году ў год, у старых залапленых бурках, у зашмальцаванай да бляску ватоўцы. Рана падымаўся, позна вяртаўся дахаты і, мусіць, з тае прычыны, што сну не хапала, злаўчыўся спаць на хаду. Ад яго хаты да фермы цераз поплаў бяжыць роўненькая, як пад шнур, дарожка, якую ён вытаптаў, так што, ідучы, можна было спакойна і падрамаць. Недзе ў пачатку шасцідзесятых гадоў, калі ў Малое Сяло праводзілі электрычнасць, акурат на гэтай самай Агейкавай дарожцы паставілі слуп. Стары качагар, з раніцы шчыруючы на ферме, пра гэта, канечне, нічога не ведаў і, вяртаючыся прыцемкам дахаты, наткнуўся на слуп, сказаў яму «добры вечар» і зноў спакойненька патупаў далей з заплюшчанымі вачыма. Нейкі зламыснік, нейкі жартаўнік ці то і праўда бачыў, ці то проста выдумаў, як дзед Агейка спрасонку вітаўся з электрычным слупам, і з беднага старога ў Малым Сяле доўга строілі кепікі, а такія людзі, як Яўхім Шастун, той выпадак заўсёды мелі пры сабе для злой насмешкі.

— От што, мурзач фермаўскі, ты ў маё жыццё не лезь,— зласліва і цяпер сказаў ён, пагладжваючы на жываце цёплы кажух.— Са мною размаўляць — гэта табе не са слупом вітацца. Дарэчы, не паваліўся яшчэ твой стары знаёмы?

— Не паваліўся, стаіць на дарожцы,— злазячы з лаўкі, без крыўды адказаў дзед Агейка.— Але ты, Яўхім, зубы мне не загаворвай. Усё адно карысці з цябе калгас меў як з казла малака.

— Дзед Агейка намнога старэйшы за вас. Дык навошта збыткаваць з чалавека? — заступіўся за качагара Сямён Гайцюкевіч.— Правільна дзед кажа. Вы і дзяцей сваіх на лёгкі хлеб сілком выпхнулі з хаты. Добра ж я помню, як ваша Нінка ішла на аўтобус і плакала на ўсю вуліцу — так, беднай, не хацелася ехаць з роднай вёскі.

— Блазнюк! Смаркач! І ён яшчэ мяне вучыць...

Яўхім Шастун не паспеў дагаварыць, таму што акурат у гэты час шырока расхлябесціліся дзверы і ў кармакухню, ахутаны воблакам пары, уваліўся белы ад снегу брыгадзір Алесь Жывуцкі — заглянуў на цяпло, таму што, відаць, добра ўкарчанеў, аглядаючы брыгадную гаспадарку. Не адыходзячыся ад дзвярэй, брыгадзір атрапаў снег з кажуха, абмёў валёнкі старым дзеркачом, што стаяў у парозе, і толькі тады ўбачыў людзей каля гарачых катлоў.

— Ну і пагодка — кадук бы на яе! — быццам нейкую навіну, паведаміў ён.— Нанач, мусіць, яшчэ болей закруціць.— Алесь Жывуцкі крыху асвойтаўся ў цемнаватым памяшканні, пазнаў на скрыні Яўхіма Шастуна і сказаў гнеўна: — А ты чаго тут штаны праціраеш? У кароўніку, у цялятніку табе трэба быць. Там, можа, якая кароўка целіцца, можа, цяля нагу зламала. Стораж, называецца!

— Дык я ж толькі забег сюды,— бессаромна пачаў апраўдвацца Шастун.— Вунь яшчэ і снег на шапцы не растаў.— Ён падхіхікнуў, паказаў пальцам на дзеда Агейку і Сямёна: — Няхай от яны пацвердзяць — нядаўна я на кармакухні.

— Ведаю тваё «нядаўна». Мабыць, ад самай раніцы грэеш чэрава каля катлоў.

Алесь Жывуцкі, злуючыся, нервова выцягнуў з кішэні махрысты зашмальцаваны капшук, адарваў шматок газеты і, наслініўшы паперку, пачаў рабіць самакрутку. Тытунь у брыгадзіра, як ён кажа сам, фірменны, у нейкай ступені нават замежны. Яшчэ зусім маладым хлопцам, вяртаючыся з фронту, Жывуцкі прывёз у партабаку жменьку тытунёвага насення дужа знакамітага гатунку — бесарабу. За доўгія гады бесараб надзіва не вывеўся, не вырадзіўся ў яго гаспадарцы, не страціў свайго незвычайнага паху і водару. У Малым Сяле мужчыны даўно перайшлі на фабрычныя папяросы і цыгарэты, толькі, бадай, адзін брыгадзір не мог адвыкнуць ад самасаду. Дробненька крышыў бесараб, змешваў з карашкамі. Варта было паявіцца ў купе курцоў, як яго капшук ішоў па руках. І калі хто сама найбольш пасвіўся ў чужым капшуку, то гэта быў Яўхім Шастун — самы незаняты чалавек у Малым Сяле.

— Не гневайся, Авяр’янавіч. Хіба нельга пасядзець у цяпле з добрымі людзьмі? Я ж і каровак гляджу, і з цялятак вока не спускаю,— убачыўшы знаёмы капшук, ашчэрыўся стораж.— Лепей даў бы і мне на закрутку сваёй табакі. Як той казаў, пасядзім радком, абаўёмся дымком.

— На куры, а сядзець з табою часу няма,— Алесь Жывуцкі падаў Шастуну махрысты капшук, пачакаў, калі той выграбе добрую шчопцю бесарабу, і тады павярнуўся да Сямёна Гайцюкевіча: — Можа, і ты ў ахвотку пабалуешся?

— Дзякую, дзядзька Алесь. Я ж не куру.

— Ну і малайчына. Не прывыкай да гэтага зелля.

На сваёй драўлянай скрыні Яўхім Шастун круціў цыгарку, слініў паперку языком, мацаў у кішэні запалкі, скрыва пазіраючы на Сямёна, і калі цыгарка нарэшце пыхнула блакітным дымком, ён зласліва захіхікаў:

— Праява, а не хлопец! Мала што ў горад не паехаў, дык не п’е, не курыць. Мусіць, і да дзяўчат — волік. Прывядзі нанач каторую, дык уцячэ, дальбог, уцячэ.

— Між іншым я вашу Нінку люблю,— блазнуючы, сказаў Сямён Гайцюкевіч і здзекліва паглядзеў на свайго крыўдзіцеля.— Даўно, яшчэ ў шостым класе, яна мне спадабалася.

Яўхім Шастун як сядзеў на скрыні, так ледзь і не зваліўся з яе ад нечаканасці. На момант ён знямеў, выпусціў цыгарку з рук, і яна, упаўшы на падлогу, рассыпалася ў паўзмроку цэлым сейвам чырвоных іскраў. Стораж ад злосці растаптаў цыгарку нагою і спадылба ўперыў сярдзітыя вочы ў хлопца, які, душачыся смехам, стаяў наводдаль.

— Табе! Мая Нінка! Іш, чаго захацеў! Ты маю Нінку не чапай! Не табе раўня, як той казаў, не па Сёмцы шапка. Маёй жа Нінцы і хвутра заморская патрэбна, і боцікі цёплыя з высокім абцасам. А што ў цябе? Вунь пуга ў руцэ ды Палазінец аблезлы.

— Затое ў цесця панчоха, мабыць, бітком пабіта,— зразумеўшы Сямёнаў жарт, умяшаўся ў размову стары Агейка, які да гэтага часу моўчкі сядзеў каля катла і засяроджана глядзеў на агонь.— Сам жа нічога не з’ясі. Ці садавіна якая, ці скварчына — усё на базар валачэш.

— Ты мне ў зубы не глядзі — я ж не конь! — запырскаўся слінаю Яўхім Шастун, імгненна павярнуўшыся на голас.— Гэта ў цябе, мурзатага, у хляве пуста. А ў мяне, дзякуй богу, дзве дойныя кароўкі ды пяць парсюкоў з мацёрай. На лета ж я, відаць, і сваю цяпліцу змудрую. Чытаў у газеце? Нам, савецкім прадпрымацелям, на гэты конт палёгка выйшла, поўная воля дадзена.

— Тым болей, не шкадуй для зяця панчоху развязаць,— падміргнуўшы Сямёну, сказаў Алесь Жывуцкі.— Я і не думаў, што ты такі багацей. Бачыш, прадпрымацель знайшоўся! Як сена касіць, то рука баліць, як цяпліцу мудраваць, то і помачы не просіш.

— І ты, Авяр’янавіч, на мяне! Дык ведай: сваёй Нінцы я знайду лепшага чалавека. І будзе жыць прыпяваючы. Не тое што за гэным смаркатым інжынерам па конскіх хвастах.

На свеце, відаць, мала такіх цярплівых людзей, як Сямён Гайцюкевіч: ён не кінуўся да Яўхіма Шастуна, не хапіў загрудкі, хоць зрабіць гэта варта было б за яго абразлівыя, крыўдлівыя словы — Сямён адно скрыва глянуў на свайго крыўдзіцеля, моўчкі сплюнуў сабе пад ногі і адышоўся ўбок. Толькі цяпер, калі ў прасторнай кармакухні на момант стала ціха, у самым цёмным кутку, куды не даставала святло ад цьмянай лямпачкі, усе пачулі звон вядра і, павярнуўшыся на той звон, убачылі каля скрыні з тоўчанай бульбай Стасю Павяльчук, свінарку, старую дзеўку-векавуху. Яна, мусіць, нядаўна зайшла ў кармакухню, таму што ля столі яшчэ вілося воблака марознай пары, і ўсё ж Стася, напэўна, чула мужчынскую спрэчку каля чорных катлоў — як быццам са шкадобай паглядзела на Сямёна Гайцюкевіча і, узяўшы вёдры, сказала:

— Паехалі па картоплю. Час не ранні — ужо шарэе.

— Як жа ехаць, калі свінаркі не сабраліся?

— Астатнія там, каля буртоў. Мяне паслалі, каб вёдры ўзяла.

Пасля цёплай кармакухні на дварэ было стыла і холадна. Завея не аціхла, наадварот, надвячоркам усхадзілася з яшчэ большай сілай: вецер не дае дыхнуць, засыпае вочы калючай жарствою. Палазінец увесь белы ад снегу, каля саней намяло гурбу. Пакуль Сямён Гайцюкевіч адвязваў лейцы, мажная Стася Павяльчук стаяла збоку. Потым, калі конь скрануў сані з месца, яна спагадліва спытала:

— Скажы, і чаго гэты куксаты чэпіцца да цябе?

— Хто яго ведае? — няўцямна пацепнуў плячом Сямён.— Усё з вёскі ў горад праганяе.

— Дык ты і едзь. Не век жа інжынерам па дастаўцы хвуражу быць.

— Буду бачыць. Мо на тое лета паступлю вучыцца.

У голасе Стасі Павяльчук чуліся цёплыя, спагадлівыя ноткі, і за гэтага «іжынера» Сямён Гайцюкевіч не пакрыўдзіўся на яе. Вінавата ж тут не Стася, а фермаўскі слесар Пецька Заяц. Пасля вучылішча ён нейкі час, год ці два, смыкаўся ў раённай «Сельгастэхніцы» і бачыў там, як сам расказваў, цэлую плойму розных інжынераў: па ўгнаеннях, па запчастках, па тэхніцы бяспекі і яшчэ процьму іншых. Вярнуўшыся ў Малое Сяло, Пецька і занёс сюды незвычайны навукова-тэхнічны прагрэс: сябе пачаў называць інжынерам па рамонту абсталявання, брыгадны пастух Мікалай Ціхан стаў інжынерам па выгану статка на пашу, а Сямён Гайцюкевіч з лёгкай Пецькавай рукі «перакваліфікаваўся» ў інжынера па дастаўцы фуражу на ферму.

— Правільна зробіш. Вучыся, калі галава ёсцека,— трохі па часе азвалася Стася Павяльчук.— Вучыся, а то такія, як Шастун, усё жыццё будуць у вочы пароць.

Сямёну ўсё ж балела, яму пякло за тыя незаслужаныя абразлівыя словы, але ён стараўся не выдаць свайго хвалявання і таму, тоячы крыўду, адказваў бадзёра:

— Што мне насмешкі старога балбатуна! Глупства адно. Шастун жа не толькі на мяне — на ўвесь свет злы, як сабака.

— Ты б, Сямён, і праўда дзе-небудзь за вуглом прыціснуў яго Нінку. Увосень бачыла, як яна прыязджала з горада. Спраўная, скажу, дзеўка вырасла. Высокая, з цябе, грудастая, і з твару як быццам нічога.

— Рана яшчэ мне жаніцца,— засаромеўся Сямён і, мяняючы гаворку, весела запрасіў Стасю: — Лезь у тачку — як бачыш заімчу на буртавое поле. І вёдры сюды ж кідай.

ІІалазінец, застаяўшыся на холадзе, лёгка цягнуў грувасткія сані праз сыпкія сумёты, а за свінарнікам, на чыстай дарозе, адразу пусціўся трушком — не трэба і пугай махаць. Буртавое поле на ўскрайку фермы, побач з шэрымі стагамі сена і сціртамі саломы. У зацішку каля апошняга стога курчыліся на холадзе свінаркі. Убачыўшы фурманку, Манька Лявонава і старая Струкачыха выйшлі са сваёй схованкі, пабралі вёдры і моўчкі пачалі чакаць, калі Сямён Гайцюкевіч адкрые бурт з бульбай.

— Хутчэй ты, а то баб памарозіш,— папрасіла Стася Павяльчук.— Бачыш, пасінелі, як курыцы.

— Нічога, яшчэ ўвапрэюць ад работы.

Стары бурт, як наліха, скончыўся — давялося адкрываць новы, нечапаны. Верхні слой зямлі ўмёрзся, стаў быццам камень — не ўбіць, не ўцяць тонкім ломікам. На такі выпадак Сямён Гайцюкевіч хаваў каля стога цяжкую жалезную вось ад перадка. Але і пудовай воссю, завостранай у кузні, давялося добра памахаць, сколваючы зляжалыя, нібы прасаваныя, земляныя пліты. Нарэшце паказалася салома, у бурце зазеўрала вялікая дзірка. Падбеглі жанкі, разгрэблі салому, расшырылі жарало і дружна, здаецца, у адзін момант насыпалі тачку ўкоптур. Завезлі на ферму, высыпалі ў катлы і прыехалі па другую. Ціснуў мароз, гула і выла завіруха, было дужа холадна, і, каб сагрэцца, свінаркі без лішніх размоў і абгавораў хапалі вёдры, награбалі бульбу і хуценька высыпалі ў тачку.

Яны ўжо ўправіліся з работай, Сямён Гайцюкевіч ужо засыпаў мёрзлай зямлёю дзірку ў бурце, калі паблізу, на коўзкай дарозе, нечакана, увагнуўшы голаў у каўнер, прабегла белая Снягурка. З невялікай сумачкай у руцэ, з ног да галавы захляпаная снегам, яна нават не зірнула на людзей, быццам не заўважыла іх, і гэтак жа імкліва, як і з’явілася, схавалася ў снежнай каламуці. Бралася на вечар, усё вакол пашарэла, і цяжка было разгледзець, што за дзіўная Снягурка прабегла паўз буртавое поле, але Стася Павяльчук, цікаўная і вострая на вочы, усё ж пазнала яе.

— Авой, бабы! — усклікнула Стася.— Дык гэта ж Шастунова Нінка!

— І мне падалося, што Нінка,— сказала Манька Лявонава.— Дальбог, яна.

— Мусіць, з Кукова, з аўтобуса, ідзе,— разважліва дадала Струкачыха.— Шкада нават: чаго ў такую кудасу перціся?

— Прыспічыла, мабыць,— Стася Павяльчук хацела яшчэ нешта сказаць, але зірнула на Сямёна і тут жа спахапілася, потым па чарзе штосьці шапнула сяброўкам, і тыя асуджальна завойкалі, захіталі галовамі, пільна ўзіраючыся ў сіні прысмерк, у якім схавалася Нінка.

— Ну што там у вас? Чаго адразу змоўклі? — пацікавіўся Сямен Гайцюкевіч і таргануў лейцы.— Чым вас так Нінка здзівіла?

— Ды нічога такога,— збянтэжылася Стася.— Проста паліто ў Нінкі нейкае як быццам заморскае. Вось мы і прыглядаемся.

Кабеты яшчэ ўсё ўтароплена ўзіраліся ў снежную каламуць, у іх вачах свяцілася незвычайная дапытлівасць і цікаўнасць, але Сямёна ўжо непакоіў іншы клопат. Як толькі хлопец таргануў ляйчыну, дужы Палазінец лёгка, быццам нейкую цацку, папёр цяжкія сані цераз буртавое поле, з узвалка на ўзвалак, праз мёрзлыя клыгі зямлі, паўз кучы саломы каля старых, растрыбушаных даўно капцоў, і трэба было сачыць, каб тачка не перакулілася, каб не рассыпалася бульба. Свінаркі ішлі цугам за санямі, утульваючы галовы ад ветру, а сляды, дзе толькі што прабегла Шастунова Нінка, адразу ж засыпала снегам. Пакуль валаводзіліся з бульбай, Сямён Гайцюкевіч ужо забыў крыўду, забыў пустую балбатню Яўхіма Шастуна, і, гледзячы на перамеценую дарогу, ён чамусьці пашкадаваў Нінку: ці варта было ёй выбірацца дамоў у такую халепу? Ад Кукова да Малога Сяла вёрст пяць, калі не болей, і Нінка, напэўна ж, удубянела ўся, пакуль праз глыбокія сумёты выбілася на вясковую, зацішную вуліцу.

— Не марудзьце, кабеткі! — выкіроўваючы Палазінца да дзвярэй кармакухні, цераз плячо гукнуў Сямён.— Цямнець пачынае.

— Мінут колькі пастаіш каля катлоў, дык і тачка будзе пустая,— супакоіла вазака Стася Павяльчук і пажартавала: — Ці не да Нінкі спяшаешся? Ну-ну! Цяпер ужо можна.

Сямён Гайцюкевіч не зразумеў гэтага яе намёку, нічога не дапетрыў у яе жартоўным голасе і, прывязаўшы лейцы да дзвярэй, разам з марозным воблакам уваліўся ў цёмную кармакухню. Тут усё было гэтак жа, як гадзіну назад. Высока пад столлю цьмяна блішчэла электрычная лямпачка, булькалі, пускаючы густую пару, гарачыя катлы, і людзі былі тыя ж: стары Агейка стаяў на драўлянай лаўцы і правяраў манометры, потны і расчырванелы, у зашпіленым кажуху сядзеў Яўхім Шастун, крыху зводдаль ад яго. патупваў брыгадзір Алесь Жывуцкі. Чацвёртым у кармакухні быў фермаўскі слесар Пецька Заяц, які завітаў сюды пасля таго, як Сямён паехаў па бульбу. Відаць па ўсім, тая спрэчка паміж мужчынамі, што пачалася яшчэ пры ім, і не спынялася. Гэта Сямён Гайцюкевіч зразумеў па тым, як зыркаў спадылба Яўхім Шастун, як нервова грыз недакурак Алесь Жывуцкі, а Пецька Заяц, мелькам зірнуўшы на Сямёна, працягваў перапыненую размову:

— І зусім не дзіўна, што з Малога Сяла ўцякаюць маладыя. Якая ім тут радасць? Клуба няма, кіно ў школе круцяць, аўтобус не ходзіць. А вазьміце нашу ферму. Гразь, плюхота. Ні людскіх будынкаў, ні механізацыі, ні добрых дарог. Вось і сёння вечарам трэба будзе забіраць малако. А ці праб’ецца сюды машына?

— Праб’ецца! Сяргей Яромчык — шафёр спрытны, вучаны,— расціраючы ботам недакурак на сырой бруднай падлозе, упэўнена сказаў Алесь Жывуцкі.— Праб’ецца! Помню, летась на балота ехалі, дык ніпачым яму ні гразь, ні калюгі. Вецер, а не шафёр!

— То гэта ж Сяргей! — запярэчыў Пецька Заяц.— А калі хто другі? Увапрэцца ў сумёт і будзе стаяць да раніцы.

— Факт, не забяруць сёння малако. Скісне ў цяпле. Ці адзін раз было такое? — зласліва азваўся са сваёй скрыні Яўхім Шастун.— Праўду Пеця кажа. Калі б хвайны клуб мелі, каб добрыя дарогі наладзілі, ды яшчэ каб заработак быў, наўрад ці пабегла б маладзёж з вёскі. А так што? — Стораж на момант запнуўся, убачыўшы за два крокі ад сябе Сямёна Гайцюкевіча, і зноў забубніў — глуха, прастуджана: — Во і ён, малады хлопец. Ну, пакуль што гібее на ферме разам з намі, старымі пнямі. А прыйдзе вясна, дык, думаеце, утрымаеш яго тут? Уцячэ! Хоць у Сібір, хоць на акіян-мора.

Праз адчыненыя дзверы, носячы бульбу, свінаркі напусцілі холаду, і, адчуўшы, што пад кажушок залазіць мароз, Сямён Гайцюкевіч сеў на бярозавым цурбаку перад гарачай топкай, з асалодай пачаў грэць пакрэплыя рукі. Бліжэй да агню падступіўся Алесь Жывуцкі, зашпіліў на гузікі расхрыстаную грудзіну Пецька Заяц. Развязваючы махрысты капшук, брыгадзір сярдзіта сказаў:

— Заладзіў, як попка. Акіян-мора! Акіян-мора! Ведай жа, Яўхім: усе, хто паехаў, неўзабаве вернуцца назад. Будуць у Малым Сяле і гожыя дарогі, і прыстойны клуб, і новая ферма.

— Чакай Пятра — сыру з'ясі. Усе ўцякуць. І твой Сяргей Яромчык уцячэ, і вось ён, Заяц, назад у «Сельгастэхніку» папрэцца, і вось гэты конскі інжынер драпака дасць.

— Не дам! Застануся тут, на сваім котлішчы,— адчуваючы, як гнеў зноў завалодвае ім, пацвяліўся з Шастуном Сямён Гайцюкевіч.— Вазьму вашу Нінку замуж, зрублю новую хату і буду жыць як кароль!

— Ты маю Нінку не руш! — ледзь не ўзвіўся пад столь Яўхім.— Яна ж і паехала ў горад, таму што на яе стаць няма ў нас жаніхоў. Але, няма! Усе смаркатыя, нягеглыя. Думаеш, і Стася Павяльчук не выйшла б замуж, каб знайшла ў гэтым балоце сабе раўню! Не знайшла. Так і мая Нінка. Не вернецца яна, не чакай, даўгалыгі.

У куце кармакухні, каля скрыні з бульбай, бразнула пустое вядро, зазвінела, пакаціўшыся па гузаватай падлозе, і праз момант потная, расчырванелая Стася Павяльчук стаяла насупроць Яўхіма Шастуна. Сямёну падалося, што дзеўка-векавуха вось-вось кінецца на стоража, учэпіцца ў валасы, але Стася надзіва спакойна сказала:

— Не хваліся, чалавек, сваёй Нінкай. Прыехала ўжо твая дачушка крэўная. Насыпалі картоплю з капцоў, дык бачылі: ледзь пацягнулася праз гурбы.

— Прыехала, то і добра. Пагасцюе дзень-два,— узрадаваўся Яўхім Шастун.— Заўтра акурат кормніка абвалю. Будзе што даць Нінцы ў сумку. Даўно ж я не бачыў яе — ад самай восені, лічы.

— Вельмі не радуйся. Не адна твая Нінка прыехала.

— А з кім жа? Напэўна, з кавалерам? Яна, мая Нінка, такая: каго хочаш аблапошыць. Дзеўка ж румяная, сакавітая. Пабягу, хоць пабачу зяцька дарагога.

— Бяжы, бяжы! Не з зяцьком, а з пузам твая Нінка прыехала.

— З якім пузам? — не зразумеў Яўхім Шастун і адразу ж зніякавеў, знерухомеў.

Стася Павяльчук, здзекуючыся з ашаломленага фермаўскага стоража, узялася ў бокі, выпучыла жывот, і ён пад лёгкай ватоўкай абазначыўся вялікім круглым гарбузом.

— Вось з такім. З пузам-гарбузам.

На момант Сямён Гайцюкевіч аж аслупянеў: дык вось, аказваецца, чаго перашэптваліся кабеты каля капцоў, убачыўшы на дарозе Нінку? Крактануў у кутку стары Агейка, спачувальна пераглянуліся Пецька Заяц і Алесь Жывуцкі, а Яўхім Шастун то бялеў, то чырванеў, яму не хапала дыхання, нязграбнымі пальцамі ён шкробся каля горла, спрабуючы расшпіліць кажух, і гузікі, вырваныя жывасілам, шумна пырснулі на падлогу. Расхрыстаны, збянтэжаны ўшчэнт, стораж воўкам кінуўся да дзвярэй, па дарозе траха не збіў з ног Струкачыху, на дварэ зачапіўся за тачку, але астояўся і ў адно імгненне знік у шэрай каламуці.

— Ну як, будзеш хваліцца сваёй Нінкай? — засмяялася наўздагон Стася Павяльчук.— То-та ж, падсмалены корч.

— Не варта было так жорстка,— паспачуваў Яўхіму Алесь Жывуцкі.— Як тут не глядзі, а бяда ў чалавека.

— Так яму і трэба,— рашуча, з непрыхаванай злосцю запярэчыў дзед Агейка.— Абрыдла слухаць: «Мая Нінка, мае дзеці!»

— Хай кусае цяперачы пальцы,— збіраючыся ісці, сказаў Пецька Заяц.— Што хацеў, тое і займеў.

Прамаўчаў, не азваўся, не абмовіўся нават слоўцам адзін Сямён Гайцюкевіч. Яму было прыкра, яму было непамысна, ён чамусьці саромеўся глядзець на людзей, і калі ад дзвярэй Струкачыха раптам гукнула, што тачка даўно апарожнена, вельмі зарадаваўся і — засмучаны, нязграбны, цыбаты — адразу ж выбег на двор. Ужо добра сцямнела, па-ранейшаму круціла завіруха, прыціскаў мароз, і толькі тут, каля саней, калі ўзяўся за ляйчыну, у яго грудзях варухнулася запозненае шкадаванне і да свайго зласлівага непрыяцеля Яўхіма Шастуна, і да яго гарадской шалапутнай Нінкі.


1985-1988

Тэкст падаецца паводле выдання: Гардзей В. Карані вечнага дрэва: Аповесць, апавяданні. — Мн.: Маст. літ., 1988. — 254 с.: іл.
Крыніца: скан