Маці пайшла на лужок па гусей, каб нанач загнаць іх у хлеў, пайшла ды і забавілася там. Я адхінуў край цюлевай фіранкі і ўбачыў, што яна стаіць у купцы людзей і як быццам забыла пра свой клопат. Побач з маці я пазнаў цётку Юлю. А вось той мажны, таўсматы мужчына, ну, канечне ж, дзядзька Валодзя. У руках ён трымаў лісток паперы і штосьці чытаў з яго, а кабеты ўважліва слухалі. Перад вокнамі па вуліцы праехаў на матацыкле вясковы паштальён з брызентавай сумкай цераз плячо, і я здагадаўся, што дзядзька Валодзя чытае пісьмо. «Напэўна, Юлі прыслаў нехта з дзяцей,— падумалася мне.— Іванка альбо Маруся. Цікава было б пабачыць, якія яны сёння, дарослыя...»
Быў цёплы летні падвячорак. На лужку хадзілі белыя чародкі гусей, дзядзька Валодзя чытаў пісьмо, а мне нясцерпна хацелася ведаць, што ж пішуць Юлі яе дзеці? Яны ўжо даўно сталі дарослымі, самастойнымі людзьмі, а я помніў іх маленькіх — гэтакіх крыклівых галапузікаў з ружовымі попкамі. За час маёй доўгай адлучкі з дому многае, вядома ж, забылася. Але, на здзіўленне, я добра помніў і вось гэты лужок, зарослы густым алешнікам, і старую Юліну хатку, зрубленую амаль побач з травяністым лужком. Я шырэй адхінуў фіранку і ўбачыў, што Юліна хата стаіць такая ж сіратлівая, як і раней. Зрэшты, гэта і не зусім так. Хата абнавілася, памаладзела. Яе перасыпалі: выкінулі збуцвелыя плашчакі, дзе трэба, далі падноў: і перасыпалі, мусіць, нядаўна, таму што новыя бярвенні яшчэ не паспелі пачарнець, і ад таго сцены як бы разлінеены на шэрыя і белыя палосы. Хату ажывілі пафарбавапыя ў зялёны колер вокны і дзверы, а на страсе нязвыкла свяціўся ў сонечных промнях новы шыфер. Раней, помніцца, дах быў толевы: ад вятроў і дажджоў толь часта рваўся і цётка Юля ледзь паспявала залатваць дзіркі то кавалачкам бляхі, то лістком фанеры ці проста якім струхлелым аполкам.
На гэтым месцы, дзе стаіць паласатая, як матрац, Юліна хата, калісьці было котлішча, зарослае асотам, быльнягом і чартапалохам. У густых зарасніках несліся суседскія куры, гулялі ў хованкі дзеці. Потым на старое печышча, што засталося ад вайны, прыйшоў наш блізкі сусед Лявон Пакумейка — скасіў непралазнае бадыллё, калі падсохла, спаліў яго і на расчышчаным пляцы пачаў будавацца. Ставіць зруб Лявону памагалі двое нанятых цесляроў і старэйшы яго брат дзядзька Валодзя. Зруб вырастаў хутка, таму што бярвенне было не новае: хату сабе Лявон перасыпаў з невялічкага гуменца, а бярвенні, якія ўжо ляжалі ў сценах, лёгка кладуцца ў зруб.
Полудзень цеслярам, ашчаджаючы іх час, кожны раз прыносіла Лявонава жонка — цётка Юля. Родам аднекуль з глыбі Палесся, з вялікай, мнагадзетнай сям’і, змалку прывучаная да працы, яна нават хвілінкі не магла пасядзець спакойна. Пакуль цесляры палуднавалі, хапала сякеру і абразала зялёны мох, які пучкамі тырчэў з пазоў.
— Кінь сякеру і не смяшы людзей! —падхапіўшыся з бервяна, крычаў на яе Лявон.— Дзе ж гэта бачана, каб хату рабіла баба?
Лявон паглядзеў на мужчын, зарагатаў, выстаўляючы жонку на смех, але ніхто з дзядзькоў не падтрымаў яго.
— А што тут такога? — апраўдвалася цётка Юля.— Мне абы хутчэй у свой куток перабрацца. Свякроў і так вочы выдзірае, праганяючы з хаты.
Лявон перастаў рагатаць, нахмурыў белыя, як пшанічныя, бровы:
— От што! Ты маю мацеру не чапай. Не дарасла яшчэ, каб упікаць яе.
— То я ж і не чапаю. Маўчу, уступаю ва ўсім, а яна сама грызецца, квахтуха гэтая...
— Не разводзь тут зводні ўсякія! — прыкрыкнуў Лявон.— І сякеру мне не тупі.
Цётка Юля, сабраўшы пусты посуд, ішла прыгнечаная па вуліцы, а ўслед ёй са злосцю глядзеў Лявон. Ён стаяў цыбаты, як бусел, касцісты, і мне не спадабалася, што на яго абветраным прадаўгаватым твары застыгла жорсткая, зласлівая ўсмешка. Я ўцёк з пляца, дзе гуляў на кучы моху, і доўга тут не паказваўся. А на старым печышчы штодня цюкалі сякеры, шоргала, пазвоньваючы, піла. Зруб падрастаў увачавідкі, а к восені хата была ўжо зрублена і пакрыта толем. Аднойчы я выбег на двор і ўбачыў, што з коміна Юлінай хаты тонкім струменьчыкам уецца шызы дымок. Ветрык прыносіў адтуль кіслы пах толю, моху, сырой гліны.
Адразу пасля пярэбараў цётка Юля прыбегла да нас, пастаяла ў парозе, памаўчала, не рашаючыся сказаць тое, дзеля чаго і прыйшла да суседзяў, усё ж пасмялела і ціха папрасіла:
— Слухайце, людцы добрыя. Гэта ж прыйшла паклікаць вас на ўваходзіны. І цябе, Кандрат, і цябе, Альзбетка. Як-ніяк, мы цяперачы самыя блізкія суседзі.
— Не стой, Юлька, у парозе,— затурбавалася маці.— Во на табурэтку, сядзь.
— На ўваходзіны, кажаш? — перапытаў бацька і, падсоўваючы суседцы табурэтку, весела падміргнуў мне: — Гэта такое дзела, што грэх не прыйсці.
Цётка Юля села, паправіла хустку і, як бы апраўдваючыся, дадала:
— Мы і не клікалі больш нікога. Каб на добры лад, то чаму ж, можна было б і лепшыя ўлазіны справіць. Самі ж ведаеце: будаваліся, дык з чаго тое гульбішча рабіць?
— Канечне, труднавата,— разважліва сказаў бацька.— Ды неяк жа станеце на ногі. Помню, і ў нас такое было на першым часе.
— Ну але, абжывемся,— згадзілася цётка Юля.— І я без таго на сёмым небе, што аддзяліліся ад свякрові. Гэта ж поедам ела старая квахтуха. Што не зраблю, то ўсё ёй не так.— Цётка Юля памаўчала, і збоку было відаць, як па яе поўным, яшчэ маладым твары прабег цень смутку: — Абжывемся, але ці будзе мне шчасце? На Лявона нейкае замарачэнне найшло. Бытта хто падмяніў яго. Во і цяперачы сядзіць дома, надзьмуты як сыч. Іванку яшчэ падыдзе палашчыць, а мяне і Маруську — ні на вочы. Зненавідзеў, а за што?.. Я ведаю: гэта ўсё тая старая квахтуха Лявона падбухторвае.
— Што праўда, то праўда. Праксэда, свякроў твая, шкодлівая кабеціна,— паспачувала суседцы мая маці.— Але ты, Юлька, не бяры ў голаў. Мала што можа быць. Мо твой Лявон ад працы ператаміўся? Таму і злосны такі.
— Хто яго ведае? — няўцямна паціснула плячыма цётка Юля.— Здаецца ж, я добра гляджу Лявона. Кожнае раніцы то скварку, то яечка прыпяку,— Яна паднялася з табурэткі, падышла да дзвярэй і, беручыся за клямку, сказала з ранейшым смуткам у голасе: — І ўсё адно нейкае замарачэнне ў Лявона. Каб сваіх родных дзяцей так ненавідзець?
— От ты, Юлька, не прымай да сэрца. Усё абыдзецца добра.
Але замарачэнне, пра якое гаварыла цётка Юля, у Лявона не прайшло. У тую ж самую цёплую і сухую восень, калі з дрэў ападала залацістае лісце, Юліна хата засталася без гаспадара. Лявон неяк дахітрыўся прадаць карову, забраў грошы і кудысьці з’ехаў у белы свет, пакінуўшы жонку адну з малымі дзецьмі. Карова ў цёткі Юлі была з адбітым рогам, худая, зазімлівая, вымя прысохла, і ёй, канечне, патрэбна была замена. Гэтым, відаць, Лявон і абмануў жонку, выводзячы карову з цеснага хляўца, упрытык прыстаўленага да хаты.
Цётка Юля ночы не спала, вызіраючы Лявона, чакаючы, што ён усё ж вернецца, і, не дачакаўшыся, з плачам прыбегла да нас.
— І куды ж мне цяпер скардзіцца, Альзбетка? — загаласіла яна ў парозе.— Чула, што Лявон нарабіў? Без малачка пакінуў дзетак.
— Хто б мог падумаць! — забедавала разам з Юляй мая маці.— Выходзіць, круцель ён, а не чалавек.
— Я ведаю: гэта ўсё свякроў нарабіла,— трошкі пачала супакойвацца цётка Юля.— Лявон жа так і сказаў, калі з дому ўцякаў. Кажа, я хатку табе знарок зрубіў, каб аддзяліць цябе ад свякрові, каб ты ёй здароўе не сушыла.
Цётка Юля выцерла ражком хусткі заплаканыя вочы, палапала рукамі па бартах куфайкі, затым выцягнула з кішэняў карычневы асялок і брытву ў чорным футарале. Павярнулася тварам да бацькі, які сядзеў ля акна, і сказала ціха, з прыкметным шкадаваннем у голасе:
— Бачыш, Кандрат? Лявон так уцякаў, што нават брытву забыў. Не ведаю, як ён там абыходзіцца без брытвы?
Бацька сядзеў ля акна, барабаніў пальцамі па падаконніку, увесь час маўчаў, а тут засоп і здзіўлена паглядзеў на суседку. Падняўся з табурэткі, узяў з Юліных рук брытву, выцягнуў лязо з жоўтых касцяных тронкаў і павадзіў ім па карычневаму бруску. Затым вырваў з галавы сівы волас, паклаў на жала брытвы і дзьмухнуў. Волас распаўся на дзве палавінкі.
— Ладная штука,— бацька пахваліў брытву і, засунуўшы яе ў футарал, падаў цётцы Юлі.— Схавай, можа, яшчэ спатрэбіцца.
— Кажаш, добрая брытва? — чамусьці абрадавалася суседка.— Я ж табе яе прынесла. Бяры, мне грошай не трэба. На адработак вазьмі. Мо калі якую копку сена ўтаўчэш? Усё адно хоць казу прыйдзецца купляць.
Бацька пацягнуўся рукой да вострай Лявонавай брытвы, але тут жа схамянуўся, схаваў руку ў кішэню.
— Не вазьму я Лявонаву брытву. Свая не горшая. Ты от пакладзі яе ў сухое месца, каб не заржавела. А што да сена, то і без брытвы магу памагчы.
— Мо і праўда, хай паляжыць,— падумаўшы, сказала цётка Юля.— Памажу салідолам ды ў шкапчык замкну. Дзякуй жа табе, Кандрат!
— Няма за што,— развёў рукамі бацька.— Ты хоць па малако не забывай прыходзіць.
Цётка Юля пайшла і яшчэ колькі дзён дарэмна выглядала ў другі канец вуліцы, адкуль пачыналася дарога на Ганцавічы. Лявон, як паехаў у белы свет, то ні разу пават пісьмом не абазваўся. Усю зіму цётка Юля прыходзіла да нас па малако, спачатку з кубачкам, а калі карова ацялілася, пачала браць і літровы слоік. А на весну суседка сапраўды купіла сабе казу — сівую, як быццам пасыпаную попелам, з паклычанай поўсцю, і тая не надта маладая каза ад ранку да вечара пасвілася на лужку, прывязаная да ўбітага ў зямлю калка. Цётка Юля хвалілася жанкам, што каза дае вельмі ж тлустае малако і частавала ім усіх суседскіх дзяцей. Барадатае і рагатае стварэнне, якое, безупынку мэкаючы, пасвілася на лужку, я чамусьці неўзлюбіў і таму адмаўляўся ад Юлінага пачастунку.
Старая аблезлая каза ў суседкі вялася мо больш за год, а неяк раніцай, калі дома ўжо нікога не было, у хату да нас ускочыла цётка Юля — спалоханая і запыхканая ад спорнага бегу. Яна хуценька акінула позіркам хату і, мабыць, яшчэ больш спалохаўшыся, што тут нікога няма з дарослых, спытала ў мяне:
— Мішка, а дзе ж бацька твой?
— На рабоце. Картоплю на полі абганяе.
— Што ж мне без яго рабіць? — затрывожылася цётка Юля, хруснуўшы пальцамі. Я заўважыў, што пальцы ў яе пабялелі.— Куды ж тут бегчы? — паўтарала яна.— Гэта ж мая каза здыхае. Мусіць, матыліцы напалі. То кашляла, а цяпер упала і не падымаецца. Ляжыць вунь за хлявом, адкінуўшы голаў?
— А навошта вам мой бацька? — яшчэ нічога не разумеючы, спытаў я.
Цётка Юля змерала мяне позіркам з галавы да ног і, відаць, зарадавалася, што перад ёй стаіць рослы і дужы хлапчук.
— Ого, які ты вырас! — здзівілася яна.— А нашто мне бацька? Казу трэба прырэзаць, каб не мучылася. Хто ведае: мо цэлы дзень будзе мучыцца, пакуль дойдзе?
— Ды я ж не ўмею прырэзваць коз,— пачаў аднеквацца я, здагадаўшыся, куды хіліць суседка,— Каб гэта гусаку голаў адсекчы, то я мог бы.
— Што ж тут умець? Па горле чыркнуць касой і — гатова. Я табе і касу дам, і хлопцаў паклічу на помач. Ну як, Мішка?
Яна глядзела на мяне такімі ўмольнымі, жаласнымі вачыма, што адмаўляцца не было як, і я нехаця паплёўся на суседчын панадворак. Каза за хлявом сапраўды даходзіла: ляжала, адкінуўшы рогі, ледзь соўгала нагамі, а з расплюшчанага сіняга вока, абмінаючы клычкі поўсці, кацілася буйная, як боб, сляза. З-пад застрэшка цётка Юля выцягнула ненасаджаную на акоссе ржавую касу, набегла і прывяла з вуліцы цэлы гурт маіх хаўруснікаў.
— Вы ж рэжце яе хутчэй, хай не мучыцца,— папрасіла скрозь слёзы, а сама ўцякла з двара.
Цётка Юля вярнулася праз якой паўгадзіны, баязліва спытала:
— Ужэ ўсё? Ці ж хоць не доўга мучылася каза?
— Не-а, не доўга,— апусціўшы голаў, схлусіў я.— Адразу і дайшла.
— То і добра, што не мучылася,— зарадавалася цётка Юля і, падумаўшы, выцягнула з кішэні сачыка пакамечаны рубель.
— А гэта, хлопцы, вам на цукеркі.
— Не трэба нам ваш рубель.
— Вазьміце, а то пастойце тут — я сама злётаю ў краму.
Адмаўляцца не было сэнсу, я хапіў пакамечаны, не вельмі сумленна зароблены рубель, і ўсёй гайнёй мы пабеглі ў краму, купілі падушачак і падзялілі цукеркі пароўну. Вяртаючыся з крамы, я ўбачыў, што каля суседчынага хлява стаіць дзядзька Валодзя, які рабіў лесніком і па дарозе з лесу часта заходзіў пераведаць пляменнікаў.
Ён многа чым адрозніваўся ад Лявона — стаяў каля хлява таўсташыі, каржакаваты, з ліловым шрамам цераз шчаку. Дзядзька Валодзя таптаўся на тым месцы, дзе мы закапалі казу, глядзеў сабе пад ногі, на яшчэ сырую зямлю, і, падышоўшы бліжэй, я пачуў, як ён спытаў у цёткі Юлі:
— Як жа ты цяпер будзеш без казы?
— Перакідаемся як-небудзь,— нервова сцепанула плячыма цётка Юля.— Дзеці ж троху падраслі ўжэ.
— Усё адно і ім трэба малачко,— задумаўся дзядзька Валодзя і з усёй сілы пацёр пальцамі шрам на шчацэ, ад чаго шрам з ліловага стаў белы.— Ведаеш што, Юля? Хіба забяры ў мяне цяля. Нічога, што выпустак. Глядзіш, за год-два ладная кароўка выйдзе.
— То ў цябе ж самога старая карова,— захвалявалася цётка Юля.— Я ж ведаю: цяля ты на замену гадаваў.
— Бяры, і ўсё тут! — сказаў рашуча, як загадаў дзядзька Валодзя.— Сёння ж і забірай.
— Чым жа табе аддзякаваць, Валодзя? — развяла рукамі цётка Юля і ўслед за ім пабегла з двара.
Рыжае пацешнае цялятка яна прывяла на лужок і навязала яго на тым самым бярозавым калку, ля якога яшчэ нядаўна пасвілася старая, аблезлая каза. Навязала, а сама пабегла на поле палоць дзялку. Невялікага росту, круглая з твару і гарачая да работы цётка Юля бадай што ніколі не мела супачынку: бягом з хаты ў хлеў, бягом — па ваду, подбегам — на калгаснае поле. Рыжае з белымі гарошынамі па баках, цяля паўдня хадзіла на лужку спакойна, а надвячоркам замыкала, нецярпліва перабіраючы нагамі. Цяля не было каму забраць з пашы, бо цётка Юля яшчэ не вярнулася з поля, а яе дзеці — таўстун Іванка і танюсенькая, як сцяблінка, Маруська — пакуль што слабыя памочнікі: аднаму тры гадкі, другому — пяць. Цяляці хацелася ў хлеў, хацелася цёплага пойла, і яно тупала па лужку, выцягваючы шыю ў бок недалёкіх хат.
— Небарака! — ідучы з работы і глянуўшы на лужок, сказала мая маці, і я не зразумеў, пра каго яна падумала: пра рыжае цяля, якое няма каму загнаць у хлеў, ці пра цётку Юлю, якая яшчэ не прыйшла з поля. Павярнуўшыся да мяне, маці папрасіла: — Пабяжы, Мішка, прывядзі яго, хай не жаліцца на лужку.
Я прывёў рыжае цяля, зачыніў у Юлін хлеў, але мне можна было і не турбавацца: цётка Юля і сама ўжо бегла з поля. Я пайшоў спаць і тою ноччу спаў кепска, таму што балела галава і ледзь не давідна снілася аблезлая Юліна каза з перарэзаным гарляком. Ранкам, адмовіўшыся ад снедання, я пагнаў гусянят на лужок і прысеў тут на купіне. Грэўся на сонцы і нават не пачуў, калі ззаду падышла цётка Юля — яе заўсёды пазнаеш па ціхім, з ноткамі журботы голасе.
— Мішка, што ты робіш тут? — глянула на мяне і войкнула: — Ой, Мішка, ты ж увесь белы! Ці не захварэў, чаго добрага? — Яна нагнулася і памацала мой лоб — шурпатаю даланёю правяла па скуры ўсё адно што наждачкай.— Ды не, падалося... Лоб халодны.
За сабой цётка Юля вяла рыжае цялятка, і яно, мабыць, разумела, што яго вядуць на пашу — ішло роўна, не ўпіралася і не нацягвала повад. У алешніку яшчэ стаяў цень, раса яшчэ не падсохла, мокрая трава там яшчэ здавалася зелянейшай, і цяля, раптам занаравіўшыся, скіравала ў алешнік.
— Трэба перабіць калок бліжэй да кустоў,— падказаў я цётцы Юлі.— Пачакайце трошкі...
Я знайшоў важкі камень, перабіў калок на новае месца, і цётка Юля навязала тут сваю рыжую пястуху. Адыходзячыся, я звярнуў увагу на вяровачку, звязаную з розных кавалачкаў матэрыі.
— Ненадзейная вяровачка,— сказаў цётцы Юлі.— Каб хоць не парвалася.
— Добра, што сказаў. Вечарам пашукаю якую мацнейшую прывязь,— затрывожылася яна.— А цяпер трэба на дзялку бегчы. Сонца вунь як высака паднялося.
Цётка Юля не мела часу, яна спяшалася за вёску, дзе пачынаў зацвітаць лён, лапушыліся, убіраючыся ў сілу, цукровыя буракі. Пасевы трэба было палоць, ратаваць ад пустазелля, і жанкі ад рання шчыравалі там. З 3 матычкай і брудным фартухом у руках суседка прабегла паўз нашу хату — заклапочаная, у нязменнай саржавай спадніцы і пацёртым шэрым сачыку, і, пакуль у траве шоргалі босыя, парэпаныя ногі, я глядзеў ёй услед.
— Мішка, дзяцей маіх глядзі! — ужо здалёк гукнула цётка Юля.
Калі нявыкрутка якая, яна заўсёды прасіла мяне паглядзець малых. Каб дзеці менш дакучалі, я сеў і зрабіў ім каламажку на драўляных колцах. Іванка і Маруська пачалі тузацца з ёю каля прызбы, а я, спакойны за іх, выйшаў на вуліцу. Нешта змусіла мяне зірнуць на лужок, я зірнуў у той бок і не так здзівіўся, як спалохаўся: рыжага цяляці каля кустоў не было. Я пабег на лужок і ўбачыў, што каля бярозавага калка ляжыць абрывак вузлаватай вяроўкі. Цяля, мусіць, не сцярпела заедзі, сарвалася з прывязі і ўцякло ў кусты.
Адразу за лужком пачыналіся непралазныя зараснікі і гразкія балоты. Жывёлу там ніколі не пасвілі. Каровы на балоце грузлі, і іх, змучаных і змардаваных, выцягвалі з дрыгвы лейцамі. Я ўздрыгнуў, уявіўшы, як рыжая цялушачка топіцца ў багне, і пабег. Але не на балота, каб ратаваць бедную жывёліну, а пабег на поле, дзе цётка Юля палола буракі. Яна заўважыла мяне здалёк і, затрывожыўшыся, подбегам пайшла насустрач:
— З дзецьмі што? Кажы хутчэй!..
— Не, з дзецьмі ўсё добра. Толькі... Толькі ваша цяля недзе прапала.
— Горачка ж ты маё!
Трохзубцовая матычка і брудны фартух засталіся ляжаць ускрай дзялкі, а цётка Юля пабегла, яшчэ не разумеючы, куды і навошта. Раззяхаўшыся ад спорнага бегу па глыбокіх разорах, яна прыпынілася толькі на лужку, каля альховага куста, за якім у густым шчытніку, нібы вужака, ляжаў вераўчаны абрывак.
— Трэба лезці ў балота,— скрозь слёзы рашыла цётка Юля.— Ты, Мішка, ідзі з левага боку, а я вунь тым краем пабяруся.
— Калі што якое, дык крыкніце адзін раз.
Цётка Юля ўзрадавана кіўнула галавой:
— Я і сто разоў крыкну, адно каб было чаго...
З разгону, свіснуўшы для бадзёрасці, я паглыбіўся ў густое, змрочнае кустоўе. Тая наравістая рыжая пястуха, калі б ведала, якую роспач прынясе гаспадыні, напэўна, не рвала б вяроўку і не ўцякала б на скрут галавы. Але нетра маўчала, не адзывалася ніводным шолахам, і гэта мяне трывожыла, хоць надзіва вельмі хутка, сам таго не чакаючы, я наткнуўся на рыжае цяля. Яно з галавой зашылася ў куст алешніку, а рыжая поўсць злілася з пажоўклым, пабурэлым знізу лісцем.
Юліна цялушачка шылася ў цень ад гарачыні, і, набраўшы паветра ў лёгкія, я штомоцы крыкнуў:
— Цёт-ка Ю-л-я-я!
— Бяг-у-у! — трохі па часе данеслася да мяне рэха.— Бяг-у-у!
Я гукаў яшчэ і яшчэ, каб скіраваць цётку Юлю на сябе, а цяля, якое нарабіла столькі клопатаў сваёй гаспадыні, усё махала хвосцікам, нават і не думаючы пакідаць такую зручную сховань ад пякучай заедзі. Да гэтага часу, пакуль я наткнуўся на прапажу, цётка Юля сцеханула, відаць, ужо добры кавалак балота, таму што выбегла на мой голас далёка ад таго месца, куды пайшла спачатку.
— Во дзе ваша бяглянка,— паказаў я на альховы куст.
— Такі ж яна!
Цётка Юля асвяцілася ўсмешкай, убачыўшы сваю прапажу, а цялушачка на голас гаспадыні абазвалася працяжным, жаласным мыканнем. Цётка Юля пачухала рыжуху каля вушэй, потым зняла з галавы касынку, абвязала вакол цялячай шыйкі. І цялушачка пайшла паслухмяна, без выбрыкаў, нават не трэба падганяць. Выходзячы з гушчарні на галу, я аж засмяяўся — такія мы абое брудныя, заляпаныя тванню!
— Не бядуй, высушымся,— павярнулася на мой смех суседка.— Хочаш, прынясі портачкі, дык памыю. Я так рада, так рада...
Пасля гэтага здарэння цётка Юля, перакалаціўшыся не на жарт, расстаралася моцны бялізнавы шнур і навязвала на ім сваю будучую кароўку. Раніцай, выходзячы з хаты, я па прывычцы глядзеў на лужок, дзе пасвілася рыжае цяля, а потым ішоў на Юлін панадворак зірнуць, што робяць малыя. Аднаго разу дзяцей я не ўбачыў каля прызбы і, затрывожыўшыся, зайшоў у хату. Зайшоў і здзівіўся, не могучы вымавіць ні слова. За сталом перад асколкам люстэрка сядзеў Лявон і галіўся брытвай з жоўтымі касцянымі тронкамі.
— Ты што хацеў? — павярнуўся на шум Лявон.
— Нічога. Так забег,— разгубіўся я і выкаціўся з хаты.
Як высветлілася, Лявон прыехаў позна вечарам. Цётка Юля ўжо лягла спаць, калі ў акенца нехта пастукаў. Яна адчыніла дзверы і войкнула, хутчэй не ад страху, а здзівіўшыся. На парозе стаяў Лявон, беглы бацька Іванкі і Маруські. Яна моўчкі прапусціла яго ў хату, моўчкі паставіла вячэру, і з гэтага маўчання Лявон зразумеў, што жонка даравала яму, прыняла такога, як ёсць.
Цётка Юля была як не на сёмым небе ад радасці. Па шчоках зацвіў румянец, выпраміліся зморшчыкі каля павесялелых вачэй, а на дакорлівыя позіркі суседак яна апраўдвалася — вельмі ж ціха і сарамліва:
— Як хочаце думайце, бабы, а мне гаспадар у хату трэба. Не, не сябе шкода. Вунь дзеці без бацькі растуць... Якое ім?..
— Табе відней, Юлька...
— Я ж і кажу. Які Лявон ні ёсць, а ўсё ж ён бацька. Прыехаў, бо адумаўся. І я прыняла. Не дзеля сябе, бабы...
Лявон першыя дні не паказваўся з хаты, таму што саромеўся людзей, а потым асмялеў, пачаў выходзіць на вуліцу. Прыехаў ён у жоўтым саламяным капелюшы і не скідаў яго нават у неспякотныя дні. Людзей стараніўся, час бавіў на камені каля хаты, уключыўшы на поўны гук радыёпрыёмнік, які, нібы авоську, насіў з сабою. Каля бацькі, крыху асвойтаўшыся, гулялі дзеці, а ён нерухома сядзеў, як бы прырастаў да каменя. Калі музыка з радыёпрыёмніка надакучвала, падымаўся з валуна, ішоў у хату. Выходзіў адтуль з вядром — нёс пойла цяляці і, пакуль яно піло, доўга стаяў на лужку, нейкі разгублены і задумлівы, як сам не свой.
Яму, зрэшты, і не было з кім пагаварыць. Вёска апусцела, дома засталіся адны дзеці і жанкі, а мужчыны выехалі на балота касіць сена. Што ж да Лявона, дык ён, здаецца, і не збіраўся на сенажаць — жоўты капялюш, як пудзіла, тырчэў з-за вішняку, які густа кусціўся на мяжы. Праганяючы курэй з градак, я выпадкова пачуў, як цётка Юля дакарае Лявона:
— Слухай, Лявон? З цябе ж ужо людзі смяюцца,— ціха, каб хто не пачуў, гаварыла яна.— Не абрыдла хіба без работы? Во камень як нагрэў. Хай бы ўзяў касу ды на балота паехаў. Няўжо мне зноў суседа прасіць? Вунь і цялушачка расце.
— Хіба ж ты забыла, што я ляўша? — ленавата апраўдваўся Лявон.— Мне і каса патрэбна на левую руку. Раней якраз такая была, ды глядзеў — заржавела яна даўно...
— Няўжо нельга знайсці такую касу? — захвалявалася цётка Юля.— Я адным лётам... У краму, а то да каваля збегаю...
Цётка Юля была занадта наіўнай і даверлівай, каб у словах Лявона не адчуць насмешкі і злога жарту. Касы на левую руку, аказваецца, не бывае. У краме проста пасмяяліся з дзіўнай просьбы. Адтуль, пачырванеўшы ад сораму, цётка Юля забегла да дзядзькі Валодзі, і ён неўзабаве паказаўся ў вішняку — насуплены і раззлаваны.
— Каціўся б, брацельнік, адкуль прыехаў! — пырскаючы слінай, адразу ж накінуўся на Лявона.— Не сарамаці народ! Навошта з бабы здзекуешся? Касу, бачыш, выдумаў...
— Адвык я ад сялянскай работы,— глуха, як з-пад зямлі, абазваўся Лявон.— У горадзе ж каля станка стаяў. Што заробіш, усё — твае. І грошы добрыя...
— Брахун няшчасны! — не паверыў дзядзька Валодзя.— Каб добрыя грошы, то хоць рубель дзецям прыслаў бы. Які ты пасля гэтага бацька?
Браты гаварылі — спачатку злосна, а потым усё больш астываючы — адны, без старонніх. Цётка Юля, заплаканая, кудысьці пайшла, і браты былі ўдвух, калі не лічыць Іванку і Маруську, якія не надта прыслухоўваліся да іх гаворкі. Затое я чуў усё, і не таму, што было цікава, а таму, што размова застала мяне знянацку, калі я залез у вішняк выратаваць ад вераб’ёў якую жменьку даспелых вішань.
— Не дакарай, Валодзя,— памаўчаўшы, журботна сказаў Лявон.— Лепш спытаў бы, чаму я з’ехаў з вёскі...
— Гэта ўжо цікава... Ну-ну!
— Ат, што тут казаць. Не люблю я Юлю. І ніколі, мусіць, не любіў. Жаніўся, а потым разгледзеў — не тая, пра якую думаў. Не выцерпеў і ўцёк у горад. Там у мяне...— Лявон памаўчаў, як бы не жадаючы выдаваць сакрэт.— Там у мяне цяпер другая сям’я...
Дзядзька Валодзя аж сплюнуў ад прыкрасці.
— Тфу! І лаўкач жа ты, брацельнік!
Паціраючы ліловы шрам на шчацэ, дзядзька Валодзя пайшоў, так і не дабіўшыся ніякага толку. На балота Лявон не паехаў, затое ля дому парухавеў: пакалоў дроў, вадзіў на лужок і забіраў вечарам у хлеў рыжае цяля. Здалёк я часта бачыў, як ён гладзіў цялушачку, выбіраў для яе астраўкі лепшай травы. Можна было падумаць, што чалавек нарэшце ўзяўся за розум, пачаўшы клапаціцца пра гаспадарку. Я нават не быў здзіўлены, калі таўстун Іванка пахваліўся мне:
— А мы больш не будзем браць у вас малако. Татка казаў, што прадасць цялятка і купіць нам вялікую карову.
Іванка не хлусіў. Неўзабаве Лявон сабраўся ў раённы цэнтр — на кірмаш. Прыадзеўся, пацягнуў на аблыселую галаву саламяны капялюш. Цётка Юля прывяла з лужка сваю рыжую пястуху і, выціраючы слёзы, з рук у рукі перадала повад Лявону. Паабяцаўшы к вечару вярнуцца, ён павёў цялушачку за вёску, на шашу, а там, папрасіўшыся ў шафёра спадарожнай машыны, было лёгка дабрацца ў раённы гарадок. Цётка Юля праводзіла іх, стоячы на вуліцы — туліла да сябе дзяцей і доўга азіралася ў дарогу, пакуль Лявон не прапаў з вачэй. Цялушачка спачатку ўпіралася, адчуваючы ростань, а потым уціхамірылася, слухмяна патэпала за гаспадаром.
Да самага вечара, пакуль за лес не спусцілася сонца, цётка Юля смыкалася па двары, не знаходзячы сабе месца. І яна як бы прадчувала бяду. Да заходу сонца Лявон не вярнуўся. Пачакалі, пакуль добра сцямнее — Лявона ні слыху ні дыху. Праспявалі першыя пеўні — цішыня на дарозе. Не вярнуўся Лявон ні раніцай, ні вечарам другога дня. Стала ясна, што ён наогул болей не вернецца, і цётка загаласіла па цялушачцы, як па нябожчыцы — адкрыта, ужо не тоячыся людзей.
— Каб ты спух, мой Лявонка, як ты асіраціў дзетак! Гэта ж якая дурная — зноў паверыла басяку, нелюдзю...
— Не бяры, Юлька, у голаў — так і звіхнуцца можна,— угаворвалі суседкі.— Сярод людзей не прападзеш.
— Сумазбродам Лявон быў, ім і застаўся,— сказала мая маці.— Думаеш, адна ты ў яго такая? Круцель круцялём! А мы, суседзі, не кінем цябе ў бядзе. Во збяром па якой пяцёрцы і купім табе кароўку. А то калгас паможа. Напішы заяву, дык паможа. Толькі смялейшай будзь — напішы...
— Дзякуй, людцы, на добрым слове,— плакала цётка Юля, і ў яе голасе ўжо адчувалася радасць.— За сябе мне крыўдна... Як жа я магла паверыць прайдзісвету?
Прайшоў яшчэ не адзін дзень, пакуль яна як быццам супакоілася, перастала плакаць. Ды ўсё адно нешта ў ёй змянілася, перавярнулася ў душы. Яна пакутавала, цуралася людзей, а суседкі, бачачы яе схуднелы твар, баязліва пераглядваліся: хоць бы што не здарылася з Юляй? З той жа трывогай у вачах бацька ўпотай пазіраў на суседку, і яна не падазравала, што сваёй бядой нарабіла нямала клопатаў людзям. Прыглядваючыся ў бок Юлінай хаты, бацька нечага ішоў пад паветку, калі пачуў на суседчыным панадворку часты, як бусліны клёкат, перастук малатка. Гэта здзівіла бацьку, і, забыўшы пра свой клопат, ён умомант апынуўся на Юліным дварышчы. Сагнуўшыся над пляскатым каменем, суседка па нечым з усёй сілы лупіла ржавым малатком.
— Ты што? Касу клеплеш? — спытаў бацька і, убачыўшы, што «клепле» Юля, ажно пабялеў ад роспачы: — Ай-яй! Гэта ж такую брытву зглуміла!
Ад брытвы ўжо нічога не засталося. Цётка Юля пабіла яе на друзачкі і цяпер дзюбкай малатка драбіла карычневы брусок. Побач з каменем валяўся чорны футарал, таксама парваны на шматкі.
— Вось і ўсё! — падымаючыся з калень, уздыхнула цётка Юля і выцерла з расчырванелага твару ліпкі пот.— Прыедзь, Лявонка, пагаліся! Забыў брытву, дык, думаў, зноў буду хаваць?
— І ўсё-такі ты дарма пахвастала брытву,— упікнуў бацька.— Хай бы мне аддала. Хвайная ж брытва была...
— То ж табе я прыносіла яе. Помніш? Хай бы тады і забіраў,— сказала, усё больш астываючы, цётка Юля.— Не журыся, Кандрат! Няма ліха без дабра.
Яна не азіраючыся пайшла ў хату, і пасля гэтага яе, здаецца, больш ніхто не бачыў такой прыгнечанай і самотнай. Я быў здзіўлены, калі нядзельнай раніцай, прачнуўшыся, убачыў цётку Юлю ў нашай хаце — радасную і вясёлую. Яна стаяла ў кухні, гаварыла з маці, і, хоць старалася гаварыць пошапкам, асобныя словы ўсё ж даляталі да мяне:
— Як добра, Альзбетка, што надаўміла мяне пайсці да начальства. Даюць мне кароўку.
— Ну от бачыш! Не ў лесе, а сярод людзей жывеш...
Па нейкім часе пасля ганебных уцёкаў Лявона ў суседчыным двары ўжо рыкала кароўка — маленькая і чорная, як галка. Цётка Юля хвалілася, што яна вельмі ж удалая да малака, а галоўнае — корму трэба мала. На лужку, каля альховых кустоў, дзе яшчэ доўга валяўся абрывак старой вяроўкі, суседка падвячоркамі прыпасвала сваю чорную Галку. І на другое, і на трэцяе лета. Потым я скончыў васьмігодку, паехаў з вёскі і зараз ужо не ведаю, ці яшчэ жыве ў Юлі тая ўдалая кароўка. Вось прыйдзе маці, дык трэба будзе папытаць. Усё ж цікава — дзе тая чорная Галка?
Я стаю каля акна і чакаю маці. Людзі на лужку разыходзяцца. Дзядзька Валодзя прачытаў пісьмо і, паклаўшы лісток у канверт, падаў цётцы Юлі. Жанкі сабралі ў чародку гусей і дубчыкамі гоняць іх перад сабой. Цётка Юля ідзе самотная, задуменная, прыціснуўшы левую руку да сэрца. Я захінуў фіранку.
— Біць мяне няма каму,— ускочыла ў хату маці.— Госць у хаце, а я шлындаюся немаведама дзе...
— А што там было? — папытаў я.
— Юлін Лявон — можа, памятаеш яго? — пісьмо прыслаў. Хварэе он цяперака. У Сяміпалацінску ляжыць. У бальніцы. Дык просіцца, каб хто-небудзь прыехаў — альбо хто з дзяцей, альбо сама Юля...
— І як Юля — паедзе?
— Мусіць, паедзе. Кажа, напіша дзецям і — паедзе... Дурніца, я на яе месцы не паехала б... Лявон не варты такой ласкі.
У хаце пачало шарэць, недзе блізка ўжо зарыкалі каровы. Маці кінула сякач, якім таўкла бульбу ў драўлянай ражцы, і выцерла фартухом рукі.
— Пабягу зачыню ў хлеў Падласку. Яшчэ ў капусту ўб’ецца, акаяніца...
— Мама, а чорная Галка яшчэ вядзецца ў Юлі? — паспеў спытаць я.— Маленькая такая...
— Карова Юліна? Дык няма ўжэ, даўно няма. Як выходзіла замуж Маруська, Галку Юля ў пасаг аддала. Без каровы цяперака жыве. І навошта яна ёй? Іван у горадзе, дамоў рэдка прыязджае...
Услед за маці я выйшаў на двор. Пасля дзённай спякоты паветра прыкметна пасвяжэла, над лужком паплыў золкі туман. З таго боку ішоў статак: заняў сабою ўсю вуліцу, падняў над вёскай воблака пылу. Каровы спыняліся — кожная ля сваіх варотцаў, нюхалі паветра і працяжна рыкалі. Я міжволі азірнуўся на суседчын двор і ўбачыў, што там, каля брамкі, стаіць цётка Юля — маўклівая, задуменная, налягаючы грудзямі на плот, а ў руцэ, высунутай паміж частаколін, бялее квадрацік Лявонавага пісьма.