Машына праехала пыльны лясны гасцінец, мінула гразкую грэблю і спынілася на ўскрайку маладога цяністага бору. Пад соснамі тут суха і тупка. Абапал дарогі ўперамежку з верасам раскашуе сіні, што дым, чабор. У паветры разліўся настой багуну, гарэнка пахне жывіцай: мусіць, недзе блізка хімлясгас пачаў новую падсочку.
Дарога спускаецца ў нізіну. Праз якую сотню крокаў церпкага ляснога водару ўжо бракуе. Патыхае прэлым лісцем і сырасцю. Баравіна ўперлася ў балота — вялікае, як зачапіцца воку.
Ля машыны з зялёнымі пашарпанымі бартамі ўсчалася гамонка, жаночы віскат і смех. Хто першы саскочыў з машыны, дык ужо выходзіць на зімнік — вузкую грэбельку пасярод балота. Зімнік рыжы ад торфу і гразкі, але наўздзіў прамы, як пад шнур. Паперадзе мяне шырока сцібае сусед Антон Мальчэўскі, а ззаду, рассыпаўшыся ланцужком, плёхае гумовымі ботамі і пакрэктвае ўся наша брыгада грабельнікаў.
Дарога на Чмяліны востраў мне помніцца з мінулага года.
Летась, акурат недзе ў гэтым самы час, дзядзька Сымон, стрыечны брат майго бацькі, браў мяне з сабой на балота. І дзіўнае супадзенне: летась перада мной таксама калыхаўся на купаўі тоўсты і, здавалася, непаваротлівы Антось Мальчэўскі. Ён ледзь паспяваў за худзейшым і вёрткім дзядзькам Сымонам. Абодва яны ўвапрэлі, але горай за ўсіх даставалася мне — шчупламу, несамавітаму на выгляд. Праз тонкую мультановую кашулю ў плячук балюча ўрэзалася цаўё грабель, на якое была нанізана торба з харчамі. Было дужа горача, у вочы сляпіцай лезла заедзь. У свае шэсцьдзесят з хвосцікам дзядзька Сымон лёгка, нібы дзяцюк, перабіраўся з кладкі на кладку, з купіны на купіну. Паклажа ў дзядзькі была не раўня маёй торбе — вялізны зрэбны мех. І поўны, як завязаць, да таго ж пабіты на гузы — акурат як у мяшок насыпана сама менш тры пуды бульбы-насенкі.
Яшчэ ў вёсцы, калі выбіраліся на балота, Антось Мальчэўскі пашуткаваў з дзядзькі Сымона:
— От дык апетыт у чалавека! Няйнакш паўкапца картоплі прэ на сенакос. І каб сказаў, што пуза як пуза...
Дзядзька Сымон не пакрыўдзіўся, адно прыжмурыў вочы — па-сялянску дасціпныя і хітраватыя, якія свяціліся ціхай радасцю.
— Ты думаеш, што картоплі ў мяшку? Дык і ўвавек не ўгадаеш! Грушы — от што ў мяшку! А ты думаеш — картоплі? Спасаўкі! Як мядовыя... У роце растаюць, браток!..
Антось Мальчэўскі заплюскаў вейкамі, здзіўлена перапытаў:
— Грушы? І — на балота? Нештачка, куме, тут не тое?..
— Не верыш, то памацай! — ужо сур’ёзна пачаў тлумачыць дзядзька Сымон.— Спасаўкі ў мяшку... Сваёй гадоўлі... Колісь пасадзіў садок і думаў: ці хоць прыжду сваю грушку? Ажно ж — прыждаў. Сяголета садавіны — ого! Галлё ломіцца... Спасаўку во і сам ем на поўную губу, і суседзям на поспыт раздаў не адзін кош.
У нашай вёсцы Антось Мальчэўскі слыў добрым скнарам — лішняга нікому не перадасць, і таму ён шчыра паспачуваў дзядзьку Сымону:
— Дык хто ж калі нёс на балота повен мяшок груш? Ну, дома пачаставаў бы каго трэба, але ж не перці грушы на балота? Гэтак і без портак можна астацца.
— А мне не шкада,— усміхнуўся дзядзька Сымон.— Дома ў кожнага свой сад ёсцека. І ў мяне, і ў цябе, і ў Петрыка Табалы. А на балоце спасаўку за малінку з'ядуць. Пастаўлю мяшок ля будана, развяжу, і хай сабе людзі бяруць. Першы ж раз грушы на поўную губу ем...
Мяшок ранніх спасавак дзядзька Сымон беражна ўкінуў у кузаў машыны, усю дарогу не спускаў з яго вока, а з баравога грудка на Чмяліны востраў нёс мяшок на сабе. Летась, у самую гарачыню, ісці па зімніку было цяжка, прынамсі, не так, як цяпер. Сёння ўжо ўзялося на вечар, апала спёка. Балотная парнасць і аваднеча не так даймаюць людзей, якія няроўным строем адольваюць кладкі грузкай грэблі.
Грэбелька здратавана, перамешана трактарамі, як не на той свет паўганяны кладкі. Узімку па ёй вазілі сена, і грэбля мае такі раскаламачаны выгляд. Абапал зімніка густа разраслася асака, у балоце «топіцца» гарбаты, нягеглы бярэзнік. Я хутка прывыкаю да шпаркай хады па дрыгве, стараюся не адстаць ад суседа. Першым на востраў выграбся з плюхоцця Антось Мальчэўскі. Следам ступіў на сухое я, а ззаду — і блізка, і зводдаль — усё чвякаюць і чвякаюць у рудой вадзе гумовыя боты: выбіраецца на груд уся наша брыгада.
Пасярод вострава вялізны, як адрына, будан, скіданы з тонкіх алешынак і ўкрыты свежым зеленаватым сенам. Каля будана чорны выгаралы лапік зямлі — след зыркіх вячэрніх вогнішчаў. Не праходзіць і мінуты, як усе дрэвы вакол ужо ўвешаны пакоўнымі сялянскімі торбамі і хатулямі. На зямлі харчы пакідаць ніхто не рашаецца, бо ў торбы, чуючы спажыву, часта запаўзаюць вужы. Непадалёк выкапаны невялічкі калодзеж: з яго п’юць, бяруць ваду на чай і калі гатуюць што рэдкае.
У мінулым годзе ля калодзежа дзядзька Сымон пакінуў мяшок з грушамі, і кожны, хто бег напіцца, выбіраў сабе сакавітыя жоўтыя спасаўкі.
Сонца ўвачавідкі падае за Чмяліны востраў. На балоце яшчэ добра праглядваюцца кусты лазняку і чэзлага бярэзніку, відны рыжыя, падсушаныя пракосы сена-разаку. У шыях, паміж кустоў і купаўя, жаўцее леташняя некаш. Заўтра за адзін дзень усе пракосы, што бачны за востравам, будуць згрэбены, скіданы ў стажкі — толькі б пастаяла пагода.
Крыху акрыяўшы з дарогі, людзі паразвязвалі торбы і ўжо дзелавіта, са смакам каштуюць вяндліну, сала, вараныя яйкі — што хто браў. Час бы падсілкавацца і самому, але апетыту няма — на душы маркота, нейкае здранцвенне. Нават вяндліна, якую я ўвогуле люблю, не цешыць вока.
Летась, помніцца, мне таксама не хацелася есці, але тады, мусіць, з гарачыні, з вялікай спёкі — знябыўся ўсё ж, здарожыўся, пакуль ехалі па выбоістым гасцінцы.
— Еш, нябож, не саромся,— прасіў дзядзька Сымон і наравіў падсунуць мне як найлепшыя кавалкі.— Еш! Да вечара яшчэ ой як выбалееш! На пусты жывот то і грабель не пацягнеш.
Праўда, грушы-спасаўкі я ўпадабаў і трушчыў іх за абедзве шчакі. Дзядзька Сымон клікаў да мяшка суседзяў, прасіў частавацца.
— Бяры, хто ахвочы. Хопіць жа і сабе, і людзям.— І ажно цвіў, калі вяскоўцы падыходзілі да мяшка і, жуючы хвацкія грушы, пахвальвалі яго, дзядзькаў, сад.
Пасля кароткага полудніка, помніцца, шумнай талакой мы выйшлі на балота. Сена добра вылежалася на ўгрэве, і грэбці яго было вельмі лёгка, нават прыемна. Напачатку мне не ўдавалася браць пярэбіркі. Сена спаўзала з грабель, рассыпалася, але пасля таго, як дзядзька Сымон навучыў трымаць граблі, я скора налаўчыўся і ўжо не адставаў ад людзей. На балоце было цікава і весела, нават і смешна, бо от трэба ж такому! Растаўсцелы Антось Мальчэўскі, махаючы граблямі, як вятрак, расчырванеўся, упацеў. Ён, відаць, папрэў, як малое дзіця, і цяпер раз-пораз бегаў да канавы, проста ў нагавіцах сядаў у рудую ваду, адмочваўся.
— Глядзіце! Антось прымае гразевыя ванны! — услед яму крычаў жартаўлівы Петрык Табала, на суседняй дзялянцы давершваючы стог.— Скінь порткі, дык мы пудрай перасыплем...
Але чалавеку было не да жартаў: мэнчыўся ад такой неспадзяванай бяды. Нават і ўвечары, ля вялізнага іскрыстага вогнішча, Антось Мальчэўскі сядзеў зблажэлы, скрыўлены, бо, мусіць, усё яшчэ яго даймаў боль. Петрык Табала пакепліваў з бедака, пакуль на яго не цыкнуў дзядзька Сымон. Пасля добрай прапаркі на сене ад вячэры я ўжо не адмаўляўся, а праз колькі часу моцна спаў у будане, зашыўшыся ў мяккае сена.
Прачнуўся ад таго, што ў плечы стала халадаць, а ногі прыпякло ад вогнішча. Будан як не варушыўся ад дружнага храпу. Неба было ўсыпана буйнымі малінавымі зорамі. Ля вогнішча заўважыў двух. Яны паціху перамаўляліся.
— Я во і кажу,— чуўся знаёмы, асіплы, як прастуджаны, голас,— мо хто і пакпіць, палічыць дурнем, але ж гэта я з вялікай радасці. Наўмысля прывёз грушы: няхай бачаць людзі, што і Сымон Заваротны жыве нязгорш. А бывала ж — ні ўзяць, ні ўцяць. Дзе адно не смыкаўся па белым свеце! Батрачыў у пана, у папа, пакуль не прыйшлі Саветы.
— Яно і праўда, Сымон,— бубніў ужо другі голас.— Нямала чаго перажылося, пабачылася на нашым вяку. Ды, дзякуй, добрая жытка пайшла пры Саветах.
Пасярод ночы, пры святле зыркага вогнішча дзядзька Сымон і Антось Мальчэўскі гаварылі ціха і даверліва, як на споведзі.
Мне часта цяпер згадваецца той леташні начлег на Чмяліным востраве, тая неспадзявана падслуханая начная размова. Але, бадай, ні разу яшчэ на душы ў мяпе не было так прыкра і непамысна, як сёння. Сёння мне быццам нечага нестае, быццам бы нейкая пякучая стрэмка ўпілася ў грудзі — і вярэдзіць, і шчыміць невыносна, да болю.
Я ўжо шкадаваў, што паехаў на балота, што так легкадумна паслухаў брыгадзіра. Мог жа і не ехаць — бацька выбіраўся сам, дык не ж — папёрся. І вось зараз сяджу, чакаю вечара, каб хутчэй зашыцца ў цёплае сена, каб здрамнуць хоць на які момант. Хочацца піць. Я завязаў торбу, павесіў яе высока на суку і пайшоў за будан. У густым, лапушыстым бабоўніку знайшоў бяроставы карэц, зачарпнуў вады з неглыбокага калодзежыка — напіўся, спаласнуў запылены твар. Прытухлая, але халодная балотная вада прыемна асвяжыла, трошкі як бы палепшала, паспакайнела на душы.
На востраве прыкметна змерклася, насунулася цёплая шэрань. З балота пацягнула сырасцю, прахалодай. Ля будана нехта развёў цяпельца, і яно ўвачавідкі разгараецца, святлее, рассоўваючы па баках вечаровы змрок. З-за будана я добра бачу ўсё наваколле. Выбраўшы месца, дзе святлей, мужчыны ўжо зрэзаліся ў «ачко». Гуляюць ажно ў некалькі калод. Чутна, як у чыёйсьці кішэні зазвінелі медзякі: нейкі шчасліўчык, відаць, загроб увесь «банк». Без аніякай увагі на ігракоў крыху воддаль засяроджана перагаворваюцца замужнія кабеты. Дзяўчаты дык тыя сарамяжліва туляцца ў будане, хоць таксама аб нечым сакочуць гучна і весела.
У карты не гуляюць толькі хіба Петрык Табала і Антось Мальчэўскі, бо не надта патураюць карцёжнікам. Паціху размаўляючы, яны сядзяць ля вогнішча, блізка ад будана. Петрык Табала навесіў на рагульку чайнік і зараз чакае, калі вада возьмецца кіпетнем. На доўгім дубцы Антось Мальчэўскі смажыць сала. Яно сквірчыць, хапаецца агнём, сіняватыя кропелькі туку збягаюць па ражэнчыку, капаюць у жар. Калі тук капае хуценька, як сок-бярозавік, Антось выхоплівае сала з агню, падстаўляе скібку хлеба, ловіць гарачыя, сінія кроплі.
— Глядзі-тка, колькі скораму марна траціцца,— цмокае ён губамі.— Патэльню б сюды. І як гэта я, стары псюк, не даўмеўся ўкінуць у торбу? Помню, летась патэльню пазычаў у нябожчыка Сымона. Той нічога, бывала, не забываў.
— Канечне, патэльня не зашкодзіла б,— паспагадаў Петрык Табала.— Хіба ў торбе пазначылася б, каб укінуў? Летась, аднак, Сымон, акрамя харчоў, яшчэ і мех грушаў на сабе валок. А скажы ты,— раптам уздрыгвае Петрык,— як хутка звіўся чалавек! Пайшоў раніцай даваць карове, навязаў на рэзгіны сена і — упаў. І — няма чалавека.
Антось Мальчэўскі зняў з ражончыка падсмажанае, трохі падгарэлае з аднаго боку сала, падзьмухаў на яго, акуратна абсмактаў і тады ціха, як сабе, сказаў:
— Праўду — няма. Спярша я не даў веры, калі пачуў пра Сымона. Нічым жа не паказваў чалавек на хваробу. Дужы, як лось... А тут на табе... Яшчэ ж мог унь колькі жыць...
Вогнішча ля будана шугае — не падступіцца. Языкі белага полымя аблізваюць сухія, нібы косткі, альховыя бярвенцы і цэлыя карчы. Невыцерпны зыр загнаў карцёжнікаў на бабоўнік, далей ад будана. Петрык Табала і Антось Мальчэўскі папілі чаю і, хоць заўтра ўставаць не рана — не на кошлю ж ісці, палезлі ў будан, зашыліся ў пахучае сена. Цяпер, калі амаль усе грабельнікі заняты картамі, у будане можна абжыцца цяплейшым і зручнейшым начлегам. Але мне спаць зусім не хочацца. Мне раптам успомнілася і ніяк не патухае ў памяці тое леташняе вечаровае вогнішча — такое ж, як і сёння, імклівае і зыркае, ля якога — чуць зводдаль — летась стаяў напалову апарожнены мяшок ранніх, што мёдам налітых, груш-спасавак з маладога саду дзядзькі Сымона.