Таполяў — высокіх і стройных канадскіх таполяў, што помніліся з маленства — не было, і пусты, амаль голы пляц, дзе раней шумеў пругкай лістотай гарадскі сквер, спачатку здзівіў, потым расхваляваў, засмуціў Гуліцкага. Шаноўнага ўжо веку чалавек, сівы і грузны, ён стаяў з уваходу ў былы сквер і не верыў сваім вачам: выгоністыя дрэвы сапраўды як карова языком злізала. Нават пнёў не засталося — выкарчавалі бульдозерам і хутчэй за ўсё вывезлі на сметнік. Гуліцкі разгублена глядзеў перад сабою і яшчэ не разумеў, чаму, з якой нагоды трэба было нішчыць і пляжыць такі прыгожы сквер? Помніцца, калісьці ў гарачыню людзі знаходзілі прытулак пад яго цяністымі кронамі, а мясцовыя абібокі і п’яніцы, схаваўшыся ад чырвонага аколышка, спакойна гавелі ў густым парасніку бэзу і жоўтай акацыі. Ну, канечне ж, не з-за іх, абібокаў і п’яніц, выразалі таполі — на гэта была, відаць, іншая прычына.
Толькі што прашумеў ціхі і цёплы летні дожджык. З-за невялікай — з аўчынку — хмаркі вызірнула чырвонае сонца, і промні яго раптам высвецілі, асыпалі золатам былы гарадскі сквер. Трымаючы ў руцэ невялікі дарожны чамаданчык, Гуліцкі прыгледзеўся лепей і нечакана зразумеў: а ўсё-такі не дурань быў той начальнік, які распарадзіўся выразаць шэрыя, вечна журлівыя канадскія таполі. Зараз, калі сонца сляпуча іскрылася на мокрай траве, стала асабліва бачна, што сквер нічога не страціў ад сваёй ранейшай красы. Замест някідкіх таполяў у нейкім строгім геаметрычным парадку на пляцы ўперамежку былі пасаджаны маладыя клёнікі і бярозкі, стройныя дубчыкі рабінак і каштанаў. Цераз увесь прадаўгаваты сквер — з канца ў канец — заліта шырокая роўная, як пад шнур, бетонная дарожка з жоўтымі ліхтарамі па баках. Абапал дарожкі зіхацелі дажджынкамі пунсовыя ружы і макі, гваздзікі і сінія садовыя незабудкі, пасеяныя ў радкі, рыхтык у гародзе морква ці агуркі. Шырокую бетонную паласу трохі далей перакрыжоўвалі вузейшыя дарожкі, канцамі ледзь не ўпіраючыся ў дзверы сталоўкі і кнігарні, хлебнай і рыбнай крамак, што, як і даўней, туліліся ў прыземістых будыначках праваруч ад сквера.
Хавалася за хмарку сонца, пасвяжэў ветрык, мерна пагойдваючы голыя, амаль без лісця, пруткі маладых пасадак, а Гуліцкаму раптам падалося, што ветрык разгуляўся ў тым ранейшым гарадскім скверы, які помніўся з дзяцінства. Выразна і блізка залапатала лістота, трэснулі галінкі, загайдаліся вяршаліны канадскіх таполяў. Але замарачэнне, мроя доўжыліся секунду, усяго нейкі міг. Высокіх, магутных дрэў у скверы не было — зніклі, як міраж. Разгублены і збянтэжаны яшчэ больш, Гуліцкі стаяў з краю абноўленага сквера, і людзі, праходзячы міма, пачалі з цікавасцю азірацца, мусіць, пазнаўшы у ім прыезджага чалавека. Гуліцкі схамянуўся: і праўда, нельга так доўга стаяць тут, навідавоку, трэба ісці шукаць начлег у гасцініцы. І ён пайшоў — маруднай, паважнай ступою — па бетоннай дарожцы, але на сярэдзіне яе не скіраваў на плошчу, дзе наўзбоч ад Дома Саветаў была гасцініца, а пайшоў далей, у самы канец сквера. Там, каля двухпавярховага універмага, далёка наўкруг раскінуўшы магутныя лапы, стаяла адзіная высокая таполя. Нейкім цудам яе не зачапіла бензапіла, абмінула вострая сякера, і тоўстае — рукамі не абняць — дрэва цяпер махала галінкамі, радуючыся жыццю, свежаму ветрыку, ціхаму летняму надвячорку.
Гуліцкі пазнаў гэтую высозную шумлівую таполю, згадаў той далёкі — сонечны і пяшчотны — красавіцкі дзень, калі на месцы яўрэйскага паселішча, спаленага ў вайну, садзілі сквер. Мужчыны і жанкі, зняможаныя нядаўнім ліхалеццем, без асаблівых жартаў і смеху разбіралі завалы, выносілі з папялішчаў разбітую, абгарэлую цэглу, расчышчалі пляц ад смецця і друзу. Валодзя Гуліцкі тады хадзіў, здаецца, ці не ў пяты клас. Пасля заняткаў, нават не перакусіўшы як след, ён адразу прыбег на пляц, дзе садзілі маладыя дрэўцы, і да вечара не столькі падсабляў, колькі перашкаджаў дарослым. Яны цыкалі на яго, праганялі прэч, але непаседлівы хлапчук, у якога, здаецца, гарэла шкура, усё ж неяк дахітрыўся завалодаць чужою рыдлёўкаю і цяпер ужо смела, не баючыся нікога, капаў глыбокія ямкі. Паблізу без пэўнага занятку круцілася аднакласніца Жэнька Коўш, і Валодзя, заўважыўшы гультайку ў людскім натоўпе, паклікаў яе да сябе, загадаў памагаць. І Жэнька — чарнявая, з раскосымі, як у манголкі, вачыма — слухмяна падносіла чаранкі таполяў, стаўляла ў ямкі, а Валодзя, налаўчыўшыся, хутка і спорна засыпаў іх. Не згледзелі, як прайшлі цэлы рад. Спыніліся трохі супачыць, таму што якраз забракавала і саджанцаў. Валодзя, дурэючы, спіхнуў Жэньку ў ямку і хуценька пачаў закідваць зямлёю.
— Дурань, што ты робіш? — спалохалася Жэнька.
— За лета, як тычка, вырасцеш,— кпліва засмяяўся Валодзя.— Во будзе пацеха!
Ямка была глыбокая, ледзь што не да паясніцы Жэньцы, а Валодзя, гэты адпеты хуліган і задзірака, усё сыпаў і сыпаў зямлю, утрамбоўваючы нагамі. Аднакласніца заплакала, не могучы вырабіцца з земляной пасткі. Дзве буйныя, як гарошынкі, слёзкі скаціліся па яе пунцовых шчоках. Але хутка пунсавелі не толькі Жэньчыны шчокі. Нейкі дзядзька, растапырыўшы кашчавыя пальцы, пагнаўся за хлопцам, і яго вуха стала чырванейшае за мак. Жэнька выбралася з ямкі і без аглядкі цурыла дахаты, а Валодзя, мацаючы балючае вуха, наўздагон памахаў кулаком.
Маладыя таполі, уторкнутыя ў глебу, перамешаную з попелам, вельмі добра прыняліся, і праз колькі гадоў сквер ужо нельга было пазнаць. Дрэўцы закаранелі, выцягнуліся ўверх, узяліся густымі кронамі. Трохі пазней паміж таполямі пасадзілі кусты бэзу, жоўтай акацыі. Разросшыся, сквер стаў месцам зборышчаў гарадскіх хлопцаў і дзяўчат. Цераз райком камсамола яны аднойчы выстараліся машыну сасновых дошак, і неўзабаве з краю сквера вырасла круглая танцпляцоўка з будкай для касіра, абнесеная густым штакетам, каб не лазілі падлеткі. Была б танцпляцоўка, а музыка заўсёды знойдзецца. Тады, пасля вайны, у Ганцавічах яшчэ не было духавога аркестра, ніхто не чуў пра вакальна-інструментальныя ансамблі. І граць моладзі за прыгаршчы медзякоў падручыўся аднаногі франтавік Стась Рагалінскі, балазе, і жыў ён недалёка. Кожную суботу і нядзелю, а то і так, у буднія дні, музыка кульгаў на танцпляцоўку, прымошчваўся побач з касіркай і ледзь не да раніцы рыпаў на сваім аблезлым, пашарпаным гармоніку. Іграў Стась Рагалінскі вельмі ж хораша: падкруціць рыжыя вусы, падміргне дзяўчатам, прабяжыць пальцамі па гузіках ладоў, і пальюцца пад скверам чароўныя гукі ці то полькі, ці то падыспані, а часам, калі хлопцы паднясуць добрую чарку, аднаногі музыка яшчэ і падпяваў:
Песня ўся, песня ўся,
Песня скончылася.
Дзед бабу як зажаў —
Баба кончылася!
Таполі раслі, штолета таўсцелі ў камялях, і ўжо цяжка было ўявіць раённы гарадок без гэтага шумлівага сквера, без вясёлай танцпляцоўкі сярод густога бэзу і жоўтай акацыі. Марна не траціў часу і Валодзя Гуліцкі: да дзесятага класа вылюднеў, раздаўся ў плячах, а галоўнае — паспакайнеў, суцішыўся. Дзяўчаты ўпотай зазіраліся на ладнага хлопца, і нават Жэнька Коўш болей не крыўдавала за той недарэчны жарт. Пасля выпускнога вечара, помніцца, усім класам хадзілі на Цну сустракаць узыход сонца, і Валодзя быў увесь час з Жэнькай, не спускаў з яе вачэй, далікатна падтрымліваў за руку. Вяртаючыся з рэчкі, гуртам забрылі на танцпляцоўку і тут, пакуль разгаралася раніца, дурэлі, весяліліся хто як мог. Адзінокі Стась Рагалінскі, мабыць, праз акно ўгледзеў у скверы маладых і прыдыбаў на танцпляцоўку са сваім пашарпаным гармонікам. Валодзя і Жэнька кружыліся ў вальсе, штораз штурхаючы сяброў, і над імі шумелі высокія, статныя таполі, заходзіліся салаўі, а людзі, якія зранку беглі на працу, праз плот дзівіліся на ашалелую маладую кампанію.
І яшчэ нямала разоў у тое незабыўнае лета Гуліцкі і Жэнька Коўш хадзілі на танцпляцоўку і, ужо не баючыся настаўнікаў, хмялеючы ад водараў летніх красак і нечаканых адкрыццяў, што прынесла з сабою сталасць, танцавалі да зморы, да ўпаду, а потым яшчэ доўга сноўдаліся па скверы, па запыленых вуліцах гарадка. Лета было спякотнае, вясёлае, і ім абаім хацелася, каб яно ніколі не канчалася. Але хутка іх дарогі надоўга разышліся. Восенню Валодзю пад усхліпы ахрыплага гармоніка правялі ў войска, а Жэнька паступіла ў гандлёвае вучылішча ў Баранавічах. На пачатку разлукі яны слалі адзін аднаму шчырыя, гарачыя лісты — «кахаю», «моцна цалую», і Гуліцкі кожны дзень не мог дачакацца ротнага паштальёна, і амаль кожны дзень атрымліваў свой законны пацалунак у канверце. Потым Жэнька пачала пісаць усё халадней, адказвала на яго лісты радзей і нарэшце зусім перастала пісаць. У апошні год службы Галіцкі нічога не ведаў пра Жэньку: дзе яна, што робіць, мо выйшла замуж, таму і маўчыць, слоўцам не абмовіцца? Ротны паштальён з жалем разводзіў рукамі, а ў Валодзі болем аблівалася сэрца: Жэнька, Жэнька, не маўчы ты, адгукніся!
З арміі Валодзя сыскаўся дахаты таксама восенню — у тую яе залатую, яшчэ цёплую пару, калі за Цною полымна гарэлі асіннікі і бярозавыя гаі, а сам гарадок наскрозь прапах пераспелымі антонаўкамі і каштэлямі. Валодзя выскачыў з вагона, апантана азірнуўся вакол, але ніхто яго не сустракаў, і, уздыхнуўшы, салдат пакінуў малалюдны перон. Дома дзеля прыліку пасядзеў з маці, распытаў пра сяброў — пра Жэньку знарок прамаўчаў — павячэраў і, адчуваючы пасля матчынай вішнёвай настойкі гарачыню ў грудзях, выйшаў на вуліцу. Была якраз субота. Шэры змрок атульваў дрэвы, вуліцы, дамы. З недалёкага сквера даляцелі гукі гармоніка: там, пэўна, пачыналіся танцы. Калі Валодзя даблытаўся сюды, на танцпляцоўцы ўжо было поўна моладзі. Ён прыткнуўся з прыходу і амаль нікога не пазнаваў, хаця і не дзіўна: дома не быў цэлыя тры гады, а за гэты час навырастала вунь колькі маладых хлопцаў і дзяўчат. На душы было чамусьці прыкра і сумна. Праз густое лісце таполяў прабівалася яркае святло ліхтара, падала касымі пасмамі на танцпляцоўку, і Валодзя з радасцю заўважыў, што дрэўцы падраслі, узмужнелі, засланяючы сабою вуліцу. Таполі пагойдваліся, шумелі, вітаючы дэмабілізаванага салдата. Ён прыслухоўваўся да вясёлага лопату лісця і не пачуў, як Стась Рагалінскі — пастарэў бравы ваяка! — урэзаў белы вальс. Дзяўчаты пачалі запрашаць хлопцаў на танец. Нечакана перад Гуліцкім спынілася чарнявае, паўнагрудае стварэнне ў рыжым сачыку. Ён, мабыць, не пазнаў бы Жэньку Коўш, калі б не гэтыя яе чорныя валасы, раскосыя вочы. Валодзя глянуў на рыжы сачык збянтэжана, здзіўлена, але гэта была яна, Жэнька Коўш, распаўнелая, пастарэлая, і ён, не верачы свайму шчасцю, ледзь што не прастагнаў:
— Жэнька, ты ці не ты?! Я ледзь пазнаў. Дзе ты прапала, Жэнька?
— Вярнуўся! — проста і коратка сказала яна.— Давай танцаваць... Пасля пагаворым...
Яны ўшчаміліся ў цесны круг, на іх ніхто не звярнуў увагі, і Гуліцкі падумаў, што гэта і надта добра. Жэнька кружылася лёгка, як птушка, а Валодзя няўмела гупаў цяжкімі салдацкімі ботамі, бо за доўгія гады службы ногі зусім развучыліся вырабляць розныя хітрыя выкрунтасы. Ахрыпла рыпаў стары гармонік, над галовамі шумелі таполі, дзесьці ў кустах бэзу валтузіліся і гучна рагаталі падлеткі. Кружыліся дрэвы, кружылася, уцякала з-пад ног танцпляцоўка. Калі Жэнька трапляла ў яркую пасму святла ад ліхтара, Валодзя заўважаў, што яна змянілася, пасуровела з твару, а ў раскосых вачах быццам прытаіўся нейкі ледзь улоўны смутак. Ён глядзеў на Жэньку і маўчаў. Маўчала і Жэнька.
— Пайшлі адсюль,— сказаў Гуліцкі, калі белы вальс нарэшце скончыўся.— Пагуляем у скверы.
— ІІайшлі,— лёгка згадзілася Жэнька.— Пагуляем.
Па скрыпучых прыступках яны спусціліся з танцпляцоўкі і адразу ўступілі ў вечаровую шэрань, у журлівы тапаліны шум. Далей углыбіні сквер не быў асветлены, і твар Жэнькі смутна бялеў у змроку. Яны ішлі па вузкай дарожцы, што ледзь угадвалася паміж дрэў, і не ведалі, з чаго пачаць гаворку. За тры гады, мабыць, усё-такі пачужаліся, забылі адзін аднаго.
— Ну, расказвай, як служылася? — спытала Жэнька.— Нешта не відаць, каб хоць у сяржанты выбіўся?
— Два разы на гаўптвахце сядзеў,— як не з гонарам засмяяўся Валодзя.— Дык нават яфрэйтарскіх лычак не зарабіў.
— За што ж цябе, бедненькага, садзілі на тую гаўптвахту?
— Напіваўся дужа.
— Во як! — здзівілася Жэнька.— А не хлусіш?
Валодзя ўзяў яе пад руку, паціснуў плячыма.
— Якая карысць хлусіць? Скажы от лепш, чаму не пісала?
— Адрас згубіла, а да маці тваёй пасаромелася ісці.
— Ладна, веру...
Гуліцкі і Жэнька мінулі брамку, пад нагамі рыпнулі, прагінаючыся, збуцвелыя дошкі драўлянага тратуара. Над гарадком плыла не па-асенняму ціхая, цёплая ноч, дрыжэлі далёкія, таямнічыя зоркі, хітравата, па-змоўніцку падміргваючы Валодзю. Позаду пачуўся дзявочы піск, даляцеў маладзецкі перабор гармоніка. Мусіць, убачыўшы Валодзеву змову з далёкімі зоркамі, Жэнька лёгенька выслабаніла руку, якую ён падтрымліваў, і выбегла трохі ўперад. Тратуар рып-рып — пад Жэньчынымі туфлямі, гуп-гуп — пад салдацкімі ботамі сорак трэцяга памеру. Каля чыгуначнага вакзала, цьмяна асветленага сінімі і чырвонымі агнямі, спыніліся.
— Мо вернемся, паходзім яшчэ? — прапанаваў Валодзя.— Рана ж вунь як.
— Не, паблытаюся дахаты. Штосьці спаць захацелася.
Голас у Жэнькі чамусьці задрыжэў, і Валодзя зноў убачыў у яе вачах жывы, ледзь прыхаваны смутак. Жэнька як быццам нешта ўтойвае, нешта не дагаворвае.
— Тады я цябе правяду?
— Правядзі, калі ногі не баляць.
Жэнька жыла блізка каля станцыі. Трэба толькі крыху прайсці па тупкай сцежцы ўздоўж чыгуначнага палатна, потым, перад самым семафорам, перабегчы пуці, і там, за леспрамгасаўскай эстакадай, будзе яе дом — з узорыстымі ліштвамі на вокнах і высокім белым комінам. Цяпер, вечарам, наўрад ці што разгледзіш, але тры гады назад Валодзя колькі разоў быў у Жэнькі дома і добра запомніў, што комін на хаце высокі і пабялелы вапнай. Тры гады назад і Жэнька была не такою, як сёння: жартавала, сваволіла, проста ні з чаго выбухала доўгім, шчаслівым смехам. О, каб вярнуліся тыя даўнія, далёкія вечары! Пяшчотныя, шчодрыя на ласку, яны — тыя вечары, цалкам, непадзельна належалі ім дваім — Валодзю і Жэньцы. Ледзь што не на золку вяртаючыся з танцаў, яны спяшаліся, ішлі амаль подбегам толькі да семафора, а тут, на адхоне насыпу, падалі ў густую траву і, не помнячы нічога, пачыналі цалавацца. Цалаваліся, пакуль не запякуць губы, пакуль не пацямнее ў вачах. Потым перабягалі цераз пуці і каля ганка Жэньчынага дома цалаваліся і напаследак — доўга, замучана. О, далёкія, салодкія вечары!
Валодзя, ідучы за Жэнькай па вузкай сцежцы, у душы спадзяваўся, чакаў, што і сёння паўторыцца тое ранейшае, даўняе, незабытае. Ён ішоў паўз пуці і пільна ўзіраўся ў змрок. Блізка ўжо леспрамгасаўская эстакада, лупаты семафор, а вось і адхон насыпу, дзе яны калісьці любілі цалавацца. Мясцінка надта прыкметная: побач будка стрэлачніка, далей чарнее мост, пад якім, выбягаючы з недалёкага алешніку, да самых маразоў несціхана журчыць ручай.
— Пасядзім тут? — спытаў Валодзя.
— Пасядзім,— адказала Жэнька.
— Не забыла?
— Не-а, не забыла.
Гуліцкі зняў салдацкі кіцель, паслаў на шорсткай траве, пасадзіў на кіцель Жэньку, а сам прымасціўся побач. Недалёка, у алешніку, шастаў вецер, трымцеў сухім лісцем, у траве, каля самых ног піснула мыш. На станцыі сіпата гукнуў манеўровы паравозік, і свіст яго доўга вісеў над эстакадай. Яны прыслухоўваліся да начных гукаў і маўчалі. Стала ціха, паравозік перастаў свістаць, тады з-пад чорнага моста даляцеў плёскат ручая.
— Дык чаму ж не пісала?
— Я ж табе казала — адрас страціла.
І зноў маўчанне, каб хоць слова, каб паўслова. Але маўчаць далей нельга, трэба нешта рабіць, не сядзець ёлупнем, і Валодзя нічога лепшага не прыдумаў, як раптам усхапіўся, прыгарнуў Жэньку да сябе, пацалаваў у гарачыя мяккія губы. Жэнька не зазлавала, не адбівалася. Усё-такі ён, Валодзя, малайчына: не развучыўся цалавацца за доўгія гады салдатчыны. Ён ужо не заўважаў начных гукаў, не чуў, як у алешніку шастаў вецер, як на станцыі перагукваўся манеўровы наравозік.
— Пусці, задушыш, мядзведзь!
Зусім блізка, над насыпам, непакоіўся, трывожыўся лупаты, як цыклоп, семафор: то выцягваў дзюбу ўпоперак пуцей, то ставіў яе старчма, каб лепш разгледзець, што робіцца на адхоне насыпу. Семафор трывожыўся, семафор нерваваўся. Калі ён бліскаў зялёным вокам і падымаў дзюбу над чыгуначным палатном, рэйкі пачыналі дробна звінець, і неўзабаве міма эстакады прабягаў таварняк. Паравозы надрыўна свісталі, а машыністы ледзь не да пояса высоўваліся з акенца, убачыўшы ў святле пражэктара нешта незразумелае на адхоне. Але Валодзя Гуліцкі не заўважаў ні страшэнна цікаўнага семафора-цыклопа, ні залішне дапытлівых машыністаў. На свеце былі толькі яны ўдваіх — Валодзя і Жэнька, і ён адчайна, як у апошні раз, цалаваў і цалаваў мяккія, падатлівыя губы, адчуваючы такія ж шалёныя пацалункі ў адказ. Нарэшце Жэнька вырабілася з яго гарачых абдымкаў, падхапілася на ногі.
— Хопіць, Валодзька. Губы баляць.
— Выходзь за мяне замуж.
— Позна, Валодзька. Позна! — прастагнала Жэнька.— Цяжарная я...
— Хто?! — як не закрычаў Валодзя.
— Кляшчоў, загадчык сталоўкі. Я ў яго буфетчыцай раблю.
За насыпам у лагчынцы шумеў алешнік, тоненька пазвоньвалі рэйкі, выпучваў зялёнае вока цыбаты семафор. Жэнька раптам заплакала — горка, няўцешна, наўзрыд. Плечы яе ўздрыгвалі, распатланыя валасы лезлі ў вочы. Валодзя збянтэжыўся, разгубіўся: ён стаяў, апусціўшы рукі, і толькі плямкаў губамі, не ведаючы, што рабіць, што сказаць.
— І ты не лепшы! Бабнік! Кабель! Як з ланцуга сарваўся! — выкрыкнула Жэнька ў вочы Валодзю і, спатыкаючыся аб рэйкі, пабегла цераз насып.
— Куды ты? Пачакай!.. Жэнька!..
Валодзя было памкнуўся за ёю, але тут устрапянуўся семафор, трывожна залыпаў зялёным вокам. З-пад семафора на стрэлкі вылецеў таварняк і засланіў сабою Жэньку. Валодзя ледзь не падмазаў колы: адскочыў убок амаль што з-пад самага паравоза. Напята гулі рэйкі, доўга мільгалі вагоны і платформы — аж забалела ўваччу. Таварняк праехаў станцыю на поўным хаду і адгукнуўся дзесьці ўжо далёка за пераездам. Валодзя стаяў аглушаны, апустошаны — як хто напляваў у душу. Жэнькі на тым баку насыпу не было. Зіркаты цыклоп зноў выцягнуў дзюбу над пуцямі і, здаецца, глядзеў на Гуліцкага зласліва, дакорліва, кпліва.
— Ану цябе, зануда!
Валодзя, як жывому, паказаў семафору кулак і марудна, няспешна, стараючыся не думаць пра Жэньку, пра яе бяду — а можа, зусім і не бяду? — пацёгся дахаты. На вуліцах гарадка было ціха і пустынна: танцы даўно скончыліся, хлопцы і дзяўчаты разышліся. У начной цішыні пад салдацкімі ботамі гулка адзываліся дошкі тратуара. Дзесьці непадалёк спрасонку кукарэкнуў певень, і Валодзя здагадаўся, што бярэцца на раніцу. Дома ён асцярожна, каб не разбудзіць маці, адчыніў дзверы ў свой пакой і не распранаючыся лёг на ложак. Адразу не мог заснуць — смаліў папяросу за папяросай, варочаўся з боку на бок, а калі вейкі нарэшце змружыліся, то спаў моцна і доўга, і маці, заходзячы ў пакой, палохалася, што сын стогне ў сне і скрыгіча зубамі. Спаў траха не цэлы дзень, а вечарам зноў быў у скверы, на танцпляцоўцы. Але дарма Валодзя прыглядаўся да дзяўчат: на танцы Жэнька не прыйшла. Не прыйшла яна ў сквер ні на другі, ні на трэці дзень. Сам не свой, са стрэмкай у сэрцы Валодзя які тыдзень смыкаўся па гарадку, і ніхто не здагадаўся, што ён плача — плача збалелай, пакрыўджанай душою. Потым знаёмы вярбоўшчык падбухторыў ехаць на цаліну — туды акурат адпраўляліся сем’і перасяленцаў, і Валодзя з радасцю згадзіўся, балазе ў войску вывучыўся на шафёра. Гадоў колькі круціў баранку самазвала ў кустанайскім стэпе, а дамоў не хацелася: маці напісала, што Жэнька выйшла замуж, гадуе дачку. Стрэмка ў сэрцы пякла, вярэдзіла душу, не давала спакою.
У Ганцавічы Валодзя Гуліцкі прыехаў па тэлеграме: раптоўна захварэла і памерла маці. Пасля хаўтураў ён прадаў хату, збыў сякую-такую жыўнасць, што вялася ў пахілым удовіным хляве, а сам наважыўся ехаць у Мінск, паступаць у інстытут. З Жэнькай не давялося сустрэцца. Дачуўся толькі, што яна робіць у сталоўцы, прадае піва. Грошай за матчыну хату хапіла надоўга. Валодзя, каб забыцца пра сваё гора, налягаў на кнігі, не прапускаў лекцый, і яго стараннасць заўважылі: пры размеркаванні на працу пакінулі ў сталіцы. А тут на вочы натрапілася добрая, сціплая дзяўчына: стварылася сям’я, пайшлі дзеці, а Жэнька згадвалася ўсё радзей і радзей. У родны палескі гарадок наязджаць не было асаблівай прычыны: нікога з родных там не засталося.
Сплылі, як вада, дзесяцігоддзі, і толькі зрэдзь часу, старэючы, Гуліцкі згадваў сваё юнацтва, далёкае пакутлівае каханне. Думаў: мінулася, прайшло назаўсёды. Але ж не — не прайшло, не забылася. Нават дзіўна: варта было яму паявіцца на вуліцах Ганцавіч, як нешта нахлынула ў грудзях, тарганулася, запякла ў сэрцы даўняя балючая стрэмка. З-за туману гадоў, з вечаровай смугі выплылі высокія журлівыя таполі, цыбаты семафор на станцыі, травяністы адхон насыпу. Божа мой, як жа даўно гэта было!
Гуліцкі, сівы і грузны, усё яшчэ стаяў перад адзінаю ўцалелай таполяй, на скрыжаванні дзвюх бетонных дарожак. Зайшло сонца, і кветкі ў скверы адразу пажухлі, страцілі яркія, прывабныя фарбы. Змрок усё гусцей аблягаў шырокі пляц. Спяшаючыся, міма прабягалі людзі, у вокнах суседніх дамоў запальваліся агні. Час не ранні: трэба ўжо і Гуліцкаму дабірацца ў гасцініцу. Ён азірнуўся напаследак і тут ледзь не з ускрыкам пазнаў, што стаіць акурат на тым самым месцы, дзе калісьці была танцпляцоўка. Памыліцца нельга. Вакол танцпляцоўкі густа раслі бэз і жоўтая акацыя. Калі кусты выкарчавалі, у зямлі засталіся карані, і цяпер яны пусцілі пасынкі. З маладзенькіх — па вяршку ад зямлі — пруцікаў утварыўся шырокі круг, які і выдаваў мясціну, дзе была танцпляцоўка.
Гуліцкі зноў захваляваўся, і ў гасцініцу ісці яму перахацелася: там знойдзецца ложак, калі ні прыйдзеш — хоць сярод ночы, хоць пад раніцу. Уздоўж дарожак у скверы запаліліся ліхтары. У іх яркім святле на другім баку сквера цьмяна блішчэлі вокны сталоўкі. Гуліцкі стаяў на месцы былой танцпляцоўкі, глядзеў на гэтыя цьмяныя вокны і як быццам нечага чакаў. Сапраўды, ён нечага чакаў. Хутка вокны сталоўкі пачалі патухаць, чуваць было, як рыпнулі ўваходныя дзверы і на ганак выйшла некалькі жанчын. Яны разбегліся ў розныя бакі, а адна, з сумачкай у руцэ, скіравала на дарожку, дзе, як статуй, нерухома стаяў Гуліцкі. Жанчына набліжалася. Сэрца ў яго гулка і часта затахкала, па целе прабеглі дрыжыкі. Хай грымне гром з яснага неба, але гэта была яе, Жэньчына, паходка — плаўная, няспешлівая. Жэнька, вядома, пастарэла: па дарожцы, апусціўшы голаў, ішла поўная, грудастая кабета. Вось да яе дзесяць метраў, вось пяць, вось яна зусім ужо побач. Гуліцкі не памыліўся: гэта былі Жэньчыны чорныя валасы, яе мангольскія, раскосыя вочы. Ён пастараніўся, ступіў на край дарожкі: ці ж заўважыць, ці ж пазнае? Але Жэнька, унураная ў свае бабскія думы, мелькам зірнула на яго, правяла позіркам ад галавы да ног і раўнадушна прайшла міма.
— Жэнька! — Падняла голаў.— Жэнька, пачакай! — Запаволіла хаду.— Кляшчова! — Спынілася, павярнулася на голас.— Жэнька, чуеш? Гэта я, Валодзя Гуліцкі...
Нейкі міг кабета прыглядалася да чалавека, які быццам з неба зваліўся перад ёю, але добра, што блізка каля дарожкі гарэў ліхтар, і Гуліцкі ступіў на святло, каб Жэньцы было лепш відаць. І яна ўсё-такі, мусіць, пазнала яго, свайго аднакласніка, бо, кінуўшы сумку, пляснула далонямі і подбегам пайшла насустрач.
— А я-то і думаю: што за трыбухач стаіць? Быццам нехта свой, не чужы. Ну, то будзь здароў, Валодзя!
Яны павіталіся за руку і стаялі твар у твар, не зводзілі вачэй адзін з аднаго. Гуліцкага засмуціла, што Жэнька стала нейкая бесцырымонная, задужа смелая. Ён помніў яе іншую — пяшчотную, далікатную, трошкі сарамлівую. Цяпер жа перад ім стаяла пастарэлая, грубаватая кабета, якая зведала жыццё, і, мусіць, не ўсё ў тым жыцці для яе было лёгка і гладка.
— Не глядзі так падазрона,— перахапіла яго ўважлівы позірк Жэнька.— Я і праўда п’яная, як бэля. У Надзежды Ігнацьеўны, нашай загадчыцы,— яна паказала на сталоўку,— сёння дзень нараджэння. Дык мы, грэшныя, купілі ёй недарагі касцюмчык, а Надзежда Ігнацьеўна, хай яе халера, паставіла скрыню віна. Дальбо, не хлушу — цэлую скрыню.
— А дзе твой Кляшчоў? — не стрымаўся, каб не спытаць Гуліцкі.— Здаецца, ён жа раней кіраваў сталоўкай.
— Дык няма ўжо майго Кляшчова, даўно няма,— шчыра здзівілася яго недасведчанасці Жэнька.— Яшчэ залетась згарэў ад самагонкі. Дай ты веры, сіняе полымя снопам шугала з рота. Я так перакалацілася тады: мала што сам канае, пустадомак, дык яшчэ і жыллё, баялася, падпаліць напаследак.
— Хай бы ў бальніцу пазваніла,— параіў Гуліцкі.— Усё-такі дактары.
— Званіла... Не далі рады,— з прыкметным халадком у голасе адказала Жэнька.— А зараз адна жыву. Кватэра, як адрына, пустая — тры пакоі. Дочкі замуж выйшлі. Света тут, у Ганцавічах, а Вера — у Антопалі.
Жэнька, вядома ж, хлусіла, што выпіла цэлую скрыню віна. Яна проста была вясёлая і бесклапотная, манголачка Жэнька, смяялася, неўпапад жартавала, больш не ўспамінаючы недарэку мужа, і з гэтага Гуліцкі зрабіў вывад, што яна не кахала свайго Кляшчова. На душы адразу чамусьці палягчэла. Яны — двое пажылых, цёртых жыццём людзей — стаялі пасярод бетоннай дарожкі і хутка ўсё ведалі адзін пра аднаго: пра свае хваробы і немачы, пра дзяцей і ўнукаў. Расказала Жэнька і пра сквер. Таполі, аказваецца, зрэзалі таму, што пастарэлі, пачалі гніць у стрыжнях і падаць ад моцнага ветру. А над гарадком плыла цёплая, спакойная, летняя ноч. У святле ліхтара кружыліся белыя матылькі, няўцямна біліся аб шкляны каўпак. На станцыі сіплавата азваўся цеплавоз, з грукатам і шумам праімчаўся таварняк. Калі зноў стала ціха, на другім баку сквера, цераз вуліцу, дзе стаялі яшчэ даўнейшыя дамы, нечакана пілікнуў старамодны гармонік.
— Стась Рагалінскі! — пазнаў, устрапянуўшыся, Гуліцкі.— Жыў курылка!
— Яшчэ і доўбняй не заб’еш,— незадаволена сказала Жэнька.— Абрыд усім бязногі дзед. Гэта ж узяў моду: як толькі вечар, дык і выходзіць са сваёй шарманкай. Бывае, што ледзь не да раніцы суседзям на нервах грае.
Сумаваў, жаліўся, плакаў па чымсьці далёкім і незабытым нябачны ў змроку старасвецкі гармонік. Ай ды Стась Рагалінскі, дай табе бог здароўя! Рэж, музыканцік, рэж — не зважай на суседзяў! Гуліцкі адчуў, як запякло, заныла пад сэрцам, як цела пачало налівацца бадзёрасцю, сілай, быццам вярнуліся шчаслівыя маладыя дні. Ён слухаў гукі гармоніка і сам не ведаў, чаго хацеў, чаго патрабаваў ад Стася Рагалінскага. А той нібы ўгадаў яго жаданні: з цемры ў сквер даляцела светлая, пяшчотная, да болю знаёмая мелодыя.
— Белы вальс! — пазнала Жэнька.
— Ага, белы! — пацвердзіў Гуліцкі.
Плакаў, жаліўся гармонік, плакала, смылела ў Гуліцкага душа. А Жэнька наструнілася ўся, услухоўваючыся ў пяшчотную мелодыю, па шчоках скаціліся дзве буйныя слязінкі. І раптам яна — Гуліцкі не чакаў такога — выхапіла з яго рукі дарожны чамаданчык, шпурлянула ўбок, па траву.
— Давай, Валодзька, танцаваць! — выгукнула гарэзлівая, вясёлая Жэнька.— Спамянём маладосць!
— Ты што, звар’яцела? — спалохаўся Гуліцкі,—Людзі ўбачаць.
— Табе не жаніцца, мне замуж не выходзіць,— засмяялася Жэнька.— Не будзь дурнем! Гэта ж такая гжэчная дама запрашае — пальчыкі абліжаш...
І невядома, якая сіла тузанула, павяла, захістала Гуліцкага, і ён вельмі ж лёгка, без супраціўлення і нават больш таго — з радасцю і пяшчотай паддаўся гэтай невядомай сіле. Плыла цёплая, лагодная ноч, плакаў, выцінаўся старамодны гармонік, а яны ўдваіх кружыліся і кружыліся на шэрым бетоне, у дзіўным, казачным свеце. На плячы ў Гуліцкага ляжала цёплая даверлівая Жэньчына рука, і ён, як і калісьці даўно, хацеў, каб яна ляжала на плячы доўга-доўга. Нястомна да ачмурэння ў галаве Стась Рагалінскі расцягваў сто разоў клееныя-пераклееныя мяхі старога, як і сам, гармоніка, павольна, замілавана, нібы ў забыцці, Гуліцкі і Жэнька танцавалі белы вальс, і яны — двое пажылых звар’яцелых людзей — былі ўжо далёка-далёка, недзе там, у незабытай маладосці, і за плячыма ў іх раслі, цягнуліся ў неба, змыкаючыся над галовамі густымі кронамі, высокія і журлівыя канадскія таполі.