Стану тварам на захад
І — вайну Пракляну!
Сцяпан Гаўрусёў
Жыта красавала.
Дзесьці, у далёкім і трывожным свеце, на папялішчах падымаліся белыя муры, дзесьці астывалі і доўга не маглі астыць, дыхаючы пякельнай гарачынёй, печы фашысцкіх крэматорыяў, а тут, на мяжы Палесся і Клецкага Поля, за якіх вёрст пятнаццаць ад Ганцавіч, ціха, спакойна і незалежна красавала жыта.
Збажына стаяла рослая і густая, нібы чарот. Але гэтае ўражанне было абманлівым, таму што жыта, над якім курыўся жоўты пылок, толькі здавалася рослым і густым. Зрокавы падман высвятляўся адразу, варта было ступіць на Кругляк — камяністае, спустошанае вайною поле. Шчуплыя і пляскатыя каласкі на тоненькіх сцяблінках зблізку выклікалі пачуццё жалю.
У жыце далёка прасвечваліся кусцікі хвашчу і сініх валошак, у разорах і лагчынах калыхаўся рыжы мятлік, лапікамі зелянела касцярога. Сухую зямлю тут і там, робячы хады-норкі, патачылі чорныя казюркі і белыя мурашкі.
Зблізку збажына не стаяла суцэльнай лавай. Поле было падзелена на вузкія і доўгія шнуры, а старыя межы спрэс зараслі быльнікам, асотам і бадзяком.
Жыта красавала, і цёплы, лагодны ветрык абтрэсваў з малочных яшчэ каласкоў жоўты, ледзь прыкметны пылок. Свяціла пякучае, шчодрае сонца, над полем заліваўся сярэбраным званочкам жаўрук, а збажына святкавала дзень свайго цвіцення. Збажыне было цесна ў быльнікавых межах, і яна, мабыць, прадчувала, што восенню сюды прыйдзе пашарпаны, латаны-пералатаны эмтээсаўскі «націк» і разарэ, нашчэнт зруйнуе старыя межы.
Але поле не ўсцешыцца нечаканаму вызваленню. Увосень яно будзе дакараць, вінаваціць сябе, што не зберагло кірпатага свавольніка Міцьку Дразда, хоць бачыла, хоць добра ведала, якая небяспечная штуковіна ляжыць на мяжы паміж Насцінай і Барабанавай палоскамі. Поле стоміцца за лета, страціць апошнія сілы. Прыслухоўваючыся да незнаёмага трактарнага рокату, які далятаў з-за Капцоў, поле ціха і лянотна спачывала, а Міцька, бегучы са школы, падняў каля крушні тую круглую і пляскатую, бы скавароднік, жалязяку і, здзіўлены нечаканай знаходкай, сеў з ёю пад разгатую дзічку, што расла на абмежку.
У той самы момант, калі старую дзічку хістануў страшэнны выбух, бяззубы Вінцусь акурат размочваў сухі, укасцянелы пернік, і калі рэзка, як з грому, трасянуліся шыбы, пернік выпаў з аслабелых пальцаў, а самога Вінцуся сцепанула жахлівая здагадка: то гэта ж Міцька — вялікі свавольнік і шалапут, дасціпны, разумны ўнучак! Дзверы ў хаце засталіся расхлябешчанымі насцеж, у хату залезлі куры і да крошкі здзяўблі мокры, незвычайна салодкі пернік.
Жыта красавала.
Поле яшчэ нічым не паказвала сваю пякельную журбу, свой прытоены смутак. Надвор’е і так і сяк наравіла збажыне. Дзень быў лагодны і сонечны, цёплы і пяшчотны, нават спорны дожджык пакрапіў надвячоркам.
Хмарка, з якой раптам сыпануў гэты спорны грыбны дожджык, якраз мінала Кругляк, калі з лесу на поле выбегла раззяханая, збянтэжаная і амаль раздзетая жанчына. Яна была босая, у адной сподняй кашулі — шырокай і прасторнай, як балахон. З распатланых валасоў з’ехала стракатая хустка і канцамі матлялася на шыі. Жанчына ўскочыла на мяжу, прабегла колькі крокаў, але тут у ногі калоўся асот, лыткам было козытна ад спружыністых цымбуроў быльніку, апроч таго, з мяжы жанчыну было далёка відаць, і тады яна, прыгнуўшыся, нырнула ў мокрую, росную збажыну.
Жыта захвалявалася, з краю ў край па ім паплылі кіпучыя, вірлівыя хвалі. З мокрых каласоў ужо не стрэсваўся жоўты пылок.
Жанчына ў споднім напрасткі бралася цераз поле, мусіць, не заўважаючы, што кашуля даўно растулілася і ў прарэсе боўтаюцца сухія, зморшчаныя грудзі. Хвалявалася і бурліла збажына. Яна хацела схаваць, хацела засланіць ад людскіх вачэй чужы сорам, але гэта збажыне не ўдавалася. Жанчына была высокая, як тычка, і рэдкае, нізкарослае жыта ледзь даставала ёй да грудзей. Прыгінаючыся, кабета праставала цераз поле — не выбірала дарогі, не зважала на спорны дожджык, які гэтак жа нечакана перастаў, як і пачаўся.
З-за хмаркі зноў выбліснула сонца. Жанчына ў споднім адразу пачула на запалых шчоках дотык сонечнага цяпла, убачыла вясёлкі дажджавых кропель на каласах. Яна азірнулася, пазнала знаёмы палявы абшар, пазнала заваложаны смугою лес і Загорскія хутары. Выдых аблёгкі вырваўся з грудзей, радасцю засвяціўся прадаўгаваты зблажэлы твар. Жанчына перакінула белы — з дубовай дранкі — кош у правую руку і пайшла ўжо не подбегам, як раней,— пайшла маруднай, павольнай ступою, усё яшчэ не могучы перавесці дыханне.
Палатняная кашуля, выбрынданая знізу і заляпаная тванню і багавіннем, у росным жыце намокла як не да самых пахаў, тонкае кужэльнае палатно стала што луб. Ад сырасці на скуры павыступалі сінія пупрыкі, тканіна ліпла да цела, але, перажыўшы куды большую бяду, жанчына зусім не думала пра такую дробязь, як мокрая кашуля.
Нылі і гулі навярэджаныя ногі. Яны балелі б менш ці не балелі б зусім, калі б жанчына бегла па сухой, тупкай дарозе. Але ажыўленай дарогі яна баялася і таму ад самых Ганцавіч махала цыбатымі нагамі напрасткі — цераз гаці і балоты, праз хмызнякі і ператочыны. Вырваўшыся з людных местачковых вуліц і згараючы ад сораму, яна ўскочыла на Агарэвіцкае балота і бегла па ім на скрут галавы, расплёскваючы твань і багавінне, пакуль у прасветлінах паміж алешынамі не зазелянелі амшэлыя стрэхі суседняй вёскі Кукава. Тут жанчыну добра ведалі, а ёй не хацелася спаткацца з кім-небудзь, і, каб пазбегнуць лішніх сустрэч, яна зноў дала кругаля. Збавенне ад вялікай няславы і ганьбы было дома. Жанчына баялася нават пастухоў, і калі ўперадзе прыкмячаўся статак, абмінала яго і бралася, як лоша, праз імшарыны і леташнюю некаш. Дзесьці ў ліпкай халоднай твані з ног пазвальваліся сандалі, але шукаць іх не было часу, і яна пабегла басанож. На дне дубовага каша плавіўся, раставаў у гарачыні брусок жоўтага масла.
Жанчына ўспамінала сваю ганьбу і тады старалася бегчы хутчэй, каб далей уцячы ад таго непрыемнага месца, ад тых ненавісных людзей, якія там, на базарным пляцы, тыцкалі ў яе пальцамі, моцна крычалі і смяяліся. Па целе яшчэ і зараз прабягалі дрыжыкі, у душы пасяліўся страх.
Цёплы летні дожджык, можна сказаць, запыніў дома, блізка каля Загор’я. У лесе пацямнела, зашумеў у вершалінах дрэў парывісты ветрык. Пад гэты шум жанчына бралася нацянькі, баючыся людзей і лесу, уздрыгваючы ад кожнага шолаху, аж пакуль не выбілася па Кругляк, дзе красавала напоенае дажджом і сонцам маладое жыта.
Страх не праходзіў і тут, на сваім полі, але дыхаць ужо стала лягчэй, не так шалёна білася сэрца. Пакрысе астываючы ад спорнага бегу, жанчына радавалася, што ніхто не сустрэўся і не ўбачыў на ёй забрынданую, мокрую кашулю. У жыце можна наогул не баяцца, бо каму ж прыйдзе ў голаў швэндацца тут надвячоркам, ды яшчэ па расе? Адсюль ужо блізка хата, свой садок, а да крайніх яблынь, на шчасце, упрытык падступаюць жытнёвыя загоны.
Страх не праходзіў. Жанчыне раптам падалося, што з жыта нехта ўтаропіўся на яе — глядзіць адтуль здзіўлена і насцярожана. Яна борздзенька павярнулася, але поле было маўклівым і бязлюдным. Хвалявалася і шумела росная збажына, на мокрай дзічцы адбівалася пазалотай чырвонае вячэрняе сонца.
Яны маглі б сустрэцца — тры жанчыны, тры суседкі, але яны не сустрэліся толькі таму, што Насця Санцэвіч і Антоля Макаед яшчэ перад дажджом выйшлі з дому, яшчэ па сухому мінулі Кругляк, выбраліся на сцежку, якая паўз пясчаныя выдмы і ўзбалоткі вяла на местачковы шлях. Па дарозе гаварылі пра жыта, турбаваліся, што нейкае яно шчуплае — хоць бы акрыяла да жніва, і іх як быццам зусім не хвалявала гэтая Антоліна паездка. Першай па сцежцы шырока, па-мужчынску сцібала мажная Антоля, за ёй ледзь паспявала драбнейшая і меншая ростам Насця. Кабеты гаварылі пра жніво, пра жыта, і яно, напэўна, пакрыўдзілася б, калі б яны — блізка, усяго за некалькі крокаў ад поля — пачалі гаварыць пра што-небудзь іншае, хай сабе таксама турботнае, але ўсё ж менш важнае, чым жыта.
— Пакуль вярнуся, збажына акурат паспее,— сказала Антоля.— Дзіва што паспее! Мне ж толькі да Ленінграда, калі з перасядкамі, суткі пхацца. А дзе яшчэ той Беламорск — кадук яго ведае.
— Не бядуй, як-небудзь даедзеш,— супакоіла суседку Насця.— Сядзеш у поезд і — даедзеш.
— Вярнуся я, канечне, не скора,— тым жа заклапочаным тонам гаварыла Антоля.— Ужэ, мусіць, і жаць пачнуць.— І, павярнуўшыся да Насці, ласкава папрасіла: — Пойдзеш у кузню, то і мае сярпы вазьмі. Хай Танец назубіць, яны пад застрэшкам заткнёныя. Як зжала летась картопельнік, то і ў рукі не брала. Хоць бы не паржавелі.
І Насця зноў супакоіла Антолю:
— А што ім зробіцца? Вісяць сабе ў сухасці, дык дзе ім дало паржавець. Буду ісці, то і твае вазьму. Танец добра іх назубіць.
— Не забудзь жа хаця,— павесялела Антоля адразу і, нахмурыўшы густыя чорныя бровы, дадала з прыкрасцю: — Мой жа кульгавы Хвядос век не ўспомніць пра сярпы.
— А нашто яму ўспамінаць, калі я сама пайду ў кузню? — заступілася за Хвядоса Насця.— Яму і без таго клопату хопіць.
Антоля ўздыхнула:
— Праўду кажаш, матка. Без нагі ўсё ж...
Кабеты мінулі Кругляк, ішлі ўжо цераз лес. Блізіўся вечар. Шэрая, як аўчына, хмарка спакваля засланяла чырвонае сонца. Але хмарка не ўстрывожыла жанчын. Нельга нават было падумаць, што адна з іх — высокая і заклапочаная Антоля — выбралася ў самую вялікую ў сваім жыцці дарогу: ехала ў невядомы і далёкі Беламорск. Цераз плячо ў Антолі вісеў наладаваны хатнімі прыпасамі хатуль, а Насця, ледзь паспяваючы за суседкай, несла на левай, сагнёнай у локці, руцэ вербалозавы кошык, завязаны зверху чыстай марляй. Сям-там марля прамокла, узялася чарнільнымі плямамі. З кошыка ўецца церпкі, саладжавы пах чарніц: у госці Антоля едзе не з абы-якім гасцінцам.
Вербалозавы кошык, прыкрыты белай марляй, мог увесці ў зман любога сустрэчнага. Хутчэй за ўсё ён падумаў бы, што дзве сялянкі нанач спяшаюцца ў мястэчка, каб, пераначаваўшы ў знаёмых, заўтра першымі прыйсці на базар і першымі, пакуль ягады ў цане, прадаць свежыя чарніцы. Але Антоля выбралася ў куды большую дарогу — ехала аж у Беламорск. Туды яшчэ летась завербавалася Галя і там самохаць, без бацькоўскага блаславення выйшла замуж. Колькі дзён Антоля думала, уздыхала, не рашаючыся хоць на дзень пакінуць хутар, але ехаць трэба было, таму што жыць не давала трывога па дачцэ.
І вось ужо Антоля ў дарозе, вярсты дзве прайшла ад свайго дому, а ўжо — у дарозе. І цяпер Антолі хочацца хутчэй дабегчы на станцыю, хутчэй сесці ў цягнік. Яна так спяшаецца хутчэй вярнуцца дахаты, што не глядзіць пад ногі — час ад часу спатыкаецца, ледзь не падае.
— Не бяжы ты вельмо,— задыхаўшыся, просіцца Насця.— Паспееш з козамі на торг. Яшчэ і на станцыі насядзішся.
— А ў паяздах, кажуць, жулікаў да чортавай мацяры,— раптам вырвалася з грудзей у Антолі, і яна з трывогай азірнулася на вербалозавы кошык.
— Грошы, ты грошы схавай! — затрывожылася ўжо і Насця.— Схавай, а то і прыехаць не будзе за што.
— Схавала, як ты думаеш? Во сюды, у станік, запхнула,— паказала Антоля і ўсміхнулася сваёй вялікай хітрасці.— Старая я ўжэ, каб кавалеры лапаліся. Не абмацаюць...
Над ляском зашумеў лёгкі верхавы ветрык, пацямнела і разам з тым, як насунулася шэрань, па лісцях алешын залапатаў дождж — спачатку недзе ў аддаленні, а потым усё бліжэй і бліжэй. Як толькі ўпалі першыя кроплі, Антоля спынілася:
— Дзякуй, Настачка! Давай кош, далей я пайду адна. Навошта ж абедзвюм на дажджы мокнуць?
Яна стаяла перад Насцяй непрыкаяная, разгубленая, нейкая вінаватая, што і самой няма спакою, ды яшчэ і людзей патурбавала. А Насця, гледзячы на суседку, падумала, што Галя, напэўна, не пазнае сваю маці. У дарогу Антоля прыбралася хораша: адзела новую саржавую спадніцу і вышываную кофту, а на ногі, каб не сарамаціцца там перад зяцем, купіла зялёныя брызентавыя туфлі. Брызентоўкі пакуль што ляжаць у хатулі — іх Антоля абуе перад самай станцыяй, памые ў лужыне ногі і абуе. Цяпер жа яна стаяла перад Насцяй босая, растрывожаная, трымаючы ў напухлай, парэпанай руцэ важкі вербалозавы кош з першымі чарніцамі. Антоля паправіла на плячы пасак ад хатуля, ямчэй прыладзіла пад пахай скручаную ў трубку махрыстую кашміроўку. Едзе ж у далёкі свет, калі і захаладае, дык хоць будзе чым абапнуцца. Можа, і наогул у тым Беламорску цяпла не бывае?
— Варочайся, Насця,— паўтарыла Антоля і, нагнуўшы голаў, ражком хусткі выцерла звільжэлыя вочы.— Хутка каровы з пашы прыйдуць.
— То шчаслівай табе дарогі.
— Ты, Насця, калі-нікалі Хвядосу памагай. Бадай, на цэлы месяц еду.
— Добра, буду памагаць.
Да таго часу, пакуль Антоля, увешаная, як гандлярка, дарожнымі клункамі, не схавалася за павароткай, Насця стаяла на сцежцы, пасля ўздыхнула і пабегла назад. Ціхі летні дождж усё гучней барабаніў па лісці, і хоць дождж быў надзвычай цёплы і лагодны, усё ж не хацелася, каб ён вымачыў да апошняга рубца. Насця старалася хутчэй паспець дамоў яшчэ і таму, што там было багата работы: вішчалі ў загарадцы галодныя парасяты, скора трэба будзе даіць каровы — і сваю, і Хвядосаву.
Яна ўскочыла на Кругляк і нават не дабегла па разорцы да старой дзічкі, як дождж перастаў. Зноў свяціла сонца, усё навокал блішчала. Насця радавалася, што абышлося без грымот, а такі — імклівы і ціхі — дождж яна любіла. «Калі што возьмецца гарэць з грому, то агонь той лепей тушыць не вадой, а кіслым малаком»,— падумала яна і здзівілася гэтай недарэчнай думцы. Насця з маленства баялася грому.
Збіваючы босымі нагамі расу, Насця ішла па разорцы, непадалёк ад дзічкі ўбачыла плешыну, голае месца. Жыта там не вырасла, бо вымакла ўвесну, а калі вада сышла, у нізовіне густа ўзялася макрыца. Насця ступіла на гнуткае, спружыністае, як мох, зелле і падумала, што добра будзе нарваць макрыцы парасятам. Можна і сёння ўкінуць у загарадзь, і на заўтра адным клопатам застанецца менш. Зняла з галавы паношаную хустку, разаслала на зямлі і, прыгнуўшыся, абедзвюма рукамі пачала рваць ліпкае, цягучае зелле.
Яна так унурылася ў свае думы, што адразу і не пачула, як побач зашалясцела жыта, а калі пачула, то змярцвела ўся, звяла: мо воўк які? Але гэта быў не воўк. Цераз жыта нацянькі ламіўся чалавек, дакладней — жанчына. Насця выглянула з жыта і ўбачыла, што жанчына ледзь не голая, бяжыць у мокрай сподняй кашулі. «Усё адно як русалка распатланая,— падумала Насця і тут жа пазнала русалку.— Авой! Дык гэта ж Барабаніха». З-за дзічкі Насця глядзела на Барабаніху здзіўлена, насцярожана, з прыкрасцю і, калі адчула, што тая вось-вось азірнецца, з галавой апусцілася ў жыта.
Шум на полі аціх. Насця завязала хустку з макрыцай і пайшла ў свой двор. Пастаяла каля свінушніка, потым укінула ахапак зелля ў загарадку. Можна было б парадавацца, што парсюкі добра ядуць, ажно душацца макрыцай, але, прысланіўшыся да яловых жэрдак, Насця думала пра здарэнне ў жыце, і ёй, мабыць, не хапала кемлівасці, каб даўмецца: усё ж чаму тая сараматніца Барабаніха цераз поле бегла ў такім выглядзе?
— Дальбо, здурэла баба...
Да заходу сонца Насця ўхадзілася дома, затым пабегла і падаіла Хвядосаву Падласку. Працадзіла малако ў бляшаную банку — круглую і доўгую, як снарадная гільза, адно што з вечкам і маленькім шкляным акенцам унізе. Памыла цадзільнік, павесіла сушыцца на плоце і тады ўжо, калі выцерла аб фартух рукі, сказала маўкліваму Хвядосу:
— Занясі банку ў калодзеж. Ці мо, пакуль няма Антолі, не будзеш збіраць смятану?
— Чаму ж? Буду,— усміхнуўся ў пракураныя, рыжыя вусы Хвядос.— Я сваю Антолю добра ведаю. Пакуль сышчацца дахаты, акурат пуд масла можна збіць.
Бралася ноч — цёплая і вільготная. На небе ўжо засвяціліся зоркі, калі, збыўшы дзённыя турботы, Насця клалася спаць. Яна старалася забыць Барабаніху і — не змагла, хацела выкінуць з галавы дакучлівыя, неадчэпныя, як восы, думы і — не здолела.
Праз адчыненую фортку ў хату цадзіўся саладжавы дух маладога жыта. У агародчыку, не змаўкаючы, цэлы вечар трашчаў няўрымслівы цвыркун.
І яшчэ ў Загор’і жыў адзін чалавек, які бачыў Барабаніху, калі яна — уся ў белым — выбягала з жыта. То быў свавольнік і шалапут Міцька — Аленін сын, Вінцусеў адзіны ўнучак. Седзячы пад чужой яблыняй, ён дужа злякаўся, калі нейкая распатланая істота вывалілася з жыта і прамчалася міма з лопатам і стогнам.
Хвіліну назад Міцька ішоў па Загорскай вуліцы, ішоў і проста паміраў ад суму, не ведаючы, які занятак прыдумаць рукам, які напрамак выбраць парэпаным, з паабіванымі пальцамі нагам. Ішоў, паміраў ад суму, і, калі ад гэтай тужлівай адзіноты стала асабліва прыкра, ён раптам успомніў, што ўмее лічыць да дзесяці, і пачаў лічыць усё, што трапляла на вочы.
Найперш, акуратна загінаючы пальцы, Міцька палічыў нізенькія, з саламянымі стрэхамі хаты — сваю і суседзяў. Сем хат у Загор’і. I пастаўлены яны ўроскід, без усялякага ладу і складу. Загорцы, калі будаваліся, мабыць, ашчаджалі кожны лапік прыдатнай для ворыва зямлі і ціснуліся бліжэй да лесу, будаваліся на пяску, паўз балотцы. Адзін Барабан не лез у пустэчу — заснаваў сялібу ледзь не пасярод поля, бо пры панах служыў лесніком і жыў багацей, чым суседзі.
Палічыўшы хаты, а заадно і хлявы, Міцька пачаў лічыць загорскіх кароў і свіней, сабак і коз, не забыў загнуць адзін палец і на Барабанавага казла Мітрафана. Скончыў падлік драбнейшай жыўнасці і перайшоў на коней. У Загор’і ўсяго два кані. Дужа рахманага, і хутчэй не ад нораву, як ад старасці, Палазінца меў дзядзька Хвядос, а гэта азначала, што Палазінца мелі ўсе загорскія ўдовы. Цягавіты, замуляны конік аднолькава належаў Кутчысе, і Піліпісе, Жучцы і цётцы Насці. Хвядос ахвотна пазычаў ім каня, а то і сам, смешна шлэпаючы драўлянай нагой, ішоў за плугам або спружыноўкай. І цаны тады не было рахманаму Палазінцу, і самога гаспадара жанкі ледзь што не насілі на руках.
Другі конь быў у Барабана — на выгляд сыты і ўкормлены, але, калі якая ўдава прасіла помачы, нечакана высвятлялася: бедны Гняды мае столькі хвароб і заган, што самы раз яго на могільнік адвесці. У каня, аказваецца, і шыя намуляна, і капыт адзін заламаны, і наогул гэта не конь, а чыстая бяда ў гаспадарцы. Праўда, гэтулькі немачаў у каня ніколькі не бянтэжылі самога Барабана, і ён спраўна вазіў на Гнядым дровы, араў палетак ці, наладаваўшы воз мяшкамі з бульбай, ехаў у Ганцавічы на кірмаш.
Выдумалі людзі: ніякі ён, Барабан, не скнара. Аднойчы да яго на воз папрасіўся дзед Вінцусь, і Барабан, радуючыся сваёй дабраце, пашкадаваў старэчыя ногі — дазволіў сесці ў задку палукашыка. Ледзь выехалі за Сяло і пачалі падымацца на горку, як Барабан без аніякага намёку на жарт загадаў:
— Злезь, суседзе. Етава-етава, каню цяжка. Будзем спускацца з горкі, зноў сядзеш.
Хоць колы і самі каціліся лёгка, Вінцусь упіраўся нагамі ў пясок, падштурхоўваў плячом драбіны. Сеў на сваё месца, калі воз, бразгаючы лёсткамі, пабег у лагчыну. Праехалі яшчэ якую вярсту, і Барабан зноў папрасіў:
— Злезь, суседзе...
Горак да Ганцавіч было густа, і колькі было горак, столькі разоў Вінцусь то злазіў, то залазіў на воз. Смешна атрымалася: і не ішоў, і не ехаў, а ў Ганцавічах апынуўся. І ўжо па базарным пляцы, забіраючы з воза свой хатулёк, Вінцусь раптам здагадаўся: гэта ж насмяяўся, назбыткаваў шкурадзёр!
— Дзякуй, Павел,— сказаў ціха, не паказваючы сваёй крыўды.— Хай бы ў цябе ўсё жыццё на зубах пясочак скрыпеў, як ты мяне на кірмаш вёз.
З Ганцавіч Вінцусь вяртаўся пеша. Дома аднаму толькі ўнуку расказаў, якую кару прыдумаў Барабану, і Міцька аж падскочыў ад захаплення: от бо мудра прыдумаў! Тут адна пясчынка трапіць на зуб, і то здрыганешся, а калі ўсё жыццё будзе пясок у роце скрыпець?
Радуючыся дасціпнасці свайго дзеда, Міцька заклапочана азірнуўся вакол сябе, бо на хутарах, здаецца, не засталося нічога, што нельга было б палічыць. Чакайце: а людзі? Як жа гэта Міцька забыў пра іх? І каб суседзі не пакрыўдзіліся, застаўшыся непалічанымі, ён па-новаму пачаў загінаць пальцы. Вунь у той, крайняй ад лесу, пахілай хатцы жыве смяшлівая Піліпіха з дачкой Іркай. Акурат два пальцы. Хатка адразу за Піліпішыным агародам належыць Кутчысе і двум яе сінявокім сынам — Колю і Ваню. Яшчэ тры пальцы. Па суседству з Кутчыхай, у кустах, забудаваліся Хвядос і Антоля Макаеды, трохі далей, за параснікамі грабніку, жыве Міцька, яго мама і дзед Вінцусь. 5
Пальцы на абедзвюх руках пазагінаты ўсе, але і за Міцькавай хатай цягнецца прамежак, дзе ніхто не жыве. На гэты прамежак акурат прыпадае балотца, зарослае аерам і густым алешнікам. З таго боку гнілога балотца пабудавалася цётка Жучка. І цяпер не рада. Веснавымі вечарамі там аж моташна ад дзікіх жабіных канцэртаў. Аблезлыя пасля зімы жабы, мабыць, жадаюць павесяліць цётку Жучку, а яна, замест таго каб падзякаваць, дужа нервуецца і абяцае, калі падрастуць Генік і Волька, перасяліцца далей ад крыклівага, траскучага балотца. У Геніка і Волькі на тварыках, як і ў маці, зязюльчыны рабацінкі, і ўсё ж, нягледзячы на такую загану, Міцька адкладвае на Жучку і яе жучанят тры пальцы.
Далей хто? Далей жыве цётка Насця. Ну, з ёю і марокі няма. Адна жыве — адзін палец.
І апошняй пад Міцькава чалавеказлічэнне трапляе Барабанава сямейка. Міцька ішоў паўз балотца, думаў, разважаў, і яму не вельмі хацелася загінаць яшчэ тры пальцы на Барабана, Барабаніху, а тым больш на іх несусветнага скупяндзю Лявоніка. Жывецца гэтаму Лявоніку што куркулю, У астатніх загорцаў хаты як хаты: урослыя ў зямлю, з зялёнымі праваленымі стрэхамі, а ў Барабанавым прасторным доме нават шалёўкі пафарбаваны. На шырокім дзядзінцы аж цесна ад пабудоў: тут і хлеў, і варыўня, і добрае гумно. Свой калодзеж, свая копанка. А сад, сад! Пнёў мо на пяцьдзесят, але, калі папросіш яблык, цыбаты Лявонік усё адно выносіць чарвівыя ападкі.
За Барабанавай сядзібай пуста і гола, значыць, і лічыць ужо няма чаго. Міцька ўздыхнуў і, расшчаміўшы пальцы, пачаў аглядаць зялёны абшар, жытнёвае поле, парослыя ляшчыннікам Капцы, насыпаныя, мабыць, тады, калі Міцька яшчэ і на свет не з’явіўся. У Капцы Міцька ўцякае, калі яму бывае сумна. А сумна хлопцу бывае часта. Міцька яшчэ малы гуляць з сінявокімі Колем і Ванем альбо, калі прывязуць кіно, расклейваць афішкі. І тады віхрастага хлопца, якому заўсёды сумна, кліча да сябе стары, пасівелы ляшчыннік. Міцька звычайна гуляе тут адзін, а то часам у кампанію напросіцца барадаты казёл Мітрафан, таксама адзінокае і пакрыўджанае сваім казліным лёсам стварэнне.
З Капцоў добра відаць Сяло — хаты, гумны, хлявы і нават маленькая, як сабачая будка, вясковая кузня. А яшчэ лепш адсюль, з узвышша, глядзець на загорскія хутары. Яны таксама стаяць у лагчыне, але з другога боку гары. З Сяла іх не відаць, і таму, пэўна, гэтую прыгожую мясціну і называюць Загор’ем. Утаптаная, выбітая нагамі сцежка вядзе ад хлява да хлява, ад двара да двара, а каля Барабанава дзядзінца губляецца ў пяску. Да Барабана людзі мала калі ходзяць, дык і сцежка не патрэбна. А Міцька ішоў, спатыкаючыся аб камяні і тулячыся бліжэй да хмызоў. Ішоў і не разумеў, чаму такімі непаслухмянымі зрабіліся ногі. Непаслухмянымі сталі яны адразу, як толькі Міцька ўбачыў перад сабою маладзенькую яблыньку белага наліву. І трэба ж ёй вырасці ў канцы саду, каля самага жыта! Яшчэ адзін міг, яшчэ адзін крок, і яблынька сама працягнула Міцьку ў рукі галінкі з зялёнымі, недаспелымі яблычкамі. І ў той жа момант над Барабанавым садам пацямнела і па лісцях дрэў, як шрот, пырснуў цёплы, спорны дождж.
Міцька латашыў зялепухі і радаваўся, што цяпер трасцу той Барабан угледзіць разбой у сваім садзе, але дождж раптоўна перастаў, як і пачаўся. Зноў пасвятлела, зноў засвяціла сонца, і гэта было вельмі прыкра, што зноў стала на пагоду. Міцька спяшаўся, рассоўваў яблыкі ў кішэні, за пазуху. Але страх прыйшоў з другога боку. Блізка зашумела жыта, хруснуў на мяжы быльнік, нехта ўздыхнуў, войкнуў. Міцька прыгнуўся ў бульбоўнік, убачыўшы паміж яблынь нешта белае як смерць, а потым, баючыся азірнуцца, задаў лататы з чужога саду.
Каля балотца ў алешніку, зашпільваючы ў штанах гузікі, стаяў дзед Вінцусь.
— Ці не чэрці за табой гоняцца? — пажартаваў ён. Зірнуў на адтапыраныя Міцькавы кішэні і адразу насупіў сівыя бровы: — Зноў у чужы сад лазіў? Хоць дзёгцем маж, а ўсё адно сваё...
— Там... Там, у садзе, русалка бегла. З жыта выскачыла,— пачаў заікацца Міцька.— Сам бачыў. З жыта выбегла. І ўся — у белым... І лахматая...
— Хлусіш, нягоднік. От я табе дубцом...
— Не-а, не хлушу... Бегла і стагнала...
У Міцькавых вачах свяціўся такі страх, што Вінцусь задумаўся.
— Перахрысціся.
Склаўшы тры пальцы, як вучыла маці, Міцька зрабіў нейкі незразумелы выкрунтас каля лба, пасля торкнуў у левую і правую палавінкі грудзей. Вінцусь яшчэ больш задумаўся. Пачухаў патыліцу, ссунуў на пачуханае месца саламяны капялюш. Сваёй дапытлівасцю дзед славіўся не менш, чым унук, і таму сказаў з трывогай у голасе:
— Трэба праверыць. Барабаны мо што бачылі?
Міцька ледзь паспяваў за дзедам. У мокрай траве віўся густы ланцужок з парассыпаных яблычак — след ганебных Міцькавых уцёкаў. Дзед пайшоў у хату, а Міцька не пайшоў — застаўся на абмежку. Але і дзед у Барабанавай хаце доўга не пагасціў. Хутка расчыніліся дзверы, і адтуль вылецелі адразу трое. Спачатку — саламяны капялюш упаў пад ногі казлу Мітрафану, які стаяў каля плота і абрываў лісткі з вішні. Затым, спатыкнуўшыся на парозе, з хаты выскачыў сам Вінцусь. Трэцім, даганяючы другога, вылецеў звычайны хатні дзяркач. І ён усё-такі дагнаў дзеда, гузыром торкнуўся ў спіну. Хапіўшыся за балючае месца, Вінцусь кінуўся было ў хату, але перад самым носам дзверы зачыніліся, бразнуўшы зашчапкай.
— Дурная і ёсць,— сплюнуў Вінцусь ад злосці і крыўды.— Быццам я голых баб не бачыў? Іш ты, расселася ў ночвах...
Насця любіла святы і любіла рыхтавацца да іх. На сёмуху Антоля яшчэ была дома. Удзвюх яны пайшлі ў лес, наламалі кляновага вецця, высеклі па дзве бярэзінкі. Кабеты неслі за плячыма ношкі зялёнага маю, і Насці было крыўдна, горка і журботна. Тыя разы, перад вайной, у лес хадзіў Сямён — сам прыносіў май, сам укопваў каля варотцаў белыя бярозкі. Цяпер Насця нудзілася сваёй адзінотай. Дома яна пазатыкала кляновыя галінкі пад бэлькі, чыста падмяла падлогу, і ў хаце ажно задурманіла ад вострага ляснога водару, ад церпкай лясной свежасці.
Дзве бярозкі, укапаныя каля варотцаў, шумелі, лапаталі начамі, быццам скардзіліся на сваю долю. Яны жухлі, марнелі і чэзлі проста на вачах. Неўзабаве падышло купалле. Антолі ў Загор’і ўжо не было. Насця адна пабегла за Капцы, на сельскі выган, нарвала там цэлае бярэмя сону — жоўтых, з вялікімі белымі пялёсткамі кветак. Пучок пахучых красак закінула на страху хаты, не абмінула хлеў і варыўню, некалькі каліў паклала на шулах у варотцах, а зверху прыціснула камянямі, каб не здзьмухнуў вецер. У Загор’і яшчэ ад дзядоў такая завядзёнка: перад купаллем закідваць на стрэхі кветкі сону, каб, крый божа, які нячысцік не прыблытаўся да двара.
Насця парадавалася, што сустрэла свята як і мае быць, сустрэла не горш за суседзяў, і апошнім часам спалася ёй смачна, без надакучлівых сноў. Потым Насця пачала маркоціцца па Антолі, і зноў у яе развярэдзілася сэрца, зноў напала бяссонніца. Насця трывожылася за Антолю — хоць бы добра села на цягнік, хоць бы ўсцераглася жулікаў. Прыйшлі думкі і пра Барабаніху: чаго б тая сараматніца бегла цераз жыта з голай грудзінай? Можа, лыкнула якой гары, бо адно п’яны чалавек адважыўся б на такое — бегчы цераз жыта ў сподняй кашулі. Антоля, вядома, хутчэй дапетрыла б, што тут да чаго, але Антолі няма, а ў Насці безліч сваіх клопатаў, хапае сваіх трывог.
Святы неўпрыкмет прайшлі, і гэта Насця заўважыла па тым, што кветкі сону высахлі, пачарнелі на сонцы. Свежы лясны дух у хаце трымаўся даўжэй, хоць праз які тыдзень завялі і галінкі клёну, пажухла і пакурчылася шырокае лісце. Насця павыцягвала з-пад бэлек сухія галінкі, выкінула на сметнік, вярнулася — падмяла і вышаравала падлогу.
Стаміўшыся наводзіць парадак, прысела на парожку, задумалася і, калі трохі адпачыла, успомніла, што ў лесе, зусім блізка ад хаты, нагледзела травяністую сенажатку, дзе можна ўбіць каляснік добрага сянца. Калі яна была там, паўз сенажатку валокся лупаты Барабан, а той не любіць, каб хто запярэджваў яго. Успомніўшы пра гэта, Насця падалася на дрывотню, а выйшла адтуль з вялізнай, рыжай ад іржы касой.
Насця спяшалася ў лес, ішла як не подбегам, думаючы, што лупаты сусед жыве не бедна і не трэба яму квапіцца на чужое, на ўдовінае. Мінула сваю сядзібу, выбілася за балотца, і лес, напэўна, не здзівіўся, калі проста перад сабой убачыў маленькую жанчыну з іржавай касой на плячы. Лес многае помніў, многае ведаў, таму не затрывожыўся, не захваляваўся — ён, здаецца, толькі самотна ўздыхнуў, затрымцеў лісцямі.
Лес прывык да гэтай адзінокай сутулай жанчыны. А яна спяшалася, убегла пад кроны дрэў, і лес даў ёй дарогу, расступіўся перад ёю. Сенажатка ўцалела. Трава стаяла роўная, густая — высокая лясная трава, якая цяпер уся, да апошняга каліва, належала адной Насці. Укруга сенажаткі раслі асіны — старыя, выгоністыя, з жоўтымі плямамі на гладкай зялёнай кары. Насця ўбегла ў гэты круг, зняла з пляча касу, выцягнула з-за пазухі палавінку бруска, і лісце на асінах раптам задрыжэла, як ад сполаху, што вось зараз, праз якую секунду, маленькая і сутулая кабета парэжа сабе пальцы, пырсне кроў на густы травастой.
Шась-шась, дзінь-дзінь. Бяды, аднак, не здарылася. Парэпаныя, вузлаватыя, як у мужчыны, пальцы ўцалелі. Пучком травы Насця працёрла заржавелае палатно касы, правяла па яшчэ леташняму клёну абломкам бруска і, налягаючы на акоссе ўсім целам, пачала пракос. Густая лясная трава магла б пакрыўдзіцца, што яе косіць такі няўмелы касец, бо каса не засвістала, не зазвінела, не заспявала ў пракосе. Спачатку яна плазам прайшлася на вяршках, потым наском уторкнулася ў купіну, а далей — яшчэ горш. Лучок, які рассохся за зіму, коўзаўся па акоссі, і Насця доўга валтузілася з ім, пакуль натуга не перавязала сырамятны пасак. У канцы пракоса падсцерагла новая непрыемнасць. У траве згубіўся клінок, замок аслаб, каса выпала з рэхвы.
— Згары ты ўсё! Прападзі пропадам! — услых абурылася Насця, падняла касу і, ледзь не плачучы, пайшла назад праз асіннік, які зноў расступіўся, даў дарогу кабеціне.
Яна ішла лесам, потым ішла паўз жыта і ведала, што ідзе да Хвядоса, бядуючы, каб хоць жа застаць яго ў хаце, каб не звалокся ён куды-небудзь з двара. Цяпер Насця не перажывала за сенажатку: заявіцца Барабан, угледзіць свежы пракос і пойдзе ні з чым.
Навокал цвіло лета, буялі травы — самая пара сенакосу. Таму асабліва было прыкра, што вось ужо якое лета Насці адной трэба няньчыцца з непаваротлівай касой. Прыкра і балюча было таму, што кожны раз каса напамінала пра таго — дужага і плячыстага, якому на пакосе не знаходзілася раўні.
Цвіло, бушавала, пералівалася яркімі фарбамі лета, шчодра свяціла сонца, з блізкага поля ветрык даносіў ачмурэлы водар збажыны. Малінаваму лету патрэбны былі касцы і жнеі — многа працавітых сялянскіх рук, і таму было горка, было несправядліва, што Насця ідзе адна — самотная і маўклівая, ідзе шукаць добрага чалавека, каб направіў старую, заржавелую касу.
Той добры чалавек, на шчасце, быў дома, сядзеў на калодзе каля плота, выстругваў з дубовых цурбалкаў новыя зубцы ў граблі. Над пустым карытцам пакрыўджана стаялі два кормнікі, з гвалтам уцякалі ад прыгажуна пеўня чубатыя куры, на прызбе вадзілася квактуха з куранятамі, і ўся жыўнасць, якая вішчэла, сакатала і квахтала ў двары, відаць, не магла зразумець, чаму ўжо даўнавата на вочы ім не паказваецца лагодная і ласкавая іх гаспадыня.
— Каса распраглася. Паглядзі, Хвядос, што і як паправіць, бо сама я не ўмею.— Насця кінула касу і акоссе на мураву, села на гнілую, збуцвелую калоду, зняла з галавы хустку і выцерла загарэлы потны твар. Пасядзела, убачыла непарадак на суседавым двары і сказала з дакорам:
— Хай бы пакарміў скаціну, а то хоць вушы затыкай.
Хвядос падняўся, абтрапаў з калашын габлюшкі і пакутліва паглядзеў на загарадку, дзе, прасунуўшы праз жэрдкі лычы, скургенілі падсвінкі.
— Ды карміў ужэ, каб іх воўк пазарэзваў! І зелле нават ірваў. На картоплі ўсялякага хвашчу хоць заваліся.
— І не дзіва, што квічаць. Хвошч свінні не вельмо ядуць. Трэба макрыцу рваць, лебяду.— Насця ўздыхнула. — І мой Сямён, бывала, такі ж быў бесталковы.
Хвядос ужо і не чуў і не бачыў, што робіцца каля хаты. Пільным вокам ён вывучаў даўжэзную ржавую касу, якая ляжала на траве. Калісьці, відаць, гэта была добрая, вострая каса, але цяпер не кожны мужчына згадзіўся б узяць у рукі такую дрэнь. Хвядос падняў касу за вушка, жоўтым і тоўстым ногцем праверыў клёп, пасля з поцягам грукнуў наском па калодзе — праверыў касу на звон. Пачуўся дробны, слабы, дрыготкі гук. Іржавую касу даўно пакінуў звонкі, сталёвы голас.
— Э, нікуды не вартая,— са шкадаваннем, з крыўдай Хвядос махнуў рукою.— Іржа з’ела. Во і лязо скрывілася, і на лопатні пабіла. Зараз адно месца ёй — на сметніку.
— Няўжэ выкінеш? — спалохалася Насця.— Як жа я без касы?
— Я табе сваю дам. Ды не такую доўгую, як пуга. Маленькую «сямёрку» асаджу — недзе пад застрэшкам заткнёная. Якраз будзе па табе, для тваіх плячэй. «Сямёрку» і дзіця пацягне.
Насця адразу паспакайнела, абрадавалася, што цяпер у яе будзе людская каса, і рыўком падхапілася з калоды.
— Што ж гэта я расселася, як паня? Дзе ў цябе свіное стаіць?
— У сенцах ражка з картопляй, крапіва ў сагане, а высеўкі ў мяшку, каля жорнаў, знойдзеш. Ды мо не трэба, я сам накармлю.
— А я што буду рабіць? Буду сядзець? От зрабі мне касу, каб касіла.
Насця звінела ў сенцах вёдрамі, бразгала вілкамі, вымаючы з печы цёплую ваду, і вельмі хутка на двары ўсталяваліся спакой і цішыня. У загарадцы над карытам душыліся крапівой ладныя падсвінкі, дзяўблі проса кураняты, не кудахталі больш накормленыя куры. За гэты час, пакуль Насця ўціхамірвала галодную плойму, Хвядос выцягнуў з-пад застрэшка «сямёрку», асадзіў на акоссе, памянціў і, азірнуўшыся на Насцю, прайшоўся касой уздоўж плота. Пакляпаная, навостраная, добра дагледжаная каса брала крапіву, як брытва.
— От бо што значыць мужык! — з захапленнем паглядзела на Хвядоса Насця.— А яна не распражэцца?
— Не, я моцна забіў клінок у рэхву.
Падаючы касу, Хвядос затрымаў позірк на Насці, затрымаў, можа, трохі больш, чым трэба было, і такая цікаўнасць суседа затрывожыла, захвалявала яе. Яна ляпнула сябе па спадніцы, правяла далоней пад носам і, нічога не разумеючы, насварылася на Хвядоса:
— Ты чаго ўставіўся? Даўно бабы не бачыў? Ці мо дзе выпацкалася, як свінням давала есці?
— Не крыўдуй. Сівая ты, дык я і думаю: колькі ж гадоў табе?
— Гадоў мне? — задумалася Насця.— Ці не трыццаць пяць скора будзе? Але, трыццаць пяць. Радзілася акурат як жыта жалі.
Хвядос болей нічога не сказаў, ён наогул быў маўклівы па натуры, і цяпер ён пацвердзіў гэта: сеў на гнілую калоду і зноў пачаў правіць граблі. Падзякаваўшы суседу, Насця пайшла, але не дайшла нават да брамкі — вярнулася:
— Чуеш, Хвядос, а старая каса дзе?
— Пад плот, у крапіву шпурлянуў. А што?
— Знайдзі ты мне яе. Дадому забяру. І не думай, што я такая скнара. Гэта ж памяць пра Сямёна...
Хвядос здзіўлена паглядзеў на Насцю, але падняўся, знайшоў у крапіве ржавую Сямёнаву касу. Вочы яго свяціліся цеплынёй і пяшчотай.
Скасіць сенажатку ў той дзень не ўдалося. Апоўдні хлынуў дождж, невядома было, калі ён пераціхне — магло і задажджыцца, а касіць пад нягоду не вельмі разумна, таму што трава пагніе ў пракосах і ўсе клопаты пойдуць марна.
Выпагадзілася пад раніцу. Калі выганялі кароў на пашу, ужо свяціла сонца, неба над хутарамі было чыстае і толькі на захадзе, у бок Ганцавіч, яшчэ плылі шэрыя посцілкі хмар. Пасля дажджу раса на траве стаяла густая, з белым налётам, больш буйная, чым звычайна, а Насці якраз і хацелася такой расы: каб яна доўга не высыхала і каб лёгка пад самы корань рэзала каса мокры травастой на сенажатцы.
Збіраючыся на кошлю, Насця хуценька прапаліла ў печы, абулася ў гумовыя боты — у лесе якіх толькі гадаў не бывае,— узяла на плячо Хвядосаву «сямёрку», выйшла за варотцы. І яна пайшла б у лес і касіла б там, пакуль не высахне раса, калі б у варотцах па даўняй сваёй завядзёнцы не азірнулася, не паглядзела навокал. Тое, што ўбачыла, спачатку зацікавіла яе, потым захвалявала, растрывожыла, і ўжо нельга было ісці ў лес, пакуль не высветлена: з чаго гэта, з якой пагоды столькі людзей сабралася каля Жуччынай хаты?
Насця прысланіла касу да варотцаў і пабегла, моцна гупаючы ботамі, пабегла нацянькі праз мокры алешнік, паўз гнілое, смярдзючае балотца.
Сполах прайшоў, трывога ўляглася адразу, як толькі яна мінула кусты і — ужо зблізку — пачалі пазнавацца суседзі, якія цеснай купкай збіліся на сцежцы каля пахілага, зялёнага ад старасці плота. Жучка была жывая і здаровая — рабенькая, як зязюлька, яна стаяла ў купцы людзей, нешта ім расказвала, раз-пораз паказваючы рукой за Капцы, на Сяло, і суседкі, якім перадалася трывога Жучкі, таксама глядзелі ў той бок, узрушана вохкалі, хіталі галовамі. Усё ж нешта здарылася, таму што жанкі, слухаючы Жучку, час ад часу апускалі ўніз вочы, шукалі каля сябе дзяцей і, упэўніўшыся, што яны тут, нікуды не пайшлі, зноў уважліва сачылі за Жуччыным расказам і яе рухавай, мітуслівай рукой.
— Што тут у вас? Кажыце хутчэй. Бяда якая? — спытала Насця, раззяханая, запыхканая ад спорнага бегу.
— Бяда не бяда, але і радасці мала,— адгукнулася на яе словы Піліпіха.— Стань от, сама паслухай.
Насця ўшчамілася ў людскі натоўп і ўжо хутка разам з усімі і сама вохкала, хітала галавой, згортвала на грудзях рукі, як быццам прытульвала да сябе дзіця. Яна глядзела на Жучку і проста не верыла, што колькі часу назад тая перажыла столькі жаху, столькі страхоцця. Калі б на месцы Жучкі была Насця, то яна, пэўна, утрупянела б, упала б мёртвая там, пасярод поля, у пахучай грэчцы.
Яшчэ да снедання Жучка сабралася праведаць у Сяле хворую куму. Будзіць Геніка і Вольку пашкадавала, пакінула ім сняданак на прыпеку, а каб малым не дакучалі мухі, коўдраю занавесіла акно, зрабіўшы прыцемак, і выйшла з хаты. Мінула Капцы, ужо спускалася з горкі, калі ў лагчыне, ля канцавых хат Сяла, пачула гвалт, лямант і жаночы плач. Не падобна было, каб людзі падурэлі так сабе, па свайму хаценню: на гэта, відаць, у іх была нейкая прычына.
Жучка прытупілася, утрапёная і здзіўленая, прыпынілася, каб разабраць далёкія галасы, і тут недалёка ад сябе, на дарожцы, убачыла мацёрую, вялізную, як цяля, ваўчыцу. Жанчына ўкамянела ад страху, хацела крыкнуць, а голас замёр. Ваўчыца мільганулася цераз дарожку, але ў полі пабегла марудней — выпластвалася, як плыла, падмінаючы пад сябе белую ад цвету грэчку. Прыгледзеўшыся, Жучка раптам з жахам зразумела, чаго крычаць людзі і чаму так цяжка бегчы ваўчыцы.
На спіне, ухапіўшы зубамі за кашульку, ваўчыца несла чыёсьці дзіця, і яно не крычала, не плакала — захліпнулася ад болю ці мо ўжо было нежывое. І тут у Жучкі знайшоўся голас, прапаў страх, заступіўшы месца адвазе і рашучасці. Жучка нема закрычала, пабегла наўпярэймы ваўчыцы, на ляту хапіла камень, шпурлянула, і той камень, кінуты з нечалавечай, нежаночай сілай, праляцеў далёка і гупнуўся ў грэчку перад воўчай мызай. Нельга было спатыкнуцца, нельга было ўпасці, бо страціцца шмат часу, і тады ваўчыцу ўжо не апярэдзіш, не завернеш ад кустоў у канцы поля. І Жучка, нічога не помнячы, бегла наўпярэймы, нема крычала, і яна ўсё ж змагла апярэдзіць ваўчыцу, стаць ёй упоперак дарогі. Ззаду стаяў лямант, спераду стаяла страшная, распатланая жанчына, і ваўчыца расшчаміла пашчу, скінула з сябе чалавечае дзіця і ўжо лёгка, без потугу рванулася цераз грэчку, у бок старасвецкіх Капцоў.
Дзіця, як з’ехала на зямлю, адразу ж заплакала — так пакрыўджана, так жаласліва, што і ў самой Жучкі на вачах выступілі слёзы. Радуючыся, што дзіця жывое і яшчэ як хораша заплакала, яна падхапіла на рукі мокрае ад расы маленькае цельца, па стручку пазнала, што гэта хлопчык. Туліла да грудзей і цалавала так, як ніколі не цалавала нават свайго Геніка. Шчадрэй, здаецца, засвяціла сонца, і з вялікай радасці ў чыстым небе галасістым званочкам заліўся жаўрук. Хлопчык адразу прыціх, перастаў плакаць, а сюды ўжо беглі людзі, і першымі, спатыкаючыся ў разорах, мясілі грэчку зняможаныя Зоня і Максім Занькі, бо, аказалася, гэта іх сына Паўліка Жучка выбавіла, сілком выдрала з ваўчынай пашчы.
— А сыночак мой! А крывіначка ж ты мая!
Зоня ціскала, гомтала Паўліка, чмокала ў шчочкі, у губкі, у жывоцік і плакала, плакала наўсхліп, як быццам слёзы маглі апраўдаць яе, маладую маці, зялепуху яшчэ і дурніцу, што не дагледзела сына. Паўліку балюча было ад матчыных поціскаў, але ён толькі лыпаў спалоханымі вочкамі і маўчаў. Маці пакінула яго ў хаце, калі ён спаў, а сама пайшла ў агарод нашчыпаць пер’я цыбулі, не падазраючы, што Паўлік акурат у гэты момант прачнуўся, звалокся з ложка, а на двары — сонечным, ласкавым і пяшчотным — яго высачыла ваўчыца, выскачыўшы з высокага бульбоўніку за свінушнікам.
Але ўсё абышлося добра, нават без ніводнай драпіны на Паўліку, і людзі радаваліся такому шчасцю, а калі ім захацелася паглядзець на Паўлікаву збавіцельніцу, то побач яе ўжо не было — людзі ўбачылі толькі, як у канцы грэчкі мільганулася квяцістая кофта. Жучка спяшалася на свае хутары, і зноў яе гнаў страх, бо дома без нагляду засталіся Генік і Волька, а ваўчыца, хай на яе немач, пабегла якраз у той бок, на зялёныя Капцы.
— Паверце, бабы! Сэрца зайшлося ад жаху. Ледзь што жывая ўскочыла ў хату, аж не — спяць мае, родненькія, і губкамі ў сне цмокаюць.
Жучцы нарэшце ўдалося давесці свой расказ да канца. Людзі стаялі, моўчкі слухалі, потым азірнуліся ўсе неяк разам і ўбачылі, што за іх спінамі тоіцца Барабан, лупаты, з жоўтымі, як у ката, вачыма. Яго, мусіць, таксама зацікавіла незвычайнае зборышча каля Жуччынага плота, і ён падкраўся сюды цішком — так, што ніхто не пачуў.
— Аднак жа і смелая ты, Ганна,— першай выйшла з утрапення Піліпіха.— У мяне дык мо духу не хапіла б кінуцца на ваўчыцу.
— Кінулася б, дзе б ты дзелася? — упэўнена сказала Кутчыха.— Угледзела б, што нясе дзіця, дык і кінулася б адбіраць.
— А ведаеце, жанкі? Не проста, не так ашалела ваўчыца,— задумалася Насця.— У яе, мабыць, ваўчанят пабралі.
Суседкі абурыліся ледзь што не ў адзін голас:
— Каб яму рукі апухлі, хто гэта зрабіў! Каб сарочка ў сем столак не злезла! Хіба ж ён, гіцаль, не ведаў, што ў нас дзеці малыя?
— Канечне, пабралі,— азваўся Барабан.— І цяпер ваўчыца не супакоіцца, пакуль не схопіць чалавечага дзіцёнка.
— Ц-с-с. Ціпун табе на язык,— сыкнула на Барабана Жучка.— Сказаць жа такое!
Стала ціха. Усім цяпер было ясна: вялікая бяда прыйшла на Загорскія хутары. Самая ж работа ў людзей — і касіць, і палоць трэба, а тут яшчэ дзяцей пільнуй. Рабі і ваўчыцы сцеражыся. Кажуць, ваўкі — помслівыя. Аднаго году, яшчэ да вайны, каваль з Сяла Костусь Танец, ходзячы па грыбах, натрапіў на ваўчынае логвішча. Пяцёра гадавалых ваўчанят ледзь умясціліся ў лазовым кошыку. Вечарам таго ж дня ваўчыца прыйшла па слядах. Калі выганялі статак на пашу, Танец убачыў у сваім хляве задушаных авечак і карову з вырваным вымем. Ваўчыца падкапалася пад сцяну і адпомсціла за ваўчанят, шкуркі якіх ужо сушыліся на жэрдцы пад застрэшкам хаты.
Жанкі пачалі разыходзіцца. Жучка папхала ў хату Геніка і Вольку. Піліпіха, не выпускаючы з рук, павяла Ірку. Пагнала перад сабой сваіх неслухаў Кутчыха. Ну, і Міцьку Дразду прыйшлося ўважыць маці. Алена ў самы апошні момант паспела ўхапіць Міцьку за шлейку, а каб сын паважаў матчына слова, падняла яшчэ тоненькі дубчык, які вельмі дарэчы нехта кінуў на сцежку.
Барабан пастаяў, пачухаў сытае мурло і таксама пайшоў. Злавіў у кустах Мітрафана, ухапіўся за рогі і павалок у хлеў.
Ісці ў лес, касіць сенажатку, Насця пабаялася. Да самага цямна смыкалася па двары, палола грады, рассцілала на прыгуменніку зелле, каб сушылася, і ўвесь час азіралася, бо хто ведае, адкуль выпаўзе помслівая ваўчыца — ці з кустоў, ці з лапушыстага бульбоўніку, ці з недалёкага жыта?
Загор’е як вымерла: ні Міцькі, ні Іркі, нават доўгі, як цыб, Лявонік не шастае паміж яблынь у сваім багатым садзе. Раніцай людзі асачылі, што ваўчыца ўсю ноч віжавала каля хутароў, шастала паўз хаты і хлявы. На пяску засталіся сляды — глыбокія, вялікія і шырокія, як Вінцусевы лапці. Каровы, нюхаючы сцежку, выгіналі шыі, раўлі, дралі капытамі зямлю.
— Трэба нешта рабіць,— гледзячы на такі пярэпалах, сказаў Хвядос.
— Тут і думаць нечага,— заклапочана адгукнуўся Вінцусь.— Бяры стрэльбу, ды пойдзем у лес. Недзе блізка круціцца ваўчыца.
Вінцусь зняў з гарышча стары, мо яшчэ мікалаеўскі, бярдан, зарадзіў куляй, Хвядос узяў стрэльбу, і паляўнічыя, неўпрыкмет перахрышчаныя ўдовінымі рукамі, пайшлі ў лес. Паперадзе чынна і высакародна плыў над хмызнякамі саламяны жоўты капялюш, за ім, дзіўна падскокваючы то ўверх, то ўніз, не адставала зацухмоленая кепка з паламаным, скамечаным брылём.
Вінцусь і Хвядос маглі ганарыцца сваім паляўнічым шчасцем. Далёка не адышліся ад хутароў, мінулі баравы грудок, выбіліся каля Выжараў на кудру — зарослае кудзерыстым лазняком махавое балотца, і тут пад кустом лазы ўбачылі ваўчыцу. Два басавітыя стрэлы тут жа скаланулі кудру. Ваўчыца падскочыла, пасля тыцнулася мызай у мох, засоўгала тоўстымі, магутнымі лапамі. Рэха раскацістых стрэлаў дакацілася аж да Загор’я.
— Забілі! Але, забілі! Чуе маё сэрца: забілі! — абрадавалася Насця і пабегла расказаць аб гэтым сваім суседзям.
— Чуеш, мама? — натапырыў вушы Міцька Дрозд.— Гэта ж дзедаў бярдан лупянуў.
Загорцы чамусьці былі перакананы, што кулі паляўнічых не праляцелі міма. І людзі, вядома, не памыліліся. З добрым настроем яны калупаліся ў агародах, раз-пораз кідаючы позіркі на лес. І ўжо цяжка сказаць, хто з іх першы заўважыў саламяны капялюш на пару з паламаным брылём. Вінцусь і Хвядос выйшлі на галу замучаныя і потныя. Павесіўшы стрэльбы на плечы, яны волакам цягнулі забітую ваўчыцу. Напінаўся болей Вінцусь, а Хвядос памагаў, таму што ад хадзьбы ў яго разбалелася кульця нагі.
— Далей не пацягнем,— выпусціў з рук канец папружкі Хвядос.— Хай яно ўтане.
— Тут злупім шкуру,— згадзіўся Вінцусь і таксама выслабаніў рукі.— А косці трэба закапаць, каб скаціну не трывожыць.
— Закапаем, не вынюхаюць.
Загорцы ўжо кіраваліся насустрач, беглі на ўзлесак, дзе прыпыніліся жоўты капялюш і скамечаны брыль.
Бокам і падскокам, круць-верць — падляцеў шалапут Міцька.
— Куды, дзед, папаў?
Падбегла Жучка — рабенькая, шустрая, абрадаваная.
— Ну, але, яна. Тая самая, што Паўліка крала.
Шась, хрусь кусты: Барабан. Яго яшчэ тут не хапала!
Пастаяў, пазайздросціў, буркнуў:
— Етава-етава, акурат дзве пары ботаў за шкуру.
Сцішана, марудна, баязліва падышла Насця. Ваўчыца ляжала на баку — галавастая, лабатая, выкачаная ў балотную твань, у мох і кроў. З пашчы вываліўся рабы доўгі язык, а Міцька кіёчкам стараўся запхнуць яго назад. Асмялеў падшывалец. Дай цяпер такому стрэльбу, дык усё ваўчынае племя вынішчыць пад корань.
— Дзед, ты ёй у галаву папаў.
На сваім вяку, жывучы каля лесу, Насці даводзілася бачыць і жывых ваўкоў. Аднаго бачыла, калі пасвіла каровы, другі сярод белага дня выскачыў з жыта, і тады Насця аж увамлела ад страху. Але гэтая старая ваўчыца, якую прывалаклі мужчыны, была нейкая незвычайная. У вочы кінулася, што падчарэўе ў яе пляскатае, як дошка, не адтапырваецца набрынялымі малочнымі саскамі, значыць, у ваўчыцы не было малых ваўчанят. Ад хваста да карка поўсць пабілася на касмыллё, ды больш за ўсё Насцю здзівіла ваўчыная шыя. На ёй укруга віўся шырокі пасак, поўсць выліняла, відаць чырвоныя плехі на скуры. Падобна было, што ваўчыца насіла ашыйнік і выцерла ім поўсць на карку.
У людскім натоўпе ятрыўся, выхваляўся сваёй адвагай Міцька, а Насця глядзела няўцямна, трывожна, спалохана, і зрок яе пачынаў туманіцца, і ўсё навокал пачало дрыжаць, прападаць, знікаць у белым марыве.
— Ой, трымайце мяне,— прашаптала, слабеючы, Насця.— Упаду, бабы.
Яна пазнала гэтую здзічэлую, аблезлую нямецкую аўчарку. Неверагодна, дзіўна, жахліва, але Насця не магла памыліцца. Пяць гадоў — ужо цэлых пяць гадоў! — Насця носіць у сэрцы жалобу, бачыць перад сабой ашчэраныя клыкі, бачыць ружовыя плямы на снезе. Нямецкую аўчарку, якая пяць гадоў назад ірвала пад клёнам і шкуматала Сямёна, яна не магла не пазнаць.
— Паслеплі вы, ці што? Гэта ж не ваўчыца,— з болю, жаху і крыўды прастагнала Насця.— Гэта ж яна, Падгейнікава сабака — Хільда. Помніце? А ці забылі?
Насцю схапілі пад рукі, нехта з жанок пабег у хату і прынёс вады. Насця піла, не могучы спаталіць раптоўную смагу, і добра было чуваць, як зубы яе дробна ляскалі аб беражок алюмініевага кубка. Вада ацверазіла яе, слабасць у нагах прайшла, але белае марыва не прапала — яно па-ранейшаму дрыжэла перад вачыма.
Белы лес...
Белая даль...
Белыя людзі...
І чырвоныя, крывавыя плямы на белым, іскрыстым снезе.
Сямён, калі б ведаў сваю долю, вядома, не застаўся б тады начаваць, а калі б і застаўся, то яшчэ зацемна, з першым пробліскам дня ў шыбах, пайшоў бы з двара, назад у халодны, дрымучы лес, у снежную, марозную каламуць. Ён не паленаваўся б рана падняцца, але за ноч распухла і пасінела абмарожаная нага, падскочыла гарачка.
Сямён, сагрэты жончынай ласкай, рашыў перадняваць дома, балазе немцы ў апошні час не вельмі турбавалі загорцаў: па-першае, баяліся партызан, па-другое, зіма стаяла снежная, завейная, не ўсюды праб’ешся праз сумёты.
Развіднялася. У хату маглі зайсці людзі, і Насця паслала Сямёну на палку, за печчу, палок завесіла коўдрай, а калі пачула за дзвярыма хрыплыя галасы, то ўжо было позна што-небудзь рабіць. Бразнула, лопнуўшы, зашчапка, шырока расхлябесціліся дзверы, і ў хату з сенцаў, напусціўшы холаду, увалілася зграя паліцаяў.
Насця войкнула, збялела: вінтоўка! Насця не паспела прыняць яе, засунуць хоць бы пад ложак, і доўгая Сямёнава вінтоўка, прыслоненая да сцяны, адразу кінулася ў вочы гэтым п’яным, звар’яцелым цуцікам. Адзін з іх — нізкі і шчуплы, як блыха,— быў сам начальнік местачковай паліцыі Падгейнік. Яму даўно трэба было б парыць косці ў сырой зямлі, а ён усё яшчэ жыў, паскудзіў белы свет — прыблуда, вырадак у чорным шынялі, і гэты чорны здрадніцкі шынель да пары да часу не змаглі прадзіравіць партызанскія кулі. Узяўшы з рук цуцікаў Сямёнаву вінтоўку, Падгейнік зарагатаў спітым, траскучым голасам:
— Вінтоўка тут, значыць, і гаспадар дома.
Сямёна сцягнулі з палка, доўга, зацята білі спачатку ў хаце, білі ботамі, прыкладамі вінтовак, потым выцягнулі на двор — у адных сподніках, босага, з сінімі, распухлымі пальцамі на абмарожанай назе. Сямёна хапілі спрасонку, і ён не адразу ачомаўся, не адразу зразумеў, чаму раптам забалелі косці і з носа цурком хлынула кроў. Яна заліла падлогу, заліла сцежку ад парога да клёна, пад які паліцаі кінулі беспрытомнага Сямёна.
Акурат узыходзіла сонца — халоднае, не вельмі яркае зімовае сонца, але і ад яго промняў чырвоныя плямы на снезе ўспыхнулі, зардзеліся, запалыхалі. А каля варотцаў, прывязаная да саней, ятрылася, вастрыла вушы, пачуўшы чалавечую кроў, пародзістая нямецкая аўчарка. Падгейнік, хмылячыся, пайшоў да саней, і Насця, зразумеўшы яго намер, закрычала:
— Што ты робіш, нехрысць, нелюдзь!
Яна яшчэ ўбачыла ашчэраныя, ружовыя ад сонца сабачыя іклы, убачыла, як паляцелі шматкі з Сямёнавай кужэльнай кашулі, пачула люты брэх і, хапаючы рукамі за паветра, са стогнам асунулася на снег. Доўга ці мала ляжала на мулкім, шэрхлым снезе — не ведала, а калі расплюшчыла вочы, то заўважыла, што пад клёнам ужо нікога няма, а яе будзіць, б’ючы па шчоках, суседка Антоля.
— Паднімайся, Насця. Прастудзішся. У хату ідзі, сястрычка. Забралі вырадкі твайго Сямёна. Укінулі ў сані і паехалі.
У Насціных вачах дрыжэў белы свет, мітусіліся дрэвы, неба і не вельмі яркае зімовае сонца, кудысьці ў туман прападаў перапалоханы Антолін твар.
Белы снег...
Ашчэраныя іклы...
Ружовыя плямы на белым снезе...
— Выпі, сястрыца, яшчэ вады. Адразу палепшае,— прасіла Жучка, стоячы каля Насці і з трывогай зазіраючы ёй у вочы.— Авой! На табе ж і крывінкі няма.
Людзі на ўзлеску прыгнечана маўчалі. Кінуў сукаваты ражон і адышоўся ўбок здзіўлены, зніякавелы Міцька. Стала вельмі ціха, няёмка і жудасна. Піліпіха абышла ваўчыцу, пнула нагой і, зірнуўшы на мужчын, як з дакорам сказала:
— І праўда, гэта ж не ваўчыца. Аўчарка гэта. Вунь і відна, дзе быў аброшак — уся шэрсць на шыі сцёрта.
— Етава-етава, дзве пары ботаў...— пачаў было і адразу сціх, як папярхнуўся, Барабан, адчуўшы на сабе пільныя і суровыя позіркі.
Каля мёртвай Хільды разгублена стаяў Вінцусь. Заклапочана і збянтэжана чухаў патыліцу Хвядос.
— Ат, халера! Трэба ямчыну капаць.
Загор’е, пазбавіўшыся адной бяды, думала цяпер пра Насцю — сплаканую, схуднелую, тоненькую, як чарацінка.
Спрадвечнае жаданне пераспелай травы — быць скошанай, легчы хутчэй у пракосы. Лясная сенажатка даўно хацела пачуць знаёмы ёй з ранейшых гадоў, працяжны і меладычны перазвон касы. І яна, травяністая сенажатка, раптам страпянулася, занервавалася, з канца ў канец па ёй пабеглі шызавата-зялёныя хвалі. Яшчэ і сонца не паднялося над лесам, як зусім блізка сапраўды зазвінела каса. У адначассе трывожна і журботна зашумелі асіны. Першаю ў гэтае лета сюды прыйшла Насця, першаю нагледзела высокую, сакавітую, дужа ядкую траву. I малады асіннік чакаў і не мог дачакацца, калі сенажатку пачне касіць пасівелая, маленькая кабета. Высокая трава ёй належала па праву: хто першы, той і лепшы.
Але на глухой галевай палянцы разгульвала не Насціна, а чужая каса — вострая, добра накляпаная. Сенажатку выкошваў незнаёмы лупаты чалавек. Ён часта азіраўся, баязліва ўцягваў галаву ў плечы, уздрыгваў нават тады, калі паблізу пачынала стракатаць сарока. Асінам не спадабалася, што чужая бяздушная каса палохае даверлівую сароку, крыўдзіць тую маленькую жанчыну, і асіны зашумелі гнеўна, трывожна і журботна...
— Скасіў-такі, паразіт!
Насця войкнула і, бездапаможная, абураная, спынілася з краю сенажаткі, пад шумлівымі асінамі. Яна стаяла аслабелая, з чорнымі кругамі пад вачыма, таму што не адышла, не акрыяла яшчэ пасля нядаўняга страхоцця, а тут новае перажыванне — прапаў каляснік добрага ляснога сена. Завірушнаю, халоднай зімой яго, канечне, любіла б есці карова. Нават і цяпер, улетку, нос аж зрывае мядовы, духмяны водар яшчэ не падсохлай травы. Даць бы такога пахучага сена карове перад цяленнем, то і не выйшла б вясною на пашу зазімліватая, худая, як трэска. Насця глядзела на пярэпаласую ад шырокіх пракосаў сенажатку і зразумела, што нічым тут сабе не паможаш, трэба ісці шукаць работу касе і бруску ў якім іншым месцы.
— Каб цябе ўжэ выкасіла на той свет,— пакляла яна Барабана, адчуваючы, што толькі ён, гэты скнара і смоўж, мог, набраўшыся нахабства, паквапіцца на чужое.
Насця добра ведала лес, і лес добра ведаў Насцю, не хаваў ад яе сваіх травяністых сенажатак, грыбных нерушаў і ягадных седлавін. Лес быў добрым сябрам: лячыў адзіноту, ратаваў ад суму і журботы. Насця помніла, што блізка тут стаіць яшчэ адна мурожная паляна, але пайшла не туды — пайшла зусім у другі бок і, калі на ўзлеску зазелянелі стрэхі загорскіх хат, зразумела, куды ідзе, чаго ёй трэба. Насці захацелася плюнуць Барабану ў вочы, і яна не магла саўладаць з гэтым сваім гневам, з дзіўным і недарэчным жаданнем. Знайсці Барабана, выцягнуць хоць з-пад зямлі і проста плюнуць у твар. Касу Насця перакінула цераз варотцы ў двор, бо, чаго добрага, той зякраты нахабнік застанецца без галавы, і — рашучая, гнеўная — подбегам пакіравалася на Барабанаў дзядзінец.
Насцю на парозе сустрэла сама Барабаніха. Выйшла пахмурая, насцярожаная, але трывогі не выдае — стаіць у злінялай, з хвальбонамі, сукенцы і шчэрыць ухмылкай шырокі рот:
— Не часта ж, Наста, ты ходзіш да нас? У госці прыйшла ці так? А мо пазычыць чаго хочаш? Мо солі, мо грошай? Дамо, але, дамо... Слава богу, у нас усё е. Прасі, не саромся.
Гнеў у Насці нечакана прапаў, яна пачала гаварыць спакойна і разважліва:
— Не, не пазычацца я прыйшла. У мяне і самой такая-сякая капейка вядзецца.
— А чаго ж ты прыйшла? Не хадзіла, а то раптам прыйшла?
— Выслухай, Вуля, акуратне і не злуйся хоць. Скажы: твой Павел хадзіў у лес касіць?
— Ну, хадзіў. А што? — зрабіла нявінны выгляд Барабаніха.— Усе ж у лесе косяць.
— Павел маю сенажатку заняў!
— Тваю? Дзе ж гэта яна, твая сенажатка?
— Тут недалёка. У асінніку, акурат насупраць маёй хаты.
— У асінніку?! І гэта там твая сенажатка? Ну і Наста! Бачыш, прысвоіла!
— Я ж першая там нагледзела траву. Нават і пракос зрабіла, каб ніхто не чапаў.
— А ты падумай, ці — першая? Помніцца, мой Паўлюк яшчэ вясной нешта гаварыў пра тую сенажатку. Але! Гаварыў, што трава там дужа хвайная паднялася.
— І ўсё-такі нядобра так,— збіраючыся ісці, папракнула Насця.— Суседзі ж мы. І такую пакасць чыніць? Зноў жа — удава я.
Барабапіха ўпёрлася кулакамі ў бокі, пачырванела, выгнула спіну, як быццам збіралася скочыць на Насцю:
— Дык чаму ж ты не скасіла сваю сенажатку? Хто першы, той і лепшы. Маўчыш? Нябось часу не мела. Ого, я ведаю, чаму ты часу не мела!
— Чаму?
— А хто да Хвядоса будзе па вечарах бегаць? Думаеш, я нічога не бачу? Не, я ўсё бачу.
Ад крыўды ў Насці на вачах закруціліся слёзы:
— Дурніца ты. Антолі ж дома няма, от я і памагаю Хвядосу ўходжвацца.
— Ха-ха-ха! Ведаю я такую помач. Хвядос — мужчына яшчэ ў самым саку, дарма што бязногі.
— Павярнуўся язык сказаць такое,— цяпер ужо зазлавала і Насця.— А скажы, калі ласка, ад каго гэта ты ўцякала, калі тае нядзелі бегла цераз жыта голая?
Барабаніха знячэўку папярхнулася едкім, гідлівым смехам, выпрасталася, быццам дрын праглынула, і рукі ў яе нервова задрыжалі, пацепнуліся, захадзілі ходырам. Яна не ведала, куды іх схаваць ад вялікай збянтэжанасці і перапалоху. Ёй не хапала дыхання, не хапала знаходлівасці, каб удала выблытацца з няёмкага здранцвення. Барабаніха нават не падазравала, што Насця бачыла яе ў жыце, а цікаўнага і дапытлівага Вінцуся, які мог што-небудзь змікіціць, яна вытурыла з хаты дзеркачом і на тым супакоілася. Хай бы з яснага неба ляснуў пярун, і то Барабаніха не здзівілася б так, як здзівілася Насціным словам. Але збянтэжанасць і здзіўленне доўжыліся толькі нейкі міг. Барабаніха хутка саўладала з сабой. У яе словах з’явілася нечуванае вераломства і нахабства:
— Ну і пляткарка ты, Наста! Гэта я голая бегла цераз жыта? — Барабаніха зноў узялася ў бокі — чырвоная, потная.— Ха-ха-ха! Ты думаеш: Вуля такая бедная, што ў яе ўжэ і надзець няма чаго?
Крута павярнуўшыся, Барабаніха кінулася ў хату. Бразнула клямка, забрынчэлі столкі і табурэткі, грукнула аб сцяну века куфра. Насці трэба было ісці, каб не таптацца на чужым дварышчы, але не паспела яна і кроку зрабіць, як на парозе паказалася Барабаніха, несучы перад сабой бярэмя рознакаляровага адзення. На двары адразу запахла старызнай, зляжалым, затхлым кортам, у нос шуснуў едкі пах нафталіну, якім, відаць, перасыпалі адзежу, каб не пабіла моль.
— А гэта ты бачыла? — Барабаніха кінула адзежу на лаўку, пачала хапаць з кучы першае, што трапляла пад руку, і соваць Насці ў твар.— Колькі плаццяў, колькі ўбораў у мяне! Во сукенка — бачыш? Польскі шоўк — зносу не будзе. І — на замочку! Або во гэтая. А во і безрукаўка. І штапель, і паркаль, і саржа. А спадніцы! А кофты! А сарафан! Дзе ты бачыла такі сарафан?! І ўсё маё, кроўнае, за свой мазоль купленае.
Насця толькі моргала вейкамі, дзівячыся з такога багацця, а яшчэ больш таму, што Барабаніха ніколі не паказвалася на людзі ў якой-небудзь шчыгульнай абнове — ходзіць вечна забрынданая, у старой, аж выцвілай на сонцы сукенцы.
— Чакай, і гэта яшчэ не ўсё. Зараз зекры твае ад зайздрасці лопнуць.
Барабаніха зноў пабегла ў хату, і праз момант адтуль замест Барабаніхі выйшла нейкая важная, далікатная пані ў нечым жоўтым, мяккім і пушыстым. У Насці ад здзіўлення і дух пераняло. Босая, з нямытымі нагамі і пазакручванымі, як у дзятла, пазногцямі на пальцах, важная пані чынна прайшлася ўзад-уперад, крутанулася, і тое, далікатнае і пушыстае, матлянулася на ёй, як на калу. Але, вядома, гэта была не спешчаная пані, а сама Барабаніха.
— Лісіная даха — бачыш! У цябе такой няма і век не будзе. От прыйдзе зіма, сяду ў вазок і на базар паеду, як барыня.— Барабаніха, не скідаючы з плячэй пушыстую лісіную даху, спынілася насупраць Насці, запытальна зірнула ў твар: — Што ж ты цяпер скажаш? Магла я па жыце бегчы голая?
— Бегла, як жа? На свае вочы бачыла,— сказала Насця.— Хіба я сабе не магу верыць? — І дзеля пэўнасці дадала: — У цябе яшчэ і кашуля была захляпана ў гразь, і на лытках была руда балотная.
Барабаніха ледзь не шалела ад нянавісці і злосці.
— Ніхто табе, Наста, не паверыць. Ты ж сляпая. Ты ж нічога не бачыш. У цябе ж вочы падслепаватыя.
— Каб з цябе так ірвала далёка, як я яшчэ бачу.
— Сыдзі з двара,— сыкала Барабаніха.— І нічога я табе не пазычу: ні жыта, ні грошай. Няйнакш на дружбу прыйшла набівацца?
— Уга! Патрэбна мне такая сяброўка! Калі на тое пайшло, то я з табой, Вуля, і па якому-небудзь дзелу на адным актары не сяду.
— Сядзеш, сядзеш,— пе знаходзячы больш крыўдных, хлёсткіх слоў, прастагнала збялелая, ашаломленая Барабаніха.
Яна раптам зніякавела, зірнула на бярэмя квяцістых сукенак, спадніц, кофтачак' і, даўмеўшыся, што не трэба было наказваць Насці столькі дабра, кінулася насіць адзежу ў хату. Хапіла адразу ўсю кучу, прыціснула да грудзей, але перашкаджала даха, і рукі не маглі абхапіць усё бярэмя. Сукенкі і кофты падалі на пясок, і тады Барабаніха здагадалася скінуць лісіную даху, нервова згомтала яе і пабегла хаваць у куфар.
Насця ішла з чужога панадворка і не ведала, што ёй рабіць: ці то бедаваць, ці то смяяцца?
— Паўлік, дзе ты? Злазь з вышак! Будзеш мне памагаць,— недзе ў сенцах чуўся траскучы голас Барабаніхі.— Ці ж хоць чуў, як я Сямёніху пазырыла з двара? От турнула дык турнула!
Насця мінула дзядзінец, падышла да жытняга поля, і тут, пад спакойны пошум каласоў, ёй падумалася, што не трэба тужыць, не варта бедаваць па той сенажатцы. Хай ужо Барабаны захлынуцца чужою бядою. Без сена Насціна кароўка не застанецца. Стаіць гарачае лета, трава яшчэ не скора звяне, пасохне, а лес вялікі — хопіць на яго палянах прастору для касы. А там і атава падрасце.
Насця і раней не вяла дружбы з Барабанамі, а цяпер і подаўна: не хочацца нават глядзець на дзядзінец, дзе за густымі кронамі яблынь жаўцее новай гонтай багатая хата. У Насці не засталося крыўды — былі толькі прыкрасць і расчараванне. Ці ж варта жалю тая нікчэмная сенажатка і ці варта хвалявацца, перажываць, калі маеш здаровыя ногі, цэлыя рукі і, апроч таго, нясеш на плячы лёгкую, увішную, вострую, як брытва, касу.
На сцежцы каля сваёй хаты стаіць Хвядос.
— Угамону на цябе, Насця, няма. То сюды, то туды — бытта заведзеная. Ці ж прысядзеш хоць за дзень?
— Грэх, Хвядос, сядзець, калі пагода стаіць.
— Сказала б мне, то памог бы што-кольвечы.
— У цябе, Хвядос, клопату свайго хапае. Я і сама як-небудзь упраўлюся. І так гавораць, што я ў цябе другая жонка.
— Хто гаворыць?
— Барабаніха, хто ж яшчэ?
— Маць яе туды. От як сперажу па плячах, то ўраз прышчэміць язык.
Загор’е жыве сваімі звычайнымі клопатамі, і калі б хоць на дзень забраць у яго ўсе клопаты — вялікія і малыя, сумныя і вясёлыя, то гэта ўжо было б не Загор’е.
Людзі пасяліліся па пясчаных выспах, каля шумлівага лесу, каб урабіць вузенькія палоскі, пасеяць жыта, сабраць і змалоць зерне, напячы маладога, яшчэ зелянцовага хлеба і дасыта, на поўную губу накарміць сваіх неслухмяных дзяцей.
І нельга ўжо Загор’ю без Піліпіхі на агародзе, без Кутчыхі з посцілкай зелля за плячыма, без Жучкі з яе вечнай трывогай за Геніка і Вольку. Загор'ю нельга без Насці, без Міцькавай мамы, якая з раніцы памыла і вешае на плоце бялізну.
Загор’е жыве і радуецца жыццю. Каля балотца ходзяць спутаныя Палазінец і Гняды; у Капцах абдзірае лісце з ляшчын адзінокі Мітрафан; недзе блізка на ўзлессі рыкаюць каровы.
Піліпіха поле грады, Кутчыха носіць посцілкай зелле, а ў двары Драздоў дык сапраўдная вайна. Там несусветны шум, там гвалт, там ледзь што не крывавае пабоішча. Расчыняецца брамка, і на вуліцу кулём вылятае Міцька. За Міцькам гоніцца тонкі арэхавы дубец, а дубец у жылістай, яшчэ дужай руцэ трымае стары Вінцусь. Па дарожцы коціцца, як рэхва, жоўты саламяны капялюш.
Насця толькі што пагаманіла з Хвядосам і цяпер спалохана глядзіць на старога Вінцуся.
— Скажы, чалавеча, чым жа цябе ўгнявіў Міцька?
— Гэта ж паршывец пытаецца, калі я памру?
— А навошта яму, каб ты памёр?
Вінцусь беражна падымае з зямлі капялюш, старанна здзімае пылінкі.
— Ды бачыш, Насця, гэты блазняк надумаў стрэльбай маёй завалодаць. Во і заладзіў: «Калі ды калі ты памрэш, дзед?»
— Малое, дык дурное. Што яму са стрэльбай рабіць?
— Як што? — радуючыся нечаканай спагадзе, падае Міцька голас з-за кустоў.— Ваўкоў буду страляць. Ваўчыцу я не зблытаю з аўчаркай. Чуеш, дзед? Застрэлю, зніму шкуру і куплю табе боты.
— Э, унучак. Калі я памру, то і боты мне ўжэ не трэба будуць.
Міцька збянтэжана моргае густымі, выцвілымі на сонцы вейкамі. Пра гэта ён, аказваецца, не падумаў. Выходзіць, хай лепей дзед жыве, ходзіць у лапцях, бо ўсё роўна ён нічога не даведаецца пра Міцькава геройства.
— Усё табе застанецца, унучак, калі дзед памрэ,— уздыхае Вінцусь.— І стрэльба, і сонца, і зямля наша кроўная. Усё табе...
Насця гладзіць зніякавелага Міцьку па бялёсай галоўцы і, прыгнуўшыся, бяжыць паўз балотца ў лес, на Выжары, дзе паміж баравых грудкоў у нізінах, зарослых крушынай і лазняком, трапляецца ніштаватая трава. Стаіць лета — спякотнае, гарачае лета, дык усёй работы не перарабіць. І з сенам нельга прамарудзіць, бо ў каго яго зімой пазычыш, і грады трэба палоць, і ўсялякая хатняя жыўнасць патрабуе жаночай ласкі і клопату.
Адной хоць парвіся, ды яшчэ Барабан, гэты скнара і караед, даўмеўся напляваць у душу. Хай ён апухне з тлушчу, хай носіць бэбах, як ночвы, а Насця пражыве і так, як жыла — ціха і мірна, без усялякіх згрызот. Таму, мусіць, і няма крыўды на сэрцы, толькі — прыкрасць і горыч, толькі нейкі неўтаймоўны боль у грудзях.
Насця неўзлюбіла Барабана з таго самага дня, калі ён — яшчэ пры белапанскай Польшчы — усімі праўдамі і няпраўдамі дамогся ў тутэйшага пана Абуховіча выгоднай пасады лесніка. Што за ўрэдзіна быў! Увесь свет абыдзі, а другога такога не знойдзеш. Бывала, пабягуць Насціны хлопцы — Мішка і Шурык — у панскі лес па грыбы ці па ягады, а лупаты Барабан тут як тут. Выскачыць з-за кустоў, стрэліць сырамятным бізуном на кароткім — з казінай ножкі — цаўі, закрычыць, чырванеючы ад злосці:
— Стой, гіцлі! А квіт у вас е? Няма? То марш хутчэй з лесу.
Хлопцы разлятуцца па кустах, як вераб’і, з плачам прыбягуць дахаты, а чым Насця магла развеяць іх бяду? У яе і самой балела душа па тых грыбах і ягадах. Перастояўшы на корані, яны мізарнелі, чахлі, згнівалі без карысці.
— Хай іх трасца возьме, гэтых аблудаў панскіх,— казала Насця.— Трэба ў гміну па квіт ісці. Грыбоў хоць на затаўку сабраць.
— Даскачацца калі-небудзь Барабан,— усміхаўся Сямён.— Не век жа тут панам баляваць.
За нейкі год да прыходу Чырвонай Арміі, відаць, нешта пранюхаўшы, Барабан раптам кінуў службу ў панскім лесе, распрадаў сваё дабро, нажытае, вядома ж, не ўласным мазалём, і застаўся бядняк бедняком: адна карова, адзін парсюк, хата ды яшчэ малады сад. У вайну першыя зімы сядзеў ціха як мыш пад венікам, надта не вытыркаўся на вочы нямецкім уладам, а калі недзе каля Оршы спыніўся фронт і ясна стала, што фашысты не ўтрымаюцца на гэтым рубяжы, ён пайшоў у Чудзінскія лясы, выпадкова прыбіўшыся да дыверсійнай групы, у якой ваяваў Насцін Сямён.
Пасля вызвалення Барабан вярнуўся ў Загор’е героем: твар хоць зямлісты і шэры, але п’янаваты і нахабны, грудзіна хоць не ў медалях, але наросхрыст. З асаблівым форсам і шыкам ён навучыўся насіць адмысловую камандзірскую шапку з нейкай незразумелай кукардай, хромавую тужурку.
— Етава, етава, і здорава ж мы ваявалі,— хваліўся Барабан і загольваў правую руку, паказваючы кулявую адмеціну вышэй локця.— Глядзі от! Я быў цяжка раняты. Доктар хацеў ужо і руку адрэзаць.
Шрам быў свежы, толькі што зацягнуты ружова-сіняй скуркай, і гэтага было дастаткова, каб Загор’е, забыўшы ранейшыя крыўды, іншымі вачыма паглядзела на былога панскага лесніка: як жа — ваяваў! А яшчэ, бываючы на добрым падпітку, Барабан выцягваў з тужуркі жоўты лісток і тыцкаў ім у твар кожнаму стрэчнаму-папярэчнаму:
— І дакумент маю, што ваяваў. Тут так і напісана: састаяў у дыверсійнай групе капітана Барсукова. Помню, здорава мы пудлавалі хрыцаў. А цяпер, етава-етава, за мае пакуты мне, відаць, добрую службу дадуць. Я чалавек граматны. Тры класы царкоўнай школы кончыў. Захачу, дык і буду магазіншчыкам у Сяле.
Барабан магазіншчыкам чамусьці не стаў. І ніхто з загорцаў не цікавіўся — чаму? У кожнага была свая бяда, свой клопат. Усіх мужчын з Загор’я адразу, як толькі прыйшлі нашы, пабралі на фронт, а Барабан застаўся дома. Казалі, што на ўрачэбнай камісіі ў яго знайшлі нейкі сур’ёзны непарадак у здароўі і далі белы білет.
Загорцы палеглі хто ля Познані, хто на Одэры, а Барабан, не ўспамінаючы больш пра сваё партызанства, купіў каня і пачаў нажывацца з удовінай беднасці. Разумеў, хітрун: без каня ім як без рук — загон не ўзарэш, жыта не пасееш, дроў не прывязеш.
Насця рэдка калі хадзіла да Барабанаў, старалася абмінуць шырокі дзядзінец з прыгожым маладым садам. Потым удовам палягчэла. Вярнуўшыся з фронту, Хвядос Макаед за якога паўгода вышкураў сабе сівога коніка, і той нядошлы, цягавіты Палазінец стаў агульнай радасцю і трывогаю загорскіх баб. За сваё інвалідства Хвядосу прыносілі пенсію, і гэта ён падказаў Насці, што яна таксама можа мець ільготу за Сямёна. «Пайдзі ў сельсавет, што з табою станецца? — павучаў Насцю Хвядос.— Пабачыш: напалавіну знімуць падаткі. І адразу лягчэй стане. Пайдзі, кажу».
І Насця, асмеліўшыся, пайшла ў сельсавет. Там яе выслухалі з цеплынёй і прыхільнасцю, параілі напісаць у партызанскі архіў, каб выслалі дакументы на Сямёна, таму што без іх нельга аформіць ільготу. Вярнулася дахаты растрывожаная, знерваваная, бо не ведала, як і пра што пісаць у той архіў. Насця не ведала, дзе, у якім атрадзе ваяваў Сямён, помніла толькі, што быў ён недзе ў Чудзінскіх лясах. Дзе цяпер знайсці тых партызанскіх камандзіраў? І воляй-няволяй Насці давялося ісці да Барабана: усё ж быў разам з Сямёнам і павінен многае ведаць.
Барабан сустрэў яе насцярожана і нават, як падалося, сустрэў палахліва, збянтэжана. Сядзеў каля стала і доўга мыляў губамі, не могучы сабрацца з думкамі, круціў пукатымі вачыма, якім вельмі, відаць, не хацелася, каб Насці далі хоць якую палёгку.
— І чаго ты маўчыш, Павел? — гледзячы на Барабана, сказала Насця.— Не думай, што багацейшая за цябе стану.
— Што мне? Багацей на здароўе,— пачаў нарэшце гаварыць Барабан.— Але куды ты пісаць будзеш? Усе ж хлопцы з нашага атрада пабітыя, етава-етава.
— Як пабітыя? — перажагналася Насця.
— Я і твой Сямён былі ў адным спецатрадзе. Па асобаму назначэнню. Чалавек дваццаць нас было. Атрадам па рацыі камандавалі. Ужэ зусім блізка хронт быў, як мы папалі ў засаду. Каля Гаўрынчыц нарваліся на нямецкую часць. І ўсе хлопцы паляглі. І сам камандзір Барсукоў, і ўсе астатнія.
— То чаму ж ты не забіты? — само сабой вырвалася ў Насці.— Жывы сядзіш?
— Ах, Насця! У разведку мяне паслаў Барсукоў. Вярнуўся, а іх ужэ і пахавалі.
— І добра ж ты вёў разведку, што атрад на заслону наскочыў.
— Ну, во! Зараз ты дагаворышся, што я наогул у партызаны не ўцякаў. І што раняты не быў? — віскнуў Барабан, стараючыся ўкласці ў гэты вісклявы голас болей горычы і крыўды.— Абідна мне чуць такое.
Насця паднялася ісці. Уздыхнула.
— Знацца, Барсукоў не пацвердзіць, што Сямён у яго атрадзе быў?
— Як жа ён пацвердзіць, калі забіты? У мяне ў самога такая бяда. Свой дакумент я па п’янцы згубіў, а хто новы дасць? Сумка Барсукова з атраднымі дакументамі хутчэй за ўсё папала да немцаў.
Насця пайшла з Барабанавай хаты, нікуды не пісала, не дабівалася льготы. Адна жыве, а ці многа адной трэба? І ўсё роўна спакою не было і балела душа, мучылі пякучыя, звярэдлівыя думы.
У апошнія дні ад гэтых звярэдлівых дум Насця пачала хутка стамляцца і слабець. Во і цяпер, не выкасіла да канца сенажатку, а ўжо баляць ногі, смыляць рукі, кругам ходзіць галава. Трэба адпачыць, пасядзець трошкі. Але Насця не прысела на пянёк: зірнула на сонца і ўбачыла, што яно апусцілася над лесам — хутка вечар. У лесе прыкметна пасвяжэла, у кронах дрэў прашумеў верхавы вецер. І Насця ўскінула «сямёрку» на плечы, паціху паклыпала дахаты. Сёння трэба ўхадзіцца раней і раней легчы спаць.
Зноў сустрэўся Хвядос, але цяпер не каля хаты, а на выхадзе з лесу — таксама вяртаўся з пакосу. Спыніўся, уважліва зірнуў Насці ў вочы:
— Стамілася нябось?
— Не без таго. Але сянцом ужо азапасілася. Хай падсыхае, дык перанашу посцілкай. А там пожні яшчэ ўваб’ю. І хопіць на зіму кароўцы.
— Навошта посцілкай? Запрагу Палазінца і перавязу тваё сена,— сказаў Хвядос, памаўчаў і ўжо з трывогай у голасе дадаў: — А мая Антоля нешта не піша, як яна там? Ці хоць добра даехала?
— А калі ёй пісаць? Прылашчыла Галю і забыла пра ўсё.
— Я ёй забуду! Хай адно прыедзе.
Насця пайшла, а Хвядос, скруціўшы цыгарку, доўга стаяў каля весніц, прыслухоўваючыся да дзівосных шумаў і гукаў блізкага вечара. Хвядос курыў, і яму ўсё ж было сумна стаяць аднаму каля пустых скрыўленых весніц.
Трэба было выплакацца. Вочы пачырванелі і пякуць, а позірк стаў халодны, нейкі адчужаны і невідушчы. Далі знаць аб сабе перажыванні апошніх дзён, сардэчны боль і гэты пастаянны, неўтаймоўны смутак. Цяжка Насці, быццам камень на душу лёг. Трэба выплакацца, каб палягчэла, каб забыць пра ўсё на свеце.
Калі яна плача, то адчувае сябе адзінокім, безабаронным дзіцём, і тады хочацца, каб яе хто суцяшаў, гаварыў цёплыя і спагадлівыя словы. Насця любіла плакаць пры Антолі, бо кожны раз чула ад яе тыя цёплыя, гарачыя словы суцяшэння. Але Антолі цяпер не было ў Загор’і.
Яна наогул выбралася да Галі не ў пару, зусім не па часе. Каб на добры лад, то не варта было б Хвядосу пускаць яе ў такую вялікую і доўгую дарогу. Цяпер жа, сярод лета, работы ў людзей ажно цераз край: і лес кліча, і поле ад сябе не пускае. Чакаючы Антолі, Насця пасабляла Хвядосу па гаспадарцы, а калі-нікалі, знаходзячы вольны час, хадзіла па грыбы і ягады. Гасцінны, багаты і шчодры лес нельга было пакрыўдзіць. Пасля цёплых дажджоў на параслях, у маладым верасе паперлі з зямлі першыя летнія грыбы-каласавікі. Днямі Насця кошык з коптурам набрала крамяных, ядраных баравікоў: што панізала на нітку, што пакрышыла на бляху і паставіла ў печ сушыцца. Цяпер з-за прагарэлай засланкі на хату шыбае густы, церпкі пах разамлелых у цяпле грыбоў.
І на чарніцы з вясны гадзіла: і многа іх, і буйныя, уся зямля заслана, быццам чорны дождж у лесе выпаў. Збіраючы чарніцы, Насця падумала: «Навошта мне столькі? Усё, бы тая курыца, грабу пад сябе». Але тут жа яна ўспомніла даверлівыя і добрыя — пад густымі вейкамі — вочы Міцькі Дразда, і ёй захацелася набраць ягад не вядро, а цэлых пяць вёдзер, набраць ягад багата, каб іх, калі высахнуць, была вялікая зрэбная торба.
Славутая Насціна торба не давала спакою загорскім дзецям, мусіць, нават і снілася ім. З першымі халадамі, калі сады і агароды стаяць пустыя, голыя і шэрыя, у хату як не кожны дзень, то цераз дзень прыходзіць Міцька. Вялікі памаўза і ласун адчыняе дзверы, уважліва аглядае падлогу, сцены, столь.
— Як вы думаеце, цётка Насця? Здаецца, сыра ў хаце? Трэба было б паглядзець, каб бобкі ў торбе не ўзяліся плесняй. Дзе вы хаваеце торбу?
Прыходзіць танканогая Піліпішына Ірка. Таксама стаіць у парозе, шморгае носам. У Іркі незвычайны нюх:
— Ой, чым гэта пахне ў хаце? Ці не чарніцамі, цётка Насця? У мяне ажно галава закружылася!
Прыходзяць сарамлівыя Кутчышыны хлопцы — Коля і Ваня.
— Мы прыйшлі сказаць...
— Мы прыйшлі сказаць, што на другое лета, як будзем адпасваць за вас чаргу, нагледзім такі ягаднік, дзе вы на адным месцы цэбар чарніц назбіраеце.
І гэтыя нявінныя дзіцячыя хітрасці азначаюць, што цётцы Насці зусім не лішне будзе палезці на палок, развязаць сваю славутую торбу і насыпаць у падстаўленыя прыгаршчы сушаных духмяных чарніц. Насця радавалася, што да яе прыходзяць дзеці, душа яе спакайнела, калі дзіцячыя галаскі турбавалі цішыню маленькай замшэлай хаты.
Нагуляўшыся, дзеці раптам успаміналі пра іншыя свае клопаты, развітваліся, і зноў Насця заставалася адна. І зноў ёй было сумна, горка і адзінотна. Каб суняць скруху, яна знімала са сцяны асадку, садзілася за стол і доўга, пакуль не пачыналі балець вочы, узіралася ў цьмяны і бясконца дарагі здымак, на якім ціха і без скаргі жылі яе родненькія Мішка і Шурык. Яна ласкава і бязгучна размаўляла з імі, гаварыла пра свой боль і адзіноту, далікатна цалавала тоўстае шкло. Але Мішка і Шурык былі ўжо вялікія і саромеліся гэтай матчынай ласкі. Яны не разумелі, пра што шэпча збялелымі вуснамі маці, і глядзелі на яе пакрыўджанымі, адданымі вачыма. На покуці, пад бажніцай, вісела павялічаная фатаграфія Сямёна ў драўлянай, пафарбаванай на зялёнае рамцы. І Насця ведала, што мог бы сказаць Сямён у гэтую шчымлівую хвіліну. Ён сказаў бы: «Не жалься, Насця, не надрывай збалелае сэрца, ты ж не вінавата, што так выйшла».
Насціны хлопцы памерлі — адзін за адным — на другім годзе вайны, пасярод лета, калі даспявалі ў лясах суніцы, палавела на Кругляку жыта, а на вішнях ледзь-ледзь намячалася першая нясмелая чырвань. Хлопцаў звяла на той свет крываўка — страшная спадарожніца нястачы, нішчымніцы, войнаў. На моладзь тады нейкі мор напаў. У Сяле як ні штодня то з адных, то з другіх весніц вырываўся адчайны плач і лямант, а потым па вуліцы марудна клыгаў яшчэ адзін жалобны воз.
Падалі болей хлопцы. Макаедава Галя ляжала зялёная, як трава, але выжыла. А хлопцы падалі што мухі. Ведама ж, на бясхлеб’і гальцалі на садах і агародах, цягнулі ўсялякую зялепуху ў рот, дык хутчэй і ліпла да іх тая зараза. Галя, калі паправілася, доўга не рашалася зайсці ў пустую і халодную хату, дзе яшчэ нядаўна, хоць прыгаладзь, але весела жылі яе равеснікі — Мішка і Шурык Санцэвічы. На хутарах дзяўчат не было, і Галя гадавалася, лічы, у хлапечай кампаніі. Цяпер жа Галя баялася гэтай пустой і халоднай хаты. Яна наогул перастала хадзіць сюды, бо кожны раз здавалася, што маладыя Санцэвічы глядзяць на яе з фатаграфіі гнеўна і дакорліва.
І трэба было ж так пакпіць лёсу, што праз год з нечым яна, Галя, а не хто іншы, прынясе цётцы Насці страшную і жахлівую вестку. Галя тады ўскочыла ў хату, захляпаная снегам, белая як смерць, са слязамі на вачах і, не могучы перавесці дыханне, ціха прашаптала, хоць трэба было загаласіць, закрычаць з неймавернага жаху і болю:
— Цётка Насця, ці чуеце вы? Там жа, ля дарогі, ляжыць дзядзька Сямён. Нежывы ён. Ужэ і снегам прыцерушыла.
Галя ведала, што рабілася зранку на Санцэвічавым панадворку, чула п’яныя выкрыкі паліцаяў, чула люты сабачы брэх. Потым вярнулася маці і сказала, што дзядзьку Сямёна павезлі на санях, а цётцы Насці стала трохі лепш: прыйшла да памяці, ляжыць на ложку і плача.
У той жахлівы дзень Галя сабралася ісці ў Кругловічы, бо даўно ўжо трэба было занесці мамінай сястры трохі прасяных круп. Круціла завіруха, цераз дарогу, засыпаючы санныя сляды, перапаўзалі шырокія снежныя плывуны. Углыбіўшыся ў лес, на паваротцы Галя войкнула і спынілася — анямелая, спалоханая. Торбачка з крупамі ўпала ў снег. Недалёка ля дарогі, пры самых кустах, ляжаў чалавек, прысыпаны снежнай жарствой. І Галя адразу здагадалася, што гэта дзядзька Сямён. Апрытомнеўшы на холадзе, ён, відаць, скаціўся з саней і кінуўся бегчы. Але не ўцёк. Але не дабег нават да кустоў. Дагнала лютая Падгейнікава аўчарка. А той злыдзень і вырадак, мабыць, стаяў і цешыўся, гледзячы, як драпежныя клыкі рвуць і нявечаць бездапаможнае цела.
Каля кустоў снег яшчэ не прысыпаў кіпцюрыстыя сабачыя сляды. Бязмоўная Галя вопрамеццю бегла назад. Падала, падымалася і зноў бегла. Калі ж скончыцца гэты лес? Навошта ж такі глыбокі снег?
— Цётка Насця, ці чуеце вы?
— А Сямёнушка мой! А гаротнічак мой! А завошта ж яны цябе — не-лю-дзі!
Насця потым сама дзівілася: чаму і дзеля чаго яна выжыла, чаму з жалю і болю не лопнула сэрца? Пахавалі Сямёна на другі дзень, і цяпер у самотным векавым хвойніку, які зялёным востравам узвышаўся пасярод белага маўклівага поля, былі ўжо тры родныя і дарагія магілкі.
Пасля жалобнай вячэры суседкі не разыходзіліся — баяліся пакідаць Насцю адну. Ражком кашміроўкі выцірала заплаканыя чырвоныя вочы Жучка. Цяжка, з усхліпамі ўздыхалася Кутчысе. Нервова хрускала белымі пальцамі Піліпіха. На краёк услона прысела Барабаніха — дзікаватая, насцярожаная.
Жанкі ўгаворвалі і суцяшалі Насцю. Суцяшалі, гаварылі цёплыя, спагадлівыя словы і яшчэ не ведалі, што праз лета, акурат перад новай зімой, тое ж будзе з імі самімі і Насця, трохі акрыялая ад свайго гора, будзе ўжо ўгаворваць і суцяшаць іх.
— Горка мне, бабы... Страшна мне,— загаласіла раптам Барабаніха.— Дзе ты цяпер, Паўлічак мой, заступнічак наш? А ці галодны ты, а ці халодны ты! А мо і цябе забрала ўжэ сырая зямелька?
— Сціхні, людзей не палохай,— насварылася на Барабаніху Антоля.— Жывы твой Паўлюк. Калі б што якое, даўно б зналі...
Насця потым дзівілася і не давала веры, што выжыла, каб зноў хадзіць па зямлі, каб зноў думаць пра сяўбу, думаць пра хлеб, думаць пра чарніцы для Іркі і Міцькі. Ёй хацелася памерці, але яна выжыла насуперак свайму жаданню, і цяпер былое ўпарта вяртаецца да Насці. І тады ёй хочацца заплакаць. Ёй трэба выплакацца, каб скінуць з душы ўдушлівы, цяжкі камень. Ёй патрэбен спогад, цёплае, пяшчотнае слова. Іх добра ўмее гаварыць Антоля — даўняя сяброўка і дарадца. Але Антоля паехала, і Насця сумуе па ёй, ходзіць апошнія дні як сама не свая.
Насці трэба выплакацца.
І Насцю прарвала, і гарачыя, нябачныя ў змроку салёныя гарошыны пакаціліся па шчоках. Пачуўшы ўсхліпы, прыціхла, знерухомела маленькая хата.
Пасярод маўклівай і душнай ночы самотна, адзінока і несуцешна плакала Насця.
У Капцах, схаваўшыся ў цянёк, каб не смажыцца на сонцы, Міцька Дрозд муштраваў Мітрафана. Казлу хацелася ўцячы, залезці ў самы гушчарняк, паспытаць, якое там лісце на смак, але тады Міцьку было б сумна, і Мітрафан, хоць неахвотна, усё ж паддаўся муштрам. Міцька ўкленчыў, стаў на рукі, задрыгаў галавой і пачаў дражніцца з Мітрафанам, выклікаючы на паядынак.
— Бусі, Мітроха! Бусі!
Казёл трасянуў лямцаватай, склычанай бародкай, разагнаўся і лёгенька, шкадуючы, таўхануў рагамі Міцьку — даў «бусі». З рогатам Міцька кульнуўся ў траву. Падняўся, зноў стаў на каленкі. Бац — і Міцька зноў качаецца ў траве. Так паўтарылася некалькі разоў, і абаім ім стала добра, хораша і весела.
Мітрафан разгарачыўся, увайшоў у азарт, і яго ваяўнічасць пачала трывожыць Міцьку. Ну вось! Гэты барадаты арыштант ужо не дасць і падняцца з травы. Ледзь Міцька варухнецца, а казёл тут як тут — таўхець рагамі ў бок, і не знайся. І з кожным разам — усё мацней. Ясна, як божая раса: трэба ўцякаць. Улучыўшы момант, Міцька з енкам і смехам цурыў на капец, але капец быў не вельмі круты, і Мітрафан таксама апынуўся на капцы. Міцька ўскочыў на арэшыну, а казёл пакрыўджана забэкаў: на арэшыну ён яшчэ не навучыўся лазіць.
— Што ж ты, Мітроха? Лезь сюды,— запрашае Міцька і душыцца ад смеху.
З разгалістай, аж сівой ад старасці арэшыны відаць далёка-далёка. У лагчыне, горбячыся зялёнымі грэбнямі хат, ляжыць як на далоні Сяло. Вунь той высокі і прадаўгаваты будынак — гэта школа, хатка пад густымі ліпамі — магазін, а вось там, на водшыбе Сяла, чарнее дзіравай страхой старэнькая кузня. Барабанаў Лявонік, калі залезе на арэшыну, хваліцца, што адсюль добра відны Ганцавічы. Але ніякіх гарадскіх дамоў Міцька не бачыць — за Сялом суцэльныя кусты, сіняя, засмужаная далеч. Адтуль, у ціхае, яснае надвор’е, іншы раз вецер даносіць прыглушаныя адлегласцю гудкі паравозаў. Міцька цягнікоў яшчэ ніколі не бачыў. Аднойчы прасіўся пайсці ў Ганцавічы, але маці не ўзяла. Хто першы раз ідзе ў мястэчка, дык там трэба цалаваць некага нярускага, ды яшчэ, аказваецца, у такое месца, што ў Міцькі адразу прапала ўсялякая ахвота глядзець на паравозы.
— А вось арэшкаў я пакаштую! — радуецца Міцька.
За арэхамі не трэба цягнуцца рукой — вісяць перад самым носам, і па адным, і цэлымі казлякамі. Во гэты пухнаценькі, з ружовымі шчочкамі павінен ужо даспець. Міцька зрывае арэшак і, не злузваючы зялёны кажушок, спрабуе арэшак на зуб. Цьфу ты, з малаком яшчэ! У роце кісла і горка ад зялёнага шалупіння. Раскушаны і другі, і трэці арэх. Таксама — з малаком, а зярняткі маленькія і празрыстыя. Рана яшчэ рваць арэхі. Міцька расхінае рукамі галлё, і вачам адкрываецца селавая дарожка цераз грэчнае поле. Па дарожцы то бокам, то падскокам коціцца баязлівая Ірка. На ёй паркалёвая сукеначка ў чырвоны гарошак, а ў руцэ — маленькі хатулёк. З такім небагатым набыткам Ірка, відаць, бяжыць з аселіцы, дзе збірала шчаўе.
— І знайшла Піліпіха каго пасылаць па шчаўе,— крывяцца пагардай Міцькавы губы, быццам у Піліпіхі такіх Ірак поўная печ.
Міцька адчуў, што яго істотай зноў завалодвае нейкі неўтаймоўны гіз, і, не могучы саўладаць з гэтай сваёй дураслівасцю, ён паспешліва ссунуўся на жываце з арэшыны. Злавіў за абрывак вяроўкі Мітрафана, сцягнуў з капца, і хутка яны ўжо ўдвух хаваліся за кустом каля самай дарожкі. Калі чырвоны гарошак затупацеў зусім блізенька, Міцька падштурхнуў Мітрафана, і гэты барадач сваім казліным розумам дапетрыў, чаго хочацца двухногаму падшыванцу ў крамных портачках, з шлейкамі крыж-накрыж цераз плечы. Набраў разгон, задзёр рагатую голаў і, як нядаўна Міцьку, таўхануў Ірку ў бок. Ірка азірнулася, войкнула, маленькі хатулёк выпаў з яе рукі.
— Ой, мамка, ратуй!
Чырвоны гарошак без памяці ўцякаў ад рагатага і барадатага стварэння, а Міцька аж залягаўся ад смеху. От вымуштраваў казла! Малайчына, казёл! Вярнуўся Мітрафан, бэкнуў, сінімі адданымі вачыма ўставіўся на Міцьку — чакаў, відаць, каб Міцька паўтарыў гэтую пахвалу ўслых.
— Малайчына, Мітрафан! А зараз пачакаем яшчэ каго.
А тут і чакаць не трэба. Паўз ляшчыны ідзе Кутчыха — у шэрым сачыку, босая, на галаве белая хустачка. Гэтая табе не Ірка якая-небудзь — ідзе спаважна і павольна, бо, відаць, натамілася, падымаючыся на горку. Кутчыха хадзіла ў магазін: з карзінкі, якую нясе ў руцэ, тырчаць хвасты селядцоў, загорнутых у газету. Задуменнымі вачыма Кутчыха глядзіць перад сабой і не бачыць, што на яе рыхтуецца нападзенне. Мітрафан трасе барадой, набірае разгон, і быць бы Кутчыхе беднай, але ў самы апошні момант, пачуўшы тупат, яна азірнулася і паспела ўхіліцца. Казёл прамахнуўся, каўзануў рагамі па спадніцы. Напэўна, яму сорамна стала перад Міцькам, і ён зноў заняў ваяўнічую позу, наставіў закручаныя, як сошкі, рогі. Але і Кутчыха не чакала. Хапіла з зямлі арэхавы дубец і сперазала казлу па спіне. Канечне, гэта табе не Ірка. Мітрафан, адчуўшы пякучы боль, палічыў за лепшае ўцячы з дарогі.
— Бачыш ты! Біцца ўздумаў,— тупала нагамі ўслед Кутчыха.— Ды я ж цябе абязвечу, ды я ж табе хрыбетнік пераб’ю!
Пад шумок Міцька зашыўся ў ляшчыннік, і лахматае, густое лісце хавала яго, пакуль Кутчыха не пайшла з Капцоў. Вылез, калі стала ціха, радуючыся, што ні Кутчыха, ні Ірка не здагадаліся, адкуль у Мітрафана такая ваяўнічасць. Ля дарожкі ў быльніку ляжыць хатулёк з Ірчыным шчаўем.
— Нічога, прыйдзе забярэ.
Казёл шчыпае побач траву, а Міцька думае, у што б яшчэ пагуляць. Хоць і праўда бяры рыдлёўку ды раскопвай вялізныя старасвецкія капцы. Дзіўна, каму гэта спатрэбілася перанасіць столькі зямлі? Дзед казаў, што ў курганах пахаваны шведскія салдаты. Міцька не ведае, якія яны, шведскія салдаты. Мо рагатыя, як Мітрафан? Але затое Міцька добра ведае, што ў магілы тым чужаземным салдатам клалі золата. І Барабанаў Лявонік гэта ведае. Аднаго разу за яблыкі ён наняў Кутчышыных хлопцаў, і ўтрох яны цэлы дзень капаліся ў курганах. Нарабілі толькі ям паміж арэшын, але золата не знайшлі. Золата, кажуць, плавае ў зямлі, таму і не лёгка на яго патрапіць. Лявонік кожнае лета капаецца тут і яшчэ, мусіць, будзе капацца.
Міцька любіць самы вялікі курган — зялёны і круглы, як перавернутая салдацкая каска. На сярэдзіне яго калісьці стаяў маяк. На маяк любіла лазіць Міцькава мама, калі была малая. Сама расказвала. І Міцька ўдаўся ў маму — не баіцца высока залезці. Шкада толькі, што ад маяка засталіся толькі тры гнілыя, збуцвелыя пні. У вайну спілілі паліцаі. Баяліся, каб на маяк не лазілі партызаны і не падглядвалі, чым яны там займаюцца ў Ганцавічах. Шкада маяка! Каб стаяў, то Міцька даўно ведаў бы, якія яны з сябе — тыя дзіўныя паравозы? І цалаваць нікога не трэба было б. Ой, хто там? Міцька кулём скочваецца з зялёнага капца, ловіць за вяроўку Мітрафана і цягне яго ў ляшчыннік.
— Хавайся, дурань.
З Сяла на горку падымаецца стары Вінцусь. Вельмі зручны выпадак праверыць: смелы ці баязлівы Міцькаў дзед? Блізка, ужо зусім блізка шорхаюць лазовыя лапці, мякка так — шорх-шорх. Міцька лёгенька падштурхоўвае Мітрафана. Ну! Але той ні з месца, не варухнецца, стаў як укапаны. Мітрафан ці памятае балючы дубец у Кутчышынай руцэ, ці дужа паважае дзеда Вінцуся. Стаў і не варухнецца. А Вінцусь — шорх-шорх — і пацялепкаў далей, у Загор’е, не западозрыўшы ўнукавых штукарстваў.
— Эх, ты! — папракае Міцька замучанага, заезджанага Мітрафана.— А яшчэ з рагамі.
Каму ахвота слухаць папрокі? Мітрафан таксама іх не залюбіў, пашыўся ў густы арэшнік, далей ад усялякіх муштраў. Трэба было б хавацца і Міцьку, але ён і кроку не паспеў зрабіць, як матчына рука ўхапіла за шлейку. Міцька скасавурыўся на другую яе руку, якая трымала вузенькую дзедаву папружку.
— Ага, не ўцёк! Не будзе з цябе ніякага толку, відаць. Жартачкі, гэта ж ужэ на людзей пачаў нападаць.
Якая несправядлівасць: тую смаркатую, баязлівую Ірку мама называе людзьмі!
— От жа я табе, неслух!
Мама замахваецца папружкай, але рука яе ўздрыгвае, папружка абвісае, як пуга. Мама шкадуе біць худзенькае, збеганае, непаслухмянае цельца.
— Пайшлі дадому. Дзе Ірчына шчаўе? — Падняла з травы хатулёк, сказала дакорліва: — Хай бы і ты пайшоў на аселіцу. Ірка меншая, а ходзіць у шчаўе.
— Усё шчаўе ды шчаўе,— скардзіцца Міцька.— А мо я салка хачу?
— Дзе ж набрацца таго салка? Як заколем пад Акцябарску япручка, то і налопаешся тады ад пуза.
— Я цяпер хачу. У кубельцы яшчэ цэлая плаха ляжыць. Не думай, што не бачыў.
— Як бачыў, то адшчыкну кусянё. На патрэбу хаваю. Ці жыта жаць, ці якіх дроў прывезці.
Мама ўздыхнула, прайшла колькі крокаў і дзіўна павяла носам.
— Памыешся дома. Налью вады ў балею. Ад цябе ж, мой ты хлопчык, за вярсту казлом патыхае.
— Скажаш, мама! — не пагадзіўся Міцька.— Казёл пахне арэшнікам і травой.
Міцька азірнуўся і на самым высокім капцы, дзе калісьці быў маяк, убачыў Мітрафана. Трыбухаты казёл з кавалкам вяроўкі на шыі стаяў нерухома і ўглядаўся кудысьці ўдалеч — за Сяло, у бок Ганцавіч. Мусіць, таксама сумуе па тых далёкіх і дзіўных паравозах?
Па сахарыну і мыла загорцы ездзілі ў мястэчка. Але Барабаніха ўспамінала, як бегла цераз балота, як пагубіла ў дрыгве сандалі, і ў яе прападала ўсялякая ахвота зноў дабівацца ў Ганцавічы.
У парозе ляжыць куча зрэб’я. Барабаніха носіцца па хаце злосная і заклапочная, грукае векам куфра, бразгае вілкамі, выцягвае з печы саган. Яна ўсё ж была гаспадыняй, а ў кожнай гаспадыні заўсёды дрэнны настрой, калі дома няма лішняга бруска мыла.
Але мыць зрэб’е трэба было, і, выцягнуўшы на двор цэбар, Барабаніха пачала рабіць луг — так у Загор’і называюць звычайны адстой попелу. Наліла ў цэбар гарачай вады, а зверху пасудзіну абвязала старой хусткай. Потым выграбла з грубкі попел і высыпала на хустку, якая адразу правісла і разам з попелам апусцілася ў ваду. Калі няма мыла, лугам ратуюцца ўсе загорскія гаспадыні. Пакуль Барабаніха завіхалася каля печы і давала есці гаспадару, шчолакі, якія ёсць у попеле, растварыліся і вада стала мяккай і мылкай. Цяпер трэба зняць хустку з цэбра, замачыць усё бруднае і пакінуць у вадзе на паўдня, каб адмакала. Гразь адапрэе, злезе, і тады застанецца толькі прапаласкаць бялізну ў чыстай вадзе.
Сагнуўшыся над цэбрам, Барабаніха пхала зрэб'е ў шэры, каламутны луг і думала, што ўсё-такі кепска без мыла. І клопатаў вунь колькі табе, і мыццё, канечне, не тое: ніяк не вышаруеш палатно дабяла. За спіной нехта шорхнуўся, рыпнуў пяском, кашлянуў. Паўлюк ужо, відаць, паснедаў і выйшаў з хаты. Барабаніха хацела спытаць, куды ён сабраўся, але не паспела, таму што ў гэты момант нешта вострае і балючае ўперлася ёй у бок, пад самую дыхавіцу.
— Паўлюк, ты здурэў! Чаго вілкамі порашся?
Барабаніха хацела выпрастацца, павярнуцца, каб даць гэтаму старому дурню добрага кухталя, як новы, яшчэ мацнейшы ўдар у сцягно ледзь не зваліў яе з ног. Якое нечуванае нахабства, гэта чорт ведае што! Адно цяпер застаецца беднаму Барабану — кідаць хутчэй вілкі і бегчы куды вочы глядзяць. Чырвоная ад гневу і злосці Барабаніха сціснула кулакі, павярнулася, і якое ж было яе здзіўленне, калі замест Паўлюка ўбачыла каля парога казла з абрыўкам вяроўкі на шыі. Ці то Міцька аказаўся надзвычай здольным настаўнікам, ці то Мітрафан быў яшчэ таленавіцейшым вучнем, але ён вельмі добра засвоіў Міцькаву навуку. Гэтаму барадатаму і таленавітаму шэльме абсалютна нічога не значыла разагнацца і яшчэ раз таўхануць гаспадыню вострымі рожкамі.
— Паўлюк, дзе ты? — закрычала на ўвесь панадворак Барабаніха.— Усё ніяк не наясіся! А тут мяне казёл забівае.
Барабан сядзеў за сталом, мачаў картопляй у тук, глытаў скваркі, цешачыся ядой, і гэты прыемны занятак над гарачай патэльняй цікавіў яго больш, чым жончыны воклічы на двары. Не дачакаўшыся, калі ён выйдзе з хаты, Барабаніха хапіла з-пад плота дзяркач і пачала біць Мітрафана па чым пападзе. «От так табе! От так табе!» Яна ганялася за казлом па дварышчы, таўкла дзеркачом, потым злавіла за вяроўку, павяла ў хлеў і там яшчэ біла, пакуль душа не здаволілася. Выйшла потная, стомленая, зачыніла дзверы на засаўку, бразнула дзяркач пад сцяну.
— Паўлюк, дзе ты там? Каб цябе халера заела! І так жа адкарміўся — мядзведзь і за дзень хайло не аб’есць.
Барабан выйшаў з хаты, у палатнянай кашулі навыпуск, босы, выцер рукавом губы, прысеў на парожак з дратвай і шылам у руцэ, збіраючыся правіць парваную аброць.
— Што тут у цябе такое?
— Казла зарэж, от што! — падышла Барабаніха, памачыла ў цэбры рукі, выцерла аб спадніцу.— Колькі я гаварыць буду? Зарэж, і ўсё тут. Ён жа, бандзюга, калі-небудзь знявечыць мяне. Дзіва што, столькі лою нагуляў!
— Дык мо нельга цяперачы рэзаць,— запярэчыў Барабан.— Гарачыня такая — мяса як бач пратухне.
— Ну і адкладваць нельга. Потым выгарыць паша, дык адразу выхудняе казёл. У суботу зарэжаш, а ў нядзелю мяса завязеш на базар. За ноч не пратухне.
— А чаму я павязу, а не ты? — затрывожыўся Барабан.— Сама паедзеш. Етава-етава, вы, бабы, спраўнейшыя да торгу.
Барабаніха ведала гэта: па базары яна ўмела завабліваць пакупцоў, умела, не міргнуўшы вокам, абмануць каго хочаш. Яна ўжо сумавала па мястэчку, па людным базарным пляцы. Але ў памяці жыў яшчэ той цёплы і сонечны дзень, калі Барабаніха, палохаючы людзей, расхрыстаная і раздзетая, бегла на балота па местачковых вуліцах. Было страшна і сорамна. У Барабаніхі, калі ўспомніць, і сёння па скуры прабягаюць дрыжыкі. Не, відаць, не хутка яна адважыцца паказацца на вірлівым і шматгалосым местачковым базары.
— Як жа я паеду? — прытворна пажалілася Барабапіха і для пэўнасці пакашляла: — Бачыш от: прастуда ад вясны не праходзіць. Табе трэба ехаць. На базары зараз выгаляла з мясам — можна добрую капейчыну выручыць.— Яна раптам падазрона зірнула на Барабана, паківала пальцам: — Ды глядзі ж там, не прадзешаві!
— Не прадзешаўлю. Голаў я спраўную маю.
— Э, ведаю, якая ў цябе галава. Вялікая, але пустая, як недаспелы гарбуз. Ураз аблапошаць.
— Лухту ты мелеш,— зазлаваў Барабан.— Етава-етава, калі мяне хто аблапошваў?
— А стары Вінцусь? Мо забыў, як ён цябе з ботамі ашукаў?
Барабан пачырванеў, бо з-за гэтых ботаў загорцы і цяпер не даюць праходу яму. А ўсё — сусед, каб яму ногі паадсыхалі!
У першую ваенную восень Вінцусь выменяў на базары добрыя кірзавыя боты за пуд жыта — тады немцы яшчэ не абабралі загорцаў да нітачкі. У Капцах старога сустрэў Барабан, і яму дужа спадабаліся новыя кірзавыя боты.
— Дзе ты іх дастаў, суседзе? Відаць, салдацкія?
Барабан разглядаў боты з усіх бакоў, зазіраў у халявы, мацаў пальцамі падэшву, і вочы яго гарэлі прагным агнём.
— І колькі ж за іх?
— Аніколькі, немцы ў Ганцавічах задарма даюць,— сказаў спакойна Вінцусь.— Хто хоча, той і бярэ.
Барабан паспешліва развітаўся і праз гадзіну ўжо быў у мястэчку. Хадзіў па вуліцах, прыставаў да паліцаяў, распытваючы, дзе тут бясплатна даюць боты, нават немцам паказваў на мігі, што яму трэба, але тыя балбесы нічога не разумелі і праганялі нахабніка. Нарэшце Барабан дапяў у камендатуру і тут таксама дапытваўся ў вартавога пра боты, пакуль на шум не выйшаў начальнік паліцыі Падгейнік. Даведаўшыся, што гэты лупаты паляшук хацеў бы памяняць лапці на больш прыстойны абутак, Падгейнік загадаў выдаць яму новыя боты. Барабана завялі ў асобны пакой і так распісалі гумамі, што дахаты бядак дабіраўся траха як не ўсю ноч.
— Успомніў? Ха-ха-ха! — зарагатала Барабаніха здзекліва і кпліва.— Ты ж тады прывалокся пабіты, на сіняках. Ледзьве адхаяла.
Яна зноў нагнулася над цэбрам, варочала і перамешвала зрэб’е, а Барабан маўчаў. Яму не было чаго казаць, не знаходзілася слоў у апраўданне, і ён моўчкі сшываў дратвай аброць, спадылба зыркаючы на жонку. Барабан не любіў, калі загорцы ўспаміналі пра кірзавыя боты, і ў тыя хвіліны гатовы быў з’есці старога Вінцуся.
Гэты вясковы балака і жартаўнік ужо не адзін раз выстаўляў Барабана на пасмешышча. І Барабан не забываў крыўду, помсціўся, і нават тады, калі вёз Вінцуся ў Ганцавічы, прымушаючы штохвіліны злазіць з воза, то не Гнядога шкадаваў, а таксама помсціўся. Але і Вінцусь не застаўся ў даўгу. Хутка пасля той паездкі ён пусціў на Барабана новую небыліцу, ды расказваў яе суседзям так праўдзіва, што яны адразу паверылі, а хто дык і прысеў з рогату.
Калі верыць Вінцусю, было гэта так. Барабаніха аднойчы завалакла Барабана на балота і прымусіла грабці сена. Надоечы той хапянуў лішку, а тут балотная парнасць, аваднеча і такая млявасць у целе, што граблі проста выпадваюць з рук. Сонца высока, да вечара далёка, і дарма Барабан паглядаў на неба — яно было чыстае, лагоднае. Ніякай надзеі на дождж, хоць ляж ды памры ад спёкі і назойлівай аваднечы.
— Ты варушыся, а то сонны як муха,— пачала нервавацца Барабаніха.— Дождж каб не пайшоў. Вунь як прыпарвае.
— Маўчы лепей,— агрызнуўся Барабан.— Бо зараз хмару выклічу.
Дражнячыся з жонкай, ён на момант перастаў грабці, крыкнуў у сінюю далеч балота:
— Эге-гей! Хмарка, сюды! Хмарка, сюды! — пагроб трохі, зноў крыкнуў: — Хмарка, сюды! — Пагроб і яшчэ: — Эге-гей! Хмарка, сюды!
На табе і хмарку. Выплыла з-за лесу — попельна-шэрая, ціхая, без ветру. Кінуўшы граблі, Барабан укленчыў пад кустом лазы, схіліўся ў зямным паклоне.
— Госпадзі, блісні! Госпадзі, блісні!
Варухнуўся лазовы куст, шорхнула сухая асака, і перад вачыма ў Барабана засвяціўся сноп іскраў. На цемі імгненна выскачыў гузак, і, хапіўшыся за яго, Барабан прастагнаў:
— Госпадзі, чым ты?
З жаху ён азірнуўся і зрабіў гэта вельмі своечасова, бо над ім, цішком падкраўшыся з-за лазняку, стаяла Барабаніха і трымала ў руках граблі дзяржальнам уперад.
— Я табе пакажу — госпадзі! Я табе — блісну!
Магчыма, гэта была Вінцусева выдумка, але Загор’е ахвотна паверыла ёй і шчыра, ад душы смяялася з Барабана. Баючыся здзеклівага, вясёлага смеху, ён стараўся абмінаць людскія шумныя зборні, не часта паказваўся загорцам на вочы. Цяпер у руках Барабан трымаў шыла і думаў, што не пашкодзіла б ім прапароць Вінцусю язык, а заадно і жонцы, каб не ўспамінала ўсялякую дрэнь.
— Так што сам паедзеш на базар,— выпрасталася над цэбрам Барабаніха, хапілася рукой за паясніцу.— Ой, у крыжах забалела., Якая я нямоглая! Адно ж глядзі, не прадзешаві! Упарадкуешся з мясам, дык мыла не забудзь купіць. Кепска без мыла. У лузе мыю, а хіба гэта мыццё?
Работа ў Барабана не клеілася: шыла лезла не туды, куды трэба, ірвалася дратва.
Барабан ненавідзеў Вінцуся, але на хутарах было не багата мужчын, і, калі нявыкрутка якая, хочаш не хочаш, прыходзілася клікаць старога на помач. Вінцусь таксама не любіў Барабана, але, калі той завітваў з нейкай новай просьбай, ішоў памагаць, таму што ў Загор’і надзвычай была ў пашане суседская выручка і талака.
З самага ранку дзень выдаўся халодны і ветраны. З-за шэрай навалачы хмар жоўтай плямай прасвечвалася сонца. Дзень быў няласкавы, пахмуры і паганы, як і настрой у старога Вінцуся. На Барабанавым панадворку каля свінога карыта таўкліся куры, за хатай, на папары, хадзіў Гняды, вецер варушыў грыўкі пабурэлага бур’яну, жоўтага баркуну. Каля плота, чуючы нешта нядобрае, непакоіўся вялікі рыжы казёл, прывязаны шнурам да прасла. Вінцусь стаяў побач, а Барабан, укленчыўшы над тачыльным кругам, вастрыў нажы. З сянец раз-пораз выглядвала Барабаніха, мыючы начоўкі пад вантробы.
— Паўлюк, хопіць ужэ табе маліцца над гэтым кругам,— не выцерпела яна.— Можна падумаць, што каня збіраешся паваліць.
— Ніяк табе не ўнаровіш! — падняўся з наўколенцаў Барабан.— Але ж і праўда — досыць тачыць. Нажы вострыя як брытвы.
Выгляд у яго вясёлы, непрытоена-радасны. У Вінцуся, наадварот, твар пахмуры і заклапочаны, саламяны капялюш ссунуты на патыліцу.
— Павел, чуеш? А мяса куды?
— На базар, куды яшчэ? З рукамі панясуць.
— Не купяць.
— Чаму?
— Казлінай будзе ванець. Казёл стары, дык і будзе смярдзець. Пабачыш: адвернуцца гарадскія насы.
Цяпер наадварот: твар у Барабана пахмуры, заклапочаны, нават спалоханы, а ў Вінцуся выгляд усмешлівы, хітраваты і вясёлы.
— Дык што ж рабіць?
— Не бядуй. Я ведаю спосаб.
— Які ж?
— Трэба ў адначассе рэзаць. Я, скажам, па шыі, а ты вунь тое, што ў казла пад жыватом адвісла, чырканеш. Толькі разам трэба, па камандзе. Зразумеў?
— Зразумець зразумеў, але ж ці праўда гэта, ці не смяешся ты?
— Во табе крыж! Дзядамі праверана. Мяса будзе, як з казляняці малога — ніякага табе духу.
— Калі так, то давай і па твайму спосабу,— пашкроб пераноссе Барабан.— Абы купілі.
— Ты маладзейшы, то станавіся ззаду,— распарадзіўся Вінцусь.— Як ухопіш у руку, скажы мне і лічы да трох.
Барабан прысеў каля растрывожанага казла, палез пальцамі ў доўгую рудую поўсць.
— Знайшоў?
— Яшчэ не. Не бярэцца, зараза! Ну вось: узяўся! — зарагатаў Барабан.— Лічу да трох. Раз! Два! Тры!
Яму раптам стала смешна і весела. Хіхікаючы, Барабан пацягнуў нажом, і тое, што з такой цяжкасцю было знойдзена пад жыватом у старога казла, цяпер ужо акрываўленае, слізкае і гадкае, засталося ў кулаку. З немым енкам Мітрафан узвіўся на дыбкі, упаў на калені, падхапіўся і, быццам нітку, парваў моцны бялізнавы шнур.
Вінаваты быў Вінцусь, але ён не зазяваўся, не прамарудзіў. У самы апошні момант яму зрабілася шкада гэтага рагатага прыгажуна, і рука з нажом бязвольна апусцілася, пальцы расшчаміліся, нож ціха ўпаў у траву. Казёл ужо быў невядома дзе: перабег панадворак, як страла, пранёсся паўз сад, міма копанкі і, ламаючы галлё, прапаў недзе ў алешніку. На траве, дзе ён бег, як хто працягнуў ланцужок з чырвонага бісеру.
— Дзе казёл? Што вы нарабілі, анціхрысты? — з сянец ужо бегла Барабаніха.— Дзе казёл, пытаюся?
Бязмоўны стаяў Барабан, спалохана і здзіўлена глядзеў на свой мокры кулак, недарэчна думаючы, што нож аказаўся надзіва востры. Ціснучыся бліжэй да плота, уцякаў з чужога двара стары Вінцусь. Раструханая, страшная і бязлітасная бегла з сенцаў Барабаніха.
— Вось дык уліп! — выдыхнуў Вінцусь у канцы саду.— І нагі маёй тут больш не будзе.
Ля плота, пачуўшы кроў, замяўкаў кот. Загаласіў, заплюскаў вачыма, чакаючы свежыны. Гаспадар са злосцю шпурлянуў кату ягоны здабытак, выцер аб порткі рукі і пусціўся па свежым следзе наўздагон уцекачу. Асочваў казла па ружовых пырсках, якія цямнелі на лісці трыпутніку і дзікага шчаўя. За папарам, у алешніку, раслі ваўчкі, лапушыўся густы бабоўнік, і тут ужо нельга было разгадаць, куды, у які бок цурыў Мітрафан.
— Хоць дадому не заяўляйся,— уздыхнуў Барабан і ўжо марудней пацёгся ў бок Выжараў.
У гэты час, калі ён смыкаўся па лесе, заглядваючы пад кожны куст і кожны выварацень, Барабаніха шукала казла ў Капцах, лётала ад ляшчыны да ляшчыны, залезла на вышэйшы курган і адтуль азірала наваколле. Атрымаўшы кухталя ад маці, круляваў паўз суседскія двары і агароды заплаканы Лявонік. Нават Кутчышыны Коля і Ваня, якія ў гэты дзень былі вольныя ад паства, у пошуках казла бегалі па кустах і навакольных імшэчках, павысалапліваўшы языкі.
Мітрафан прапаў невядома дзе. Быў і няма. Дзікі боль і жах, мабыць, загналі бедака ў нейкую петру і глуш, нават і не здагадаешся, дзе шукаць. Мала надзеі, што казёл выжыве, а калі і выжыве, то заядуць ваўкі. І дзень, як знарок,— няласкавы, ветраны, пахмурны.
Надвячоркам, калі ў лесе, ужо ля самых хутароў, зарыкалі каровы, першай на свой панадворак вярнулася Барабаніха. Прысела на парозе — стомленая, злосная, з пустымі, напухлымі вачыма, кінула каля сябе замашны бярозавы біч. Сядзела, божкала, а калі блізка ў крапіве зашоргалі крокі, натапурылася, прыціхла. З-за рога хаты ціха, крадком выйшаў Лявонік.
— Ну і як? Знайшоў?
— Не-а, не знайшоў. Аблазіў усе куткі і закуткі — як скрозь зямлю праваліўся.
Запыхканы, чырвоны і нявясёлы прыбег Кутчышын Коля.
— Няма нідзе,— развёў ён рукамі.— А так жа шукаў! А так жа шукаў!
З-за варыўні стрымгалоў вылецеў Кутчышын Ваня.
— Дзіва, дый годзе,— сказаў ён голасам брата.— Ажно ногі забалелі, столькі папабегаў.
Блізка каля хаты цераз плот перавесіліся вішні. Яны шкадавалі хлопцаў і працягвалі ім праз частакол галінкі, на якіх чырванелі сакавітыя, духмяныя ягады. З глыбіні саду вецер даносіў ачмурэлы пах белага наліву. Але хлопцы не знайшлі Мітрафана, і таму прапала ўсялякая надзея на жменьку чырвоных, даспелых вішань, на некалькі яблычак-ападкаў.
— Пайшлі,— уздыхнуў Коля.
— Пайшлі,— уздыхнуў Ваня.
Яшчэ не сцямнела, калі на панадворку — стомлены і прыгнечаны — паказаўся Барабан. Ён таксама ўздыхнуў і зусім бездапаможна апусціўся на кант цэбра. Але яму не трэба было весці сябе так неасцярожна, так неабачліва — усяго праз нейкую хвіліну ён зразумее гэтую сваю памылку. Яму трэба было ўцякаць адразу, як толькі ступіў на панадворак, і тады абышлося б, бадай, без страт, але Барабан быў стомлены, прыгнечаны і не мог здагадацца, з якой гэта пагоды каля парога ляжыць бярозавы хлыст.
— І ты думаеш, што я табе дарую казла? — Барабаніха хапіла гнуткі біч і ўжо заносіла яго над галавой.— Ашаломак! Пустадомак ты! Гэта ж паслухаўся таго старога дурня, таго ёлупня.
— Етава-етава...
— На табе — етава...
Барабан уцякаў, увабраўшы голаў у плечы, бег спачатку паўз сад, потым выбег на бульбяное поле і ўцякаў, уцякаў без аглядкі. Пасярод поля нечакана ўбачыў, што бульба цвіце — цвіце, як абліўшыся ружовым буйным цветам. Усё поле ўсыпана вялікімі ружовымі кветкамі. «Чаму так доўга не адцвітае бульба?» — мільганула недарэчная думка. Але адказу не было, таму што позаду, цяжка сапучы і спатыкаючыся, бегла Барабаніха. Раз-пораз яна ўзмахвала рукой, і кожны гэты яе рух Барабан адчуваў па тым, што бярозавы дрын з крэктам апускаўся яму на плечы, апякаючы агнём скуру праз тонкую мультановую кашулю.
Барабан таксама спатыкаўся ў няроўных разорах, ногі блыталіся ў густым бульбоўніку, і ці то ад спорнага бегу, ці то ад крыўды ў роце набралася поўна сліны. Ён хацеў сплюнуць на хаду, але ўжо моцна балелі лапаткі, і ён уцякаў без аглядкі, а сліна ўсё сачылася, і Барабан раптам зразумеў, што гэта яго абарона, апошняя надзея, адзіны шанц пазбавіцца пагоні. Ён раптам павярнуўся і плюнуў — рашуча, без шкадобы, плюнуў проста ў твар жонцы.
Гэта было так нечакана і раптоўна, што Барабаніха стала, як уперлася ў сцяну, бярозавы біч упаў у разору, у лапушысты бульбоўнік. Яна стаяла і хакала ротам, хапала паветра, якога ёй было мала. Барабаніха не магла зразумець, што здарылася. Ёй падалося, што з неба раптам ляснуў пярун, стрэліла гармата, разарвалася бомба. Падалося яшчэ, што гэта апошні міг яе жыцця, і Барабаніха ад страху і жаху залямантавала на ўсё поле:
— Ой, людцы, ратуйце! Забіў! Забіў! — Яна хапілася рукамі за шчокі, за лоб, абмацала, што ўвесь твар мокры, і ў голасе яе прыбавілася роспачы.— Далібог жа, забіў! Во і мазгі пацяклі.
Барабаніха, ашаломленая, стаяла пасярод бульбянога поля, а ўжо блізіўся вечар, з усіх бакоў насоўвалася халодная шэрань, збіваўся лямцамі туман у лагчынах. Барабан выбіўся ў канец засеўка і тут ішоў ужо няспешна, павольна. Сёння яму прыйдзецца начаваць у хляве, на сенавале. Заходзячы на свой хутар паўз сажалку, з другога боку, Барабан уздыхнуў:
— Етава-етава. І свету цяжка, і зямля стагнала...
Рама ў акне, здавалася, трэсне, не вытрымае такога груку. Але Жучка не шкадавала раму, не думала, што планкі трэснуць, і з усёй сілы латашыла кулаком па крыжавіне акна.
— Насця, ты спіш хіба? А ці забыла, што ў лахачы дамаўляліся?
Скрыпнула драўляная засаўка — дзверы адчыніліся.
— От прапрышчыла трохі ў печы, ды дай паляжу, думаю. Натупалася я за гэты месяц.— Насця зірнула на неба, ці чыстае яно, пазяхнула і павяла рукой, запрашаючы ў хату: — Заходзьце, а то на двары пастойце, пакуль якія хадакі абую.
— Пачакаем. Хутчэй адно збірайся.
Ішлі на Выжары, на імшэчак, дзе ўперамежку з параснікамі п’янлівага багуну густа кусціцца лахачоўнік. Загор’е ад малога да вялікага ўжо ведала, што там даспелі ягады — буйныя, прадаўгаватыя, а багата іх — возам не вывезеш. За Выжарамі пасвілі быдла Кутчышыны хлопцы і нагледзелі тут ягадную седлавіну. Загор’е абрадавалася такой навіне і паслала за Выжары ледзь не ўсіх сваіх гаспадынь.
Па звілістай лясной сцежцы першай ішла Кутчыха, бо не чые ж, а яе хлопцы знайшлі такі ўраджайны, шчодры лахачоўнік. За Кутчыхай, пазвоньваючы вёдрамі, браліся Піліпіха і Жучка. У канцы талакі гулка шлэпала гумовымі — не па назе — ботамі маленькая Насця. У лес лахачоўніцы бралі і Алену Драздову, але яна не пайшла, бо апошнія дні нешта кволілася, падхворвала.
— Прыйшоў Пятрок — упаў лісток,— зірнуўшы на белы бярэзнік, сказала Кутчыха.
— Прыйдзе Ілля — наробіць гнілля,— дадала Піліпіха.
Лес, аднак, стаіць зялёны, свежы, як вясенні, а дарога — хай яе кадук. То гразкія балацявіны, то гнілыя ператочыны, то карані чапляюцца за ногі. Далей яшчэ горш — пасярод дарогі, ад краю да краю, разлілася шырокая лужына. Вада цвіце, зялёная ад бросні. Кутчыха прыпынілася: боты ў яе парваныя. У Жучкі боты новыя, нядаўна купленыя, і дзіўна, што аб гэтай яе пакупцы яшчэ не ведаюць суседкі.
— Чаго ты стала? Тут жа плытка,— сказала Жучка і рашуча пайшла цераз калюжыну. Ногі шуснулі ў яму, новыя боты з халявамі схаваліся ў вадзе. — Ой, і праўда глыбока,— спалохалася Жучка.— Вада ажно да портак дастае.
— То ж у цябе порткі ніжэй калень,— засмяялася Піліпіха.— Зірні сама.
Жучка, плёхаючы ботамі, перабегла лужыну, лапнула сябе па спадніцы.
— Такі ж праўда. Гумка пэнкнула.
Бабы, пакепліваючы з такой прыгоды, укруга абмінулі калюжыну, а Жучка выліла з ботаў ваду, потым дагнала суседак. Вось і Выжары. Па ўзгорыстай градзе калісьці прайшоўся агонь. Але слядоў пажару ўжо не відаць, толькі маладыя сосны абгарэлыя ля камялькоў. Ружавее невысокі яшчэ верас, у лагчынах падняўся ягаднік. Града вузкім, бы язык, клінам спускаецца ў балотца, на беразе якога Кутчышыны хлопцы нагледзелі такое мноства лахачоў. Балотца адчулася па тым, што ў лесе перабіваючы гарэнкі водар жывіцы, пацягнула сырасцю і цвіллю, дыхнула п’янлівым пахам багуну. Вецер не шумеў у кронах дрэў, і пах багуну быў асабліва моцны і церпкі.
— Прыйшлі! — выгукнула Піліпіха.— Глядзіце, колькі тут ягад!
— Мае хлопцы не падвядуць,— заганарылася Кутчыха.
Жанкі выбіліся на самую стругу. Гэта мяжа, граніца, пераходная паласа паміж балотцам і сухім грудам. Без усялякага парадку па струзе перамяшаліся белы бярэзнік, кашлаты хвойнік, пахмуры алешнік. Унізе, цесна пераплёўшыся, растуць лахачоўнік і багун, пружыніць пад нагамі зялёны мох, узбоч, бліжэй да сухога, прыткнуўся ажыннік уперамежку з высокай крапівой. Нават у самую гарачыню тут сыра, трымаецца прахалода, і каровы ў спёку ратуюцца па струзе ад пякучай заедзі — сляпнёў і аваднечы.
— Я ўжэ збіраю,— паведаміла Жучка.— Станавіцеся і вы, бабы.
З лахачоўніку відаць імшэчак. На ім, як стагі сена, стаяць сіваватыя кусты лазы і крушыны. Піліпіха зірнула на балотца, штосьці ўспомніла, гледзячы на лазняковую кудру, і борздзенька павярнулася да суседак:
— Чуеце, ці не тут Вінцусь і Хвядос упалявалі ваўчыцу?
— Хто іх ведае, можа, і тут? — пацепнула плечукамі Кутчыха.— Дык жа не ваўчыцу, а нямецкага пёса.
— Паціхніце вы, знайшлі што ўспамінаць,— прыкрыкнула на іх Жучка і неўпрыкмет павяла вачыма па Насці.
— Гаварыце, мне мала абыходзіць,— бадзёра азвалася з лахачоўніку Насця.— Не тут забілі, міма той кудры мы праходзілі. Пакажу, як назад ісцімем.
Але яна сказала не тое, што падумалася ёй, калі пачула размову суседак. Яна схлусіла. Напамінак аб аўчарцы зноў пекануў па сэрцы доўгім пакутлівым болем. Зноў яна бачыла жоўтыя іклы, белы снег з ружовымі плямамі. Насця не хацела, каб гэтую яе разгубленасць заўважылі жанкі, і пашылася ў самы гушчар, як быццам знайшла там процьму ягад. На сярэдзіне стругі і праўда было многа лахачоў — вісяць шышкамі, хоць сашморгвай усёй жменяй. Але прадаўгаватыя, як фасоліны, бобкі выслізгваюць з пальцаў, не хочуць брацца. Пальцы, заўсёды такія спраўныя і паслухмяныя, быццам адзервянелі.
Насця думала пра Сямёна, успамінала той халодны зімовы вечар, калі, абмарозіўшы нагу, Сямён прыклыпаў дахаты. Пучкамі пальцаў загрукаў у шыбу, і па тым, як лёгка, па-свойску дрынкае тонкае шкло, Насця пазнала: гэта ён! Упусціла ў хату, зашчапілася, занавесіла вокны, потым запаліла каганец. Сямён скінуў залубянелую суконную бравэрку, сцягнуў боты, крывячыся з болю. Раскруціў анучы, і Насця ўбачыла, што вялікі палец на правай назе пасінеў і распух. Відаць, доўга Сямён ішоў праз завіруху, праз люты мароз, калі так пасінеў і распух палец. Насця наліла ў тазік халоднай вады, паставіла перад Сямёнам — халодная вада памагае суняць боль. У цеплыні памарожанаму целу робіцца яшчэ горш.
— Немцы бываюць? — спытаў Сямён, калі боль у назе трохі суцішыўся і ў вачах трохі пасвятлела, праяснілася.— Гэта ж прамоклі боты, а нанач мароз хапіўся. Насілу дапяў.
— Не трывожся,— супакоіла Насця.— Наязджаюць, але рэдка. Гэтай зімой немцаў у Загор’і не бачылі.
Сямён прыйшоў у партызаны яшчэ тым летам. Пасля таго як сыноў зжыла са свету крываўка, пачарнеў, не знаходзіў сабе месца дома. Насця не пускала, але ўпёрся, не даўся гаварыць і — пайшоў. Ужо год з нечым, як Сямён у лесе. Немцы, калі прыязджалі ў Загор’е, не чапалі Насцю, таму што нічога не ведалі пра Сямёнава партызанства. Потым у атрад пайшоў Барабан, і таксама было ціха. Пашнырыўшы ў ахвоту па пустых сялянскіх клунях і паграбах, немцы і паліцаі ні з чым адпраўляліся ў Кругловіцкі бункер, дзе стаяў іхні гарнізон. Часта з Ганцавіч наведваўся начальнік паліцыі Падгейнік з аўчаркай на павадку, але і ён нічога не здолеў пранюхаць. І Загор’е, і Сяло ўмелі маўчаць, умелі хаваць свае крэўныя тайны.
— Немцы сюды і нос баяцца паткнуць,— паўтарыла Насця.— Свету божага не відаць — такая халепа круціць.
Яна садрала з Сямёна брудную, закарэлую бялізну, дала чыстае, каб пераадзеўся. Пасля сабрала павячэраць, выцягнула з-за бажніцы запыленую кварту і паставіла на стол. Сама села насупраць Сямёна і, не зводзячы вачэй, глядзела, як ён есць. У хаце было цёпла і ўтульна, а за сцяной гула завіруха, вецер выў у коміне, патрэсквалі кроквы, як быццам бура збіралася сарваць страху, каб адабраць у людзей гэтую цеплыню і ўтульнасць — апошняе іх шчасце і радасць.
— Глыні і ты. Я накапаю кроплю,— прапанаваў Сямён, расчырванеўшыся ад выпітай самагонкі, і зірнуў на покуць.— Добра ўмееш хаваць.
— Цябе ж чакала,— засаромелася Насця.— Ты от еш. Выпі і еш. Знябыўся, здарожыўся.— Насця памаўчала, уздыхнула.— Не хадзіў бы ты, Сямён, адзін поначы. Яшчэ на гэтых нехрысцяў нарвешся. Зноў жа, адзежы людскай не маеш.
— Нічога не зробіш. Трэба ісці, калі пасылае камандзір. Расстраляць аднаго знаёмага загадана. Вадакачку ў Ганцавічах ён павінен быў узарваць. Пайшоў на заданне і не вярнуўся. І міну, гад, недзе запраторыў.
— То мо ты не ў парцізанах, калі сваіх знаёмых страляеш? — спалохалася Насця.
— Такі ён мне свой! — сціснуў зубы Сямён.— Куля яму сваячка.
— А каго ж табе забіць трэба? — халаднеючы ад жаху, папытала Насця.
Сямён наліў у шклянку, выпіў і, пажаваўшы гурка, сказаў з усмешкай:
— Многа ведаць захацела. Ваенная тайна. От застралю гадаўца, тады і дазнаешся...
Насця, нічога не разумеючы, паслала Сямёну за печчу, на палку — там цёпла і з хаты не відаць. За сцяной шастаў вецер, выў у коміне, патрэскваў кроквамі. Насця яшчэ не ведала, што гэта іх апошняя цёплая і ўтульная ноч, не ведала, што раніца будзе жахліваю і крывавай. Калі Сямён заснуў і застагнаў у сне, яна здагадалася, што ён захварэў, бо лоб стаў гарачы і ліпкі. Яна падумала: дасць бог, нічога не зробіцца, калі пераднюе дома, у цяпле і спакоі. Насця не спала, чуйна прыслухоўвалася да завірухі і шкадавала Сямёна, а каб ведала тую ліхую долю, то не пашкадавала б яго. Выперла б такога — хворага, з балючай нагой — у завею, на дзікі мароз і холад: мажліва, і выжыў бы, уцалеў бы ён.
Яна так і не даведалася, каго меўся застрэліць Сямён. Тайна пайшла за ім следам, у сырую і халодную магілку.
Потым, калі ачомалася, калі трохі аціх у грудзях боль, Насця не раз задумвалася, ці выпадкова гэта, што паліцэйская зграя, якая ўсю зіму вачэй не паказвала ў Загор’е, паявілася тут якраз у той дзень, калі Сямён заначаваў дома. Гэта мала было падобна на выпадковасць. Насця перабірала ў памяці ўсіх сваіх знаёмых, усіх суседзяў, але навокал жылі цудоўныя, ціхія і добрыя людзі, нават Барабан, былы панскі ляснік, пайшоў у атрад, і пра кожнага з іх грэх было падумаць што-небудзь благое. Насця пакутавала, вярэдзілася душой і сэрцам, яна хацела забыць свае горкія думы і ўжо забывала іх пакрысе, ды вось на табе — зноў гэтая заклятая нямецкая аўчарка.
Шыючыся ў гушчар, Насця адыходзілася ўсё далей і далей ад сябровак. Іх галасы чуліся недзе за спіной, і калі жанкі клікалі яе, Насця адгуквалася ім. Ёй хацелася пабыць адной. Яна думала пра сваё, горкае, выпакутаванае, а рукі абіралі і абіралі з махнатага вецця пругкія, з сінім налётам лахачы. Насця зірнула на вядро і здзівілася: здаецца, толькі ўвайшла на стругу, а ягад ужо набралася як не да рубчыкаў. Лахачы збіраюцца хутчэй, чым чарніцы. Не трэба так гнуцца, і ў паясніцы не баліць. Зноў жа бобкі буйнейшыя: раз, два і — цэлая жменя. З дому брала паўлітровы слоік, каб збіраць у яго лахачы, а потым сыпаць у вядро. Але збірыч не спатрэбіўся: ягад жа многа. Цяпер трэба напоўніць і шкляны слоік, бо грэх ісці дахаты з пустой пасудзінай.
— Насця, дзе ты прапала? — даляцеў густы, басавіты Піліпішын голас.— Мо памагчы табе?! У нас ужэ ўкоптур.
— Не-а, не трэба. Зараз і я выйду на дарогу.
Насця дазбірала слоік і, калі сабралася ісці, адчула, што кружыцца галава. Кружацца сосны, кружыцца белы бярэзнік, і церпка, ачмурэла пахне багун. Зямля ўцякае з-пад ног.
— Што з табою, Насця? — шкадаваннем сустрэла Жучка.— Бытта пахістваешся, як п’яная?
— Гэта так, пройдзе. Галава нешта закружылася. Мабыць, багуну надыхалася.
— I ў мяне баліць галава.
— I ў мяне,— дадала Кутчыха.
— Ого! Багун добра дурманіць,— сказала Жучка.— Можна ўпасці, як насапешся.
Кабеты пазавязвалі хусткамі вёдры і ўжо няспешна, марудней, чым уранкі, ішлі па няроўнай лясной дарозе.
Ішлі, і кожная, мабыць, думала, што ўжо не хутка лес зноў пакліча да сябе. Лахачы — прадвесніцы жніва. Калі паспелі лахачы, то нават не пытай: трэба брацца за серп.
За свой немалы век Вінцусь, напэўна, памяняў цяслярскіх сякер больш, чым знасіў палатняных кашуль. З гадамі сякеры траплялі ўсё цяжэйшыя і цяжэйшыя, а рукі ўсё слабелі і слабелі, трацілі былую сілу. Ужо можна было б не ўспамінаць нялёгкі цяслярскі занятак, але што тут паробіш, калі з Кругляка пахам маладога хлеба нагадвае аб сабе жыта, а ў асеці, дзе да малацьбы будуць падсыхаць снапы, ушчэнт струхлеў дашчаты памост.
Вінцусь садраў гнілыя дошкі, паслаў на іх месцы новыя цалёўкі, і толькі каля сцяны зеўрае вузкая, прадаўгаватая шчыліна. Сюды не хапае дошкі. Па цяперашнім часе не так проста расстарацца які-небудзь аполак, і з гэтай прычыны Вінцусь стаіць над дзіркай без настрою.
— У нас за хатаю ляжыць хвайная дошка,— здагадваецца пра дзедаў клопат Міцька.— Я з яе гойдашку ладзіў.
Вінцусь святлее з твару: іншы раз і добра, што пад рукамі круціцца гэты малы падшыванец.
— Ляжыць? То хіба пабяжы памерай, ці падыдзе на памост?
Рыпяць завесамі вароты, зачыняюцца за Міцькам. Праз хвіліну з таго боку варотцаў чуецца сапенне: усё, памераў.
— Дзед, адчыні! Мерку нясу.
Вінцусь расхлябешчвае форты, падпірае калком, каб зноў не зачыніліся, і здзіўлена глядзіць на Міцьку. Унук стаіць ля падваротніцы, шырока расставіў рукі і баіцца, каб яны ж хоць не варухнуліся і не збілі мерку.
— Ты што, рукамі мераў?
— Рукамі...
— Дуранько, трэба было метру ўзяць.
Вінцусь ідзе за хату сам, расцягвае драўляны складны метр — дошка акурат закрывае дзірку ў асеці. Трэба толькі абчасаць няроўныя берагі. Дошка, зашчэмленая пад пахай, плыве ў хлеў, падае на гліняны ток, а Вінцусь бярэцца за сякеру.
— Ай ды Міцька! Даўмеўся як.
Міцька маўчыць, дзедаў смех яго мала турбуе. Прысеўшы на бярозавы цурбан, Міцька ўважліва разглядае хлеў, як быццам зайшоў сюды ў першы раз. Перагародкай з асінавых плашак хлеў раздзелены на дзве палавіны. У адной стаіць карова і яшчэ ёсць закутак для сена, а ў гэтым канцы невялікае гуменца. Яно і відаць, што гуменца. На драўляным гвазду, убітым у сцяну, вісяць рэзгіны і цэп, у кутку стаіць паташоўка — вялікая, у дзедаў рост, бочка. Сюды засыпаецца насеннае жыта. Звонку клёпка белая ад сухой цвілі, таму што ў вайну паташоўка разам з жытам была закапана ў зямлі.
— Дзед, а ты быў на вайне? — пытае Міцька.
На памосце Вінцусь прыладжвае дошку, грукае сякерай, і на момант гэты стук аціхае.
— Як табе сказаць?! Хто жыў у той час, лічы, усе былі на вайне.
— А парцізанаў ты бачыў? — хоча яснасці Міцька.
— Эге ж, унучак! Не толькі бачыў, але і памагаў ім. Бывала, зойдуць скалелыя ад холаду, абагрэцца і — зноў у дарогу. Дык як людзей не накарміць? Боты ў мяне былі новыя, яшчэ няношаныя, на базары за жыта выменяў, тэж парцізанам аддаў.
— І многа іх было?
— Як калі. І па адным заходзілі, а то часцей па двое, па трое. Праз нашы лясы, унучак, сам Каўпак ішоў. Каўпак — гэта генерал парцізанскі. Уга, колькі войска ў яго было! Цэлая армія! У Гуце, суседняй вёсцы, іх штаб стаяў. Сам Каўпак жыў у хаце вучыцеля Юзіка Пакумейкі.
— А Каўпака ты бачыў?
— Хто яго ведае? Мо і бачыў. Сюдою, паўз Капцы ішлі каўпакоўцы. Мо дзён два ехалі іхнія абозы. Дык там многа ў тужурках гарцавала на конях.
Вінцусь перастаў грукаць сякерай, сюды-туды прайшоўся па скрыпучым памосце. Дошкі ляжалі роўна, чэпка, і можна было радавацца, што насціл такі моцны, вытрымае хоць цэлую гару снапоў. На памосце бялеюць свежыя трэскі, але не бяды: калі пазбіраць, то доўга маці не трэба будзе думаць пра падпалку. Вінцусь згроб у кішэню цвікі, узяў пад паху сякеру і, напаследак любуючыся сваёй работай, сказаў:
— А цяперачы пойдзем да Піліпіхі. Тэж прасіла гуменца падлатаць.
— Табе ж цяжка, дзед. Дай хіба я панясу сякеру.
— Ой, яшчэ ўпусціш, нагу пасячэш,— палохаецца Вінцусь. Стаіць, думае, супіць выцвілыя бровы.— Ну, калі так жадаеш памагчы, то на, унучак, метру нясі.
Міцька нясе складны метр, сточаны бляшкамі з тоненькіх драўляных лінеек. Вінцусь нясе сякеру, і нікому не цяжка, яшчэ і як лёгка. Ісці трэба цераз усе хутары, у самы канец Загор’я. Але якая тут марока, калі так лёгка ісці. Міцька першым пхае нагой перакошаную брамку, першым ступае на чужы панадворак. Няхай бачыць Піліпіха і тая яе плакса Ірка, хто прынёс сюды складны метр! Без яго цесляру як без рук. Хто б рашыўся латаць без метра старое Ірчына гуменца, калі б не Міцька? Сітуацыю добра, відаць, разумее і Піліпіха, бо, радасная і раструханая, ляціць ужо насустрач:
— Праходзьце далей, чаго сталі? Я ж зранку чакала вас. Прыстарунак, ну, саўсім рассыпаўся.
А Ірка ёсць Ірка. Стаіць і скарэндзіць, нават пальцам поркае на Міцьку, як на якое заморскае дзіва:
— Мама, гэта той самы Міцька, што Мітрафана падвучваў, каб мяне рагамі калоў.
— Адчапіся, дзеўка,— махнула рукой Піліпіха.— Не да цябе мне.
— Але ж ужэ няма казла,— матыляецца вакол Міцькі сукеначка ў чырвоны гарошак.— Няма, няма! Больш не падвучыш, каб калоўся.
І праўда: няма Мітрафана, як май змаяваў бедака. Прапаў так, што Барабаны і грама казлінага мяса не спатрэбілі. Міцька хмурыцца, уздыхае, і ўсё яму тут здаецца дзіўным: дзіўная Ірка, дзіўная Піліпіха, нават гусі нейкія дзіўныя таўкуцца каля свінога карыта. Дзве гуські зусім голыя: пер’я няма на крылах, абшчыпаны шыйкі і спінкі. Там, дзе было пер’е, засталіся толькі сінія пішчы. Такі ж неважнецкі выгляд у гусака, а што гэта гусак, можна здагадацца хіба па моцнай дзюбе, па чырвонай кукардзе на галаве. Гусак, мабыць, саромеецца свайго жабрацкага ўбору, забірае гусек і вядзе іх далей ад людскіх вачэй — у густы алешнік за Піліпішынай хатай.
— Нічога, адрасце пер’е,— перахапіўшы Вінцусеў позірк, пачала тлумачыць Піліпіха.— Мо ты не дасі веры, але ў мяне чыстая бяда з гусямі была. Пакінула на развод, а то ж днямі прыйшла дахаты і за галаву хапілася. Ляжаць усе тры каля плота — дзюбкі паадкідвалі, лапкамі дагары. Ужэ і не дыхаюць. Заплакала я, абшчыпала збольшага пер’е і выкінула нежывых гусей у кусты. Хто ж іх будзе такіх есці? А сярод ночы валасы дыбам сталі: гусі гагочуць каля парога. Дальбо, думала: нячыстая сіла. Ажно ж не, раніцай пазнала: мае гусі, абшчыпаныя.
— Якая ж у іх халера ўбілася? — рагоча Вінцусь, а яму памагае Міцька: — Ха-ха-ха! Хі-хі-хі!
— Не халера, я вінаватая,— нахмурылася Піліпіха.— З таго году ў мяне вішнёвая настойка ў слоіку была. Настойку выпіў Хвядос, як дровы прывозіў, а вішні я пад плот высыпала, каб слоік памыць. І трэба ж гусям нарвацца акурат па тыя вішанькі. Падзяўблі ўсе да адной. І пап’янелі, і ляжаць як нежывыя. Якое шчасце, што не закапала іх, а ў кусты выкінула. Паляжалі паўночы, а зямля адцягнула, працверазіла. Ацёмначы прывалакліся пад свой дом.
— Добра, што малыя гуські якраз у картапельніку, па касцярозе пасвіліся,— хмурыць, як маці, тонкія броўкі Ірка.
— Ой, вы ж нікому не расказвайце,— спахапілася Піліпіха.— Смяяцца з мяне будуць.
Яна завяла цесляроў у хлеў, паказала работу. Хлеў у Піліпіхі нічуць не лепшы, чым у Драздоў. Яшчэ, можа, і горшы. Гліняны ток, як малацілі снапы, пабіты, вышчарблены цэпам, а ў Піліпіхі, відаць, не хапае рук, каб замясіць гліны і загладзіць вышчэрбліны. Праз дзіркі ў страсе свіціцца неба, але затое ў хляве светла і сонечна. У кроквах патрывожана крычаць ластаўкі: там іх гняздо. Ластаўкі баяцца груку сякеры і спалохана шмыгаюць то на двор, то ў хлеў.
— Дзед, раскажы яшчэ пра вайну? — просіць Міцька.
— Ат, што тут расказваць! Не абрыдла хіба?
— Не абрыдла,— Міцька крыўдзіцца сам і пачынае крыўдзіць дзеда.— Хвалішся, што парцізанаў бачыў многа. І сам ім памагаў. А чаму ж вы, такія смелыя, не забілі таго паліцая, што дзядзьку Сямёна сабакаю зацкаваў?
— Адкуль ты, блазнюк, ведаеш пра дзядзьку Сямёна? — торгаецца ў Вінцуся брыво.
— Людзі гаварылі, калі вы аўчарку прывалаклі з лесу. А цётку Насцю вадой паілі, каб не плакала.
— Не думай так, унучак,— па-сапраўднаму крыўдзіцца Вінцусь.— Той злыдзень Падгейнік хітры быў, што вуж. Лавілі яго доўга. І пад канец злавілі, павесілі на асіне каля Дзянісавіч. Хацелі і Хільду застрэліць, ды ўцякла. От бо зараза, праз колькі год аб’явілася!
— Добры дзень, сталяры-цесляры!
У варотах хлява стаіць аднаногі Хвядос. Ён таксама прыйшоў ладзіць Піліпісе прыстарунак, таму што трымае ў руках такое ж начынне, як і дзед. Следам за Макаедам у хлеў бяжыць збянтэжаная Піліпіха.
— Галава мая садовая,— ганіць яна сваю бедную галаву.— Гэта ж я, Хвядос, і забыла, што цябе прасіла прыйсці з сякерай. Пабегла, дурніца, яшчэ і Вінцуся прасіць. Скажы: ці ж не ашаломленая я?
— Бывае і так,— апраўдвае Макаед вінаватую Піліпішыную галаву.— Затуркалася клопатамі, дык і не дзіва, што забыла.
— Ат, станавіся, Хвядос, ды будзем разам рабіць,— смяецца з прыстарунка Вінцусь.— Усё адно з сякерай стаіш.
На двух адмысловых майстроў работы ў прыстарунку, канечне, кот наплакаў. Макаед, якому цяжка нагінацца, абчэсвае дошкі, а Вінцусь, укленчыўшы на памосце, забівае цвікі. Суладна працуюць сякеры: «гах-гах» — адна, «стук-стук» — другая. Глядзіш, і таго клопату як не было. Хоць ты вазьмі ды пахвалі спраўныя цяслярскія сякеры. Яны і памост новы паслалі, і самі не затупіліся, а ў дадатак яшчэ і трэсак нарабілі — Ірчынай матцы на падпалку.
— То пайшлі ж у хату, мужчынкі,— запрашае Піліпіха, і цяпер не скажаш, што галава ў яе такая забыўлівая.— Пайшлі...
— От што, Яліна,— лагаднее душою стары Вінцусь.— Туды, пад восень, трэба будзе страху на хляве перанавіць. Гэта ж не дзела, каб дождж карове на рогі ліў.
— Не забудзь толькі кулёў дзесяць добрай саломы-праміцы выбраць,— раіць Хвядос.
— Выберу, выберу,— пе ведае, як радавацца, Піліпіха.— А цяперачы ў хату ідзіце.
Славутыя загорскія цесляры як не цвітуць ад радасці. А Міцьку Піліпіха ў хату не запрашае. І гэта такая несправядлівасць, што ажно неба над Загор’ем пацямнела. Ці ж Міцька не памагаў дзеду? Яшчэ і як памагаў: і брамку перад ім адчыніў, і метр усю дарогу нёс. Чым той Хвядос лепшы? Мо якія дзве дошкі абчасаў, а ў хаце даўно.
Ірка не ведае, які ў Міцькі паганы настрой, і просіць дарэмна:
— Давай разам гуляць. Ну, давай...
— Не буду я з табою гуляць, занудаю такою!
Бразгае клямка, і на парозе стаіць Піліпіха.
— Міцька, дзе ты там? Во гасцінец вазьмі. Не задарма ж ладзіць асець памагаў.
Неба над Загор’ем пасвятлела. У руках Піліпіха трымае па ёмкаму акрайцу хлеба і па вялікаму лычыку каўбасы. Левая рука цягнецца да Міцькі, правая цягнецца да Іркі.
— Ладна, буду гуляць з табою,— згаджаецца на Ірчыны ўгаворы Міцька.
— Я так і ведала! Я так і ведала,— цешыцца Ірка. Міцька, выцершы сытыя губы, гуляе з Іркаю на зарослым быльнікам дварышчы. Куляецца ў траве і дзівіцца: аказваецца, і з гэтым чырвоным гарошкам можна гуляць не горш, чым з Мітрафанам.
Перапёлка ў жыце аж заходзіцца: жаць пара! жаць пара!
— Не бядуй, міленькая! — сказала ёй Насця.— Будзем і жаць.
Насця выправілася ў кузню. Абкруціла анучкай, каб не парэзацца, два сярпы, выйшла з двара і тут пачула густы пах спелага жыта. Ногі самі панеслі на Кругляк, дзе не пераціхаў плаксівы, растрывожаны крык перапёлкі.
Жыта адкрасавала. Каласы ўжо стаяць не старчма, асцюкамі ў бяздоннае неба — пахіліліся долу, абвіслі ад цяжару зярнят, напіўшыся расы і сонца, удосталь насмактаўшыся зямных сокаў. Насця расцерла на далоні каласок, палічыла зярняты і пацешылася, што іх многа ў коласе, што зярняты не счарніла галаўня. Жыта забрала ў цёплых ліпеньскіх раніц іх залацісты колер. Яшчэ дзень-два, і яно даспее зусім. Твая праўда, перапёлачка: жаць пара!
Два сярпы віселі на згібе рукі, шчыльна прыціснутыя да грудзей. І сярпы былі варты такой увагі. Яны ўжо забылі, дзе і калі, у якой кузні каваль іх выкаваў. Кожнае лета яны ведалі адно: жаць і жаць, жаць цвёрдае, як чарот, жыта, зрэдку пшаніцу і авёс, жаць траву і бульбоўнік. Потым ім добра і ўтульна вісець над латай у застрэшку, астываць пасля гарачай работы, доўга помнячы цяпло маленькай шурпатай далоні.
У сярпоў з’еліся зубкі, лязо стала роўнае і гладкае. Але для чаго тады ў Сяле жыве чарадзей, вясковы ўмелец, каваль Костусь Танец? Ён агледзіць тупыя сярпы, па-новаму назубіць, загартуе разагрэтую сталь у чане з халоднай вадой.
Насціны сярпы, мабыць, ужо не першымі прыбудуць у Танцаву кузню. Перад жнівом там зарання выстройваецца чарга на акоранай асінавай жэрдцы. Жанкі заходзяць у кузню і ў тым жа парадку, як хто зайшоў, вешаюць на жэрдцы свае натруджаныя ў жніво сярпы. Каваль таксама па парадку, не пытаючы чые, бярэ іх і правіць. Насціны сярпы баяцца, што месца ім дастанецца ў самым канцы жэрдкі, і, прытуліўшыся на згібе локця, паныла ўтаропіліся дзюбкамі на сцежку. Падобна на тое, што іх гаспадыня наогул не спяшаецца ў кузню, бо сцежка, абагнуўшы балотца, пабегла з Кругляка проста ў двор да Макаеда.
Вунь і сам Хвядос. Стаіць каля парога, крышыць параную бульбу курам. Хвядос яшчэ больш панылы, чым Насціны сярпы.
— Антоля, ад’язджаючы, прасіла, каб я сярпы і яе прыхапіла ў кузню,— сказала, падбягаючы, Насця.— Дзе яны ў цябе, давай хутчэй. Акурат жа да Танца сабралася.
— Згараць яны сінім полымем, сярпы гэныя,— сярдзіта азваўся Хвядос.— На халеру яны мне?
— Ты чаго? Якая муха цябе ўкусіла?
— Тут і галаву можна скруціць ад усялякіх думоў,— ужо спакайней і лагодней сказаў Хвядос.— Тая ж, Антоля твая, і не думае прыязджаць на жніво. Пісьмо сёння Папіха прывалакла. Дак Антоля і піша, што Галя не пускае, просіць, каб яшчэ троху пабыла.
— То хай і пабудзе. Не бядуй вельмо, сажнём тваё жыта.
— Але, і Антоля радзіць, каб я наняў жанок.
Хвядос закульгаў на дрывотню, выцягнуў з-пад застрэшка два гарбатыя Антоліны сярпы, прынёс, падаў Насці. У добрай гаспадыні заўсёды два сярпы. Ніхто ж не ведае, як пашанцуе на жніве. Бывае, што і ломяцца сярпы, а тады хоць плач, калі няма замены. З двума сярпамі смялей на полі.
— Як даехала, не піша Антоля? — рашылася спытаць Насця.
— А якая яе трасца возьме? — адчайна махнуў рукой Хвядос.— Пісьмо прыслала, знацца, добра даехала.
Насця склала сярпы разам, закруціла ў адну анучку. Шчасце якое, што з Антоляй усё ясна: і даехала добра, і пісьмо прыслала. Насця ўздыхнула з аблёгкай, у вачах засвяцілася радасць, зніклі адразу ўсялякія трывожныя думкі. Усё ж там нешта ёсць у Галі, калі не едзе Антоля. А што да Хвядоса, то хай не турбуецца дужа: не асыплецца яго загончык. Самае важнае цяпер — як мага хутчэй паспець у кузню, каб яшчэ застаць вольнае месца на той асінавай жэрдцы.
Ужо чатыры сярпы з Насцінай рукі насцярожна цікуюць за дарожкай, якая, мінуўшы Капцы, спускаецца ў лагчыну паўз лапаткую грэчку. Грэчка адцвітае і пачынае сям-там чарнець. Дарожка вядзе ў цэнтр Сяла, але гэта далекавата, і сярпы напрасткі цераз аселіцу заспяшаліся на ўскрай вёскі, дзе з незапамятных часоў стаіць старая кузня-развалюха. Калі Насця нарадзілася, то кузня ўжо была такой: закураная, дымная, урослая ў зямлю, з латанай-пералатанай страхой.
Крывыя, скасабочаныя дзверы адчынены насцеж: заходзьце, людзі добрыя!
Насця зайшла, спынілася на парожку, уражаная: колькі ж тут сярпоў! Вісяць на жэрдцы з ружовымі, з сінімі і зялёнымі ручкамі, і так, без усялякай фарбы на драўляных дзяржальнах. У кузні цёмна ад едкага дыму, сыра і шумна. Не, гэта падалося: сярпоў не так і багата, большая палавіна жэрдкі яшчэ свабодная, не занятая.
— Колькі ў цябе сярпоў? Чатыры? — прыветліва спытаў Танец.— Нічога, управімся. Як не заўтра, то паслязаўтра прыйдзеш забіраць.
— Пэўне, што паслязаўтра,— удакладніў Вінак Муха — рослы, хударлявы падлетак, заадно і малатабоец, і вучань старога каваля.— Завалілі ж работай.
Тапец, высокі, немалады ўжо мужчына, стаіць ля кавадла, абапнуты зашмальцаваным брызентавым фартуком. Вінак такога ўбору яшчэ не зарабіў, бо стаіць каля печы ў палапленых штанах, з расхрыстанай грудзінай. Пад самым вокам у Танца па жылцы дрыгае круглая, што булбатка, бародаўка, а на шчацэ, як браўся рукой, чорная пляма. У Вінка такой булбаткі няма, але затое пляма большая, на ўсю шчаку. Яно і відаць, што вучань у Танца дужа здатны да кавальскай навукі.
— Як вы тут робіце? — здзівілася Насця.— Затхнуцца можна.
Сапе і ўздыхае дзіравы кавальскі мех, а Вінак чэкае і чэкае за дышаль, каб полымя хутчэй разгаралася ў горне і дабяла награвала жалеза. Танец, схіліўшыся над кавадлам, пазвоньвае малатком, а Насці аж млосна стала, ледзь выбегла на двор з гэтага едкага дыму, з гэтага гарачага, смярдзючага і шумнага пекла.
— Сямёніха, ідзі да нас,— клічуць Насцю.
За кузняй на мураве, схаваўшыся ў цянёк, кучкай сядзяць кабеты. Насця азірнулася, пазнала сваіх, загорскіх, і абрадавалася. Спіной да Насці сядзіць Кутчыха, побач прымасцілася Піліпіха, а каго ж гэта засланяе віхрастай галоўкай непаседлівы, падгадаваны хлопчык? Канечне ж, гэта Жучка, а на каленях у яе падскоквае, круціцца, як уюн, Паўлік з Сяла. За Жучкай укруга пападалі ў траву Паўлікава мама, Зоня Занька, і яшчэ з дзесятак сельскіх кабет.
— Мы па цябе заходзілі,— азірнуўшыся на Насцю, сказала Кутчыха.— Дома не засталі.
— На Кругляк я забягала.
— Ці хоць добра спіць Паўлік? — дапытваецца ў Зоні Жучка.— Напалохаўся ж тады. Калі кепска спіць, то трэба ў шэпты вясці.
— Спіць, не крычыць у сне.
— Ясце хацу на ваўку пакатацца,— смяецца шчаслівы Паўлік.
— Я цябе пакатаюся! От дадому пайшлі,— паднялася з травы Зоня, і ўсім кінулася ў вочы, што за апошні час яна распаўнела, паправілася, разбылася ў грудзях, нават ямкі на шчоках вызначыліся.
— Глядзіце, бабы! Мусіць, ці не зноў затаўшчала Максімава Зоня? — здзіўлена выдыхнула Піліпіха, калі Паўлік з мамай схаваліся за кузняй.
— А што ім доўга думаць? — ціха, як для сябе, сказала Насця.— Маладыя ж — і Зоня, і Максім. Сама што дзяцей вадзіць.
— І Люська Дземкава затаўшчала,— успомніла Кутчыха.
— І Зіня Петрукова,— дадала Жучка.
Паўлік і мама выйшлі ўжо з-за кузні, выбіліся на дарогу, якая вядзе ў Сяло, і тут Насця заўважыла, што жанкі з любоўю, з незвычайнай пашанай глядзяць услед Зоні. Здзіўлена глядзіць Піліпіха, задуменна выцягнула голаў Кутчыха, аж прыўзнялася з травы Жучка. Божа, якія ж яны яшчэ маладыя, салдацкія ўдовы! Уздыхнула Піліпіха, у вачах Кутчыхі і Жучкі выразна прачыталася тужлівая, не мімалётная зайздрасць. Насця прыслухалася і пачула, што і ў самой яе сэрца б’ецца часта, адрывіста, усхвалявана. Сэрца баліць і ные.
— Пайшлі, бабы,— з горыччу, ціха прашаптала Насця.— Заўтра па сярпы вернемасё.
Каля кузні, праваруч ад селавой дарогі, дымяцца зялёныя шалашы. У шалашах Танец выпальвае драўляны вугаль. Склаў у шліхты сухія яловыя плашкі, падпаліў, а каб дровы доўга тлелі, не згарэлі ў адначассе, зверху абкладаў іх свежым дзёрнам. Таму і здаецца, што дым ідзе з зялёных шалашоў. У дзёрне нароблены адтуліны, праз якія заходзіць вецер і не дае агню патухнуць. Калі агонь ачахне, пад дзёрнам будуць ляжаць чорныя, пражалелыя наскрозь і патрэсканыя асмалкі. Але гэта ўжо добры кавальскі вугаль.
— І Танец на зіму робіць запас,— падымаючыся з травы, сказала Піліпіха.— Узімку багата вугалю трэба.
— Бытта па восень і ў нас маюцца калгас зрабіць,— задумалася Жучка.— Мо тады і кузня лішняю будзе?
— Дурніца! Калі вобчае хаджайства, то, думаеш, і кузня не спатрэбіцца? Дарма! Хоць багацей жыць будзем.
Насустрач жанкам, запыхаўшыся, бяжыць Барабаніха. Пазнала суседак — зыркнула спадылба, разгублена, з нянавісцю. Думала, ашукае іх, прыбяжыць першаю ў кузню, ажно і самую яе запярэдзілі.
— Дзень добры, кабеты! — прывіталася Барабаніха.
Хто адказаў, хто прамаўчаў.
Апрача сярпоў Барабаніха нясе ў руцэ нешта закручанае ў хустку. Ражок хусткі адхіліўся, і відаць рыльца, заткнёнае кудзеляй.
— Подмазку Танцу памчала, злыдня! — сказала, азірнуўшыся, Кутчыха.— Няўжэ Танец паквапіцца?
Цяжка, панура, маўкліва ідуць удовы.
Над парыжэлай грэчкай устрывожана, сярдзіта гудуць пчолы. У пчол вялікая бяда: грэчка адцвітае, прападае дзіўны, казытлівы пах. Цераз поле нехта бег, і хоць бег, відаць, подаўна, грэчка не выпрасталася, не паднялася ў тым месцы, дзе добра відна здратаваная дарожка.
— Во тут якраз я Паўліка ратавала,— паказала рукою Жучка.— Аж да сярэдзіны поля забегла.
Цяжка, марудна ісці пад горку. Даймае паўдзённая спякота, стаіць парнасць. Лес зацягнуты сіняй павалокай смугі. Ноччу хутчэй за ўсё збярэцца на дождж.
У Капцах Піліпіха спынілася, павярнулася тварам на Кругляк.
— Чуеце? Перапёлачка азвалася.
Насця прыслухалася: перапёлка жаліцца ў жыце яшчэ больш самотна і плаксіва, чым раней. А можа, гэта толькі падалося?
Так і на вяселле не збіраюцца, як Насця збіралася на зажынкі.
Прачнулася рана-раненька, ледзь пасвятлела ў вокнах, падаіла і выгнала з хлява карову, пабегла, памагла Хвядосу. Вярнулася, запаліла ў печы, потым падмяла хату. Старалася, каб і пылінкі не засталося на падлозе, бо хто ведае, як задоўжыцца жніво, можа, і часу не будзе ўзяцца за той венік. Падумала і паслала на стол новы абрус. І калі ўжо ў печы прагарэлі дровы і можна было зачыняць юшку, пачала прыбіраць сябе. Перш-наперш памылася, прычасалася перад люстэркам, а каб валасы не рассыпаліся, сабрала іх у жмут і прыкалола на патыліцы грэбнем. Адале пакапалася ў куфры, апранула белую кофту-вышыванку, на галаву завязала паркалёвую хустачку. Калі жаць у белым, то не будзе так горача і млосна.
Яшчэ па расе Насця была на Кругляку. Знайшла канаўку, зарослую вострымі пруцікамі сіўцу, кінула туды акварачак з ядой, запасны серп, а паліваны гарлач з вадою акуратна, каб не разбіць, паставіла ў цяньку ад ракітавага кусціка. У гліняным посудку вада доўга трымаецца свежая і сцюдзёная, як толькі што з калодзежа. Над галавой мільганулася чайка, пракрычала нешта лагоднае.
— Дзень добры, поле!
Насця гэтага не сказала. Яна толькі падумала, што дзень выдаўся сапраўды харошы — ясны, сонечны, пяшчотны. І гэта шчасце, што цудоўнае надвор’е спалучылася з зажынкамі. Днямі была змена квадры, значыць, дажджы не павінны перашкодзіць жніву. Можна не баючыся хапацца за работу. Серп, які Насця трымала ўжо ў правай руцэ, і жыта, якое залацілася ў двух кроках, варты адзін аднаго. Серп востры, добра назублены, жыта высокае, сухое, пруткае — будзе і сярпу, будзе і жыту. Але Насця не спяшалася жаць — стаяла з прыходу, патаптаўшы гумовымі ботамі валошкі на абмежку. Першым снопам, зжатым у адзіночку, без сведак, яна не хацела пакрыўдзіць суседзяў, якіх дома, магчыма, затрымалі непакормленыя дзеці ці яшчэ якія не менш пільныя клопаты.
Суседкі, у якіх былі не пакормлены дзеці, убачылі Насцю праз вокны і адчулі сябе вінаватымі, што так доўга прымушаюць яе стаяць на абмежку. Яны прыбеглі па поле разам, усе чацвёра. Пятай была б Антоля. Замест яе з двара выйшаў, скіраваўшы на Кругляк, панылы Хвядос. Здалёк ярка і сляпуча, як маланка, бліснуў серп.
— Няўжэ сам будзе жаць? — здзівілася Піліпіха і запытальна паглядзела на суседак.
— Свет хіба смяшыць,— нахмурыла бровы Жучка.— Ды яшчэ з адной нагою.
— Адправім дахаты,— сказала Насця.— І без яго тут управімся.
Мужчына з сярпом нервуе кабет. А бляск сярпа ўсё бліжэй і бліжэй. Хвядос ідзе і не ведае, што раззлаваныя жанкі збіраюцца прагнаць яго з поля, каб і свет не смяшыў, і сам сябе не сарамаціў.
— Варочайся назад, чалавеча,— запыніла Хвядоса Піліпіха, прыбраная, як і Насця, у белыя строі.— Не думай, што мы такія ўломкі. Сажнём і тваю палоску.
— Але, праўда, назад ідзі,— параіла Жучка.— Яшчэ пальцы сабе сажнеш.
— Не мужчынскае гэта дзела — жыта жаць,— прыбавіла ад сябе Насця.
Выходзіла, што Хвядос такое мяла, такі няўдаліца — нават блізка такога на поле нельга падпускаць. Але Хвядос не пакрыўдзіўся, не згарэў ад сораму за сваю няздаласць, наадварот, яшчэ і дзякаваць пачаў.
— Яно, канечне, бабам лацвей з сярпом завіхацца,— сказаў ён і тут жа намякнуў жанкам, што не застанецца ў даўгу.— Лепей пайду калёсы дзёгцям паквэцаю. Трэба будзе снапы вазіць.— Памаўчаў, акінуў вокам залацісты палявы абшар.— Анішто жытцо ўрадзіла. З вясны нецікавае было, а як адкаласіла, то і е на што паглядзець.
— Але, добрае жыта, толькі рэдкае,— згадзілася Кутчыха, таксама ўся ў белым, святочная і ўрачыстая.
— Чаго ж мы стаім? — спалохалася раптам Алена і зірнула на свой двор, убачыўшы там Міцьку.— Вунь і хлопец ужэ прэцца сюды, а я і снапа яшчэ не нажала.
Белыя хусткі разышліся, разбегліся па сваіх палосках. Млосна тут будзе жнеям, горача будзе сярпам. Збажына ўсцешылася паяснымі паклонамі, што былі адбіты ў яе гонар, затым з такім жа спакоем прыняла і зямныя паклоны. Ужо не выпростваючыся, Насця зачарапіла поўную жменю жытніх сцяблін, пацягнула з-пад нізу сярпом, і каласы, сабраныя ў пучок, зрэзаліся ўсе, да каліва. І другі, трэці раз свіснуў серп. Жменя да жмені, і вось ужо маленькі сноп, сціснуты пасярэдзіне вязьмом, акуратна лёг на абмежак, у сінія, яшчэ росныя валошкі.
Насця, вядома, не развучылася вязаць тугія, важкія, як падняць, снапы. Гэты маленькі снопік будзе стаяць на покуці — так заведзена ад дзядоў, ад прадзедаў, каб першыя зжатыя каласкі стаялі на покуці. Шчадрыцца на большы сноп няма як, бо Насціна палоска не вельмі шырокая, можа, удвая вузейшая, чым у Барабанаў.
Іхні загон побач, па суседству. Але там яшчэ ціха, не шастаюць сярпы, не падаюць на сухую пожню пераплеценыя дзікім гарошкам тугія снапы. Кожнае лета Барабаны пачынаюць жніво пазней, калі суседзі адажнуцца ўжо далёка ад краю поля. Барабаніха, як агню, баіцца суроку, баіцца, каб хто не пазайздросціў яе жыту. І таму, што баіцца суроку, Барабаніха задоўга да жніва робіць чары: завязвае на вузел жменькі каласоў з берага поля.
— Нешта ж нашых паноў не відаць? — успомніўшы пра лісіную даху, сказала Насця Алене — Міцькавай маці.
— Хітруе, выжла! Іш, якія куклы пазавязвала. Зранку ў Сяло Барабаніха адправілася.
— Пэўна ж, адна жаць не стане,— здагадалася Насця.— Зноў некага наймаць пайшла.
Аленіна палоска правым краем мяжуе з Насціным жытам, левым краем стыкаецца з Кутчышыным шнурочкам, а далей, за Кутчыхай, б’юць паклоны разбуджанаму полю Жучка і Піліпіха. Хвядосаў засевак самы крайні ад лесу. Нечапаная спелая збажына там з трывогаю і зайздрасцю прыслухоўваецца да шоргату сярпоў, да шумнага, гарачага дыхання на суседніх палосках.
Шчыруюць жнеі. Алене падалося, што суседка злева жне хутчэй і спраўней, чым яна, пра тое ж падумала Кутчыха, Жучка аглянулася на Піліпіху, Піліпіха — на Жучку, і вось ужо не спыніць імклівых сярпоў, не разагнуць жаночыя спіны, не астудзіць гарачую руплівасць.
Пабліскваюць на сонцы сярпы, з шэлестам хіліцца збажына, трашчыць пад нагамі сухая пожня. Жанкі то адна, то другая хапаюцца за паясніцы.
Ніхто не прыйдзе, не паспагадае, не пашкадуе.
Жнеі намнога выперадзілі Насцю. Але поле здаўна добра помніць, што яна не гультай, не маруда якая. Спрытна ходзіць серп у Насціных руках, туга вяжуцца пухнатыя, важкія, сырыя яшчэ снапы. Яны палягчэюць, калі прасохнуць, калі ветрык прадзьме іх навылёт. Сохнуць снапы ў бабках. Іх ужо багата ў Насці за спіной. І ўсё ж адстала Насця, засталася позаду.
Суседкам памагаюць дзеці. Звалачы, сабраць снапы ў адну кучу, і то ўжо не абы-якая помач, менш часу марнуецца, каб паставіць бабку. Угамону няма на Алёнінага Міцьку — носіцца па полі як угарэлы, і пожня яму не колецца ў босыя пяткі. З натугай, марудна, бо бярэ не па сваёй сіле, цягне сноп Піліпішына Ірка. На малечу з пагардай, з насмешкай паглядаюць Кутчышыны хлопцы — яны і свае снапы паднясуць, і Жучцы памогуць, і яшчэ часу хапае, каб смяяцца з малых. Коля і Ваня азірнуліся, убачылі, што цётка Насця адстала, і бягуць цераз пожню сюды.
— Цётка Насця, мы і вашы снапы будзем ставіць у бабкі.
— I я вам буду памагаць,— не забыў і Міцька пра торбу з сушанымі чарніцамі.
— Дзякуй, дзетачкі. Сама як-небудзь упраўлюся.
— Не адмаўляйся, хай падсабляюць,— азіраецца на гэты шум Алена.— Усё адно больш гойсаюць, чым робяць.
Насці хочацца заплакаць.
Насці хочацца піць. Раптоўная смага выветрыла губы, суха зрабілася ў роце. Добра, што паліваны гарлач стаіць у цяньку: вада не злецілася, свежая і халодная — аж ломіць зубы. Светлая, як расінка, сляза скацілася па шчацэ і капнула ў гарлач. Не трэба піць столькі многа вады, бо вось ужо і другая слязінка выбліснула з-пад вейкі. Але Насця піла, спатольвала смагу, і пакрысе праходзіла звярэдлівая, горкая, як гэтыя слёзы, жаласлівасць да самой сябе. Думалася: ніхто не спагадае, ніхто не пашкадуе. Ажно ж прыйшлі: і Коля з Ванем прыйшлі, і Міцька прыйшоў, ды вунь і Ірка бяжыць у гэты канец поля.
— Дзякуй, дзетачкі.
Насця зноў была знешне спакойнаю, зноў серп спрытна і ўвішна мільгаў у яе руцэ. Поле ведала, што яна не лодар і не абібок. Поле памятала яе іншую — маладую, шчаслівую. Якія валасы былі ў Насці — каса аж да пояса. Высекліся, пасівелі. Не цяперашняя, а тая — другая, шчаслівая — Насця калісьці жала тут жыта, а сыны Мішка і Шурык зносілі снапы. Лёталі, шаляніцы, па калючай пожні, дурэлі, крычалі на ўсё поле, і весела, хораша тады было Насці.
Няма Мішкі.
Няма Шурыка.
Бывала, на поле прыходзіў Сямён, і, хоць за серп не браўся, жыта, здаецца, зжыналася само. І гэта таму, што Сямён глядзеў на сваю Насцю цёплым, пяшчотным і лагодным позіркам.
Няма Сямёна. Пайшоў у магілу, забраў з сабою нерасказаную Насці партызанскую тайну. Якая бяда прывяла Сямёна дахаты ў тую завейную, марозную ноч? Куды ён збіраўся ісці раніцой? Жахлівую тайну Насці, мусіць, не разгадаць і да канца жыцця. Магілы ўмеюць маўчаць.
— Алена, чуеш? Ці ж хоць добра жне твой серп?
— Яшчэ і як! Танец умее зубіць сярпы. А твой?
— І мой добра жне. Адно і ведай: сцеражы пальцы.
Насця загаварыла да Алены, каб пазбыцца горкіх, няласкавых дум, каб развеяць сваю пякучую нуду і крыўду.
— Мо сядзем перакусім. Тут у мяне крышан сала з сабою е.
— Перацерпім як-небудзь. Ужэ ж і поўдзень скора. Падоім каровы, то чаго рэдзенькага пасёрбаем.
Мусіць, не забыць Насці нявыплаканы смутак, не пазбыцца звярэдлівых дум, не парваць тугую повязь, якая моцна, учэпіста звязала, як перавясла салому, дзень пражыты, дзень сённяшні, дзень заўтрашні.
Піць, зноў хочацца піць.
Сонца ўжо трэці дзень пячэ невыносна, плавіць зямлю і неба, нават на які міг не заслоніцца белым, як вата, воблакам.
Пот засціць вочы, млоснай гарачынёй патыхае разагрэтае жыта.
Сонца шкадуе жней і апоўдні смаліць так невыцерпна, быццам хоча прагнаць кабет з гарачага поля. Ім трэба хоць у паўдзённую спёку пабыць дома, пасядзець у цяньку, бо ў кожнай даўно ўжо баляць ногі, паслаблі рукі, ные ў крыжы — не разагнуцца. Але як ні дзіўна, людзі рады такому сонцу — сляпучаму, спякотнаму. Яны засмуціліся б, калі б гэтае шчодрае на цяпло сонца раптам засланіла попельная хмара і лінуў асвяжальны, халодны і такі не патрэбны цяпер дождж.
Пасля абеду на полі свяжэе, спадае паўдзённая спёка, і тады жаночыя сярпы без памяці, без пярэдыху шчыруюць у збажыне. Добра назубіў іх стары Танец. Лавы жыта як і не было: усё поле застаўлена высокімі залацістымі бабкамі. Выбілася ў канец загона Кутчыха, дажынае апошнія метры Алена, ды і ў Насці работы засталося не болей як на падвячорак. І тое, што вострыя сярпы збіраюцца святкаваць дажынкі, дужа цешыць і радуе Хвядоса Макаеда.
— Ці не запрагаць мне свайго Палазінца? — пытае ён у Насці.— Што ты на гэта скажаш? Вазіў бы снапы пакрысе.
Насця выпростваецца, трымае серп на вісу, а левай рукой хапаецца за паясніцу.
— Ой, сярэдзіну адабрала. Не, не спяшайся, Хвядос. Заўтра пачнём звозіць. Хай снапы яшчэ пастаяць, паветраюць.
— Заўтра дык заўтра,— згаджаецца Хвядос і не хоча глядзець на сваю палоску, якая сіратліва смягне наўзбоч поля.
Размову чуе Міцька, і яму здаецца, што без яго дарослыя наогул не даб'юцца ніякага толку.
— А што тут адкладваць? Можна і сягоння вазіць жыта.
— Ах, жэўжык! На возе захацеў паездзіць? — У Хвядоса сёння добры, лагодны настрой, і было б дзіўна, калі б Хвядос ад такога настрою не пакпіў з хлопца.— Лепей скажы: што ты з Іркаю ў жыце рабіў?
— Гуляў,— прызнаецца Міцька і чырванее ад сораму.
— А яшчэ што?
— Я не цалаваўся,— хоча заплакаць Міцька.— І Ірка не цалавалася.
— Ой і хітрун,— не верыць яму ні на грам стары жартаўнік.— Знацца, абазнаўся я?
Паміж залацістых пахучых бабак жыта плыве знакаміты жоўты капялюш. І яму захацелася ўзяць на зуб зерне, праверыць, ці падсохла збажына, вызначыць, ці не час перавозіць снапы ў гумны. Вінцусь, прыгінаючы лапцямі пожню, ідзе сюды, прыпыняецца за два крокі ад Міцькі.
— Ты чаго натапырыўся, як вожык?
— Папытай от, што ён у жыце рабіў? — смяецца Хвядос.— Папытай: хай скажа.
— І што ж ты, унучак, там рабіў?
— Я не хаваўся ў жыце,— пачынае плакаць Міцька.— І з Іркай я не любіўся.
То рагатаў адзін Хвядос, а цяпер на полі двое рагатуноў: стаяць і душацца ад смеху.
— Паціхніце вы, коні старыя,— заступаецца за Міцьку Насця.— Гэта ж да слёз хлопца давялі. Здзяцінелі, дальбо.
— Так і быць: пайду,— перастае смяяцца Хвядос.— Трэба рубель і вяроўкі паглядзець, каб заўтра было чым уціскаць снапы.
Міцька выцер слязінкі на вейках і больш не крыўдзіцца на сваіх мучыцеляў. Ірцы і праўду варта было б даць добрага пытлю, каб не выдумвала гульняў, з якіх смяюцца дарослыя. Макаед можа не ўзяць на воз, калі даведаецца, што Міцька пакрыўдзіўся. І Міцька без слёз, ужо спакойна глядзіць яму ўслед. Зашоргала пожня, рыпнуў жоўты пратэз. У пяску адбіліся дзіўныя сляды: адзін — нармальны, чалавечы, другі — маленькі і круглы, як пячатка. З такімі пячаткамі маме прыносяць квіты на падаткі. І добра ж жывецца гэтаму ўсёвідушчаму Хвядосу: ходзіць па зямлі і ўсюды ставіць круглыя пячаткі, рыхтык які вялікі начальнік.
— Дзед, ты не ведаеш, дзе Макаеду адбіла нагу?
— На Вісле, дзе ж яшчэ. Там і твой бацька галаву злажыў.
На полі стала вусцішна і маркотна, ад жыта дыхнула гарачынёй, хоць паўдзённая спёка даўно пайшла на спад. Непадалёк на старой разгалістай дзічцы, чуючы падвячорак, трывожацца і крычаць груганы. І многа ж іх там! Дзічка ажно пярэстая ад крыклівых груганоў.
— Адкуль на дзічцы столькі варанякоў сабралася?
— Хто іх ведае, унучак. Можа, непагадзь чуюць, можа, начаваць будуць на дрэвіне.
Крыклівыя груганы, мабыць, трывожацца яшчэ і таму, што ўжо блізка ля дзічкі жнуць свой шнур Барабаны. Жнуць у тры сярпы: сама Барабаніха і дзве нанятыя ў Сяле маладзіцы. Цыбаты Лявонік на пару з бацькам ледзь паспявае зносіць снапы. Барабаніха не любіць даваць грошы за марную работу: не разагнецца, выцінаецца да знямогі і гэтым сваім азартам падганяе маладзіц, каб таксама не адставалі. Яна ўвапрэла, узмакрэла ўся, разагрэлася на сонцы: скінула з сябе кофту і жне ў адной сподняй кашулі. Хустка з’ехала на шыю, валасы распатлаліся. Міцька зірнуў у той бок, і нешта знаёмае заўважылася яму ў сагнёнай постаці Барабаніхі. Міцька пазнаў гэтую белую постаць, пазнаў стракатую хустку, успомніў распатланыя валасы.
— То гэта ж яна, Барабаніха, выбегла тады голая з жыта! — здзіўлена прашаптаў Міцька і з трывогай глянуў на дзеда.— Помніш, я табе казаў пра русалку?
— Абмануўся ты, унучак. Хто возьме на сябе такі сорам!
— Не, гэта яна. Я ж пазнаў яе,— запярэчыў Міцька.— Тады не пазнаў, бо спужаўся, а цяпер пазнаў. Гэта яна — русалка.
— Адчапіся, хлопец,— абыякава адказаў дзед.— І не вярзі дурное, абы-што.
Спёка ўжо даўно пайшла на спад, стала лягчэй дыхаць. З боку Капцоў на поле пацягнуў свяжак, і ён, гэты ціхі і лагодны ветрык, раптам нарабіў непрыемнага клопату Барабанавым жнеям. Панюхала паветра і скрывілася Барабаніха, затулілі насы абедзве маладзіцы. Смуродны пах віўся з жыта, і Лявонік пабег туды, у збажыну, паглядзець, што там, урэшце, такое. На дзічцы, здаецца, галасней і трывожней закрычалі груганы.
— Мама, я нашага Мітрафана знайшоў! — гукнуў Лявонік.
— Няўжэ знайшоў? — зарадавалася Барабаніха.— Мы ж так шукалі, так шукалі!
— Вось ён ляжыць. Але здохлы ўжэ даўно.
Радасць на твары Барабаніхі імгненна прапала. Тулячы пальцамі насы, захіхікалі маладзіцы. З другога боку дзічкі, хаваючыся за бабкамі, надта паспешліва паплыў дахаты жоўты Вінцусеў капялюш.
— Дзед, куды ж ты? — наўздагон яму крыкнуў Міцька.
— Ат, адчапіся, унучак! Некалі тут мне лынды біць.
Сэрца ў Міцькі заныла.
Мітрафан, адкінуўшы голаў, ляжаў пасярод засеўка. Вакол была скапычана ладная грыўка жыта. Нават мёртвы казёл помсціў нялюбай сваёй гаспадыні. І доўга ж, відаць, намучыўся бядак, калі апынуўся тут. З вялікага болю ён у тую сваю апошнюю суботу гайсануў у лес, потым забег у Капцы, адтуль скочыў у жыта, але нідзе не было ратунку, і змардаваны казёл, выбіўшыся з сіл, упаў у жыце, каб ужо болей не падняцца. Ён біўся ў агоніі, дратаваў і камячыў вакол сябе збажыну.
— Етава-етава! Гэта ж каб знаў, што Мітрафан у жыце.
Над мёртвым казлом, якога падзяўблі груганы, стаяў, зайшоўшы з падветранага боку, Барабан і мыляў тоўстымі губамі, чухаў патыліцу.
— Чаго вырачыў бельмы? — напусцілася на яго Барабаніха.— Закапай хутчэй гэтую падлу, а то хоць з поля ўцякай.
Лявонік пабег дахаты, прынёс рыдлёўку, і Барабан, саступіўшы з палоскі, пачаў капаць яму. Зямля на абмежку, нечапаная дзесяцігоддзямі, была цвёрдая і непадатлівая. Рыдлёўка выбірала дробныя каменьчыкі, жарству, потым пайшоў жоўты пясок. Мітусня і крыкі на суседняй палосцы прывабілі сюды загорскіх жней. Яны гуртам сабраліся каля дзічкі, і Барабан болей за ўсё баяўся іх цікаўных і насмешлівых позіркаў. Ён спяшаўся хутчэй выкапаць яму, і таму, што спяшаўся, рукі былі нязграбныя і непаслухмяныя, як граблі, не маглі ўтаймаваць рыдлёўку, якая не хацела лезці ў цвёрды, зляжалы грунт.
— І добра ж ты зарэзаў казла? — падлабуніла Барабана Жучка.— Адно жывёліна начынне і засталося ў руках.
— Няйнакш, на базар збіраўся ехаць? — паспачувала Кутчыха.
— Етава-етава, хто вас прасіў сюды,— агрызнуўся, чырванеючы, Барабан.— Іш, раскудахталіся.
— І праўда, Павел! Турні ты іх, каб аж пыл закурэў,— ашчэрыла жоўтыя зубы Барабаніха.— Насміхацца ўздумалі! — Яна з нянавісцю зірнула на кабет, уважліва агледзела Кругляк.— А Вінцусь дзе? Уцёк, стары псюк! Крый мяне божа, я мызу натаўкла б яму гэтай здыхляцінай. Памог, называецца, зарэзаць.
Барабаніха зноў агледзела поле, застаўленае бабкамі, але яна не ведала, што мае справу з цудатворцам і прарокам, які наперад угадаў гэтыя яе праклёны і пагрозы. Цяпер Вінцусь, напэўна, быў дома, адпачываў пасля шпаркай хадзьбы, хвалячы сябе і свой жоўты капялюш за вялікую мудрасць.
— Пайшлі, бабы! — сказала Насця.— Няма чаго тут стаяць!
— Але, пайшлі. Вечарэе ўжэ.
— Уходжвацца трэба.
— Аж ісці не магу.
— А мяне як хто калом змясіў.
Спружыніць, пстрыкае пад нагамі пожня, з травы падымаюцца і разлятаюцца ў розныя бакі шэрыя начныя матылькі. Кругляк не хоча адпускаць жней ад сябе і раз-пораз перагароджвае ім дарогу высокімі залацістымі бабкамі. Жнеі абмінаюць бабкі і зноў стомлена, паволі брыдуць цераз пацішэлае поле. Схіліўшы каласы ў нізкім паклоне, услед ім трывожна і маўкліва глядзіць нязжатая Макаедава палоска.
— Ну, сястрыцы, заўтра Хвядосу без барышу не абысціся.
— Я за лямцы яго, калі без барышу.
— А ці сажнём за дзень?
— Дзіва што! У пяць сярпоў, ды каб не зжаць.
— Эх, і гульнём! Свету будзе моташна.
Па чырвонай ад вечаровага сонца пожні ўроссыпку паўзуць доўгія мітуслівыя цені. Два зусім кароценькія — гэта Ірка і Міцька. Плывуць, паўзуць па чырвонай пожні два маленькія чалавечкі.
А на старой дзічцы несціхана крычаць растрывожаныя, пакрыўджаныя груганы.
Да покату, да забыцця Загор’е гуляе дажынкі. У хаце было б душна. Хоць расчыняй ці не расчыняй вокны, а было б горача. І каб дарма не аблівацца потам, дажынкі Загор’е спраўляе ў Капцах, разаслаўшы настольнік з выпіўкай і закускай у цяньку ля старасвецкіх ляшчын.
З Капцоў добра праглядаецца Кругляк. Кабеты таму і закамандавалі Хвядосу рассцілаць настольнік з краю ляшчынніку, каб адсюль добра бачылася поле. Яно ўжо не такое прыгожае і прывабнае, як раней. Кругляк апусцеў: цягавіты Палазінец перавёз за дзень важкія пахучыя снапы ў хлявы і гумны. Толькі на Хвядосавай палосцы выстраіліся ў шарэнгу бухматыя бабкі: хай пастаяць яшчэ, паветраюць на скразняку. Поле апусцела, але гэтая палявая маўклівасць і пустата радуе загорцаў. Жніву канец — году вянец.
— Не сядзіце, кабеты, склаўшы рукі,— просіць Хвядос.— І ты, Вінцусь, не паглядвай. Адкаркоўвай от пляшку.
Усё лепшае Загор’е цярпліва хавала, зберагала на дажынкі. Белы настольнік спрэс застаўлены міскамі. Ачмурэла б’е ў нос пах часнаку і каляндры. Гэта ад сала, якое ўсё лета млела і вылежвалася на дне кубельцаў. У паветры расплыўся тонкі водар падсушанай каўбасы і паляндвіцы. Вішнёвым лістам, хрэнам і кропам пахнуць маласольныя гуркі, алеем, цыбуляй і далёкім морам пахнуць тлустыя селядцы. Усё лепшае Загор’е цярпліва хавала на дажынкі — свята сярпоў і мазолістых рук, свята апусцелага поля і ўсцешаных душ.
— За што ж піць будзем? — падняла сваю шклянку Насця.— Слава богу, хутка справіліся. І, без дажджоў абышлося.
— Дзіўная ты, Насця, — адламаўшы кавалачак хлеба, сказала Піліпіха.— Яшчэ і пытае? За рукі свае карабатыя, за работу пашу зямную — от за гэта давайце і вып’ем.
— Пачакайце, бабы! — папрасіла раптам Алена.— За сябе мы заўсёды паспеем выпіць. Але, паспеем. А вось Хвядосавага каня не лішне было б успомніць добрым словам.
Нечаканая і такая ж дзіўная прапанова спадабалася жанкам.
— Правільна, Алена! Вып’ем за каня.
— За Палазінца!
— Што мы без яго рабілі б, га?
— Падымай шклянку, Хвядос.
Хвядос свяціўся ціхай, невыказнай радасцю, бо і яму перападала частка бясспрэчнай Палазінцавай славы. Дзе яшчэ знойдзеш такога добрага і цягавітага каня? Калі каня хваляць, тады і гаспадара не ганяць.
— То будзьце здаровы! — сказаў з гэтай радасці Хвядос, і яго гранёная шклянка марудна паехала дном у сіняе бязвоблачнае неба.
— За вясёлым сталом і чарка сакалом,— выказаўся па-свойму Вінцусь, і вочы яго зажмурыліся, а на худой шыі захадзіў востры кадык: коўць-коўць, буль-буль.
Пачалі закусваць. Парэпаныя рукі з усіх бакоў пацягнуліся да белага настольніка, каб хутчэй узяць што-небудзь з ежыва, каб хутчэй утаймаваць дзікі агонь, які раптоўна апёк нутро. Насцю трасло, яна прагна нюхала хлебны мякіш, шчокі яе пачыналі ружавець, гарачыня разлівалася па ўсім целе.
— Упары лепей скрыль сала,— параіў Насці лагодны, раздабрэлы Вінцусь.— Так і сп’янееш адразу, калі не будзеш есці.
— Хай на цябе халера, Хвядос! — выціраючы слязінкі на вейках, сказала Жучка.— Бы перац, моцная гара.
Хвядос вінавата развёў рукамі, выцер крошкі на рыжых вусах.
— Удалася такая. Я і сам не спадзяваўся.
— Ой, а я п’яная ўжэ,— паскардзілася Кутчыха і хрумснула гурком.— Галава кругам пайшла.
На Кутчыху з недаверам глянула Піліпіха.
— А мне хоць бы што. Ані ў адзін зуб. Налівай, Вінцусь, хіба яшчэ па адной.
— Не пі столькі многа,— спалохалася Насця.— Яшчэ звалішся па дарозе.
— Нічога страшнага, калі і ўпадзе,— засмяялася Алена.— Зямля адразу працвярэзіць.
Піліпіха каўтанула тую кроплю, што накапаў у шклянку Вінцусь, правяла пад носам рукавом сачыка і з выклікам праспявала:
І шуміць, і гудзе — дробны дожджык ідзе,
А хто ж мяне, маладую, дый дадому завядзе?
— Тут і гаворкі не можа быць! — чапляючы на відэлец скрылік каўбасы, сказаў Хвядос.— Калі што якое, то я цябе дахаты адтарабаню.
Піліпіха, беручы хлеб з настольніка, пагразіла кашчавым пальцам:
— Хай лепей мяне Вінцусь завядзе, бо ў цябе, Хвядос, чорт у рабрыне сядзіць. Ага, чорт у рабрыне. Яшчэ цераз кусты павядзеш, зараза!
— А што тут такога? — здзівілася Кутчыха.— Антолі ж, лічы, болей як месяц нямашака дома.
— I я хачу напіцца! — выкрыкнула раптам Жучка.— Хай і мяне Хвядос дадому завядзе. І дарогу хай сам выбірае.
Пад ляшчынай ужо не было цішыні і парадку. Надышла такая часіна, калі, пасядзеўшы каля берага настольніка, дажынніцам захацелася гаварыць, жартаваць і смяяцца. Пра жаданне Піліпіхі дык не трэба і здагадвацца. Яна акуратна паклала відэлец з недагрызкам каўбасы, паправіла густыя яшчэ валасы, паслабіла на шыі матузкі хусткі, і над Капцамі паплыла шчырая, самотная і шчымлівая песня:
Валодзя ты, Валодзя,
Мой аленькі цвяток.
Пайду з табой, Валодзя,
У ціхі наш садок.
Там пташкі-канарэйкі
Зноў жаласна пяюць
І нам з табой, Валодзя,
Разлуку прыдаюць.
Разлука ты, разлука,
У горкай старане
Нашто ты разлучыла
З Валодзяю мяне?
Песні трэба памагчы, песні трэба крылы, каб яна, набраўшыся моцы, узляцела аж да нябёсаў. І гэтыя крылы з’явіліся. Спачатку Насця, затым Жучка, затым Алена, і вось ужо нельга адрозніць паасобных галасоў у стройным, суладным хоры. Загорскія мужчыны таксама пачынаюць падпяваць: Вінцусь — дрыготкім, старэчым голасам, Хвядос — густым, моцным басам.
За туманам нічога не відна, за туманам.
Толькі відна дуба зелянога,
толькі відна...
Слухае перасмяглы на сонцы лес, слухае сіняя далеч, слухае чыстае, яснае неба.
Ды нільзя рабіні
К дубу перабрацца.
Відна, сіраціні
Век адной качацца...
Песня плыве над пасівелым ляшчыннікам, над зялёнымі забраснявелымі балотцамі, над апусцелым, сцішаным полем. Праспявалі яшчэ пра чырвоную вішню, што з-пад кораня выйшла, пра казака, які скакаў цераз даліну, і Загор’е, прывыкшы ўжо да песень, здзівілася, чаму зноў стала ціха ў Капцах, чаму не чуваць такіх дружных і прыгожых галасоў. Але тут, на шчасце, не здарылася нічога страшнага. Проста спевакі патаміліся, забалелі языкі, ды і Хвядос, неспадзявана зірнуўшы на белы настольнік, заўважыў, што там яшчэ многа і пітнога, і ўсялякага ежыва. За гэты яўны непарадак вінаватым Хвядос адчуў сябе і, каб не чуць папрокаў, весела сказаў:
— Ох, і піткі сабраліся! Усё ж цэлае стаіць, як і стаяла.
— Трэба, канечне, выпіць,— у лад Хвядосу сказаў Вінцусь.— З-за песень пра самае галоўнае забылі. Грэх вялікі.
Хвядос наліў у шклянкі, падняў высока сваю:
— Каб пілося і елася ды яшчэ хацелася.
— Хораша сказаў,— пахваліла яго Піліпіха.— Праўду, хораша.
Пахвала спадабалася Хвядосу, але ёп не паспеў знайсці ёмкае слова ў адказ, таму што горычна, жудасна, наўсхліп заплакала Жучка.
— А чаму ж ты не ўстанеш, мой Алесік, мой сокал ясны? — прастагнала яна і закрыла вочы рукамі.— А чаму ты не вып’еш гарэліцы? А чаму не паспяваеш з намі?
Жучку не суцяшалі, таму што ведалі: не падымеш ужо яе Алеся, спіць ён у сырой зямельцы, на вясковых могілках, вярнуўшыся з фронту, прадзіраўлены кулямі, як рэшата. Маўчыць Хвядос, унурыў у калені сівую голаў Вінцусь. Мужчыны не ведаюць, што рабіць: ці суцяшаць жанок, ці і самім заплакаць? Пацямнела неба, уздрыгнуў старасвецкі ляшчыннік. Даўно ён не бачыў столькі слёз адразу. Плача Жучка, захліпаецца Піліпіха, трэ кулакамі чырвоныя вочы Кутчыха. У бязгучным плачы трасецца Алена. Збялелая, самотная, растрывожаная сядзіць Насця.
— Годзе ўжо вам! Паціхніце, пакуль я дрын не хапіў,— прыкрыкнуў на жанок Вінцусь.—Падурэлі вы, ці што? Не вернеш слязамі, не падымеш мужчынак нашых, вечнае ім спачываннейка!
— Але, твая праўда,— выцерла ражком хусткі вочы Жучка.— Не вернеш, не падымеш. Спяць арлы-сокалы нашы.
— Ты яшчэ шчаслівая, Ганна,— сказала, як папракнула, Піліпіха.— Твой Алесь хоць дадому прынёс свае косці. А дзе мне Піліпа шукаць? Знаць не знаю.
— А майго Анця ў Познані забіла,— уздыхнула Кутчыха.— Кажуць, бытта на польскай зямлі тая Познань.
— Ага, там,— пацвердзіла Алена, маркотна зірнуўшы на сябровак.— І мой Адам у Познані ваяваў. Свой апошні ліст адтуль прыслаў. Гэта на Вісле — рака такая вялікая.
Насця маўчыць. Няма як ёй пахваліцца чужымі гарадамі і вялікімі рэкамі, дзе палеглі загорскія мужчыны. Сямён не паспеў пабываць там. Ён ляжыць тут, побач, каля сваіх сыноў. Перад жнівом Насця занесла на родныя магілкі па букеціку палявых валошак. Цяпер яны, відаць, пажухлі, асыпаліся. Пакрыўдзіцца Сямён. І Мішка з Шурыкам пакрыўдзяцца. Яны любяць жывыя, свежыя кветкі на сваіх пясчаных грудках.
Насці не трэба маўчаць, лепей плакаць, чым думаць і маўчаць. Але душа закамянела, вочы сухія, без слёз. Маўчыць Насця.
— Ты не маўчы, Сямёніха,— перастаў ужо злавацца Вінцусь.— Паплач, лягчэй стане.
— Выплакалася, слёз ужо нямашака.
— Вып’ем, салдаткі,— сказала, супакойваючыся, Жучка.— За майго Алеся і за Сямёна! Калі самі не могуць, то мы за іх.
— За Піліпа!
— За Анця!
— І за Адамка майго.
Да забыцця, да покату Загор’е спраўляе дажынкі. Белы настольнік, асабліва з таго боку, дзе сядзяць мужчыны, уроблены ў рыбіну луску, запэцканы тлушчам. Ціха ў Капцах, маркотна пад сівой ляшчынаю. І дзень ужо дагарае.
— Як ты маешся, Піліпіха? Дадому павяду,— спрабуе падняцца Хвядос, але, зачапіўшыся пратэзам, падае назад, дзе сядзеў.
— Дык ты сам не можаш ісці! — дзівіцца Алена.— Надзюдзюкаўся...
Жучка ўзяла Хвядоса з левага боку, Кутчыха ўзяла з правага боку — навялі. Яны баяцца, каб Хвядос не ўпаў, каб не паляцеў потырч — моцна трымаюць пад рукі.
— Ці ты бачыў, Вінцусь? — ганарыцца Хвядос.— Як шаха вядуць. У каго гэта было да гібелі жонак? У шаха, здаецца.
Вінцусь не слухае. Згорбіўшы плечы, ён спрабуе ісці побач з Піліпіхай.
— А лепшага жыта па кулі ты не забыла выбраць? — дапытваецца Вінцусь.— Я табе добра гуменца перакрыю.
— Не забыла, помню.
— І я табе буду памагаць,— чуе гэтую гамонку Хвядос.— Толькі скажы.
— Не спатыкайся, шах. Ідзі раўней. Дома, нябось, куры някормлены, свіння вішчыць.
— Воўк іх не забярэ — і курэй, і свінню.
Насця сабрала пустую радаўніцу, згарнула настольнік і пусцілася даганяць сваіх. Адной страшна стала ў ляшчынніку.
Кружылася галава, прабіраў холад, слабка трымалі ногі. На здароўе магла паўплываць тая гулянка ў Капцах, а можа, пераходы якія?
Насця лячылася сама. Папарыла ногі ў гарачай вадзе, папіла адвару з малінамі. І адразу палягчэла. Хутчэй за ўсё Насця застудзілася на жніве: разагрэлася з сярпом, а потым хапіла халоднае вады. Вось табе і недамаганне. Яшчэ трохі паляжала на ложку, ухутаўшыся дзвюма дзяружкамі, і калі ўжо стала зусім добра, заманулася пайсці ў агарод, бо за гэты час, пакуль шчыравала на полі, грады, напэўна, заглушыла зелле.
Насця не любіла, каб у агародзе панавалі макрыца, касцярога, малачай. Узяўшы матычку, яна выпалала розную непатрэбшчыну, што нахабна выперлася з зямлі, пакуль гаспадыня была на жніве. Зрэшты, можна было і не старацца, не знішчаць зелле да каліва, таму што агарод увабраўся ў сілу, усё тут ужо шумела і буяла. Па самай сонечнай градцы, пакрысе жоўкнучы, папоўз у разоры агурэчнік. Насця засаліла на зіму коп дзесяць гуркоў, і яшчэ будзе. Сцелючы па зямлі ніжняе шырокае лісце, пачынае завязвацца ў качаны капуста. Лапушным, быццам косы, бацвіннем акрыліся чырвоныя буракі. Ім ужо не боязна апынуцца ў суседстве хоць з гарчаком, хоць з лебядою.
Каля плота, уздоўж неглыбокай разоркі смягнуць на санцапёку лісцістыя цымбуры тытуню-самасею. Кожны год, у канцы лета, Насця вырывае самасей з коранем, топча ў гразь ці выкідае ў крапіву. Але прыходзіць вясна, і зноў каля плота, на прызбе і проста на градках вылазяць светла-зялёныя каліўцы турэцкага мультану. І па тым, дзе ён расце, можна прасачыць колішнія Сямёнавы сцежкі-дарожкі.
Вось тут, над прызбай, Сямён чапляў сушыцца, знізаныя на дрот, тытунёвыя лісты. На плоце развешваў голыя цыбукі, каб потым, калі праветраюць, натаўчы ў ступе карашкоў — на домешак да пякучай і занадта моцнай табакі. Самасей рассяліўся па ўсім агародзе, і не выдраць яго, і не выпалаць. За пяць гадоў мультан змізарнеў, падрабнеў лісцямі, бо няма каму даглядаць яго: абрываць жоўтыя кветкі, ламаць пасынкі. Здзічэлы тытунь крыўдзіцца на такую абыякавасць да сябе, панура курчыцца каля плота. Самасею сумна, яму нават дзіўна, чаму ў агародзе — якое ўжо лета! — не паказваецца заядлы курэц з гэтай нізенькай нешаляванай хаты?
Занядбаныя, недагледжаныя кусты тытуню самотна стаялі над разоркай, але Насця яшчэ больш, напэўна, захвалявалася б, калі аднойчы турэцкі мультан не пасеяўся на градах зусім. Кожнае лета кабеце здавалася, што вось-вось з хаты выйдзе гаспадар, пабярэ ў ахапак зялёных лісцяў і панясе сушыць на прыпеку. Але Сямён быў там, дзе тытунь не патрэбен, і Насця гэта добра разумела. Тым не менш, пад восень, выдзіраючы з градак усялякую непатрэбшчыну, яна, як бы незнарок, пакідала нечапанымі пару кусцікаў мультану, каб яны даспелі, асыпалі ў глебу маленькія, што макавыя, зярняткі, а вясной на тым месцы зноў узыдзе кволая тытунёвая расада.
Нельга было так доўга вярэдзіць сябе ўспамінамі, і Насця, яшчэ раз уздыхнуўшы, пайшла з агарода ў сваю ціхую, пустэльную хату. Насця пачынала баяцца гэтай няёмкай цішыні і заўсёды з неахвотай ішла ў сваю крэўную непрыветлівую хату. З парога ў нос шуснуў застаялы пах жыта. Пах віецца ад каласоў, якімі з першага дня жніва была ўшанавана покуць пад бажніцай. Насця павяла вачыма ўправа на сцяну і сустрэлася позіркам з Сямёнам. Чаго глядзіш, Сямён? Сумна табе тут? Ці, можа, хочаш паведаміць Насці тое, што не паспеў расказаць халоднай зімовай ноччу? Маўчыць Сямён, глядзіць на хату сумнымі, даверлівымі вачыма.
Насця падсунула табурэтку, села, аперлася локцямі аб стол і сядзела так — адпачываючы, нічога не робячы. Нават дзіўна, што пасярод лета рухавай, увішнай кабеціне няма чаго рабіць. Але гэта праўда. Бульбу яшчэ не хутка капаць, жыта зжата і звезена з поля, а лён таксама рана яшчэ рваць. Увесну Насця штосьці прамарудзіла, позна ўкінула семя ў раллю, і лён яшчэ не даспеў, стаіць за хатай зелянец зелянцом. Адносны зацішак паміж вялікімі работамі трэба скарыстаць умела, і, падумаўшы, Насця рашыла пайсці ў Ганцавічы. Заўтра будзе акурат нядзелька, базарны дзень, дык можна будзе, прадаўшы тое-сёе, набраць добрай крамы на сукенку і спадніцу, а то ж даўно не была ў крамнікаў, абнасілася зусім.
Прадаць на базары будзе што. Раніцай Насця зловіць на седале яшчэ соннага пеўня, звяжа яму крылы і возьме пад паху, а ў карзіну пакладзе грудку масла і два дзесяткі яек. Праўда, масла трэба збіць яшчэ. Думаючы так, Насця паднялася з-за стала, прынесла з каморы бойку, выцерла насуха, пасля ўліла два гладышы густой, хоць рэж, смятаны. Масла біла, прысеўшы на парожку сенцаў. Каб смятана не распырсквалася праз няшчыльнае вечка, абгарнула бойку чыстым ручніком. Біць масла — трэба цярпенне. Трэба бесперастанку таўчы калатоўкай смятану, абедзвюма рукамі напераменку, бо ад такой напружанай работы скора запякуць далоні, таўчы, пакуль на калатоўцы не забялеюць першыя крошкі масла, а смятана ў бойцы зробіцца на ваду.
Насця была цярплівай кабетай, і доўга ці мала мінула часу, а масла памаленьку збівалася. Гэта адчулася па тым, што калатоўка ўперлася ў тугі камяк і далей няма ёй ніякага ходу. Насця паднялася з парожка, пайшла з бойкай у хату, вычарпала жоўтую груду ў міску з халоднай вадой. Пакуль масла не зацвярдзела, скатала яго ў круглую галку. Пайшла ў агарод, нарвала бурачнага лісця і абкруціла ім масла. У бурачніку яно не растае, не ялчэе, можа доўга ляжаць свежанькае, як толькі што збітае.
Цяпер засталася адна дробязь. Трэба паставіць на акне макацёр з курынымі яйкамі, пераглядзець кожнае на сонечнае святло і, калі яйка свежае — будзе прасвечвацца жаўток, акуратна выцерці яго анучкай і пакласці ў кошык побач з галкай масла. Насця хуценька перабрала яйкі, туга завязала кошык старою хусткай і адчула нейкую прыемнасць на душы. Усяго патрошку, і тавару сабралася на продаж не горш, чым у людзей. З такім, зусім не бядняцкім, кошыкам, калі далучыць сюды яшчэ і пеўня, можна ісці хоць у самы стольны Мінск. Але Насця, вядома, пойдзе ў Ганцавічы, дык як жа так, што Загор’е яшчэ нічога пра гэта не ведае? Каго-каго, а Хвядоса трэба папярэдзіць, што Насця сабралася ў мястэчка, каб ён сам падаіў карову і ні на каго не спадзяваўся.
Хвядос быў дома. Сагнуўшыся над вядром з каламаззю, ён прыводзіў у парадак драбіны. З аднаго боку воза кола было ссунута на цэлую калодку, а Хвядос браў драўлянай лапаткай чорную, густую каланіцу і тоўстым пластам клаў яе на вышараваную да бляску вось. На траве ляжаў жалезны каштыль, якім затыкаецца вось, каб кола не спадала. І так, відаць, Хвядосу было прыемна валтузіцца з возам, што ён не пачуў, калі падышла Насця. Яна пабаялася, каб хоць не злякаць гэтую глухую цяцеру, і яшчэ за колькі метраў моцна кашлянула:
— Кхе-кхе!
Хвядос азірнуўся.
— А-а, гэта ты, Насця?
— Я-я, не палохайся. Заўтра, Хвядос, я хачу на базар пайсці. Але, пайду.
— Ідзі сабе. Як-небудзь дагледжу хату.
— Маю не трэба,— зарадавалася Насця, што Хвядос не пярэчыць.— Маю кароўку Міцька зажане ў хлеў, а Жучка падоіць. Ты хоць у сябе тут глядзі. Ці мо тэж папрасіць Жучку?
— Не трэба, сам не ўломак.
— То і добра. Чуеш, Хвядос? Табе нічога не трэба на базары купіць? А мо што на продаж маеш?
— Які там продаж! — нахмурыўся Хвядос і крыўдліва махнуў рукой.— Унь у збанах смятана стаіць — кісне.
— Гаспадар мне знайшоўся. Гэта ж так дапусціць, каб дабро прападала!
Прысеўшы на чужым парозе, Насця другі раз за дзень біла масла, а Хвядос, няздатны да такой далікатнай работы, меў клопат з каламаззю. Намазаў заднія восі, перанёс вядро ў перадок воза. Пярэднія восі былі на жалезным хаду, і пакуль Хвядос шукаў ключ, каб адкруціць кантовыя шрубы, пакуль клаў каланіцу, закручваў шрубы і нацягваў атосы, масла ў бойцы было збіта. Хвядос убачыў у місцы вялізную жоўтую груду, усміхнуўся, нешта ўспомніўшы:
— Я ж і казаў: пакуль вернецца Антоля, пуд масла можна сабраць.
Насця выцерла насуха рукі, узважыла на далоні зялёную ад бурачніку і круглую, як капусціна, галку масла.
— Як прадам, то мо што табе купіць, Хвядос?
— Нічога мне не трэба. Грошы сабе забяры.
— Мо сахарыны купіць?
— Не трэба сахарыны.
— А мыла? Пахучага выберу.
— На халеру мне мыла.
— То як сабе хочаш,— зазлавала Насця.— Дзірку ад абаранка я табе куплю.
Насця выйшла за брамку, прыпынілася, з канца ў канец агледзела Загор’е. Да каго першага зайсці — да Алены ці да Піліпіхі? Мо таксама збіраюцца на базар? Але бязлюдна, ціха, пуста каля замшэлых, нізенькіх хат.
«От бо даліся ў знакі дажынкі! — падумала Насця.— Цэлы дзень адсыпаюцца бабы».
На сваім панадворку стаіць Барабаніха. Яна таўкла ў ступе ячмень і цяпер трасе апалушкі, вывейваючы з круп ячменную пацяруху. Пасля таго як галяком бегла цераз жыта, Барабаніха ні разу не хадзіла на базар. Насця гэта даўно заўважыла. І не раз думала: чаму? Не ходзіць, і ўсё, як сто баб адшаптала. А мо накуплялася ўсяго ўсялякага, што і той базар пепатрэбен?
Тупкая сцяжынка паміж зрыжэлых чубкоў рамонку і зялёных грывак трыпутніку пабегла Насці насустрач.
На базар дык на базар.
Адно ж каб не праспаць. Заўтра трэба схапіцца яшчэ ацёмначы. У прыцемках лягчэй будзе зняць пеўня з шастка, каб той гарлапан не спалохаўся і сваім крыкам не распудзіў сонных курэй.
Базар шуміць, хвалюецца, гамоніць, і яму ўжо цесна ў дашчанай агароджы, якою ўкруга абнесены не вельмі шырокі рыначны пляц. Віруе людскі натоўп, рыпіць ботамі і лазовымі лапцямі, пярэсцяць уваччу чырвоныя каснікі і кутасікі на палатняных торбах. Пахне дзёгцем і конскім потам. Базар, уласна кажучы, пачынаецца на брукаванай вуліцы, аслоненай высокімі таполямі. Пад імі з прыходу пазаймалі месцы самыя хітрыя і ўпраўныя гандляры: хто б ні ішоў на базар, то ніяк не праміне павыстаўляныя напаказ кошыкі з яблыкамі і грушамі, з ягадамі і грыбамі.
Пасярод базарнага пляца пад гонтавай стрэшкай аж да самага плота, дзе каля вазоў жуюць сена распрэжаныя коні, цягнецца доўгі дашчаны прылавак. З аднаго боку прылаўка таўкуцца местачковыя пакупцы, ходзяць то ўзад то ўперад, але пакуль што нічога не купляюць. Гандляркі, якія стаяць з другога боку прылаўка, надзвычай высока цэняць свой сялянскі тавар, а местачкоўцам такія высокія цэны не падабаюцца. Яны ходзяць узад-уперад, цярпліва чакаюць пералому ў хітрай гандлярскай палітыцы, адварочваюць насы, як быццам іх зусім не цікавіць ні свежае масла, ні курыныя яйкі. Тыя капрызныя насы, аднак, далёка не адыходзяцца, віжуюць каля прылаўка, каб апынуцца тут першымі, калі адчуецца нейкі зрух у цэнах.
Віруе натоўп, сыкаюць у кошыках гусі, кудахчуць куры. Свайго вогненнага пеўня Насця прадала адразу, як толькі ступіла на базарны пляц. Купіў, асабліва не цануючыся, добры Насцін знаёмы, бухгалтар з сельпо Навум Шмуклер. А дзве груды масла, загорнутыя ў бурачнік, і яйкі пакуль што ляжалі навідавоку: не знаходзяцца пакупцы.
Насціна суседка, што гандлюе побач, апранута ў вышываную палатняную кашулю і шырачэнную, на зборках, чырвоную спадніцу. Палешукі любяць убірацца ў яркія, крыклівыя строі. Кабеты разгаварыліся, і высветлілася, што Насціна суседка родам з Раздзялавіч — вельмі глухой і забітай вёскі на Палессі. Вераб’ёў там называюць шворабамі, а на пеўня кажуць — кабан. Дзіўна чуць: на плоце кабан закукарэкаў.
Калі Шмуклер забіраў з Насціных рук вогненнага пеўня, кабета з Раздзялавіч пасмяялася:
— Чаловік, купі і майго кабана! Дзёшаво азьму.
Шмуклер азірнуўся на вазы, дзе паквіквалі парасяты, і не прыняў жарту:
— Свіней я не бяру.
— І шчо за чаловік?— здзівілася раздзялаўка.— Я ж не прашу, каб ты свінню купіў, ты кабана купі!
Цераз базарную плошчу, узяўшыся рукою за партупею, ідзе ўчастковы Сымон Міронцаў. Тонкі і высокі, як жэрдка, ён быццам і не глядзіць на людзей, але тым не менш заўважае, што робіцца каля піўнога ларка, толькі прыйшоў, а ўжо ведае, якія цэны трымаюцца сёння. На баку ў Міронцава цялеплецца крывая, што турэцкая, шабля ў чорных ножнах, а на задніках ялавых ботаў пры кожным кроку пазвоньваюць бліскучыя шпоры. Міронцаў кіруецца да вазоў, дзе мызамі да драбін стаяць распрэжаныя коні: жуюць сена, выцягваючы яго з вербалозавых палукашыкаў. Трэба так любіць коней, каб кожную нядзельку стрымгалоў бегчы да іх. Міронцаў выбірае сабе рахманага на выгляд коніка, гладзіць па мордзе, чухае між вачэй, каб прывык да чужака, затым цуглямі расшчэмлівае каню храпу і пачынае лічыць зубы. Калі зубы цэлыя, яшчэ не зжаваныя, то тады гаспадар воза чуе пахвалу свайму маладому каню, учарашняму стрыгунку. І гэта так расчульвае добрага дзядзьку, што ён мацаецца рукамі ў сене, нешта хавае за пазуху і вядзе Міронцава ў цішэйшы закутак. Аб чым яны там гамоняць — невядома. Але назад Міронцаў ідзе ўжо куды весялейшым крокам, трохі ўлукаткі, шабля ў чорных пожнах абвісае, валачэцца на зямлі, а шпоры на ялавых ботах звіняць ужо гучней і меладычней. Мусіць, выгодная справа — лічыць конскія зубы.
— Заліў ужэ бельмы. А хто будзе за парадкам сачыць? — паглядзеўшы ўслед Міронцаву, сказала раздзялаўка.— Бітка не дай бог пачнецца ці хто з воза шчо сцібрыць?
— А хіба часта тут б’юцца? — здзівілася Насця.
— Які ж гэта базар без біткі? Туды вунь зірні,— кіўнула на піўны ларок раздзялаўка.— Бачыш? Зараз пабяруцца загрудкі. Не было тае нядзелькі, каб не схапіліся. Юшку спусцяць, мызы адзін другому панабіваюць.— Яна памаўчала, задумалася, нешта ўспамінаючы.— Аднаго разу тут жаночыну адну на горкі яблык сперылі. Калі ж гэта было? Ну, але — перад Янам. Ледзь жывая выцерабілася з натоўпу.
— А за што — ты не ведаеш?
— Дзіўно ты кажаш! Як-то не ведаю? — пакрыўдзілася Насціна суседка.— Тая жаночына ці не масла прадавала, а люсінка адна вазьмі ды пазнай на ёй сваю сукенку. У чырвоныя кветкі, штапельная сукенка. Добра я помню, шчо ў чырвоныя кветкі. Пазнала, знацца, і давай за каўтупы цягаць. Цягае і крычыць: «Людцы, памажыце зняць!» Цягае і крычыць: «Гэта ж мая сукенка!»
Сэрца ў Насці гулка забілася.
— І чым жа, скажы, тая фацэсія скончылася?
— Анічым! Садрала з плячэй сукенку, а жаночына ў адной кашулі вырвалася і, пакуль заявіўся Міронцаў, цурыла за смалакур, у кусты.— Насціна суседка раптам перапыніла расказ, хапіла за плячук мажнага дзядзьку, які, мяркуючы па адвіслым жываце, мог быць адмысловым кураедам.— Гэй, чаловік! Кабана купі! Харошы кабан. Гарласты!
— Свае дома вядуцца,— сказаў тоўсты дзядзька, разглядаючы ўбранства прылаўка.— А вось масла ў гэтай цёткі забяру.
Ён акуратна пераправіў грудкі масла ў свой аб’ёмісты кашэль, адлічыў грошы і падаў Насці.
— Дзякуй, цётка!
— Спажывайце на здароўечка.
Насця глядзела на вірлівы людскі натоўп, але людзі, якія безупынку снавалі то ўзад то ўперад па базарнай плошчы, раптам пачалі пераўтварацца ў высокую сцяну жыта, зіхоткага ад вячэрняга сонца і дажджавых кропель. Сцяна расла, набліжалася, выразна стаў відзён кожны каласок. Жыта было мокрае ад расы, бо ў той дзень, калі цераз Кругляк бегла голая Барабаніха, сапраўды ішоў дождж. Несумненна, гэта яе, Барабаніху, білі перад Янам на базары, і яна, хаваючы сваю ганьбу і сорам, уцякала дахаты пад сховай лесу і жыта.
— Яна высокая была?
— Хто —высокая? — не зразумела раздзялаўка.
— Жаночына тая, што сукенку садралі?
— А-а! Так бы і казала. Высокая. Я ж помню. І пляскатая, бы дошка, як без грудзей.— Суседка падазрона паглядзела Насці ў вочы.— А ты скуль яе ведаеш?
— Проста так спытала.
— Ну, калі так...
Жыта, мокрае ад расы, пачало аддаляцца, мізарнець, прападаць з вачэй, і хутка там, дзе толькі што зіхацелі на сонцы каласы, зноў віраваў шумны людскі натоўп. Насця стаяла збялелая, расхваляваная. Жыта не засланіла чужую ганьбу. Барабаніха не ўцякла ад свайго сораму. Але ж адкуль на ёй узялася чужая сукенка? Гэта трэба было высветліць адразу, і Насця сказала:
— Магла і памыліцца люсінка. Ці мала па свеце аднальковых сукенак?
— Ды, пэўне ж, не абманулася. Сукенку люсінка сама шыла. Таму і пазнала — знаёмыя ж і шво, і крой, і нават ніткі.
— Тады скажы, калі ласка: чаму сукенка апынулася на той жаночыне?
— І-і, бытта сама не ведаеш? — шчыра здзівілася раздзялаўка.— Ты шчо? Вайну ўжэ не помніш? Забыла, як па лясах швэндаліся бандзюкі розныя? Уга! Хто ў парцізанах быў, а хто чужыя кублы ды куфры патрашыў.
— Чаму ж, помню. Не забыла.
— Але, лазілі па хатах начамі. І да нас, помню, прыходзіў адзін,— нахмурылася раздзялаўка.— Ляворварам трос, каб палатно аддалі. Я і цяпер яго пазнала б, падлюку таго. Лупаты такі, вочы, як дзесяткі, а галава вялізная, што гарбуз. Вучыцелка па суседству жыла, то і яе, як ліпку, абабраў. Мо гэта і быў чаловік той жаночыны? Бацько мой па ім з дубальтоўкі страляў.
— Хто яго ведае,— сказала памяркоўна Насця.— У вайну ўсялякі зброд з нораў выпаўз.
Надзіва голас у Насці роўны і спакойны, але на душы такога спакою няма — на душы прыкра, непамысна, жахліва. Чаму ж горка і чорна на душы? Раздзялаўка, сама таго не ведаючы, гаварыла пра Барабана, бо гэта ў яго такія лупатыя вочы, такая вялізная галава. Гулка тахкае сэрца, болем адзываецца ў скронях. Насця думала і пра многае пачынала здагадвацца. Перад вачыма цугам праносіліся даўнія падзеі, пражытыя зімы і вёсны, месяцы і дні. Чаму ж так гулка тахкае сэрца? Насця думала, забыўшы, на якім яна свеце, чаго стаіць на людным базары, і гэтае яе хваляванне, падазроная маўклівасць і белізна на твары, мусіць, кінуліся ў вочы раздзялаўцы, таму што раздзялаўка недаўменна таўханула Насцю ў плячо.
— Заснула ты, ці што? Унь чаловік яйца хоча купіць.
— Але, бярыце, усе бярыце,— спахапілася Насця.— Тут роўна два дзесяткі. Можаце палічыць.
Базар разыходзіўся. Людзей стала менш, стала менш таўкатні, шуму, гармідару. У канцы прылаўка дзядзькі запрагаюць коней, нукаюць, пакрыкваюць на жонак, каб не заміналі пад нагамі. Фурманкі кіруюцца цераз пляц да брамы. Апоўдні, калі сонца пакоціцца за лес, на базары заўсёды становіцца цішэй і прасторней. Торг сёння ўдаўся Насці: усё прадала, нічога не трэба несці назад. І пакупцы, здаецца, не скупіліся на грошы. Але ўдалы торг не радуе Насцю. Думаючы пра сваё, яна няўцямна сабрала пажыткі, узяла на руку кошык і, адыходзячыся, сказала суседцы:
— То бывай! Мо калі сустрэнемся.
— Дзіва шчо! — усміхнулася раздзялаўка і пашкадавала: — А на майго кабана ніхто і не глянуў.
— Пайшла я. Трэба яшчэ па крамах палётаць. Саціну якога набраць, сахарыны купіць у Гладчыхі.
— А я пастаю яшчэ. Авось хто нарвецца.
Насця будзе смыкацца па крамах, будзе ісці дахаты, цераз гаці і ўзбалоткі, але хатнія клопаты будуць мала турбаваць яе. Ну, што з таго, калі Міцька не загнаў карову і яна, магчыма, паглуміла ўсю капусту? Насця будзе ісці, будзе думаць, будзе ўзнаўляць у памяці далёкія і блізкія падзеі, і многае ёй адкрыецца, і на тыя даўнія падзеі яна паглядзіць іншымі вачыма. Ужо блізка ля свайго Загор’я Насця зразумее, што нездарма ўвесь апошні час ёй сніўся Сямён, што нездарма на сэрцы жылі трывога і скруха, без канца мучылі пякучыя думкі, без канца балела і ныла душа.
Свечка, што гарэла на рагу стала пад бажніцай, магла парабіць бяды. Ад блізкага, адкрытага агню вельмі ж проста маглі затлець на покуці сухія, як порах, каласы, а каб хапіўся полымем жытні сноп, то ўзяліся б гарэць і вышываныя ручнікі, якія доўгімі канцамі звешваюцца з бажніцы. Калі б гэта здарылася, тады ўжо нішто не ўратавала б хату— усё пайшло б з дымам.
Самаробная свечка патрэсквае, пырскаецца расплаўленым воскам, але Насця не глядзела на яе і, бадай, не заўважала, што кволы жоўты агеньчык трапечацца ў небяспечным суседстве з жытнім снапом. Можна было б запаліць лямпу, і яна яшчэ лепш асвяціла б цёмную хату, бо свечка гарыць кепска, куродыміць, агеньчык на вяршку кнота ледзьве квелее, пускаючы па сценах дрыготкія, палахлівыя цені.
Насця сабралася гаварыць пацеры. За гэтыя неймаверна цяжкія дні ў яе галаве склалася бязлітасная і суровая малітва. Вось таму і гарыць пад бажніцай свечка. Малітву Насця будзе гаварыць услых, укленчыўшы перад абразом Мікалая-ўгодніка. Але яшчэ рана, у грудзях яшчэ не выспела тое, дзеля чаго наважылася маліцца, і Насця сядзіць, чакае гэтага шчымлівага і немінучага моманту.
Патрэсквае, куродыміць жоўтая васковая свечка. У хаце так маркотна і ціха, што нават чуваць, як сцяну точыць шашаль. За акном плыве густая летняя ноч, і яна такая доўгая, гэтая цёплая і зорная ноч, што, здаецца, няма ёй ні канца ні краю.
— Божа справядлівы, ці ёсць ты на небе? — шэпча Насця бяскроўнымі тонкімі губамі.— Даруй і злітуйся, божа!
Страшна падумаць, што наважылася зрабіць Насця. Яна і сама баялася сваёй малітвы і таму не спяшалася ўпасці на калені, схіліць галаву ў зямным паклоне. Насця, хоць паважала звычаі дзядоў, маліцца не ўмела, а калі зрэдку і ўкленчвала перад абразом, то прасіла дабра, злагады, адпушчэння сваіх і чужых грахоў. Але сёння склалася бязлітасная, смяротная малітва. Слова за словам паўтараючы яе, жанчына думала пра свайго Сямёна, пра яго недарэчную смерць. І ўсё ж пачынаць малітву Насця чамусьці баялася. Яна ў рэшце рэшт магла памыліцца, магла нешта не ўлічыць, забыць у сваім доўгім, звярэдлівым роздуме, і тады цяжкі грэх лёг бы на яе душу. Варта толькі стаць на калені і вымавіць услых тыя гарачыя, выпакутаваныя словы, як неба аслепіць Загор’е сполахамі маланак, стрэліць пярун і над дзядзінцам, дзе стаіць Барабанава хата, узаўецца страшнае полымя, выбухнуць клубы чорнага дыму, крывавымі водбліскамі асвеціцца ўсё наваколле. Такую жудасную кару Насця прыдумала сваім крэўным ворагам. Пра гэта была яе справядлівая і суровая малітва.
Насця глядзела на кволы агеньчык свечкі і, перад тым як укленчыць перад абразом, зноў і зноў узнаўляла ў памяці не такія ўжо даўнія падзеі. Яна баялася памыліцца, і таму ў гэтым звярэдлівым роздуме ўсё было важна: кожная драбніца, кожнае незабытае слова. І чым даўжэй думала Насця, тым болей упэўнівалася: памылкі няма і не можа быць. Сваё сэрца не схлусіць. І — гэты неўтаймоўны боль у грудзях. Калі б не было болю, Насця, бадай, не прыняла б блізка да сэрца тое, што пачула на местачковым базары. Яшчэ дзень назад боль тлеў у грудзях, як вугельчык у попеле, а цяпер ён разгарэўся, забушаваў з новай сілай, і не дае спакою, і без канца вярэдзіць горкія ўспаміны, незаструпленыя раны на душы.
Насця думала пра Барабана. Людцы добрыя! Чаму вось такімі, як ён, хціўцамі і хітрунамі, яшчэ нямала загнюшаны свет! Насця адразу падумала пра Барабана, як толькі там, на базары, раздзялаўка пачала расказваць пра лупатага чалавека, які пад канец акупацыі лазіў па чужых варывеньках і кубельцах, нажываючыся на людскім горы. Вядома ж, гэта быў ён, Барабан. І гэта па ім страляў раззлаваны бацька тае раздзялаўкі. Насця цяпер добра ведала, чаму на руцэ Барабана застаўся глыбокі сіні шрам. Тады, пасля вайны, гэты сіні шрам увёў у зман загорцаў, і яны памякчэлі, многае даравалі былому панскаму лесніку.
Насця не магла памыліцца. Барабан не доўга быў у атрадзе — уцёк і да самага вызвалення хаваўся, час ад часу наведваючыся ў глухія палескія вёскі і па хутары. Насця сама, па свае вочы бачыла цэлую гару ўсялякіх строяў у Барабаніхі. Зноў жа лісіная даха. Адкуль яна ў гэтай растрэпы і скнары? Хутчэй за ўсё шыкоўнае лісінае футра калісьці насіла старая настаўніца, пра якую Насці расказала на базары гаварлівая раздзялаўка.
Барабан перастаў хавацца, вылез з цёмнай нары, калі даведаўся, што сведкаў яго здрады не будзе. Ніхто не ўспомніць, ніхто не скажа, ніхто не выдасць. Атрад Барсукова перад самым вызваленнем трапіў у засаду каля Гаўрынчыц на лясной дарозе. Недарэчная выпадковасць пагубіла хлопцаў, пагубіла ўсіх да аднаго. На той лясной дарозе цяпер брацкая магіла. І на стромкім чатырохгранным абеліску дваццаць рускіх і не рускіх прозвішчаў. Насці пра гэта расказалі людзі, якія былі ў Гаўрынчыцах. Яна ўсё-такі знойдзе час, пойдзе туды, паглядзіць на хлопцаў, з якімі быў разам яе Сямён. Наогул ісці трэба не адкладваючы, пакуль яшчэ не пажухлі кветкі. Як жа да Сямёнавых пабрацімаў ісці без кветак?
Дзіўна, але Насця амаль дакладна можа назваць час, калі Барабан уцёк з партызанскага атрада. Яна разгадала тайну, якую Сямён забраў з сабою ў сырую магілу. Цяпер Насця ведала, чаго ён, абмарозіўшы на лютым холадзе нагу, пасярод ночы прыйшоў у Загор’е. Сямён павінен быў расстраляць Барабана, свайго суседа, павінен быў звесці са свету гэтага шкурніка, гэтага ашуканца і злыдня. Кару Барабан заслужыў справядлівую. Даўшы міну, яго паслалі ў Ганцавічы ўзарваць вадакачку, але палахлівец збаяўся смерці і не вярнуўся ў атрад. Насустрач марознай ночы, цераз халепу і завіруху Сямён ішоў у Загор’е, каб выканаць загад свайго камандзіра.
Хай трохі паспакайнее з работай, Насця ўсё-такі выберацца ў Гаўрынчыцы, наведае брацкую магілу на глухой лясной дарозе. Насця павінна апраўдаць Сямёна перад таварышамі і камандзірам. Яна. прынясе на іх магілу букецік сціплых палявых кветак і раскажа Барсукову, што Сямён невінаваты, растлумачыць, чаго яго суровы загад застаўся нявыкананы і чаму ходзіць па зямлі гэты лупаты шкурнік і злыдзень — Барабан. Камандзір зразумее Насцю, даруе Сямёну яго віну. Насця ўмее ладзіць з людзьмі, а каб паддобрыць непадкупнага Барсукова, яна пакладзе ля стромкага абеліска букецік сціплых палявых кветак.
Самае жахлівае, самае страшнае якраз і было ў тым, што Сямён не змог выканаць суровы камандзірскі загад. Барабан уцалеў, застаўся жыць. Насця доўга пакутавала, доўга думала і ўсё-такі на многія пытанні знайшла адказ. У тую завейную ноч, дабраўшыся ў Загор’е, Сямён, перш чым пагрукаць у акно сваёй хаты, заходзіў да Барабанаў. Ён павінен быў, не адкладваючы, выканаць прысуд сваіх таварышаў. І, вядома ж, ён невінаваты, што Барабана не аказалася дома — той ужо адседжваўся ў нейкай сховані. Сямён уважліва агледзеў чужую хату і, не знайшоўшы нічога, пайшоў дахаты, каб раніцай нанова пачаць пошукі палахліўца і здрадніка.
Але раніцой было другое — быў п’яны і нахабны Падгейнік, была зграя паліцаяў, была лютая, ікластая Хільда. Паліцэйскі гарнізон, можна сказаць, стаяў зусім побач — у Кругловічах, а туды, цераз лес, бадай, і пяці вёрст не набярэцца. Тыя пяць вёрст, нягледзячы на завіруху, Барабаніха адолела адным махам — пабегла і выдала ворагам Сямёна. Вось чаму раптоўным і нечаканым быў налёт паліцаяў, вось чаму марозным золкам снег каля Насцінай хаты афарбаваўся ў чырвоны колер.
Насця не магла памыліцца. І ўсё ж яна баялася пачынаць сваю страшную малітву — сядзела каля стала непрыкаяная, задуманая.
У хаце ціха, незвычайна ціха і жудасна. Патрэсквае свечка, ацякае ў слоік з жытам расплаўлены воск, палахлівыя, дрыготкія цені мітусяцца на сценах. Да чаго ж вусцішна, горка і жудасна! Насця ўтаропілася на кволы агеньчык свечкі і раптам адчула, што ў хаце яна не адна. Яна адчула на сабе праніклівы, патрабавальны і дакорлівы позірк. З фатаграфіі на Насцю глядзеў Сямён — глядзеў занепакоена, глядзеў з папрокам. Сямёнаў пільны позірк нібы пацвярджаў: памылкі няма. Насці стала сорамна перад гэтым уладным, дакорлівым і патрабавальным позіркам.
Яна паднялася з-за стала, вінавата ўсміхнулася Сямёну, як бы папрасіла ў яго прабачэння. Укленчыўшы, яна пачала маліцца, адбіваць зямныя паклоны, і гэта была дзіўная, суровая малітва, у якой перамяшаліся радкі з «Отча наш», з «Багародзіцы», з «Творцы неба і зямлі». Насця слаба помніла малітвы, ды ёй і не трэба было тое, што гаварылі перад іконамі дзяды і прадзеды — у яе была свая, Насціна, малітва.
— Божа высокі, божа справядлівы! Хлеб наш надзённы! Дай нам днесь і пакінь нам даўгі нашы, яка ж і мы пакідаем даўжнікам нашым. Не вядзі нас у блуд, збаў нас ад лукавага. Пакарай, божа, грэшніка Паўла Апацкага! Пакарай, божа, грэшніцу Вулю Апацкую! Просіць гэта раба твая, Насця Санцэвіч, просіць за супруга свайго, Сямёна Санцэвіча. Выратуй, божа, яго нявінную душу. І пашлі, божа, маланкі на галовы лукаўцаў, што промеж сябе мы Барабанамі клічам. І хай пярун стрэліць у хату іху, і хай ясным полымем возьмецца хлеў іхі. Божа справядлівы! Да свяціцца імя тваё! Да будзе воля твая! Амінь!
Насця малілася, многа разоў паўтарала гэтую страшную і суровую малітву. Насця адбівала зямныя паклоны, шаптала ў паўзмроку горкія, пякучыя словы, і невядома было, колькі ўжо часу яна стаіць на каленях. Яна была ўпэўнена, што Барабанаў спасцігне бязлітасная кара, і ўвесь свой вялікі боль аддавала малітве.
Дагараючы, пачала тухнуць свечка. Насця паднялася, каб запаліць новую, і раптам яна ўздрыгнула ад страху, закалацілася, лоб пакрыўся ліпкім, халодным потам. Гэта было неверагодна, гэта было жахліва. У вокнах, рассоўваючы змрок, білася яркае святло, нібыта блізка нешта гарэла, і ўсе шыбы ў вокнах былі падсвечаны ружова-чырвоным бляскам.
— Што ж я нарабіла? — прашаптала Насця, кідаючыся да акна.
Але гэта быў не пажар. Насці падалося, што нешта гарыць зусім побач. Займаўся ясны і пагодлівы летні ранак. Неба на ўсходзе барвавела, налівалася чырванню. Такое барвовае неба каго хочаш можа ўвесці ў зман. Такая сакавітая чырвань на ўсходзе звычайна бывае перад зменай надвор’я — па ўсім відаць, трэба чакаць зацяжнога дажджу.
Лета спачувала людзям, спрыяла іх клопатам— не гнюсіла, не пасылала дажджу, каб яны спакойна шчыравалі з сярпамі на палетках, і калі жыта было сабрана і звезена ў хлявы і гуменцы, лета раптам успомніла, што гэтая яго дабрата нікому ўжо не ідзе на карысць. Ад спёкі на лугавінах парыжэла ўжо трава, паскупела паша, а ў дайніцах увачавідкі паменела малака. І тады пакрапаў дождж — спачатку ціха і нясмела, а потым лінуў вадаспадам. Яно і добра, што пайшоў такі спорны і цёплы дождж-грыбасей. Да восені ён яшчэ паспее паправіць скупую пашу, напоіць сады і агароды, бо ад гарачыні бульба пабурэла і пачала ўсыхаць, без пары звяў і пажоўк агурэчнік, а яму яшчэ цвісці ды цвісці.
Пад шум дажджу, які безупынку лапатаў за акном, Насця, седзячы на ўслоне, пільнавала, каб у добра напаленай печы не падгарэў малады хлеб. З чалеснікаў б’е гарачы дух, пахне рошчынай і аерам. Круглякі сырога цеста Насця любіць саджаць на аеры. Можна, канечне, пячы хлеб і на высеўках, пасыпаўшы іх на драўляную лапату, але тады і смак не той, і боханы не такія пульхныя і пахучыя. На лапату Насця рассцілае аер, і хлеб у яе заўсёды пахучы і духмяны. Пайшоў дождж, і добра, што пайшоў, бо невядома, калі б сабралася Насця спячы, хоць на поспыт, свежага хлеба з маладога жыта.
Б’е з чалеснікаў гарачы дух, на ўсю хату запахла аерам. Калі пахне аер, то ўжо нельга марудзіць: трэба хутчэй выцягваць боханы з печы, бо паджалее, учарнее скарынка, а гэта вялікая ганьба для руплівай гаспадыні. Насця паднялася з услона, і праз хвіліну пяць залацістых боханаў занялі пачэснае месца на чыста выцертым шкапчыку. У хаце як быццам пасвятлела, як быццам сонца выбліснула з-за хмар. Але свяціўся хлеб — пяць маленькіх сонейкаў. Насця пакрапіла боханы вадой, каб не цвярдзела скарынка, накрыла беленькім палатняным ручніком. Адно сонейка, самае большае і добра выпечанае, закруціла другім ручніком, ушчаміла пад паху і выбегла з хаты — на цёплы праліўны дождж.
Насця кіравалася да Хвядоса. Напэўна ж, і яму хочацца насмачыцца свежанькім духмяным хлебам з маладога жыта. Для сваёй патрэбы Хвядос, бывае, нешта мудрагеліць сам. Але які хлебапёк, такі і прыпёк. Насця бачыла тыя Хвядосавы лемяшы: сырыя, ацеслівыя, з мноствам асцюкоў, бо, каб не застраміць рот, трэба не ленавацца, трэба добра прасеяць муку. Хвядосу яшчэ шанцуе, што яго работу не бачыць Міцька. Той падшыванец адразу пацвяліўся б: «Гаспадыня, хлеб не ўдаўся, пад скарынкай кот схаваўся!» І гэтаму няўдаліцу Хвядосу Насця нясе на поспыт яшчэ цёплы і пахучы бохан. Калі раздумацца, то Хвядосу і паспагадаць трэба: ужо ж болей за месяц чалавек жыве адзін, без Антолі, перабіваецца на чэрствай скарынцы.
— Хвядос, я табе хлеба прынесла. Яшчэ цёпленькі, гарачанькі яшчэ.
— Прынесла? То пакладзі на стале.
Вось табе і маеш: так бегла, так бегла, а тут хоць бы грам падзякі.
— Падымайся, абібок! Падзівіся хоць, што за скарыначка блісчастая. Золата, а не хлеб.
Падымацца Хвядосу не хочацца. Ён ляжыць на ложку пн раздзеты, заспаны, і яму, мусіць, непрыемна, што прыйшла суседка. Твар у яго пахмуры, бровы насуплены. Пад шум дажджу Хвядос соладка драмаў. Жоўтая драўляная нага, прыстаўленая да біла, сведчыла, што гаспадар хаты надоўга залёг у ложак і турбаваць яго, прынамсі, не варта.
— Падымайся, кажаш? А куды? А навошта? — без усялякага настрою буркнуў Хвядос.— Дождж, бачыш, выбіў з каляі. От пакарміў свінства ды і дрыхну сабе. А што рабіць?
— Паляжы,— памяркоўна сказала Насця.— Намэнчыўся-такі ж за жніво.
— Каб не нага, то якая там пакута.
— Але, кепска без нагі.
Хвядосу не хочацца падымацца з ложка, Насці не хочацца ісці з хаты, не выслухаўшы падзяку за хлеб. Хіба варта было мокнуць, каб вось так, ні з чым, пайсці з хаты? Насця падсунула табурэтку, села і заглядзелася ў акно. Там не пераціхае дождж, лапоча па лісцях сліў, вада рагамі сцякае па шкле. Цяпер у лясах, напэўна, зноў пракінуліся праўдзівікі, бо дождж цёплы, без грымот — самы грыбны дождж. Насця хоча сказаць пра грыбы Хвядосу, паварочвае голаў, і словы заміраюць у яе на губах. Чакайце, што сталася з Хвядосам? То ляжаў насуплены, як сыч, а цяпер і не пазнаць, што гэта той, ранейшы Хвядос. Зморшчкі на лбе расправіліся, твар палагаднеў, у вачах невядома што — ці хітрасць, ці пяшчота. Выгляд у Хвядоса такі, быццам ён, пакуль Насця глядзела ў акно, глынуў вялізную лыжку пахучага баравога мёду.
— Насця, будзь добрай, падай мне маю нагу,— ласкава просіць Хвядос.
— А ты чаму сам не возьмеш?
— Не дацягнуся. Далекавата стаіць.
— Ляжы ўжэ. Падам.
Насці трэба было ўцякаць, не браць у рукі тую жоўтую дзеравячыну, а проста — уцякаць. Але яна не даўмелася, чаму ў гэтага абібока такая лагодная міна, і таму спакойна падышла да ложка, падала Хвядосу яго нагу. Спачатку Насця не зразумела, якога ліха раптам забалелі рукі ў запясцях, потым убачыла, што яе рукі, як абручамі, сціснуты кашчавымі валасатымі пальцамі. Насця спалохалася, ледзь не войкнула з болю. Жоўты пратэз, абкручаны рамянямі бандажу, з грукатам упаў на падлогу.
— Пусці, Хвядос! Здурэў ты, ці што?
— Не крычы, Насця. Нікога ж у хаце нямашака.
Варсістыя пальцы не слабеюць, не выпускаюць Насціны рукі з жалезных абдымкаў. Пальцам даручана, нягледзячы ні на што, утрымаць гэтую каравокую збянтэжаную жанчыну, і яны верай і праўдай служаць гаспадару. Насця тузаецца, спрабуючы вырвацца з жалезных абдымкаў, але не паспела яна нават запярэчыць, як рукі яе раптам аказаліся злучанымі разам, моцна прыціснутымі да Хвядосавых грудзей. І вось ужо нейкая неймаверная сіла, учапіўшыся за плячо, садзіць яе на ложак, беражліва, асцярожна хіліць на белую падушку. У твар Насці хлынула кроў, гулка затахкала сэрца.
— Пусці, Хвядос! Людзі ж могуць зайсці.
— А па мне хоць цар няхай заходзіць.
У Насці памлелі ногі, здранцвелі рукі, у яе больш няма сілы бараніцца ад такога вялікага нахабства і распусты, няма сілы выдзерці Хвядосавы паганыя вочы. Ужо адчулася пад галавой падушка, ужо блізка-блізенька чужое гарачае дыханне. Насця спалохалася гэтага перарывістага, гарачага дыхання, яна чырванела, згарала ад сораму, і калі рукі аслаблі зусім, Насця раптам успомніла Антолю. Не сёння-заўтра Антоля прыедзе, а як ёй будзе паглядзець у вочы, і, падумаўшы так, Насця ціха і трудна прастагнала:
— Хвядос, дурань! Пусці! Я ж Антолі раскажу! Дальбо, раскажу.
Насціна хітрасць удалася, бо Хвядос не быў бітым дурнем, апроч таго, ён, відаць, добра ведаў сваю Антолю. Пагроза асвяжальна падзейнічала на яго вар’яцтва, Хвядос разняў рукі, адкінуўся на падушку, штурхануўшы Насцю ў плячо.
— Ідзі адсюль. Іш, незачэпа якая. Можа, я пажартаваць хацеў?
— Добрыя жартачкі, калі ў пот увагнаў.
Насці чамусьці было сорамна, прыкра і няёмка. Яна саромелася Хвядоса, як быццам чула нейкую сваю віну перад ім. Адбегшыся да стала, Насця папраўляла скамечаныя валасы, завязвала хустку і не глядзела на ложак — глядзела ў акно, дзе па-ранейшаму лапатаў дождж і было шэра, як падвячоркам. Зусім не скажаш, што на дварэ яшчэ лета — задажджылася, нахмурылася, як у познюю восень.
— Але ж ты і сараматнік, Хвядос,— збіраючыся ісці, папракнула Насця.— Накінуўся, бытта з галоднага краю. А твая ж Антоля спраўнейшая за мяне — і мякчэйшая, і бялейшая з твару.
— З чужой бочкі і квас смачнейшы,— крыва ўсміхнуўся Хвядос.
— Помню, некалі ты добра за Антоляю ўлягаў.
— Ідзі от лепш. Не грай на нервах.
Хвядос падняўся з ложка, сеў, спусціў босую нагу на падлогу. Звесілася з ложка і пляскатая калашына, пазначыўшы пустату ў тым месцы, дзе павінна была быць другая нага. Не падымаючы вачэй, Хвядос глядзеў на жоўты пратэз, які трэба было прычапіць да сябе, але ён ужо саромеўся Насці, не мог пры ёй агаліць куксу, паказаць сваё калецтва. Твар у Хвядоса зноў панылы і кіслы. Зараз ужо нельга было падумаць, што ён пакаштаваў мёду — хутчэй за ўсё глынуў якога-небудзь горкага цытвару.
— І праўда, пайду я. Дождж ужэ, здаецца, пацішэў.
Насця думала, што Хвядос пакрыўдзіўся і цяпер нават бачыць яе не хоча. Мужчыны ж усе на адзін капыл: чуць што, дык і ў гонар адразу, без хвігі не да носа. Але няпраўда: Хвядос зірнуў на Насцю без крыўды, нязлосна. У рэшце рэшт вінаваты быў ён сам — звар’яцеў, распусціў рукі, і за гэта трэба прасіць у суседкі прабачэння.
— Святая ты, Насця,— не мяняючы позы, сказаў Хвядос.— Святая, і ўсё тут.
Насця ўжо стаяла ў парозе, трымаючыся за ручку дзвярэй.
— Гэта я — святая? Смяешся, Хвядос. Ты б спытаў: ці часта я малюся?
— Ды я не пра тое. Беражэш ты сябе. Мусіць, моцна любіла Сямёна, калі і па сённяшні дзень помніш?
— Я і цяпер яго люблю. Не мёртвы ён для мяне. Калі хочаш, Хвядос, я не магу, каб каго не любіць. А чаму? Бо адна жыву, з адзіноты сплакалася. І Антолю, і Міцьку Драздовага люблю. Я мо і цябе, злыдзень кульгавы, люблю.
Каб не заплакаць, Насця выбегла з хаты, не паглядзела, ці шчыльна зачыніліся дзверы. Шчокі ў яе гарэлі агнём, а на дажджы гэтая цяплынь на шчоках адчулася яшчэ больш. Насця спяшалася на свой хутар, і ў яе на душы было спакойна, не было трывогі і ранейшай прыкрасці. Хай прыязджае Антоля — у вочы ёй Насця будзе глядзець смела. Прынамсі, не трэба будзе таіцца, хаваць позірк.
Шуміць дождж, залівае лагчынкі і калюжыны — цёплы, зацяжны дождж-грыбасей. Добра, што ціхі, без грымот. Калі страляе пярун, Насця баіцца заставацца адна ў хаце і заўсёды ўцякае да Антолі або Жучкі. Разам весялей перачакаць грымоты. Кепска жыць адной. Во і гэтая бяда. Насця не ведае, што рабіць з Барабанамі. Ці то пайсці заявіць у міліцыю, ці то пачакаць яшчэ? І не кожны можа парадзіць Насці, і не з кожным можна абмовіцца.
Хай ужо прыязджае Антоля: што яна скажа?
Здзіўленымі, спалоханымі акенцамі Загор’е глядзіць на Макаедаву хату. І дзе, скажыце, падзеўся Хвядос у такі шчымлівы і ўрачысты момант? Яму неадкладна трэба бегчы ў краму па цукеркі, ды і цэлага фунта падушачак, відаць, будзе мала, каб спаўна аддзячыць Міцьку Дразда за яго пільныя і зоркія вочы. Не хто ж іншы, а ён, Міцька, першы ўбачыў, што ў Капцах паказалася цётка Антоля. Потым цётку Антолю ўбачыла Ірка Піліпішына, потым гэтую валацугу, несусветную падарожніцу згледзела Насця. І вось ужо Загор’е ўсё, апрача, мабыць, Хвядоса, ведае, што вярнулася Антоля.
Напрасткі цераз лужыны дзеці пабеглі насустрач цётцы Антолі, каб узяць што-кольвечы з яе рэчаў, таму што з такой паклажай, як у цёткі, вельмі проста замучыцца і зваліцца пасярод дарогі. Міцька нясе вербалозавы кошык, у якім былі чарніцы Галі на гасцінец, Ірка нясе махрыстую кашміроўку, якая пабывала ў далёкім свеце і цяпер шчасліва вяртаецца назад. Але і ў Антолі багата яшчэ чаго засталося: хатуль за плячыма, у адной руцэ чорная сумка, у другой — брызентоўкі. Дарога на калюжынах, і Антоля ідзе босая, шкадуючы глуміць добрыя туфлі па гэтай сырасці і плюхоце.
— От я і дома, дзетачкі,— радуецца цётка.— Здэцца, сто гадоў тут не была.
— А ваша жыта даўно зжата і звезена ў хлеў,— паведамляе Міцька.— Мая мамка жала.
— Не адна твая,— пярэчыць Ірка.— І мая жала, і цётка Насця, і ўсе, усе жалі.
— Якія ж вы ў мяне харошыя! — хваліць Антоля дзяцей, як быццам гэта яны сабралі з поля яе збажыну.— Я вам гасцінцаў прывезла. Любіце халву з арэхамі?
— Любім!
— Любім!
Міцька з аднаго боку, Ірка — з другога, і разам яны вядуць цётку Антолю на роднае селішча. Загор'е бачыць, Загор’е цешыцца з разумных і дасціпных сваіх дзяцей. Яны ўжо мінулі Капцы, спускаюцца ў лагчыну. Насустрач подбегам спяшаецца Насця.
— Антоля, міленькая, дзе ты бавілася так доўга? Як жа з’ездзілася табе? Ці ж хоць не абакралі ў дарозе?
Яны абняліся, пацалаваліся. Яшчэ лягчэй стала Антолі, бо ўжо і Насця адабрала ў яе чорную сумку. Зноў кінуліся ў абдымкі. Насця агледзела Антоліну немалую паклажу і падумала, што дарма спытала пра злодзеяў.
— Добра мне з’ездзілася,— сказала Антоля, калі ўнялася першая радасць сустрэчы.— Жулікаў тых і ў вочы не бачыла. Дарма адно баялася. А вы тут як маецеся? Як Хвядос мой?
— І мы добра маемся. Хвядос твой сянцом азапасіўся, скаціну дагледзеў, грэх што казаць. І мне памагаў.
— Ён у мяне такі — спагадлівы, не гуляка.
Насця апусціла вочы.
— Ты, Антоля, пра сябе расказвай. Чаму так доўга не ехала? Як Галя? Ці ж хоць здаровая?
— Здаровая. Немаўлятка ў яе.— Антоля азірнулася на дзяцей, зашаптала таямніча: — Ты ж адно не расказвай нікому. Бяда ў Галі. За нейкага шалапута замуж выйшла. Несамастаяцельны такі чалавек. Таму я доўга і не ехала, што бяда ў Галі. Сядзела, угаворвала.
— Каго ўгаворвала?
— Ну, шалапута таго, Васіля Галінага. Запіваецца дужа. Во і пры мне разоў колькі п’яны як гразь прыходзіў. Праўда, не лаецца, не б’ецца.
— І як жа Галя жыць будзе з такім? — спалохалася Насця.
— Надумалася я Галю дадому забраць. Тут ён у мяне смалы нап’ецца, цытвару наглытаецца. Тут я хутка яму ўпраўлю мазгі. Ты ж хоць, Настачка, не прагаварыся каму. Сорамна.
— Не прагаваруся, не клапаціся дарма.
— На зіму я іх забяру. Адаб’ю ціліграму, што захварэла, а як прыедуць, то ўжэ і не пушчу назад.
— І праўда — захварэй, міленькая.
Антоля ідзе ледзь што не подбегам, размаўляе з Насцяй, а сама раз-пораз кідае позірк на свой хутар. Нічога там не змянілася, пакуль гаспадыня была ў адлучцы. Хата на месцы, хлеў на месцы, калодзежны журавель стаіць як стаяў. Не хапае на дварышчы аднаго Хвядоса, і гэта трошкі крыўдзіць гаспадыню.
— Ты што нахмурылася? — зірнуўшы на Антолю, спытала Насця.— Кепскае што ўспомніла?
— Стамілася я. Гэта ж табе не жартачкі: столькі сутак у дарозе.
— То не маўчы. Расказвай, што бачыла, што чула?
Антоля паправіла на плячы хатуль, прыцішыла хаду, і твар яе асвяціўся нейкім светлым і прыемным успамінам.
— Багата чаго бачыла. Таўкатня на вакзалах, тлум, гоман, народу — не прабіцца. А як у Ленінградзе поезда чакала, то белыя ночы бачыла.
— Белыя но-о-чы? — здзівілася Насця.— А якія ж хоць яны? І ці бываюць такія?
— Бываюць. Сама на свае вочы бачыла, то і лгаць не буду. Ну, як табе вытлумачыць? Белыя ночы — гэта калі наўколе светла, як днём. Не! Светла, як падвячоркам, але гэта не дзень, а белая ноч.
— Дзівосы, дый годзе! Аднак жа скажы, Антоля: як там людзі спяць? Пры такой віднаце?
— Якія людзі?
Насця засаромелася, азірнулася на Ірку і Міцьку.
— Хіба не ведаеш? Мужыкі з жонкамі. Пра іх пытаюся.
Антоля таксама азірнулася на дзяцей, і раптам ёй стала весела ад Насціных смешных пытанняў. Вось-вось засмяецца, за бокі хопіцца — так весела Антолі.
— Дзівачка ты, Насця! А хіба ж як інакш спяць? Заплюшчаць вочы, і ўсё, і ўжэ цёмна ім.
— Я дык мо не змагла б жыць там, дзе белыя ночы,— прызналася Насця.— Спі і — бойся.
— Змагла б. А як жа другія жывуць?
Апусцелым полем, дзе на пожні пасецца чарада кароў, бурымі стажкамі сена каля хлявоў сустракае Загор’е Антолю. Абапал дарожкі, яшчэ сырой пасля дажджу, ветрык пакалыхвае зрыжэлыя стамбурыкі трыпутніку, прыгінаецца да зямлі сухі быльнік. З піскам над галавой носяцца маладыя ластаўкі. Загор’е даўно ўжо засумавала па Антолі, і цяпер насустрач ёй бразгаюць дзверы, рыпяць весніцы. Дайце ж падзівіцца і пацешыцца, хоць адным вокам глянуць на падарожніцу, якая ездзіла ў далёкі і невядомы свет, дзе на вакзалах гармідар і таўкатня, дзе стаяць такія чароўныя, дзіўныя і таямнічыя белыя ночы!
Загор’е ўмее прымаць сваіх блізкіх людзей.
Старыя і скрыўленыя весніцы выпусцілі на вуліцу Піліпіху.
— Антоля! Няўжэ гэта ты прыехала? Дай хоць абніму, заразу!
Потым рыпнулі пахілыя варотцы ў двары Кутчыхі.
— Любенькая! А мы ж усе вочы прагледзелі.
Страшна дапытлівыя і цікаўныя ў Загор'і брамкі. Рып — Аленіна. Рып — Жуччына. Жанкі бягуць, сапуць, задыхаюцца. Апярэджваючы маці, па сцежцы перакідваюцца маладыя жучаняткі— Генік і Волька. Яны ведаюць, чаго бягуць. Тыя разы цётка Антоля прывозіла ім з Ганцавіч нямала якіх ласункаў. То ж блізенька зусім, а што цяпер будзе, калі цётка вярнулася з такой вялікай дарогі?
— Мамачка, а наша цётка Антоля такая добра-добрая.
І ўжо няма як Антолі ісці дахаты, няма часу рупіцца за Хвядоса, думаць пра гаспадарку. Трэба ж уважыць суседкам, расказаць, дзе была, што бачыла, што чула. Той далёкі і незнаёмы свет, які выкраў з Загор’я Макаедаву Галю, бянтэжыць і хвалюе жанок. Яны войкаюць, што бываюць, аказваецца, такія светлыя ночы, калі можна нітку ў іголку зацягваць, дзівяцца, што ў цягніках цесна і спаць там трэба на вузенькіх лаўках. Але яшчэ больш павагі сабе прыбавіла Антоля, калі пачала расказваць пра мора — такое ж таямнічае, як і белыя ночы.
— А якое яно вялікае, а глыбокае — страх бярэ. Уга, Беламор’е! Гэта вам не сажалка Барабанава. Там і рыбы поўна, і шкрабаў усялякіх.
Дзівяцца не надзівяцца жанкі, слухаюць не наслухаюцца. Вось жа пашанцавала Антолі — мора бачыла! І ніхто не заўважыў, як цішком падышла Барабаніха, спынілася, ажно рот разявіла, слухаючы. Паддобрыцца, відаць, захацела, выбегшы насустрач Антолі, але спазнілася, бедная. Памрэ, а ўжо не будзе ведаць, што на свеце ёсць дзіўныя белыя ночы. Затое морам яе не здзівіш.
— Скажы, Антоля: а жабы ў моры водзяцца? — спытала Барабаніха з-за чужых спін.— Павінны быць, калі столькі макрэчы. У нашай сажалцы і то яны квакаюць.
Ці ж варта было б столькі часу ездзіць па свеце, каб адказваць на такія недарэчныя і будзённыя пытанні?
— Ты што, Вуля? Блёкату аб’елася? — сказала пакрыўджана Антоля.— Ляпнула, як астопкам па гразі. Дзе ты бачыла, каб у моры жабы вадзіліся? Там жа вада з соллю.
Жанкі заўсміхаліся, пераглянуліся паміж сабой: далібог жа, які талковы чалавек спытаў бы пра такую відавочную бязглуздзіцу. Жабы ў моры! Барабаніха, відаць, і сама адчула кпіны і насмешкі ў вачах суседак. Яна пачырванела, нервова сцепанула плячыма, буркнула пад нос:
— Ну і што, калі спытала? Хто ж ведаў, што тое мора пасолена.
Барабаніха тут была лішняй. Ёй наогул не было чаго тут рабіць, і яна адчула гэтую варожасць да сябе. Яе брала злосць, яе трасло, калаціла, твар яе пабіла на ружовыя плямы. Збіраючыся ісці, Барабаніха раптам адчула патыліцай чыйсьці востры, як іголка, пранізлівы позірк. Павярнулася і аж уздрыгнула. Позаду ў яе стаяла Насця. У Насціным позірку была пагарда і нянавісць.
— Куды ж ты, Вуля? Пастой з намі,— ледзь стрымліваючы сябе, сказала Насця.— Раскажы, адкуль у цябе лісіная даха? Помніш, ты яе паказвала мне?
Барабаніха пабялела, ружовыя плямы на шчоках прапалі.
— Якая лісіная даха? Нічога я табе не паказвала,— замітусіла яна.— Пляткарка ты, Насця! Не верце ёй, бабы, зводніцы гэнай.
— Хай сабе і зводніца. Але ж, здаецца, тая даха табе прыкараць. Бытта з чужога пляча.
— Адстань, не лезь сляпіцаю ў вочы,— прастагнала Барабаніха і, ужо адбегшыся, пагразіла: — Пачакай жа, галетніца! Прыйдзе коза да воза. Скулу ў бок, а не грошай я табе пазычу!
— Баярыня ў лісінай хвутры,— з’едліва сказала Насця.
Не аглядваючыся, Барабаніха папраставала на свой дзядзінец.
— Так ёй і трэба, апеньцы бязмозгай,— сказала Жучка.
— Пайшла — як мыла наелася,— засмяялася Кутчыха.
— За што ты яе турнула? — здзіўлена паглядзела Антоля на бледную, растрывожаную Насцю.— Нештачкі я нічога не разумею?
— Вечарам раскажу. Таіцца не буду. Усім раскажу,— сказала Насця, і дзве слязінкі скаціліся ў яе па шчоках.— А зараз разыдземся, бабы. Антолі трэба спачыць з дарогі.
— А халва? — у адзін голас выгукнулі Міцька з Іркай.
— Ой, дзетачкі! Як я забыла пра вас?
Дзіўныя гэтыя дарослыя. Ці ж можна забываць пра гасцінцы?
— На табе, Міцька. А гэта табе, Ірка. І вам, Генік і Волька.
Вербалозавы кошык і кашміроўку дзеці ахвотна памянялі на халву з арэхамі. Такому выгоднаму абмену мала хто не пазайздросціў бы.
— То што тут у вас здарылася? — спытала Антоля ў Насці, калі яны засталіся ўдзвюх.— Нездарма ж ты напала на сухарэбрыцу гэтую.
— Доўга расказваць. Я потым табе раскажу, добра? А цяпер супачынь трохі. Ды вунь ужэ і вусач твой выйшаў з хаты. Стаіць, выглядае.
— Злосны стаіць,— кінуўшы позірк на свой двор, захвалявалася Антоля.— Каб хоць жа не біўся. Мала што без нагі, а так, бывае, уперыць. І здаровы не паправіць.
— Кінь дурное! Столькі часу не бачыў і — біцца? Ён цябе цалаваць пачне.
Антоля смялей адчыніла скрыпучыя варотцы.
На мяжы каля старой дзічкі ляжала міна. Ні апусцелае поле, ні быльнікавая мяжа, ні сама старая дзічка, бадай, ужо і не маглі ўспомніць, адкуль тут узялася міна — круглае, іржавае пудэлка смерці. Міну ці то згубілі, ці то знарок закапалі ў зямлю, побач з кучай камянёў і ламачча, далей ад людскіх вачэй. Але той чалавек, які калупаўся на мяжы, быў надзвычай лянівы, і міну закапаў досыць неакуратна і неахайна. За колькі гадоў вятры выдзьмулі жарсцвяк, ліўні змылі пясок у разору, і міна агалілася, выпаўзла наверх. Яна ляжала на мяжы — іржавая, маўклівая да пары да часу, а старая дзічка, убачыўшы такую страшную суседку, пачала жоўкнуць з жаху, і гэтая яе трывога адразу перадалася ўсяму наваколлю.
На Кругляку, паміж уздзірванелых межаў, дзе высыхаў і чарнеў быльнік, выразна адчуваліся туга, патоля, непрытоены смутак. Поле зажурылася ў прадчуванні бяды, полю хацелася ўспучыцца, лопнуць з адчаю і болю, каб раскалолася зямля, каб у чорную прорву паляцела ржавае пудэлка смерці. Але ў поля не ставала сілы. Яно багата працавала ўлетку, пакуль не накарміла загорцаў, і зараз у яго не было сілы і моцы што-небудзь зрабіць. Яно стомлена маўчала, журылася, набракала халоднымі асеннімі дажджамі і неверагодным смуткам. Над старой дзічкай, над счарнелай, вытаптанай пожняй зусім невысока ляцелі жураўлі, і ў іх гарачым курлыканні таксама была жальба і скруха.
Поле прадчувала бяду.
Нацянькі паўз самотную дзічку, паскрыпваючы новенькімі лазовымі лапцямі, ішоў Вінцусь. Ён здзівіўся, што жураўлі ляцяць так нізка, прыпыніўся і задзёр голаў услед крыкліваму жураўлінаму кліпу. На вачах у Вінцуся круціліся слёзы. Ён ужо не мог сказаць дакладна, колькі сустракаў і праводзіў птушыных выраяў на сваім доўгім, выбоістым, як грэбля, вяку. Дзікая паншчына і галеча, тры жудасныя вайны не зламалі гэтага двухжыльнага чалавека, колішняга здараўца і асілка. Час, пасерабрыўшы голаў, не мог саўладаць з ім. Пасярод поля стаяў высокі, дужы яшчэ паляшук у крамным пінжачку, з нязменным жоўтым капелюшом на галаве. Вінцусь яшчэ не ведае, што лёс назбыткуе з яго, назбыткуе вераломна і каварна, жорстка і бязлітасна. Вінцусь пастарэе ўсяго за адзін момант, усяго за адну хвіліну абвіснуць, згорбяцца яго плечы. Тое, што не змаглі дзесяцігоддзі, зробіць адзін толькі міг — маленечкі, кароценькі, як ускрык.
Вінцусь стаяў, глядзеў услед жураўлям, і яму раптам заманулася зжаваць салодкі пернік, які з учарашняга дня ляжаў у кішэні піпжака. Пернікамі Вінцуся пачаставала Насця Санцэвіч. Яна выгодна збыла на базары шаргунок сушаных белых грыбоў і з тае вялікае радасці нахапала ледзь не поўную торбу фабрычных пернікаў. Дала Міцьку, дала Ірцы, пачаставала Кутчышыных хлопцаў, потым сустрэла Вінцуся і яго пачаставала. Вінцусю не было куды браць гасцінцы, дык ён падставіў саламяны капялюш.
І вось цяпер, як піць, заманулася пасмачыцца Насціным дарункам. На жаль, пернік аказаўся сухім, цвёрдым, як костка, і яму адразу давялося вяртацца назад у цёмную кішэню. Трэба размачыць і тады з’есці. Вінцусь уздыхнуў, апусціў голаў.
Скрыпнулі лазовыя лапці, паўз адзінокую дзічку праплыў жоўты саламяны капялюш.
З краю поля, бліжэй да лесу, хадзіла чарада кароў. Статак пасвіў нехта з Кутчышыных хлопцаў — Ваня альбо Коля. Адзін быў у школе, а другі глядзеў статак. Пастушок, відаць, укалеў на сырым ветры і, нацягаўшы ламачча, распаліў на ўзлеску цяпельца. Мокрае хварасцінне гарэла слаба: касцёр куродыміў, белы дым слаўся па кустах і лагчынках. Блізка ад таго месца, дзе гарэў агонь, самапасам хадзіў спутаны Палазінец, і калі сюды даставала воблака дыму, сівы конь з галавой хаваўся ў ім. Воблака рассейвалася, і Палазінец падымаў голаў ад скупой пашы, стрыг вушамі і працяжна ржаў у асенні прастор. Палазінец шукаў вачыма свайго дружка — Барабанавага Гнядога, з якім прывык пасвіцца разам, але Гняды даўно не паказваўся на полі, і Палазінец сумаваў, маркоціўся па ім. Стары замуляны конь любіў свайго ўкормленага і дагледжанага дружка і, не могучы зразумець, куды ён падзеўся, чакаў Гнядога, клікаў яго да сябе тужлівым працяжным іржаннем.
— І-га-го! І-га-го! — час ад часу разносілася над апусцелым полем.
Палазінец пераставаў іржаць, але не нагінаўся над пашай — стаяў і глядзеў удалячынь, чуйна прыслухоўваючыся да навакольных гукаў. Сюды, на Кругляк, з-за пабурэлых Капцоў далятаў дзіўны, незнаёмы рокат, які то прыбліжаўся, то аддаляўся зноў. Дзіўны рокат палохаў старога каня. З таго боку пагорка, за Капцамі, працаваў трактар — падымаў зябліва, пераварочваў чорныя скібы раллі. Трактара пабойваўся не адзін толькі Палазінец. Патрывожаныя шумам, на дзічцы занепакоіліся груганы. Часам яны здымаліся з дрэва, кругамі хадзілі над полем і, не адчуўшы вялікай небяспекі, зноў садзіліся на старую дзічку.
Трактар лапатаў і лапатаў без канца, без перадышкі, і з кожным разам рокат яго чуўся ўсё бліжэй і бліжэй. Было відаць, што ён вельмі хутка ўправіцца з работай каля Сяла і пяройдзе на Кругляк, разарэ і тут быльнікавыя межы. Полю даўно было мулка і цесна ў гэтых межах, яно задыхался на вузенькіх шнурках, саромелася сваёй крыўдлівай цераспалосіцы. Але поле не ўзрадуецца і не ўсцешыцца нечаканаму вызваленню, таму што трактар прыйдзе на Кругляк ужо тады, калі дзічка будзе стаяць пакалечаная і счарнелая, з перабітымі і апаленымі агнём галінкамі.
Уцалелыя груганы, з крыкам носячыся над пожняй, доўга не сядуць на дзічку, помнячы тое страшнае полымя, якое ў адзін момант параскідала іх на ўсім полі.
Незнаёмы трактарыст пастаіць каля ўчарнелай, скалечанай дзічкі, здыме шапку і, горбячы плечы, ціха пойдзе назад.
Поле журылася, набракала трывогай і смуткам.
Поле прадчувала бяду.
Яно хацела зберагчы, уратаваць кірпатага свавольніка і неслуха Міцьку Дразда.
Апоўдні ён бег са школы. Размахваў палатнянай торбачкай, дзе ляжаў новенькі буквар, і кіраваўся проста сюды, пад дзічку, на якой сярод жоўтага лісця яшчэ зелянелі маленькія, як цацачныя, грушкі. Увосень дзікія грушкі трацяць горыч і даўкасць, імі можна наталіць голад, бо дахаты яшчэ бегчы і бегчы. Старая дзічка затрэслася ад жаху, убачыўшы, што палатняная торбачка матляецца над быльнікавай мяжой, і блізка ўжо, блізка куча камянёў, і блізка ўжо тая хвіліна, калі высока, з грукатам узаўецца страшнае полымя.
Дзічка, натапырыўшыся вострымі калючкамі, праклінала пустадомка, нелюдзя, ліхадзея, які ці згубіў, ці знарок закапаў каля крушні міну — круглае ржавае пудэлка смерці.
Дзічка праклінала вайну.
Ой, не бяжы, Міцька, пад старую дзічку!