Доктар Валетаў ляжаў на канапе, заклаўшы рукі за галаву, і слухаў, як па сценах дома шоргаў злосны восеньскі вецер. Паклееная белымі шпалерамі столь выглядала на досвітку шэрай, змрок трымаўся і ў акне, а на сцяне, над канапай, з цемені ўжо выплылі вялізныя рогі старога аленя, і там, дзе яны віселі, вось-вось мелася зажаўцець пляма святла ад Лістратавага, праз вуліцу, акна. Але святло не запальвалася, і Валетаў з санлівай лянотай падумаў: можа, гэта тыя рогі, якія яму калісьці наставіў Чырвонец? Ці ўжо нядаўна — Шчыгол? Нішто сабе — двойчы раганосец?
Спружыны пад спіною зарыпелі — ён павярнуўся на бок, тварам да сцяны. За сцяною пачуў крыўдлівы голас малой:
— Я не пайду ў садзік.
Зіна заплакала, але яе хутка суцешыў смешна-самавіты басок трынаццацігадовага Віці:
— Маўчы, румза. Нікуды я цябе не вяду.
Дзеці замоўклі, і Валетаў, успомніўшы, што сёння нядзеля, садзік не працуе, ссунуў нагу з канапы, адкінуў коўдру і сеў. У роце гарчыла, у горле смягла. Пад рыпенне спружын устаў і босы пашлёпаў па голай, за ноч схаладнелай падлозе. Каля дзвярэй у сенцы спыніўся, у сівым ранішнім змроку разглядаючы, хто тут ляжыць на лаўцы пад вешалкаю. З-пад караткаватага жончынага паліто ад акна свяціліся белыя танклявыя ногі, ад парога — бялявая галава.
— Сцерва,— глуха, без эмоцый, выгукнуў Валетаў і пашлёпаў на кухню.
Можа, што печ была белая ды што сцены ў кухні белыя, з блішчастай пліткі, тут як бы раней світала, і Валетаў, калі прачынаўся, любіў сюды завітаць. Адсунуўшы на вядры дошчачку, чарпануў конаўкаю вады, да палавіны выхлебтаў, душу спатоліў, стоячы, як рахманы конь, над вядром, а пасля сеў да акна на табурэтку і нетаропка дапіваў астатняе, за кожным глытком гучна выхукваючы паветра. Напіўшыся, адшукаў на падаконніку пачак «Беламору», намацаў апошнюю папяроску — закурыў.
Учора ён позна, як сцямнела, вяртаўся з работы і, калі падыходзіў да хаты, напярэймы з-за плота выскачыла Лістраціха: «Зайдзі, Паўлавіч, матка памірае». Куды дзенешся ад суседкі? Зайшоў — так і ёсць: хіба стары шлунак пераварыць каўбасы, што дачка, бухгалтарка мясакамбіната, кожны дзень валачэ пад кофтай з работы? Стаў, баба, клізму! Лістраціха ў рогат, а яе муж пад той рогат спірт, конаўку вады і каўбасу на стол. Чарку выпіў, за ёю следам другую, гурком салёным пахрумсцеў, да каўбасы не дакрануўся. А ці яны доктара без каўбасы выпусцяць з хаты? Тры кальцы ў газетку загарнулі, сунулі яму ў рукі, падзякавалі, што ўважыў, зайшоў. А на свой ганак падняўся — праз адчыненую фортачку з кухні пачуў сынаў басок:
— Гражданка Валетава! Тут табе не кіно, а суд, і ты павінна адказваць на ўсе пытанні суда.
Маці загаласіла:
— Сынок!.. Які ж ты мне суд?.. Што ты гаворыш?.. Ты ж мая крывіначка!..
Але суддзя быў няўмольны:
— Чаму ты п’еш гарэлку?
Валетаў жахнуўся: хто навучыў сына гаварыць гэтак з маткаю? Сябрук Маруткін, пасынак раённага суддзі? Дык жа і той яшчэ смаркач. Суддзя жыў у драўляным доме, дзе быў нарсуд, праз сцяну ад залы судовых пасяджэнняў, дык, можа, сын, бываючы ў сябра, наслухаўся з судовай залы? Не, Маруткіны тут ні пры чым. Жонка, яна — пры ўсім.
Зайшоў у сенцы, адчыніў дзверы ў хату. Зноў пачуў сынаў падроблена-дарослы басок:
— Сведка Зінка Валетава! Суд пытаецца. Ты абараняеш падсудную Валетаву?
На кухні зашморгала носікам і заплакала дачка. Не вытрымаўшы, Валетаў знарок моцна хлябнуў дзвярыма, каб усе ў хаце пачулі і схамянуліся. Убачыўшы бацьку, Зіна кінулася да яго, зараўла яшчэ мацней. Жонка, якая сядзела побач з вядром на ўслоне, адвярнулася, каб не глядзець мужу ў вочы, а Віця стаяў каля стала і злосна бліскаў вачыма то на маці, то на бацьку. Узяў яго за плячо, разам з Зіначкай прыгарнуў да сябе.
Пакуль ціха стаяў сын, супакойваючыся, і дачка плакала ў бацькаву балонневую куртку, Валетаў не зводзіў вачэй з жонкі, але тая ніводнага разу на яго не глянула. Моўчкі вывеў дзяцей з кухні, праз зальчык правёў у спальню і разам з імі сеў на ложак.
Калі ўжо Зіна ляжала ў ложку і доўга не магла сагрэцца пад цёплай ватняй коўдраю, калацілася, ён выйшаў на кухню, адчыніў халадзільнік. У ім было амаль пуста. Ляжалі тры яйкі, суседчына крадзеная каўбаса ды яшчэ стаяла бутэлька з учарашнім малаком. Пераліў малако ў малую каструльку, паставіў на газавую пліту, падагрэў, разліў у два кубачкі, знайшоў акрайчык батона і з гэтым вярнуўся да дзяцей. Замарыўшы, як любілі казаць у хаце, чарвячка, Зіна зноў схавалася пад коўдру, сагрэлася і заснула, а Віця выйшаў у зальчык, уключыў тэлевізар.
Валетаў сядзеў ля дачкі. Ён усё глядзеў на яе пушыстую бялявую галоўку, слухаў, як яна пасопвае ў тоўсценькую кірпачку, пакуль сам не пачаў кляваць носам, змораны за доўгі каля аперацыйнага стала дзень ды яшчэ і суседчынай чаркаю. Устаў, каб ісці спаць, і, пастаяўшы, зноў сеў. Ён спаў на канапе ў зальчыку, але там Віця глядзеў тэлевізар. Было не позна, і не хацелася, каб сын, здагадаўшыся, што бацьку ахвота спаць, з-за яго не дагледзеў фільм. Расплюшчыўшы вочы, уставіўся ў акно, нібыта голас адтуль пачуўшы, але за акном былі ціша і цемень — ані зорачкі ў небе, ані агеньчыка ў суседніх хатах. Падышоў бліжэй да акна, і тады над чорнай зямлёю ўбачыў жаўтлявыя хмары і жаўтлявую поўню. І зноў — голас. Зінін? Поўня глядзела з неба ў акно круглым дзяціным тварыкам, на ёй былі і вочкі, і носік, і роцік, і цяпер ужо сапраўды здавалася, што поўня плакала Зініным голасам. Балюча заплюшчыў вочы. Ці гэта дзяціны плач у ягонай душы, назаўсёды?
Выйшаў са спальні і сеў на канапу да Віці.
— Будзеш спаць? — спытаў сын.
— Глядзі кіно. Цікавае?
— Абы-што.
Сын падскочыў да тэлевізара, выключыў і выбег на двор.
Валетаў доўга не мог заснуць. Ляжаў і думаў пра сына. Чаму ён выключыў тэлевізар? Заўважыў, што бацька клюе носам? Ці сапраўды нецікавы фільм? А можа, ад злосці? Заўсёды, калі злаваў на маці, дык і з бацькам не жадаў гаварыць, сноўдаў па хаце міма ўсіх, як ваўчанё, нешта шукаючы і не знаходзячы. Што з ім робіцца? Зіну зразумееш заўсёды. Яна ці смяецца, ці плача. А сын — і не заплача, і не засмяецца. Усё ў сабе носіць, не паказвае. Ад усіх замкнуўся.
За акном днела, і Валетаў, з цыгаркаю седзячы пад адчыненай форткай на кухні, заўважыў, што зямля ў садзе неяк незвычайна падсвечаная. Можа, за ноч насеяўся першы снег? Яшчэ ў пуні ў кучах бульба, буракі, морква, даўно трэба ўсё перабраць ды апусціць у пограб, каб не памерзла. І скрыні з яблыкамі ў пограб просяцца. А за пуняю дроў машына, нярэзаных, трэба шукаць чалавека з бензапілою. Лазня ў садзе гаспадара чакае. За лета так-сяк зляпіў, накрыў, засталося падлогу паслаць — дошак няма, жалезную печку зварыць з катлом для гарачай вады — дзе тое жалеза, дзе зваршчык? Часу на ўсё не хапае. Ды і грошай.
Дакурыўшы «беламорыну», зачыніў фортку і выйшаў на двор.
Снегам яшчэ не пахла, зямля ляжала цёплая.
Здзівіўся, што дзверы ў пуню адчыненыя. Пераступіў цераз парог — пачуў салодкі водар антонавак і цітавак. Усе пахі зямныя любіў, прымаў за боскі дар, але гэты, пах даспелых восеньскіх яблык, радаваў асабліва моцна. Стаяў і нюхаў, аж нос, здавалася, выцягваўся, даўжэў, вантробы наліваліся салодкай млосцю. Над дзвярыма было мутнае ад пылу акенца і праз яго ў пуню сачылася святло, у якім збоку ад дзвярэй бачыў і скрыні з яблыкамі, адну на адной, і жоўтую салому, ускінутую на іх, і бульбу ў кучы. Люк у падлозе, што вёў у пограб, быў адчынены, і там, унізе, калыхаліся жоўтыя і шэрыя, усё роўна як ад агеньчыка, цені. Хто там? Намацаў на сцяне выключальнік і запаліў лямпачку, якая над дзвярыма тырчэла з патрона. Ледзь бліснула — скалануўся. Перад ім, над люкам, вісела тоўстая, перакінутая цераз бэльку вяроўка з пятлёю на канцы. Падышоў да люка і нейкі час, не варушачыся, глядзеў праз яго ў пограб. Спытаў уголас:
— Чаго тут вяроўка?
Ніхто яму не адказаў. Хвіліну яшчэ пастаяўшы, намацаў нагою першую жалезную лесачку ў пограб, пачаў спускацца ўніз.
На перавернутым уверх дном вядры тлела, дагараючы, свечка, на падлозе ляжалі рассыпаныя жаўтабокія антонаўкі, і над імі, плачучы, сядзела жонка. Побач стаяла скрынка, на дне якой ляжалі яблыкі, і Валетаў зразумеў, што жонка валакла зверху ў пограб скрынку з яблыкамі і не ўтрымала, рассыпала. Хацела адна перанесці яблыкі? Пачуўшы мужа, прыціхла і, не падымаючы галавы, затуліла твар далоньмі, а ён маўчаў, усё роўна як доўга наважыўся гэтак стаяць, і яна, канцом хусцінкі ўцёршы твар, пачала збіраць яблыкі ў скрыню.
— Куды ж ты іх кладзеш? Ці яны, бітыя, будуць зімаваць? У кошык ды ў хату. Хай дзеці грызуць.
Кошык з лёгкага белага дроту вісеў на сцяне. Валетаў паставіў яго паміж сваімі і жончынымі нагамі на падлогу і, прысеўшы, пачаў збіраць яблыкі. Узяў дзве жоўценькія цітаўкі, вялізныя — яшчэ ніколі, здаецца, гэтакія не радзілі,— і доўга трымаў іх у руках, разглядаў, чуючы востры салодкі пах. Два яблыкі ўзяла жонка. Адвёўшы вочы ад тых, што трымаў, Валетаў глядзеў на яе два, з іх перавёў позірк на яе рукі. Жонка апранула Віцеву спартыўную, з кароткімі рукавамі, куртку, і Валетава балюча разанулі запясці — танклявыя, белыя, на сініх плямах. Падумаў: яшчэ ж маладая, на васемнаццаць гадоў маладзейшая за яго, а рукі як у старой. Сінякі ад вяроўкі? Ад яго рук? Быццам кляшчамі, схапіў два дні назад уначы, калі прыцягнулася п’яная, завалок у пуню, каб дзеці гэтакую матку не бачылі, скруціў вяроўкай, не шкадуючы, той злосцю, што на сэрцы скіпела не за адзін год, і пакінуў на ноч у халоднай пуні. Што ж робіцца? Хто з іх вар’ят? Можа, абое? Заплюшчыў вочы, каб не бачыць яе рук, і кінуў усляпкі яблыкі ў кошык. Кінула і яна. Сэрца аблілося гаркатой за яе, што пустадомка.
Калі яблыкі падабралі і ён з цяжкім кашом пачаў падымацца па драбінах з пограба, спыніўся і, не азірнуўшыся, сказаў:
— Ідзі бульбы звары. Дзеці галодныя спаць леглі.
Аднёсшы кош з яблыкамі ў сенцы, вярнуўся назад у пуню і стаяў, глядзеў на бульбу, высыпаную на падлозе, абкладзеную аполкамі. Колькі яе тут? Мяхоў пяць? Не перабіранай, з драбнатою разам. А калі перабраць? Трэба купіць, каб на зіму сабе і кабану хапіла. А ў каго сёлета купіш, калі ўсюды вымакла — паўлета і восень ліў дождж. За хатаю пляц высокі, адхоністы да Сажа, тут бульба магла б зарадзіць і ў гэткае лета, ды наваліўся каларадскі жук. Ён, Валетаў, пагруз у рабоце, у бальніцы, але жонка сядзела дома — магла абабраць жукоў? Ужо два гады, як нікуды працаваць яе не пускаў, на адну сваю зарплату трымаў сям’ю, толькі глядзі ж ты дзяцей ды гаспадарку. Не, усё кіне-рыне — паперлася шукаць дабрадзея, які б чарку наліў. Прабадзялася, прапілася, а цяпер што зіму есці? У магазінах — шаром пакаці. Восень, самая, здаецца, гародніна, а ні качана, ні бурака, ні бульбіны. Краіна спяшае ў рынак. Які рынак? Па тэлевізары і ў газетах кожны дзень галоднай зімой пужаюць, а рабіць ніхто не хоча. Усіх ад працы адвучылі. Каб не дзеці, не кідаўся б шукаць тую бульбу — гары гарам жыццё такое, здыхай ад голаду гэтакая баба, лярва. Але ж дзяцей трэба карміць. Без бульбы не пражывеш. Вось і едзь, доктар Валетаў, пабірацца па людзях.
Са скрынак з яблыкамі скінуў сухую жоўценькую салому, зняў верхнюю скрыню, паднёс да люка, паставіў на падлогу. Жонка яшчэ была ў пограбе, і ён хацеў гукнуць, падаць ёй скрыню, але, успомніўшы-ўбачыўшы яе танклявыя ссінелыя рукі, падумаў, што цяжару гэтакага яна зноў не ўтрымае, і сам, аберуч абхапіўшы скрыню, пачаў спускацца ўніз. Калі ўсе яблыкі апусцілі ў пограб і жонка вылазіла наверх, ён праводзіў яе доўгім маўклівым позіркам, глядзеў на хударлявую вузенькую спіну, вострыя ружовыя каленкі, танклявыя белыя лыткі, таксама, як рукі, у сіняках, і зноў стала да болю шкада яе, ужо не як жонку — як маці сваіх дзяцей.
Пагасіў свечку і сам палез наверх. Калі зачыняў люк, нешта халоднае, калянае шарганула па карку. Разагнуўся і ўбачыў перад сабою вяроўку, якая звешвалася з бэлькі. Успомніў бацьку. Той памёр гадоў трыццаць назад, калі Васіль, закончыўшы ў Мінску медыцынскі інстытут, трэці год працаваў у родным гарадку хірургам. Са злосцю шпурнуў вяроўку, яе канец, на бэльку, адышоў да дзвярэй, сеў на дубовую калоду, на якой некалі секлі курэй ды качак, і зноў закурыў. Падумаў: чаму гэта ў апошнія гады амаль ніколі не ўспамінае маці і часта пачаў успамінаць бацьку? Здаецца, куды прыемней думаць пра маці. Яна, для суседзяў — цётка Аксеня, была такім ціхім, ласкавым, услужлівым чалавечкам, яе так паважалі ўсе, хто жыў у вуліцы, бываў у хаце, хто яе ведаў. І ён, яе Васілёк, любіў сваю маці. Жыццё пражыла, шануючы і Бога, і ўсё жывое, зямное і нябеснае. У хаце віселі абразы, у вялікім пакоі на покуці Тройца з лампадкаю — маці перад ёю заўсёды малілася. А бацька, яе Хвядос, вечна стаяў і супраць Бога, і супраць матчынай дабрыні. Розныя яны былі людзі, нічым не падобныя. Уся іх згода была ў тым, што маці вечна маўчала, баялася запярэчыць. Сэрца сынава засталося з маці, з яе ціхасцю і дабрынёю, бацька ўсё роўна як міма-бокам прайшоў-пракаціўся. Разам не шмат пажылі — таму, можа? Да вайны, калі Васіль быў малы, ды апошнія ў бацькавым жыцці тры гады. Астатняе — то вайна, бацька быў на фронце, то ягоная турма. Гарадок згарэў, як нашы адбівалі ад немцаў, агонь выкаціў усю вуліцу, а чырвоная, з цэглы, пуня Валетавых засталася. У адной палавіне жыла сям’я, другую здалі ў арэнду. Райспажыўсаюз тут рабіў морс, бацька працаваў на морсе, і хутка яго пасадзілі. Даказалі, што краў сіроп. А яшчэ пры ім пачалі будаваць хату, вывезлі з лесу бярвенне. Як загрымеў за Чыту, дык і тое бярвенне ўкралі. За сіроп далі аж дзесяць гадоў, і хату ставілі без гаспадара, калі Васіль хадзіў у шосты, сёмы, восьмы класы. Ледзь вярнуўся іх арыштант — маці памерла, надарваўшыся. Пасля турмы бацька застаўся пад Чытою, не пажадаўшы дадому вяртацца, з’явіўся, калі зусім пастарэў, знясілеў, калі ўжо яго трэба было глядзець ды глядзець. Васіль бацьку не пазнаў: косці ды скура, шэры, на струп’і — ледзь рухаўся. Дзень пры дні, ад снегу да снегу, сядзеў на парозе пуні, смаліў цыгарку. Летам у пуні і жыў. Тапчан з сенніком стаяў, столік, лаўка. З пуні міліцыянер яго вывеў, у пуню і вярнуўся, а ў хаце бываў адно ўзімку, у самыя злосныя марозы. Нават печачку зляпіў сабе ў пуні. Бывала, Васіль завядзе бацьку ў хату, пасадзіць за стол, каб разам паесці, дык той па-звярынаму, нібы сабака ў чужым двары, чаго-небудзь пасёрбае, хапаючыся, нікому ў вочы не зірнуўшы, і назад у пуню. Усё роўна як баяўся сынавай хаты, яе цяпла. Як і сына баяўся, і нявесткі. Тады ў Васіля была Валя, першая жонка, якую ён прывёз з Мінска. Вучыліся разам у інстытуце, і тут, у гарадку, яна працавала ўчастковым урачом. Першы год жылі, а ўжо і сынок з’явіўся, Ігарок. Васіль спадзяваўся, што, як падрасце Ігарок, у бацькі душа памякчэе, бо ведаў, як любяць старыя малых, як шмат у іх бывае агульнага. Ігарок падрос, а бацька не змяніўся. Які дзікі быў да сына, да нявесткі, гэтакі і да малога. Што камень. Ні слова людскага, цёплага, ні ўсмешкі, ні позірку ласкавага. А малы спачатку да яго ішоў. «Дзядуля!» — ручкі пухленькія расставіць, насустрач — топ-топ, нібы мядзведзік. Стары рукой лёгенька яго адпіхне, ні слова не сказаўшы, адвернецца і — у пуню. Так ад сябе адвучыў малога, што той ужо, як дзеда ўбачыць, адразу ў слёзы, увесь закалоціцца. Цікаўнасць у старога да жыцця маладых была, калі-нікалі гэта паказваў, але, паказаўшы, згортваўся, нібы п’яўка, змрачнеў ад злосці. У пуні, бывала, сядзе на парог, ці на калоду, ці на свой тапчан, доўга будзе сядзець, глядзець на вяроўку, што звесіцца, з бэлькі, з пятлёй на канцы. А вяроўка вісела ўсё жыццё, колькі памятае пуню Васіль. На ёй у пограб апускалі бочкі, скрыні, падымалі наверх тыя самыя бочкі і скрыні. І як райспажыўсаюз быў, арандаваў пуню, і пазней вісела. Бацька колькі тут жыў, столькі і бачыў вяроўку перад сабою, глядзеў на яе. Ці на штосьці іншае — праз яе? А Васіль хоць і памятаў вяроўку з маленства, думаць пра яе пачаў апошнія гады. Раней і бачыў, і як не заўважаў. А цяпер і ў хаце, бывае, сядзіць, а яе бачыць. Неаднойчы хацеў зняць, каб не вісела, але падыдзе, возьме ў руку і нічога іншага не прыдумае, як толькі закінуць канец на бэльку, каб не матляўся ў вачах. Праз колькі дзён глядзіць — зноў матляецца. Зусім быў адвязаў, кінуў у кут на падлогу, а яна зноў знайшла ранейшае месца. Бацька зноў павесіў. І Васіль яе ўжо не чапаў — хай матляецца.
Выйшаў з пуні, у кішэні курткі намацаў ключы і адчыніў гаражныя вароты, за якімі стаяў шэранькі «Запарожац». Машыну ён ганяў мала — ездзіць за горад не было часу, а па горадзе, на работу ды з работы, па магазінах прывык хадзіць пеша. Хіба толькі ў нядзелю, як сёння, садзіўся за руль.
З гаража зноў выйшаў на двор і стаяў, уставіўшыся на прыруб хаты, які зусім, здаецца, нядаўна, ужо без маці і яшчэ без бацькі, сваёй сілаю ладзіў, у самы першы год пасля інстытута, разлічваючы на вялікую і вечную сям’ю. Колькі было маладых спадзяванняў! Можа, самыя шчаслівыя ў жыцці гады. Хоць... ці шмат іх? Два, тры? Як адзін міг. Цяпер глядзеў на ганачак у сад, на філёнкавыя, з дзвюх палавінак, дзверы ў прырубе, пакуль не згледзеў, як жывога, нябожчыка бацьку на тым новым ганку, а згледзеўшы, да болю зажмурыў вочы і аж застагнаў. У наступную хвіліну ўжо не бачыў ні прыруб, ні ганак — аднаго бацьку. Стары стаяў на каленях перад дзвярыма, прыпаўшы да іх няголеным тварам, праз шчыліну ў ніжніх філёнках глядзеў у хату гэтак прагна, што не пачуў, як Васіль узышоў на ганак. Калі ж, ваўкавата азірнуўшыся, убачыў сына, мігам скаціўся з ганка, пашастаў кустамі за прыруб. Нічога не зразумеўшы, Васіль апусціўся на калені, на тое месца, дзе стаяў бацька, усунуўся тварам у дзверы, злавіў вокам тую самую шчыліну між рассохлых філёнак. У загусцелым вячэрнім прыцемку ў хаце разгледзеў белую печ, канапу, не пазнаючы, проста ведаючы, што там канапа, за ёю на сцяне дыван, на дыване двухстволку, «іжаўку». Але што на канапе? Падэшвы ботаў, дзве, насамі ўніз, на чорных абцасах белыя блішчастыя падкоўкі, за імі нешта мышына-шэрае, сіняе, гарбатае, голыя каленкі? Аберуч схапіўся за ручку дзвярэй, ірвануў на сябе з дзікай сілаю, ажно дзверы, якія былі з таго боку на замку, вылецелі з лутак. Ускочыў у хату. Усё — шэрае і сіняе, голыя каленкі і боты на блішчастых падкоўках — загрымела на падлогу, і ўжо перад ім, Валетавым, стаяў капітан раённага ДАІ, вуграсты Чырвонец. Падцягваючы мышыныя галіфэ, ён ці то ўсміхаўся ў вочы, ці то крывіўся тоўстай нахабнай мордаю, і Валетаў быў кінуўся на яго, але, заўважыўшы, як з падлогі за спіной у гаішніка падымалася жонка, абсморгваючы на сцёгнах спадніцу, падскочыў да сцяны, дзе вісела «іжаўка». Жончын лямант шугануў да парога. Ускінуў стрэльбу — Чырвонца ўжо не было, а жонка якраз вылятала ў дзверы. Байкі шчоўкнулі, але стрэльба ні разу не грымнула. Пустыя ствалы? Патроны ляжалі на падаконніку, і Валетаў крутнуўся назад, згроб некалькі жоўценькіх латунных патрончыкаў, не памятаючы, што ў іх, шрот на зайцоў ці карцеч на ваўкоў, і са стрэльбаю, з патронамі ў жмені выскачыў за парог. Была, як цяпер, позняя восень, цямнела нечакана і хутка. Заклаўшы патроны ў ствалы, абагнуў хату і пуню, выйшаў на вуліцу, але нікога не ўбачыў. Вярнуўся назад. Ледзь пераступіў парог, як на печы бліснулі дзве іскрынкі — падкоўкі? Грымнула стрэльба. Нешта там здрыганулася і звалілася на падлогу. Каля ног, выпрастаўшыся, ляжала яшчэ маладая Нерпачка, любімая рыжая лайка. Валетаў застагнаў і ўжо не памятаў, як вываліўся з хаты, як па расквашанай дажджамі зямлі давалокся ў канец агарода, у сад да суседа. Схапіў стрэльбу за ствалы, ускінуў над галавою і гахнуў аб слуп. Абураная гэтакім жартам, стрэльба адказала громам, ажно Валетаў адкінуўся спіною да плота. Усярэдзіне запякло, і ён пачаў спаўзаць спіною па частаколінах. Упёрся нагамі ў гразкую зямлю і ўстаяў, не зваліўся. Блізка брахаў сабака. Гэта быў Джын — уродлівы, паміж дварняком і норным грыфонам, караткалапы гібрыд. Пазнаўшы суседа, Джын шоргаўся тоўстымі бакамі аб яго ногі, і сабачая адданасць сагрэла Валетава. Толькі цяпер пачуў парахавы смурод. Абмацаў сябе, агледзеў. Збоку, пад рукавом, была падпалена куртка. Стрэліла пад руку — сарваўся баёк? Падняў галаву. Па небе плылі нізкія шэрыя воблакі, а пад імі, каля сваёй хаты, стаяў Толік, глядзеў на Валетава.
Сусед быў глухі і нямы, што пень, ні слова нельга было ад яго пачуць, мычаў ды стагнаў, і Валетаў любіў заглядаць да яго. Нічога не чуючы і не кажучы, ён усё разумеў і гэтым быў вельмі падобны да свайго сабакі. Адна была паміж імі розніца: Джын глядзеў у вочы і прасіў, каб ты яму даў кавалак, а Толік у вочы глядзеў і гадаў, што даць, якім кавалкам аддзячыць за тое, што ты завітаў да яго, забытага людзьмі і Богам глушца. Заводзіў у хату, наліваў шклянку віна ці гарэлкі, выкладаў на стол батон варанай каўбасы. Працуючы грузчыкам у тым самым райспажыўсаюзе, дзе бацька Валетава некалі пасля вайны краў сіроп, ён развозіў па магазінах на грузавіку то скрынкі з гарэлкаю, то каўбасы з мясакамбіната, і калі вяртаўся з работы, пляшку гарэлкі і батон каўбасы кілаграмы на два кожны дзень нёс у брудным рукзаку за плячом. Іншы надышоў час — змяніліся норавы і правілы жыцця. Нёс ён, неслі ўсе, хто што мог, і ўжо нікому не гразіла ні дзесятка, якую некалі схапіў стары Валетаў, ні нават цікавасць паставога да твайго рукзачка, што там у ім, бо з гэтакім, калі не большым, рукзачком на плячы цяпер хадзіў кожны чалавечак, які хацеў жыць і есці. Нават і сам паставы.
Са стрэльбачкаю, што паказала свой люта-справядлівы нораў, Валетаў падышоў да Толіка, пальцам шчоўкнуў па горле, і той яго зразумеў без слоў — завёў у хату і з рукзачка, што вісеў на цвіку, выставіў на стол яшчэ не адкаркаваную пляшку рускай горкай. Сядзелі доўга. Толік падліваў Валетаву, мычэў, паказваў на стрэльбу, якая стаяла ў куце разам з качэргамі ды гаршчэчнікамі, на акно, як на ўвесь свет, з агідаю да нечага далёкага крывіў, нібы твані наглытаўшыся, твар і ўсё махаў рукою, як адганяў яго ад сябе і ад Валетава, суцяшаў, разумеючы бяду суседа і молячы, каб не браў да сэрца, да галавы. У Толіка Валетаў і заначаваў, п’яны зваліўшыся на канапу за печчу. Пакуль яго не было дома, з’явілася жонка, апранулася, пабрала такія-сякія шмоткі ў сумку, трохгадовага Ігарка — на рукі, і паехала да бацькоў у Магілёў. У тую ж восень яна кінула работу і падала на развод, зразумеўшы, што жыць разам пасля ўсяго, што адбылося, не змогуць. Не вінілася, не прасіла даравання, ні ў чым і яго не вінаваціла, адрэзала, як нажом, і ён таксама адрэзаў, як тым самым нажом. Аднак Ігарок у сэрцы застаўся. Ігарка, першынца, Валетаў забыць не мог.
Цяпер, успомніўшы суседа, падумаў, што з ім трэба дамовіцца, каб наладзіў сваю бензапілу ды парэзаў дровы. Падышоў да сцяны, на якой вісела ануча, узяў яе ў рукі і замёр: гэта ж была летняя Валіна сукенка, якую прывёз ёй з Мінска, калі ездзіў на з’езд хірургаў. Уткнуўся ў сукенку тварам, моцна, да болю зажмурыў вочы, як баючыся, што з іх шыбануць слёзы. У вачах зноў бліснулі падкоўкі Чырвонца. Страсянуў галавою, скамечыў старую сукенку і выкінуў з гаража.
— Тата, ідзі снедаць,— пачуў Віцеў голас.
— Іду, сынок,— адгукнуўся паспешліва, нібы чакаў гэтага голасу.
На кухонным стале ў каструлі ўжо стаяла, грэла паветра духмянай параю бульба, у місцы чырванелі дробныя познія памідоры, якія ён купляў, ідучы з работы, на рынку.
Паглядзеў на стол і не стрымаўся:
— Хоць яешню спячы. Дзяцей накорміш поснай бульбаю?
І тады, першы раз за апошнія дні, развязаўся язык у жонкі:
— А дзе тыя яйкі? Сама знясу?
— Восень. У людзей капуста і гуркі.
— Трэба купіць качаны, тады будзе капуста.
Ён замоўк. Тыя качаны — капейкі, але ж і капейкі адкуль у яе, каб купіць? Яна нідзе не працавала, а ён ёй не даваў ні рубля, нават на хлеб і малако, сам па крамах хадзіў, купляў харчы і не харчы, хоць усюды і не паспяваў.
— Парэж каўбасу.
— А я ведаю, што гэта за каўбаса?
— Не чужая, калі ў сваім халадзільніку. Ад Лістраціхі прынёс.
— Зноў з радыяцыяй?
— З’ясі якая ёсць. Усе ядуць і жывыя.
Дзён дзесяць назад было, што суседка прынесла з камбіната кракаўскую каўбасу, а пасля, як з’елі, прыбегла сказаць, каб сабаку выкінулі, бо Масква вагон гэтай самай кракаўскай забракавала — высокая радыяцыя. З’елі — не падохлі. А калі ўжо тут і рабілі чыстыя каўбасы? Адкуль будуць чыстыя, калі жывёлу на забой возяць з зоны, дзе ні людзям, ні жывёліне жыць нельга? Чатыры гады трубяць пра высяленне ўсяго жывога, а пад размовы і сеюць, і жнуць, і жывёлу гадуюць у забруджаных цэзіем ды стронцыем вёсках.
Жонка парэзала каўбасу на патэльню, разбіла ў яе два яйкі, а Валетаў з’еў бульбіну з памідорынай, не сядаючы за стол, стоячы, запіў шклянкаю старога, ужо загарчэлага кіслага малака, выцер рукою вусны і зноў выйшаў на двор. Некуды страшэнна хацелася вырвацца з хаты, нібы з турмы, і ён завёў машыну — выехаў на вуліцу.
Калі зачыняў вароты, падышоў сын:
— Ты куды едзеш?
Дастаў з кішэні траяк:
— Паснедаўшы, збегай у магазін. Купі малака і хлеба. Чаго-небудзь белага. Які батон. А я з’езджу ў вёску. Ды глядзіце тут з Зінай матку. З хаты не выпускайце.
Сын надзьмуўся. У гэтакі дзень, вольны ад школы, яму хацелася бегчы да хлопцаў, на Сож з вудамі, і ён зазлаваў:
— А я ёй не пастух.
— Ты не пастух, але ўжо не малы. Трэба дык трэба.
Разы два ў месяц, у суботу ці нядзелю, доктар Валетаў, Васіль Паўлавіч, ці проста Палыч, як яго звалі, нізка кланяючыся, былыя і будучыя пацыенты, хворыя і часова здаровыя, рабіў выезд па вёсках, ці, як казаў сам і як казалі ў сям’і, аб’езд. Кожны ягоны аб’езд дома лічылі як бы бацькавым абавязкам, і калі хто-небудзь у гэтакі дзень тэлефанаваў, пытаўся доктара Валетава, ці падымаўся на ягоны ганак, сямейнікі адказвалі даўно завучаным: «У аб’ездзе»,— што гучала заўсёды, нават на язычку ў малой Зіны, важка, быццам ён, Валетаў, быў на рабоце. Адказ пераконваў і тых, хто аб’езд разумеў як ад’езд, скажам, у камандзіроўку, і тых, хто не разумеў, што такое аб’езд, паколькі Валетаў быў усё ж доктарам, хірургам раённай бальніцы, а не лясным аб’ездчыкам.
Вуліца, на якой жыў Валетаў, бегла з гары пад адхон, ад цэнтра райгарадка да Сажа, і, павярнуўшы гарбуна, як зваў Валетаў сваю машыну, налева, не мог разагнацца адразу, газаваў на гару моцна ды ехаў ціха. Пакуль ехаў, бачыў усё, што рабілася на вуліцы. Заўважыў сына, які самотна стаяў ля варотцаў, па-даросламу плечуком падпёршы жалезны слуп, напэўна, зайздросцячы бацьку, што той можа сесці ў машыну і на ўвесь дзень паехаць; бачыў Зіну, якая ўсунулася ў шыбку, расплюшчыўшы на ёй і без таго таўсценькі носік, махала бацьку ручкай; жонку ўбачыў няясна, бо яна да акна не падышла, стаяла ў пакоі воддаль, каб ён не заўважыў, але ён заўважыў яе ў мутным кухонным паветры і падумаў: радая, што мужык паехаў. На другім баку вуліцы згледзеў старую Лістраціху, несла суды вады з калодзежа, і ўсміхнуўся: дачка ўдалую клізму зрабіла, што ўжо з поўнымі вёдрамі. Далей сустрэў старога Цодзіка, які ўставаў раней за ўсіх суседзяў, адчыняў і гандаль на вуліцы, і ўсякі іншы ў гарадку рух. Некалі Цодзік рабіў у нарыхтоўчай канторы, крамка яго стаяла на старой рыначнай плошчы, гадоў дваццаць назад разабранай раённым начальствам пад асабнякі, і тая крамка прывучыла рана ўставаць, быць на рынку ўжо тады, як з вёсак прыязджалі першыя мужыкі і бабы, каб першы тавар з іх кошыкаў трапіў яму ў рукі. Даўно не было той крамкі, таго рынку, а Цодзік і цяпер нешта валок у пузатай сумцы.
Валетаў яшчэ раз, ужо на плошчы, насупраць помніка правадыру ўсіх народаў павярнуў налева і спыніўся каля піўнушкі. Піва ў горадзе прадавалі адно тут, і мужчыны сабраліся, як на мітынг. Падышоў, а перад ім — Толік, сусед. Узяў за руку, адвёў убок, кулаком перад сабою туды-сюды павадзіў, нібы пілуючы,— той адразу ўсё зразумеў: заківаў галавой, замычэў, паляпаў Валетава па плячы, і гэта азначала, што дровы ён папілуе. Яшчэ і па горле сябе шчоўкнуў. Валетаў паказаў на гарбуна, маўляў, за рулём не вып’еш, але змікіціў, што піва няблага ўзяць з сабою, калі знайсці слоік. Толік і гэтыя яго думкі прачытаў: збегаў некуды за піўнушку і прынёс трохлітровы слоік, падаў праз галовы. Белая поліэтыленавая накрыўка знайшлася ў машыне. Валетаў сунуў Толіку два рублі, але той рашуча адмахнуўся.
Праехаўшы метраў сотню, звярнуў на абочыну, вылез з машыны і стаяў звесіўшы галаву, думаючы, што далей рабіць. Не, ён не спыніўся абы-дзе і абы-чаго. У падвале трохпавярховага дома насупраць размяшчалася кацельня камунгаса, і туды трэба было зайсці. Але вакол разлілася багна. Ляжала, праўда, і дошчына да падвала. Ступіў на кладку, яна ўвагнулася, захлюпала у гразі, але да сцяны прайшоў, спусціўся ў падвал. Насустрач дыхнула гарачынёю катлоў, смуродам каменнага вугалю, шлаку. За вялікімі чыгуннымі дзверцамі гуло полымя, на лаве за апошнім катлом у ватоўцы і ботах ляжаў, накрыўшы твар кепкаю, чалавек. Побач стаяў стол, на ім — пустая, з-пад віна, пляшка і шклянка. Чалавек, пачуўшы Валетава, ссунуў з твару кепку, усхапіўся і залыпаў ад агню чырвонымі, нібы ў труса, вачыма.
— Мне патрэбны Шчыгол,— сказаў Валетаў.— Калі яго змена?
— Я Шчыгол. А што? — прахрыпеў чалавек.
— Ты-ы?..
Галава Валетава смарганулася назад, усё роўна як чагосьці збянтэжыўся, але ў наступнае імгненне нос драпежна завастрыўся, Валетаў зрабіў крок наперад, яшчэ крок, набліжаючыся да чалавека. Смярдзючы шлакавы пыл казытнуў у носе — моцна, ледзь паспеўшы схаваць нос у кулак, чыхнуў. Пацверазеўшы ад раптоўнага чыху, вымавіў:
— Ну дык я Валетаў.
Чалавек нервова грукнуў ботам у бетонную падлогу, грукнуў другім ботам і, адкашляўшыся, не ўстаючы з лаўкі, адказаў:
— Хто не ведае? Шлунак кожнага ў руках у Валетава.
Малінавая чырвань ад катлоў гуляла па твары Шчыгла, адганяючы змрок падвала, высвечвала няголены твар з усіх бакоў, і Валетаў чым даўжэй у яго ўглядаўся, забыўшы, чаго прыйшоў, ловячы пад малінавым падманам сапраўдны твар, тым мацней здзіўляўся не ягоным гадам, а зношанасці, карослівай шэрані, пабітай глыбокімі маршчынамі.
— Ну дык вось што, стары...
Чалавек не даў дагаварыць:
— Гэтакі, як ты сам. А можа, маладзейшы.
— Колькі ж табе? Дзесяткаў шэсць?
— А сорак не хочаш?
— Сорак?..— Валетаў зачмыхаў, як не давяраючы вушам і носам ловячы ісціну. Шчыгол адчуў яго няўпэўненасць і ганарыста заўсміхаўся. Гэта яшчэ мацней узлавала Валетава.— Ну дык... Вось што, гнілы кавалер. Твае вантробы сапраўды ў маіх руках. Сёння я аб іх рукі пэцкаць не буду. А наступным разам гніллё з цябе вытрасу. Ты мяне зразумеў?
— Зразумеў, доктар,— працадзіў той праз моцна сціснутыя зубы, але не памкнуўся ўскочыць на ногі, нават не варухнуўся, наадварот — асядаў разам з лаўкай у зямлю, у падлогу, ніжэў, ператвараючыся ў шэрую купіну.
Валетаў павярнуўся і пайшоў на цьмянае святло ў дзвярах.
Далей па гарадку не ехаў, а ляцеў, усё роўна як за ім гнаўся той смурод і ён ад яго ўцякаў. Насустрач абапал дарогі ішлі людзі, сярод іх, напэўна, былі знаёмыя, але ён не бачыў твары, бачыў адны постаці, нават не постаці ў вопратцы, а ўсё такое, як на аперацыйным стале, бела-шэра-чырвонае, адны як бы вантробы, выкінутыя з вопратак пад хірургічны нож Валетаву, і ў галаве выбліснула думка, што людзі, пакуль жывуць і ходзяць, ганарацца сваім здароўем ды прыгажосцю, а яны калі і здаровыя, калі і прыгожыя, дык усяго на момант і астатняе іх жыццё — смурод, гніллё.
Выскачыўшы за горад, не аб’язджаючы ў асфальце ямін, налітых вадою, гарбун нёсся ўжо між прысад. За абочынамі дарогі ляжалі палі, воддаль праплыў шэры цагляны дамок былога аэрапорта, у якім з мінулага года прадавалі віно і гарэлку. Валетаў звярнуў на абочыну, рэзка затармазіў. Як пакаўзнуўшыся, гарбун пайшоў юзам, правае задняе кола занесла, ударыла аб прыдарожны камень, але ранейшая хуткасць язды да гэтага часу пагасла і, тузануўшыся, злёгку кінуўшы свайго гаспадара плячом у шкло дзвёрак, гарбун стаў. Валетаў зняў рукі з руля на калені, плячыма адкінуўся назад і ў млосці, у неверагоднай, усю раніцу чаканай палёгцы заплюшчыў вочы. Толькі цяпер убачыў перад сабою той шэры дамок у полі, тыя, з усіх бакоў магазінчыка, лужыны, акенца, праз якое давалі віно і гарэлку, дзверы, у якія нагамі і кулаччам грукалі ўсе, хто не хацеў стаяць ў чарзе, чаргу, сапхнутую ў лужыну здаровымі дэгенератамі, якія ўвесь дзень, нібы кабялі, кружылі вакол шэрай крамкі, і першы раз не пашкадаваў, што праехаў міма.
Пашкадаваў, што заехаў да Шчыгла. Бо што даказаў? Ці прапітай мордзе дакажаш? Але ж і не заехаць не мог. Заехаў — добра зрабіў. І што пагаварыў.
Два дні назад, калі ўжо сцямнела, познім вечарам Валетаў ішоў з работы разам з хірургам абласной бальніцы, праводзіў яго ў гасцініцу, і ля качагаркі ў цемені яны ледзь не сунуліся на жанчыну, якая ляжала на дарозе. Валетаў чаравікам падчапіў яе ногі ў гумовых боціках, адкінуў, каб не замінала людзям, прайшоў далей, а хірург з вобласці, вялікі гуманіст, схіліўся над п’янаю, узяў за руку, хацеў падняць і сам ледзь не загрымеў у гразь, пакаўзнуўшыся. То была Валетава. Госцю ён гэта не сказаў, а сам, правёўшы яго да гасцініцы, прыйшоў дадому і месца сабе не знаходзіў. Вярнуўся туды, дзе яна валялася,— яе ўжо не было. Пасля знаёмыя перадалі, што нехта бачыў яго жонку ў качагарцы, як піла віно са Шчыглом. А тады, не знайшоўшы яе, зноў завітаў з дзвюма кішэнямі яблык у гасцініцу. Абласны хірург ужо сядзеў за сталом, расклаўшы на газеце вараную пячонку, хлеб, салёныя гуркі. Запрасіў да стала і пляшку медыцынскага спірту паставіў. Трымаючы ў руках шклянкі, маўчалі. Абодва пра адно думалі. Абласны хірург — пра п’яную бабу, якая валялася на дарозе ў гразі, Валетаў — пра жонку, тую самую бабу. Выпіўшы, госць грукнуў дном пустой шклянкі аб стол і закрычаў, як перад канцом свету:
— Спілася краіна! Чуеш?.. І Гарбач яе з гаўна не выцягне! Калі ўжо маткі співаюцца — канец усяму, Валетаў!..
Штосьці яшчэ гаварыў гучна, з захлёбам, нібы яго нарэшце прарвала пасля доўгага маўчання, усе словы кідаў да Валетава, быццам ён, правінцыя, гэтага не разумеў, не мог прабіцца да ісціны сваім балотным розумам, а Валетаў устаў з-за стала, адышоў да акна і глядзеў у чорную начную шыбку, далонню заціснуўшы вочы. Там, дзе абласны хірург бачыў краіну, народ, усё такое гучнае і агульнае, ён, Валетаў, бачыў жонку, а дзе яе — там і дзетак, Віцю і Зіну. Госць мог гаварыць пра краіну доўга, мог зрывацца на крык, на мат-перамат, а ў яго, Валетава, не было ўжо ні абурэння, ні слоў, усё гэта з яго даўно выбегла, як выбягае кроў з дзіравага чалавечка.
Цяпер ён сядзеў у гарбунчыку і праз шкло дзверцаў глядзеў у поле, дзе стаяла шэрая крамка. Бачыў замглёны адлегласцю дах, падпёрты знізу, ад зямлі, людскім штыкетнікам, як той штыкетнік варушыўся, кружыў, быццам вакол крамкі кружыла жывое кола. Валетаў неаднойчы прыязджаў па гарэлку і ведаў, што там рабілася. Адчыняліся белыя дзверы — да іх кідаўся натоўп, адчыняліся чорныя — той самы натоўп кідаўся да чорных, адчынялася закратаванае, нібы ў турме, акенца — усе гуркалі да акенца. Таўстая цыцкастая крамшчыца ў залітым віном халаце была вышэйшым законам, магла прадаваць і не прадаваць, магла за кожную бутэльку браць колькі хацела. Па віно і гарэлку прыязджалі рознага калібру раённыя начальнікі, рэвізоры і міліцыянеры, яна іх ведала, пускала ў краму праз чорны ход, выпускала праз белы, і людское кола прагна кідалася ад адных дзвярэй да другіх — гэтак ад раніцы да вечара і мясілася вакол крамы гразь. Нават Валетаў, чалавек тутэйшы, даўно звыклы з малюнкамі мясцовага жыцця, не пераставаў здзіўляцца, чаму ўлады выкінулі продаж гарэлкі з горада ў поле? Вядома, тут гэтыя куплю і продаж ніхто не бачыў, акрамя сваіх дзікуноў, якія за пляшкаю гатовы задушыцца хоць у якім балоце.
Валетаў выехаў на дарогу. Супакоіўшыся на абочыне, ужо не газаваў, як дагэтуль, часцей прытарможваў і аб’язджаў яміны, успамінаючы пра падвескі і звязаны дротам глушыцель, які ад калатнечы мог зусім адваліцца.
І дарогі, і ўсё навокал заплыло гразёй і вадой, бо з неба ліло лета і восень, апошні месяц рэдкі дзень выдаваўся без дажджу. Але за гэтую ноч неба распагодзілася, хмары сплылі, зямля абветрылася, зачарсцвела, паветра пасушэла, усё роўна як і марозік падкраўся блізка. Раніцай нясмела выбліснула сонца, паднялося над зямлёй і цяпер аж сляпіла праз лабавое шкло. Асфальт на дарозе святлеў, абсыхаючы, ад яго падымалася пара, святлелі дрэвы ў камлях, яшчэ ўчора шэрае і чорнае лісце на зямлі запалала жаўцізною і чырванню; у паветры заіскрыліся срабрыстыя нітачкі, шкло зазіхацела, нуда і шэрань спаўзлі з душы, пасвятлела не толькі ў вачах, але і ў думках, і Валетаў успомніў, што сёння Пакровы Святой Багародзіцы.
Гэта свята восені з маленства жыло ў памяці раўнавагаю, светлай надзеяй. А ішло адчуванне ад маці. Яна заўсёды да Пакроваў падганяла скапаць і засыпаць у пограб бульбу, прыбраць буракі і моркву, яблыкі ў гэты час ляжалі ў скрынях, пляцёнкі цыбулі віселі за печчу ў хаце, ад качаноў за хлевам з градаў тырчэлі адны качарыжкі, хоць шаткавалі капусту з першымі маразамі, пазней. З-за Сажа, з Радзімцаў, матчынай вёскі, на кані прыязджаў дзядзька Ерафей, высокі і хударлявы, лысы ад лоба да патыліцы, галасісты, як звон. Прывязаўшы каня да шула варот, з белай лазовай кашолкай, накрытаю ручніком, ён заходзіў у сенцы, здымаў лапці, ставіў пад лаўку, з меха, які трымаў пад пахаю, даставаў юхтавыя боты, абуваў і толькі пасля гэтага ішоў у хату. Пераступіўшы парог, казаў зычным голасам: «Пакроў-бацюхна, пакрый зямельку сняжком, малых дзетак цяплом, дзеўку моладу жанішком». Сястра Валетава, старэйшая за яго, Волька, дзяўчына ладная, на выданні, як казалі, залівалася чырванню, сарамяжліва хавалася за печ, усё роўна як дзядзька пра яе казаў, а той працягваў: «Бацюхна Пакроў, нагрэй хатачку без дроў, дзетак малых накармі, людзей старых паміры». Зняўшы з кашолкі ручнік, не спяшаўся дастаць гасцінцы, нешта кажучы, жартуючы, а ўжо Васіль з нецярплівасцю пазіраў на кашолку, гадаючы, што за гасцінцы прывёз дзядзька Ерафей, ужо і сястра не магла ўседзець за печчу, выходзіла са свае схованкі. Дзядзька даставаў шапку жоўценькіх яек, у белую анучку загорнуты сыр, свежыну, бо першага кабана заўсёды біў на Пакровы, вялікія салодкія грушы, бэры, якіх Валетаў з таго часу нідзе ні ў кога не бачыў, мяшэчак з арэхамі-лузганцамі. І хай сабе ў хаце былі свае яйкі, бо маці трымала курэй, хай былі арэхі, па якія Васіль хадзіў з сястрою за Сож, усё роўна то былі вельмі дарагія гасцінцы. Маці пачынала збірацца ў царкву, а дзядзька садзіўся на лаўку і расказваў, якія Пакровы бывалі раней, калі ён яшчэ быў хлопцам, як вёска, усё да гэтага часу парабіўшы ў полі і ў гародах, гуляла вяселлі.
Дзядзька сваё згуляў таксама на Пакровы яшчэ за царом Мікалаем. Успамінаў сваю Кацярыну, яе русявую касу, вялікія сінія вочы, вышываныя строі. І як яна казала: «Ерахвеюшка, мілок, выкраў Кацю ў Пакравок». На гэтым дзядзька замаўкаў, выходзіў у сенцы і там, прысмаліўшы доўгую, з газеты, цыгарку, ціха чакаў сястру. З малебна ён у хату ўжо не заходзіў. Падбіраў з-пад каня недаедкі сена, забіраў лапці і ехаў на кірмаш, які раней заўсёды збіраўся на Пакровы. Там ці што прадаваў, ці што купляў, абавязкова браў чарку і вяртаўся ў вёску.
За думкамі пра тое даўняе жыццё Валетаў ледзь не праскочыў паваротку налева, але паспеў скрыгатнуць тармазамі і звярнуць на брук, скаціўся з гары да Сажа. Тут стаяў калгасны паром, збіраўся адчаліць ад берага, каб перакінуць на той бок трактар з прычэпам, і Валетаў якраз паспеў. За Сажом, газуючы, падняўся на гару паперадзе трактара, заехаў у старыя панскія ліпы, і ў ліпах спыніўся, выйшаў з машыны. Трактар нізам, паўз бераг, патарахцеў у процілеглы бок на ферму, яго тарахценне за гарою заціхла, і Валетаў, агледзеўшыся ў сонечнай яснасці і цішыні, упершыню за апошнія дні адчуў, як з душы спаўзае каменны цяжар, робіцца лёгка, вольна. Расшпіліў балонневую куртку, зняў з галавы і кінуў на капот зялёны капялюш, развёўшы рукі ў бакі, выпрастаўся, глыбока ўдыхнуў чыстае паветра, аж у грудзях хрумснула, і заўсміхаўся назло ўсяму нялюдскаму свету, які вечна варожа, здавалася, глядзеў на яго. Нават і куртку скінуў пад ногі, на залатое дубова-ліпавае лісцейка, застаўся ў світэры. Пайшоў і пайшоў паміж старых ліп па чыстым, як у парку, дыване. Спыніўся, убачыўшы насупраць блакітны дамок з белымі вокнамі, з пеўнікам на вільчыку. Жывы певень закукарэкаў на двары за шчыльным высокім плотам, за варотамі, таксама, як увесь дом, у блакітную фарбу: галасісты, мабыць, пры дружнай курынай чародцы. А над шыферным дахам з чырвонага коміна цягнулася сіняя ў белым высокім небе стужка дыму. Усё тут дыхала ўтульнасцю, мірам ды ладам, і таму не грэх было пастаяць ды палюбавацца, з зайздрасцю адчуваючы, як некаторыя людзі нават на велізарным, што цяпер у дзяржаве, сметніку ўхітраюцца жыць па-людску. А потым вярнуўся да машыны, ускінуў на плечы куртку, капялюш шпурнуў на задняе сядзенне, сеў за руль і пад’ехаў да таго самага блакітнага дамочка.
Вылез з гарбуна — якраз і варотцы рыпнулі, з іх выйшаў стары з ружовенькім, нібы ў падлетка, тварам.
— Ці не да Шурыка? — углядаючыся ў Валетава і баючыся памыліцца, спытаў.— Ужо ён на пчалярні. Прачнуўся — адразу на лісапету. Не емшы.
— Людзі сёння да Бога ідуць, Пакровам песні пяюць, а ваш сын да пчолак? — як здзівіўся Валетаў.
— А работа — ніколі не грэх. Колькі гадоў бадзяўся па свеце, армію адслужыў, на Поўначы лес карчаваў, на чыгунцы, у ОРСе, грузіў вагоны, шафярыў у калгасе, а ўсё яму было не ў нораў. Бегаў-лётаў, пакуль не заарандаваў калгасную пасеку. Кажа, што пчолкі па душы.
— Першы год?
— Ды ўжо трэці. За калгасам шэршні пчолак з вуллякоў павыбівалі, а Шурык за два гады пасеку на ногі паставіў. Цяпер, паеўшы мядку, старшыня круціць-муціць, каб пчолак назад забраць. Суд будзе мірыць.
Валетаў пазіраў на старога з таемнымі думкамі. Як атрымалася, што першы раз бачыліся? Дарога даўно знаёмая, хата вочы намазоліла, ведаў за Сажом ледзь не кожнага чалавека, як і яго, доктара, усе тут ведалі, але не ўяўляў, хто ў гэтай хатцы жыве. І старога ні разу нідзе не бачыў, і яго Шурыка. Той па свеце цягаўся? Ну а ён, стары? Тут — увесь век? На мядку чырвоненькі — хваробы не точаць, да дактароў не звяртаецца?
— А што восенню з пчоламі рабіць? — спытаў Валетаў.— Вось... зіма блізка.
— Да зімы іх трэба сабраць. Кожную кватэрку дымком абмыць, уцепліць, каб не памёрзлі.
Валетава цікавіў Шурык, а не пчолы і не стары. Пчолы былі ў Шурыка. І мёд у Шурыка. І, акрамя таго, Шурык раней за бацьку знайшоў бальніцу. Тыдзень назад збіралася ВТЭК, і ён, Валетаў, член камісіі, трымаў у руках яго паперы. Малады, а ўжо страціў палову шлунка. На камісію не з’явіўся, і яго самога Валетаў не бачыў. За пчоламі не выкраіў часу? Калі праглядаў здымак, падсела медсястра, шапнула на вуха, што шлунак належыць пчаляру, а пчаляр мае мядок. Пачутае запамятаў і цяпер не мог праехаць міма хаткі ў ліпах.
— А ці ведаеце вы мяне? — спытаў.
— Ну а як жа? — здзівіўся пытанню стары.— Доктара ды міліцыянера хто не ведае? Турма ды хвароба над кожным чалавекам крумкаюць.
Валетаў аж усклікнуў:
— Во як!.. Доктара з міліцыянерам раўняеце?
— А ці я няпраўду кажу?
— Ну... яшчэ вы глядзіцеся — ні на турму, ні на хваробы.
— Ды я сваё пажыў. Сын, Шурык...
Гэтай занепакоенасці Валетаў якраз і чакаў:
— Я трымаў у руках здымак вашага сына. Трэцяя група, можна сказаць, свеціць. Але...
Знарок не дагаварыў, каб чалавек гадаў і не здагадаўся, што ён, Валетаў, меў на ўвазе, выгукнуўшы сваё «але», каб яно, загадкавае, тузала, як скабка пад скурай. Павярнуўся да старога спіною і пайшоў да машыны. Стары ўжо бег за ім:
— Дык што — але?.. Га, таварыш доктар?..
Валетаў прыпыніўся, азірнуўся і ў адказ кінуў, быццам не пачуўшы пытанне, гэтакае, каб яснасці не паболела, скабка пад скураю тузала:
— Перадайце сыну, што Валетаў цікавіўся пчолкамі.
Ужо выехаўшы з-пад ліп на дарогу, падумаў: можа, варта напрамкі — пра мядок? Каб прадалі за грошы? Але ж і стары не дурань, век недарма пражыў — павінен здагадацца, чаго хацеў доктар? А не ён, дык здагадаецца сын. Вушлы, мабыць, калі свет далёкі аб’ездзіў і ля бацькавага боку да мёду прыляпіўся.
Валетаў выехаў на дарогу, што вяла ў Радзімцы. Апошні раз праязджаў тут на гарбунку месяц назад, тады дарога, як і год, і два таму, ляжала перакапаная. Яе будавалі гадоў пяць, і ўражанне было такое, што перакапваць умеюць, а як замасціць — развучыліся. Панавозілі горы пяску, камення, а праезду не было, адны аб’езды, вадою залітыя. І вось — асфальт. Гадамі пясок перакідвалі з месца на месца, а тут за адзін месяц паклалі асфальт — раўнюткі, свежы, пахнуў агнём і гудронам. Ну, не дзіва? Гарбун каціўся весела і не хацеў зварочваць. Але прыдарожная стрэлачка, таксама новенькая, сіненькая, паказала ўбок на Лапацічы, і Валетаў яе паслухаў — звярнуў.
У Лапацічах звычайна пачынаўся ягоны круг — аб’езд. Вёска была невялікая, меншая за суседнія Радзімцы, але кантора лесапункта, лясніцтва, ДБЗ (домабудаўнічы заводзік, што рабіў сталярку і блокі з дошак, шкловаты і плоскага шыферу для зборных домікаў), орсаўская, ад леспрамгаса, крама, сталоўка, таксама орсаўская, вылучалі яе з усіх навакольных вёсак. А яшчэ яна была вядомая тым, што тут апошнія чатыры гады пачыналася радыяцыйная зона. Гарадок, дзе жыў Валетаў, не трапіў у зону, блакітны дамок пад ліпамі таксама не ў зоне, а Лапацічы ў зоне, і гэтае слова — зона — было, можна сказаць, другой назваю вёскі. Пра радыяцыю гаварыць тут стаміліся, але Валетаву і цяпер яшчэ расказвалі, як у першыя дні мая восемдзесят шостага года, калі зямля ажывала пасля зімовых халадоў, усё цвіло, набрыняла цеплынёй і духмянасцю, ноччу, пад раніцу, пачуліся выбухі, нібы над галовамі рваліся снарады ці ракеты. Пайшоў дождж, у вокны забарабаніў град, лёд з неба сыпаўся буйны, як боб. А раніцай прыгрэла сонейка, і па вёсцы заблішчэлі сінія, з зялёнымі ды ружовымі беражкамі лужыны. Дзеці высыпалі на вуліцы голенькія, лезлі ў каляровыя лужыны і рагаталі, шчаслівыя. І толькі пазней вёска дачулася, што за шчасце разлілося ў яе пад вокнамі. Ліло з хмар, якія плылі з Чарнобыля на Маскву і якія вялікая сталіца да сябе не пусціла, расстраляла ў небе над гарапашнай беларускай зямелькай — хмары і абрынуліся казачна-каляровым дажджом. Тады загаварылі пра радыяцыю, ёд ды цэзій. І ўжо калі тутэйшыя людзі прыязджалі ў райцэнтр, іх называлі то Цэзіямі, то Цэзарамі. А як дазналіся, што Цэзарам быў імператар старажытнага Рыма, магутны цар, усе зрабіліся Цэзарамі. Адбылося гэтак, мабыць, яшчэ таму, што Лапацічы здаўна любілі жарт, вясёлы нораў. А паколькі жарт між нармальных людзей далёка коціцца, то свае Цэзары з’явіліся ў Радзімцах, Халмянцы, Чудзіках, Маліне. У Радзімцах адбыўся выпадак, калі чалавек атрымаў новы пашпарт і ў графе аб нацыянальнасці было напісана — Цэзар. Пісарчук у пашпартным стале памыліўся? Ці палічыў, што з’явілася новая нацыя? Цары — Цэзары? Усе — цары? І царства — зона.
Дарога, прывёўшы ў Лапацічы, заканчвалася каля крамы. Тут быў самы цэнтр вёскі, і амаль кожны, хто прыязджаў, ля крамы спыняўся.
Перад ганкам ляжаў вытаптаны машынамі, людзьмі і коньмі мурожны пляц, ускрай якога, абгінаючы краму, з лесу ў Сож цёк ручай, кімсьці названы Вялікай Калымою, бо ў канцы вёскі была і Малая Калыма, альбо Калымка,— таксама ўпадала ў Сож. Ручай у сухмень драбнеў, паўнаводна шумеў у дажджы, асабліва ўвесну ды восеньскую залеву, і каля крамы быў масток праз Вялікую Калыму. Ручай дзяліў вёску на дзве палавіны, а драўляны, бярвенцамі ў накат, масток тыя палавіны злучаў, і ўсё гэта ў апошнія гады для Лапаціч мела важны сэнс, бо Вялікая Калыма дзяліла вёску на зону і не зону, на брудную і нібыта чыстую, а масток злучаў брудную зону з нібыта чыстай не зонай. Мяжу ўстанавіла, магчыма, рота хімікаў, якая стаяла ў палатках на Сажы, бо ўсе казалі, што гэта вайсковыя хімікі знайшлі ёд і цэзій на правым беразе Вялікай Калымы, дзе большая палова вёскі, і не знайшлі на левым беразе, дзе хат мала, але стаялі завод і лесапункт з лесаскладам. Ну, а што за рота? Яе ўкамплектавалі запаснікамі, якіх вёска называла партызанамі, бо вайсковага выгляду яны амаль не мелі, хадзілі вахлакаватыя, доўгавалосыя, камандзіраў дужа не слухалі і рабілі што хацелі: пілі гарэлку, ціскалі дзевак, глушылі рыбу, кралі курэй, шасталі па садах ды градах. Два гады з гакам без ахвоты, загараючы, рабілі ў вёсцы дэзактывацыю — высякалі хмызы, перарывалі зямлю, вывозілі яе за вёску ў ямы, у тыя ж ямы скідалі старыя платы і хлявы, сцягвалі з дамоў брудныя дахі, клалі новы шыфер, двары і вуліцы засыпалі пяском. А калі з’ехалі, мяжа праз вёску па Калыме засталася, забралася нават у карты зоны, якія ніхто не бачыў, але пра існаванне якіх усе ведалі, і па-ранейшаму адна палова лічылася зонаю, а другая не зонаю. Дзе зона, там кожнаму чалавеку плацілі па тры чырвонцы ў месяц, якія назвалі грабавымі, давалі прыварак да заробкаў, а на палове, дзе зоны не было, дзе нібыта чыста, ні грабавымі, ні прываркам не радавалі. І вось тут, на Вялікай Калыме, пачалі адбывацца самыя драмы мясцовага жыцця.
Падзяліліся людзі. За ручаём жылі Цэзары, а дзе завод і лесапункт — проста лапаціцкія мужыкі ды бабы.
На нібыта чыстым беразе Вялікай Калымы апынулася і крама.
Прыехаўшы ў Лапацічы, Валетаў, як заўсёды, першы прыпынак зрабіў ля крамы. Тут можна было сустрэць патрэбных людзей, але на гэты раз усяго некалькі жанчын стаялі на ганку, ды яшчэ за ганкам ля трактара курылі хлопцы ў брудных рабочых штанах і куфайках. Пазнаўшы доктара, жанчыны ўступілі дарогу.
За прылаўкам стаяла Ніна — светлагаловая дачка Шнэйдара, майстра з ДБЗ.
— Чым багатыя Лапацічы? — спытаў Валетаў.
На прылавак дачка Шнэйдара выкладала цюбікі зубной пасты, яшчэ і яшчэ, як на роту гнілазубых. Стрэльнула на Валетава светлымі вачанятамі — пазнала:
— У нас цяпер усе дзефіцыты. Бачыце? Індыя падсылае. А ўчора было японскае мыла.
Жанчына, што хавала пасту ў сумку, азірнулася на Валетава, і ён успомніў, як яшчэ да Чарнобыля яе аднойчы ноччу прывезлі ў хірургію з апендыцытам. Тры гадзіны адстаяў за аперацыйным сталом, ратуючы кабету ад разлітага па чэраве гною.
— Гэта я, Палыч, цётцы родненькай у Ленінград шлю. Там нямашака нашай радасці. Просіць, каб высылала паболей.
— Дык не бядуйце, бабы,— звонкім галаском падбадзёрыла Ніна.— Што нам трэба? Зрабілі зону, дык хоць хлеб кожны дзень прывозяць з горада, малако з Мугулёва — чыстае. І грэчкі далі па кілаграму на рот. Калі гэтакае было? Зона — слава Богу!
Валетава яе радасць здзівіла:
— Што — слава Богу? Што зона?
— А во гляньце на нашага Цэзара. Чаго яму не хапае?
Усе павярнуліся да высокага маладога мужчыны, які зайшоў у краму. Кашуля на грудзях была расшпіленая, калматая галава ў саламянай пацярусе, нібы са стога вылез, твар мясісты, чырвоны. Нешта хацеў сказаць, раскрыў рот, але жанчыны зарагаталі, і ён маўчаў, лыпаючы вузенькімі, урослымі ў сала вочкамі.
— Курава ці ёсць? — нарэшце прабасіў, калі цёткі пачалі аціхаць.
Ад яго басу ўсе зноў зарагаталі.
— Няма, Ціток. І не будзе. Хопіць смуроду без твайго курава. Не хлеб і не сала, абыдзешся,— адрэзала Ніна.
Той не сумеўся:
— А віно ці гарэлка?
— Даўно праспаўся ад учарашняга чарніла? — зноў разанула Ніна пад дружны жаночы рогат.
Цяпер чалавека і Валетаў пазнаў. Успомніў нават і ягонага сябра Мармышку. Лапаціцкія — вадою не разальеш. У апошнія гады, калі Ціток стаў Цэзарам, а Мармышку не пашанцавала, у Цэзары не выйшаў, іх сяброўства ўсіх здзіўляла. Неяк прывёз Мармышка лес, надумаў ставіць хату на другім беразе Калымы, каб зрабіцца Цэзарам. Упільнаваў Ціток дзень, калі сябра з’ехаў у горад да цёткі, прывёў хлопцаў з бензапілою, выставіў дзве пляшкі віна і сказаў, што гэта Мармышка віно ставіць, каб яны дровы парэзалі. І парэзалі. Але калі Ціток з жонкаю пасвілі радоўку, Мармышка прывёў да сябра на двор партызан-хімікаў, нібыта ў свой двор. І як пачалася п’янка, дык закончылася тым, што ў хляве ў Цітка закалолі на закусь свінку, якую яшчэ б карміць ды карміць. А ўжо нядаўна Ціток сплаціў Мармышку за свінку. Той, не паставіўшы новай хаты, вырашыў перакінуць на другі бок сваёй хібары Калыму, даць ёй новае рэчышча і гэтакім чынам зрабіцца Цэзарам. Палову лета дзёўб зямлю і камень, а Ціток прыгнаў самазвал бетону і вывернуў у новае рэчышча. Зноў жа выкраіў час, калі Мармышкі не было ў вёсцы. Пакуль той вярнуўся, бетон — скала скалою. І зноў хадзілі ў абдымкі. Цяпер вёска чакала, што змудрыць Мармышка.
Крамныя дзверы шырока адчыніліся, і ўрачысты хлапечы голас абвясціў:
— Віно прыехала!
Ніна хуценька павыправаджвала ўсіх за дзверы, пачынала прымаць скрыні з «Белымі росамі», і Валетаў вярнуўся да гарбуна. У машыне стаяў пах разлітага піва, і ён, успомніўшы пра яго, купленае ў гарадку, знайшоў у бардачку гранёную шклянку, наліў са слоіка, што стаяў на гумовым дыванку пад нагамі, выпіў і яшчэ захацеў. Толькі наліў другую шклянку, як да машыны пад’ехаў чалавек на веласіпедзе, пад саламяным капялюшам.
— Доктар Валетаў? — спытаў.— А я Мядок.
Не адразу змікіціў, што за Мядок. Прозвішча? Шклянку з півам падаў Мядку.
— Свежае. Сёння з бочкі.
Той выпіў з ахвотаю. Аблізваючыся, загаварыў:
— Я на парог, а тут бацька. Вось, кажа, быў доктар, шукай у Лапацічах. На лісапету — і сюды. Убачыў вашу машынку — ага, думаю, трэба чакаць.
Цяпер Валетаў зразумеў — павесялеў:
— А я гадаю, што за Мядок?
— Мяне ж гэтак людзі ахрысцілі. Прозвішча не кожны ведае, а скажы Мядок — любы пакажа.
Нездаровая жаўтлявасць разлівалася па хударлявым, з ямкамі на шчоках, твары, надта рана, не па гадах, завораным старэчымі маршчынамі, і па твары Валетаў прачытаў усе хваробы — і шлунак, і пячонка, і ныркі.
Мядок зняў з руля стары рукзак, што адвісаў ад цяжару, паставіў сабе на калена, развязаў хахол і паказаў трохлітровы слоік з жоўценькім, нібыта бурштын, мёдам:
— Першай гонкі. Ліповы.
— Ашчынкаю пахне?
Слоік з мёдам схавалі ў багажнік машыны. Валетаў абгарнуў яго чыстымі анучкамі, каб дзе на яміне не кульнуўся, пачаў мацаць кішэні, шукаць грошы, але Мядок схапіў за руку, і гэты жэст Валетаў зразумеў, поркацца па кішэнях перастаў, але ў знак удзячнасці ціха, ледзь не шэптам, як не жадаючы, каб хто-небудзь падслухаў, сказаў:
— Ну дык... прыязджай, Шурык, на камісію. Зробім усё, што трэба. Трэцюю групу самі даём, за ёю Магілёву не кланяемся. А як пячонка? У мяне, браток, вока вострае — трэба лячыць. Прыязджай.
Мядок яшчэ ахвотней паабяцаў:
— А вы... як што якое — адно слова... Я ўмею плаціць.
Ён весела асядлаў веласіпед і, ускінуўшы ўгару руку, развітаўшыся, нібы з добрым сябрам, памчаў з пустым рукзаком на плячы, а Валетаў, з прыемнасцю падумаўшы, што нечакана і яшчэ аднаго патрэбнага чалавека прыдбаў, завёў машыну. Ад’ехаць не паспеў — падбегла маладзічка.
— Маня?..
Маня Сурман апошняе лета была таемнай радасцю Валетава, і, выбіраючыся ў гэты аб’езд, ён пра яе не проста думаў, а марыў сустрэцца. Вылез з машыны, аберуч узяў за плечы, прыгарнуў да сябе, і яна сама, як даўно гэтага чакаючы, насустрач памкнулася, цёплай шчакою прытулілася да яго паголенай, але ўсё роўна крыху калючай сківіцы.
— Вы, Паўлавіч, былі ў Радзімцах? Тыдзень назад?
— Ехаў праз вёску.
— Мне вучні казалі, што спыняліся каля школы, з машыны выходзілі. Я з апошняга ўрока прыбегла дадому і да поўначы вас чакала. Думала, што заедзеце.
— Ах, Маня-Маня! Заеду сёння. Чакаць будзеш?
— Буду, Паўлавіч! Я тут толькі хлеб вазьму.
Сёлета напрадвесні Валетаў лячыў яе брата Лёніка, які ляжаў, пакаўзнуўшыся на галашчоку, з пераломам нагі. Той, калі выпісваўся, аддзячыў дзвюма пляшкамі каньяку і запрасіў да сябе на Сож палавіць рыбу. Адну пляшку яны тады разам асушылі ў ардынатарскай, другую Валетаў данёс дадому, а калі вада на лузе, у пойме Сажа, спадала, прыехаў да Лёніка на рыбалку і першы раз убачыў Маню. У канцы лета Лёнік перабраўся жыць у Магілёў, рабіў электрыкам на фабрыцы, але ягоная хата ў Радзімцах з таго часу прываблівала Валетава да сябе, бо Маня ў ёй засталася з бабаю і малым, ад няўдалага замуства, сынам. Былі і жаданне завітаць, і нерашучасць: ці добра без Лёніка? І хацелася, і калолася. Як сёння. Цяпер Маня сама знайшлася — лепей не прыдумаеш.
Весела развярнуўшы гарбуна, Валетаў пад’ехаў да прахадной ДБЗ. Хоць была нядзеля, завод працаваў. Дачка Шнэйдара, у якой, пакідаючы краму, пытаўся пра бацьку, невыпадкова сказала, што ён на заводзе. Адразу быў не паверыў: нядзеля ўсё ж, Пакровы? Але ад Мані дазнаўся, што ў Радзімцах і ў Лапацічах рабілі, як у будні дзень, бо ў зоне чакалі замежных гасцей, вучоных з МАГАТЭ, сусветнай арганізацыі па атамах, з імі разам ехалі вялікія чыны з Масквы і Мінска, і трэба было так зрабіць, каб п’яніцы ў гэты дзень працавалі, а не лупілі гарэлку, не цягаліся па дарогах ды вёсках, не мазолілі сваім ваяўнічым выглядам вочы культурнай Еўропе.
Вароты прахадной аказаліся адчыненыя, і Валетаў спыніўся ўжо на заводскім двары, пад вокнамі канторы. Першая думка была зайсці да дырэктара Качуркі, але дзверы кабінета, абабітыя чорным дэрмацінам, не адчыніліся. Падаўся ў сталярны цэх, дзе майстрам якраз і рабіў Шнэйдар. Той сядзеў адзін у маленькай канторы за сталом і калупаў пальцам нештачка на голай дошцы. Увесь аддаўшыся свайму занятку, нават галавы не падняў, і госць таксама пачаў разглядаць, што пад пальцам у Шнэйдара. А быў там усяго толькі чорны, як вугаль, жучок. Шнэйдар торкаў у яго тоўстым ногцем, і жучок стрыг доўгімі, як у коніка, ножкамі, спрабаваў паўзці, але сморгаўся то ў адзін бок, то ў другі, нібы п’яны.
— Бачыш? Без галавы, а нештачка вырабляе,— загаварыў Шнэйдар і, нарэшце падняўшы вочы, паверх акуляраў глянуў на Валетава.— Ведаю, што ты тут. У акно бачыў твой «мерседэс».— Зноў утаропіўся ў жучка.— Сядай і глядзі. Гэтая істота падобная на нашу з табою дзяржаву. Без галавы, а жывая. Адно тулава. Яшчэ і нагамі дрыгае. Некуды пнецца. А куды? Без галавы?
Параўнанне збянтэжыла Валетава:
— Ну, вы скажаце, Франц Карлавіч. Як гэта дзяржава без галавы?
Не адрываючы вачэй ад жучка, Шнэйдар даваў яму ногцем пад хвост і далей разважаў з тым самым спакоем:
— А калі яна, тая галава, была? То вісельнік Сталін, то Булганін, курыны маршал, то шут кукурузны Хрушчоў. А Брэжнеў ці Чарненка? Ад гэтакіх у вёсцы запалкі хаваюць, каб яе не спалілі. Дзе ж ты бачыў галовы? Га, доктар? Ты вантробы людскія ў рукі возьмеш і няма табе розніцы, чые яны. Можа, генія, а можа, дэбіла? Вантробы ва ўсіх аднолькавыя, і ты з гэтым звыкся.
— Ды... як быццам аднолькавыя, але... не зусім.
Шнэйдар сагнуў тоўсты палец, пстрыкнуў жучку пад хвост, і той невядома куды дзеўся. Тады ўзгрувасціў валасатыя рукі на стол і ўзняў галаву, буйную, нібы ў льва, з чыстым светлым тварам і папялова-русым густым чубам. Доўгім позіркам вывучаў Валетава, чакаючы сустрэчнага слова. Не дачакаўся, спытаў:
— Ну, што цябе да старога немца прыгнала? Што трэба? А можа, зацікавіла, ці жывы немец?
Немец ён быў сапраўдны, хоць і мяшанец з беларусамі. Адзін з нашчадкаў, як сам казаў, тых немцаў, каторых яшчэ Пётр Першы прывёз у Расію дзеля дзяржаўнага ладу і розуму.
— Угадалі,— пагадзіўся Валетаў.— І не бачыліся даўно, і справы ёсць.
— Я ж цябе, доктар, ведаю. Калі прыехаў, значыць, штосьці трэба. Попусту бензін не спаліш,— мякка ўсміхнуўся, быццам просячы прабачэння за сваю не вельмі прыветлівую думку.
Валетаву патрэбны былі дошкі ў лазню, і Шнэйдар мог уважыць, кубаметр прадаць, але спачатку пацікавіўся, ці вялікі заробак мае галоўны хірург бальніцы. Аказалася, што заробак яго меншы, як у кранаўшчыка на прыстані, і не шмат большы, як у грузчыка. Шнэйдара гэта засмуціла, і ён прапанаваў Валетаву не дарагія, апрацаваныя на станках дошкі, а з-пад пілы, неабразныя, якія каштавалі ў чатыры разы меней, хоць гэта і не азначала, што неабразныя павязе дадому. Валетаў мог дамовіцца з рабочымі, каб яны прапусцілі дошкі праз станкі пасля змены, абрэзалі і выгаблявалі ў нерабочы час, а ён за гэта калі выставіць некалькі пляшак віна, то ўсе і будуць задаволеныя. Праўда, Шнэйдар не меў права выпісваць з завода дошкі, сплаўляць іх налева ці направа. Але навошта галава, калі не паразумецца з законам? Завод вазіў лес з Лапаціцкага лясніцтва, і Шнэйдар прапанаваў Валетаву выпісаць у гэтым самым лясніцтве машыну дроў, абы-якіх, танных, што абыдуцца ў чырвонец, білет на дровы аддаць яму, Шнэйдару, а ён падшые яго да сваіх дакументаў і дровы Валетава вывезе разам са сваім лесам пад тыя самыя дошкі. Дзяржава нічога не страціць, а ён, Валетаў, як знойдзе.
— Што яшчэ? — спытаў дзелавіты немец.
— Ды і... гэтага хопіць.
Яны не паспелі выйсці з канторкі, як уваліліся рабочыя:
— Карлавіч, збірай сход.
Было відаць, што Шнэйдар ведаў, якога сходу хочуць людзі, бо маўчаў, апусціўшы вочы, нічога ў іх не пытаўся, нічога ім не абяцаў. Пачухаўшы карак, кінуў Валетаву:
— Ну ладна, доктар, ты тут пагуляй.
Ён без ахвоты пакрочыў у кантору, а рабочыя ад станкоў і піларам рушылі за ім услед.
Застаўшыся адзін, Валетаў абышоў духмяныя, смалою налітыя штабялі брусоў і дошак, зазірнуў у цэх, дзе гналі паркет, з цэха выйшаў на засыпаны пілавіннем двор. У галаву засеў той Шнэйдараў жучок: няўжо немец і тут мае рацыю — дзяржава без галавы, у сутаргах? У яго, Валетава, у самога з дзяржаваю было мала згоды. Бо не было жыцця. Ні ў бацькі, ні ў маці, ні ў яго. Адна нястача, мітрэнга з усіх бакоў, нідзе радасці. Сам вінаваты? І бацька? І матка? Але ж ці толькі яны здабылі не жыццё — жасцянку? Як жылі навокал? Шмат тых, хто лепш? Дзе яны? Хіба, можа, там, дзе няма яго, Валетава? І ўсё ж у яго не было іншай дзяржавы. Гэта — ягоная. Цяпер усе на дзяржаву памыі льюць. Яна і без памяці, яна і без сэрца, яна і без галавы. А як жыць, калі ў чалавека яе няма? Няма такой, якая за цябе? У яго ні маці, ні бацькі, ні сясцёр і братоў, ні жонкі сапраўднай, і нават першага сына не бачыў трыццаць гадоў, не ведаў, ці патрэбны яму ён, бацька? А калі яшчэ і дзяржава чужая? Не, тут немец загнуў, перагнуў. Прыкра зрабілася ад Шнэйдаравай пстрычкі.
У канцы двара каля склада Валетаў заўважыў жанчыну ў сіняй куфайцы. З завалы на дзвярах яна здымала замок. Падышоў.
— Дзень добры, Іванаўна.
Тая аж здрыганулася, пачуўшы за спіною нечаканы голас:
— Палыч? Нешта забылі да нас дарогу?
— Хворыя далёка не адпускаюць.
— Спачатку людзі самі сябе гнояць, потым шукаюць ратунак у доктара.— Яна, пэўна, падумала пра свайго хваравітага мужа, які надта любіў заглядаць у бутэльку.
Зайшлі на склад, Іванаўна ўключыла святло. Рознага жалеззя было поўна і на паліцах, і пад нагамі. Валетаў чмыхаў доўгім носам — прынюхваўся.
— Што-небудзь трэба? — здагадалася кладаўшчыца.
— Жалеза на печку ў лазню.
Два лісты пяціміліметроўкі якраз стаялі каля сцяны, і ўжо Валетаў прыкідваў, ці хопіць яму двух.
— Качурка блюў сабе?
— Дырэктар? Дык я да яго зайду. Не адмовіць.
— Не зойдзеце. Няма і не будзе.
— Як гэта? — не зразумеў Валетаў.
— А пакінуў нас на немца. Ужо на сваёй Палтаўшчыне галушкі з чыстага мяса жарэ. Збег.
Гэтакая навіна была Валетаву нечаканай, але распытваць, чаму збег Качурка, не стаў, падумаўшы, што пра гэта ніхто яму лепш не раскажа, як Шнэйдар. Заўважыўшы на стале шклянку, дастаў з кішэні курткі салдацкую алюмініевую біклажку, скруціў белы корак, наліў з біклажкі ў шклянку і падаў Іванаўне.
— Ну, Палыч, вы з гэтай сяброўкай неразлучныя. Да нас прыязджаеце заўсёды з ёю.
— Трымай. Пацалунак маёй сяброўкі.
На складзе меўся кранік з вадою, але спірт неразведзены апёк, як агнём, адразу збіўшы з жарту. У Іванаўны знайшлася скварка, у Валетава ў кішэні — яблык. Прыхапілі на зуб, аддыхаліся, і тады Валетаў спытаў пра мужа, які рабіў на заводзе зваршчыкам. Печку ў лазню ён мог, вядома, зварыць, жалеза са склада Іванаўна магла адпусціць, ні ў кога не пытаючыся, як даўно спісанае з баланса, але ў мужа вечна не знаходзілася часу, ды і ці тут, на вачах у людзей, варыць печку? Пра гэта Іванаўна толькі падумала, а Валетаў ужо яе зразумеў:
— Дык чакаю твайго Сяргея ў паліклініцы. У мяне там зранку прыём хворых. Дзён на пяць выпішу бюлетэнь. Хай печку варыць дома. О’кэй?..
Іванаўна рассмяялася:
— Ну, Палыч! За вамі не заржавее.
Ён наліў яшчэ па грамульцы — дамоўленасць належала замацаваць сустрэчным сяброўскім жэстам.
Калі вярнуўся да машыны, Шнэйдар ужо стаяў, чакаў. Селі і пакацілі з заводскага двара.
Валетаў заўважыў адразу, што настрой немцу рабочыя сапсавалі. Не жадаючы гаварыць, ён не жадаў і слухаць. Маўчаў і Валетаў. Ужо як да крамы пад’ехалі, мармытнуў у нос:
— Стой.
Гарбун быў не па габарытах Шнэйдара, і вылазіў ён з машыны — нібы з пасткі выблытваўся, а калі вылез, то па-маладому спрытна падскочыў да службовых дзвярэй крамы і знік за імі. Не цяжка было здагадацца, што вынесе пляшку. І гэтак атрымалася: калі Валетаў зайшоў у краму, дачка Шнэйдара ўжо несла бацьку дзве пляшкі віна. Валетаў намацаў у кішэні пяцёрку, сунуў Ніне ў руку — Шнэйдар скрывіўся. Яшчэ ў кішэні знайшліся жалезны рубель і медзь, і Валетаў вытрас увесь свой капітал — папрасіў зважыць цукерак.
Ад крамы звярнулі да лясніцтва, але ляснічага не знайшлі.
— Я з ім сам усё вырашу,— паабяцаў Шнэйдар.— Газуй да нашага дуба.
Магутны дуб стаяў на строме Сажа, і Сож, робячы вакол дрэва пятлю, паважліва абыходзіў яго з трох бакоў, ведаючы моц каранёў асілка, іх трывалую повязь з зямлёю і даўно адмовіўшыся ад некалі пэўнай надзеі змыць строму з дрэвам разам. Валетаў з маленства любіў гэтую мясціну. Адсюль маляўніча адкрываўся далёкі абсяг зямлі і неба, і ён мала сустракаў куточкаў, каб давалі гэткае моцнае адчуванне сілы і еднасці з роднай зямлёю. Пабыўшы тут, кожны раз як бы сам мяняўся, на ўсё пачынаў глядзець цверазей, нібыта з чужога жыцця вяртаўся ў сваё. І цяпер, выставіўшы на капот дзве пляшкі, вялізныя і чорныя, дзве бомбы, побач з імі паклаўшы кулёк з цукеркамі, хацеў, як некалі, разлегчыся на сухім лісці і доўга глядзець у высознае верхавінне, у неба, па якім плылі белыя, нібы астраўкі снегу, аблачыны, у веліч і вечнасць, волю і годнасць прыроды. Але глядзеў пад сябе на лісце, на зямлю, і нешта перашкаджала зрабіць тое, што рабіў раней, заўсёды. Рукі паклаў на камель дуба, на яго шурпатую кару, абняўшы, нібы чалавека, задраў галаву да неба. У галаве закружылася. Мацней абхапіў дуб.
— А я, Паўлавіч, рады, што ты прыехаў,— зусім блізка, за спіною, сказаў Шнэйдар.— Тут каго толькі не перабыло. Кожны дзень госці бывалі. І юшка, і песні. А цяпер? Дзе тыя госці? Чыю цяпер юшку сёрбаюць? Кажуць: душыцеся, Цэзары, самі сваёй рыбаю, сваімі песнямі. Усіх ад нас адвярнула.
Валетаў павярнуўся да яго, спіною прываліўся да шурпатага дуба. Шнэйдар стаяў перад ім з дзвюма шклянкамі чорнага, нібы смала, віна ў абедзвюх руках.
— І я, Карлавіч, пра гэта падумаў. Бывала, пад дубам і ляжаш, і выспішся. Неяк тут усю ноч спаў, да сонца. А цяпер? Ужо і вы п’еце стоячы. На траву, на лісцейка ні сесці, ні легчы няма ахвоты?
Шнэйдар выпіў адным махам, са злосцю. Задумліва пакручваў пустую шклянку ў тоўстых пальцах.
— Якая ахвота? За лета ў Сож не зайшоў, каленяў не замачыў. І хоць бы які страх стрымліваў. Не, ужо і страху няма. Нешта адбылося з душою. Ні да вады, ні да травы, ні да рыбіны. Ходзіш, быццам самога сябе на мінным полі шукаеш.
Валетаў успомніў, як чатыры гады назад на пачатку мая да яго прыехаў з Мінска сябра, былы аднакурснік. Выбраліся на Сож з крыгаю. Насупраць дуба, на тым беразе, вогнішча расклалі, пачалі варыць юшку. Тут, у раёне, пра чарнобыльшчыну яшчэ толкам ніхто не ведаў, а сябра ведаў, што неба на Сож скінула і цэзій, і ёд, і стронцый. Валетаў хлеб на траву паклаў — той крычыць: падсцялі газету. Ваду на юшку прынёс з Сажа — зноў не так: гоніць па ваду ў вёску, ды каб з накрытага калодзежа. Зманіў, што ўзяў з накрытага. Дзе тыя крытыя калодзежы? Лыжку на траву не пакладзі, шклянку на зямлю не пастаў. А потым глядзяць з-за Сажа на дуб і вачам не вераць: аж белы ад буслоў. Налічылі пятнаццаць птахаў на адным дрэве. Што з імі, чаго збіліся ў кучу? Жахліва зрабілася. Няўжо і птушкі ў бядзе? Белы ад буслоў дуб, можа, быў самы моцны сігнал бяды. Першы раз адчуў, што ёсць бяда з усіх бед — смерць усяго жывога: вады, травіны, птушкі, чалавека, зямлі. Усяго — адразу. Калі ўсё жывое ў адной яміне.
Шнэйдар зноў падняў над шклянкай чорную бомбу, але не ліў, штосьці ўбачыўшы, загледзеўшыся. Валетаў азірнуўся: на грэбні стромы чырвоная кропелька падымалася вышэй, яшчэ вышэй. Пазнаў маленькага Мармышку з чырвоным, нібы агеньчык, капялюшыкам на галаве, з авоськаю пляшак у руцэ. Другую руку Мармышка працягнуў уніз са стромы і следам за ім, з яго дапамогаю, на строму ўскараскаўся здаровы Ціток — стаяў на каленях і не мог падняцца на ногі. Мармышка кінуў авоську з бутэлькамі, узяўся падымаць Цітка, але сам заваліўся. Нарэшце падняліся абодва, абняліся і пасунуліся ў бок вёскі.
Шнэйдар адвярнуўся, не жадаючы, каб яго заўважылі.
— Ці даўно Ціток заходзіў у краму цвярозы? — здзівіўся Валетаў.
Шнэйдар пра іх гаварыць не хацеў. Ён з прыкрасцю глядзеў на людзей, што набіраліся, як жаба твані.
— А мае рабочыя, Паўлавіч, цябе ўбачыўшы, кажуць: вунь хірург Валетаў, дык ты, Шнэйдар, у яго спытай, што ў нашых кішках, ці праўда, быццам па іх смерць гуляе і мы толькі таму жывыя, што ў нужнікі часта бегаем, чарніла напіўшыся?
Дзіўна было, што ён гэтак спытаў, убачыўшы Цітка і Мармышку.
— Затым вас рабочыя і вадзілі ў кантору, каб гэта сказаць?
— Ну, было і яшчэ. Ты адкажы на гэта.
Валетаў мог пасмяяцца з Цэзараў. Даўно не смяяўся. А ці да смеху? Можа, сам Шнэйдар смяецца? Не, відаць. Удакладніў, каб Валетаў яго лепш зразумеў:
— Раней нам казалі, што рэнтгены, кюры, бэры ў тым канцы Лапаціч, за Калымой, а дзе завод — чыста. Па азёрах, казалі, рыба атручана, а ў Сажы — чыстая. У лесе брудныя плямы, але паміж плямаў чыста. А цяпер што кажуць? Усюды — не пі і не еш? А як жыць? Ты, доктар, кожны дзень нашы кішкі ў руках трымаеш. Што яны паказваюць?
— Цёплыя. Смярдзяць, але маўчаць.
Шнэйдар засумняваўся:
— Не можа быць, каб маўчалі. У кішках уся наша жытка.
Шнэйдар са сваімі Цэзарамі глядзеў сапраўды ў аснову. Але што ведаў Валетаў? Бальніца нейкія назіранні за жыхарамі зоны вяла, сотні картак запаўнялі і высылалі ў навукова-даследчыя цэнтры Масквы і Мінска. Там былі прыборы, японскія ды амерыканскія, якія ўсё, што хацеў ведаць Шнэйдар, паказвалі. Але гэта там — не тут? Што ведаў Валетаў? Ён бачыў, як людзі хварэюць і паміраюць. Ад лейкозаў, інсультаў, пухлін. Памірае з кожным годам усё больш. А ці падарункі гэта зоны? Ён не сумняваўся, што і яе падаруначкі. Але дакажы, калі прыборчыкі не ў тваіх руках. Як ён, Валетаў, дакажа? Ён выразае, выкідае, зашывае. Яго галоўны дазіметр — нос. О-го, нос Валетава! Але што яго нос чуе? Што кішкі напханыя калам?..
Валетаў трымаў у руцэ пустую шклянку, круціў яе, танклявымі пальцамі перабіраючы грані, глядзеў у шклянку, адчуваючы на сабе дапытлівы позірк Шнэйдара.
— Ад хлусні, Карлавіч, людзей памірае болей, як ад раку. Хлусяць вам. Хлусяць мне. Самі сабе. Усе збрахаліся. І навука, і ўлада. Усе!
Шнэйдар нібы схапіў Бога за бараду:
— А ты філосаф! Ты — як той парламент. Яго паслухаеш, дык адным трэба, каб мы тут будавалі, аралі, сеялі, жалі, касілі, давалі краіне хлеб, малако, мяса, каб не парушалі велічных планаў партыі. Другія нібыта сякуць праўду-матку, даказваюць, што жыць, дзе мы жывём, нельга, што ўсіх нас трэба адсюль вывезці, ратаваць. А што з іх тузання атрымліваецца? Пяць гадоў цэзій ядзім і стронцыем запіваем. Каму верыць? Прыехаў на завод лектар з Масквы, з ЦК. Дужа смелы. Ён і Гарбачова, і Ельцына ў гразі выквацаў, такую спёк праўду, якой век нашы вушы не чулі. І пра бэры, і пра кюры, і пра рэнтгены, і што нам тут жыць нельга, што нас заклалі, прадалі, што мы, як іранскія камікадосы, смяротнікі. Быццам ён за нас, хоча ратаваць. А Цэзары завялі яго з гэтай праўдай-маткаю ў лес і морду скрывянілі. Ён крычыць: за што, я вам праўду сказаў! А яны яму: за гэта самае, маскаль разумны. Ну і што ты, доктар, думаеш? Дзе праўда і дзе брахня?
Кроў у Шнэйдара была гарачая, завёўшыся, доўга не мог астыць. Але Валетаў не ва ўсім яго разумеў.
— Дык што хочуць рабочыя?
— А жыць хочуць.
Ён замоўк на высокай ноце і цяжкімі валавянымі вачыма, быццам бык на чырвонае, зноў глядзеў цераз плячо Валетава. Там, пад зусім аблыселым ад халодных восеньскіх вятроў лазовым кустом, варушылася чырвоненькая плямка. Зноў Мармышка? У сваім капялюшыку ён поўзаў па крузе, грабучы абедзвюма рукамі зямлю. Следам за Мармышкам па тым самым крузе, таксама на ўсіх чатырох, поўзаў Ціток.
— Здаецца, у вёску пайшлі? — сказаў Валетаў.
— А яны па прамой ніколі не ходзяць,— адказаў Шнэйдар.— Кругамі, петлямі.— Ціток і Мармышка то адпаўзалі далей ад куста, то зноў да яго вярталіся, і ўсё грэбліся.— Бычкі збіраюць. Курава ў краме няма, дык вёска падбірае тое, што партызаны панакідалі за тры гады. Тут стаяў іх палатачны табар.
Шнэйдар разліў па шклянках віно, усё да дна, размахнуўся і шыбнуў бутэльку. Ціток і Мармышка, пачуўшы, як яна шаснула ў траву, прыціснуліся да зямлі. Але праз хвіліну Мармышкаў капялюшык загарэўся ранейшай чырванню. Цітка не было. Мармышка ўскочыў у куст, схапіў бутэльку і скаціўся за куст.
— Дзівакі?
— Цэзары,— не пагадзіўся з Валетавым Шнэйдар.— Што такое Цэзары? Новыя людзі. Людзі зоны. Ім законы не пісаныя. Стань насуперак — заб’юць. Цэзару галоўнае — гарэлка, а за гарэлку лепш — чарніла. Мазгі залье, тады ціхі, не бунтуе, не ўспамінае цэзій і стронцый, нават жыццю рады. Дзяржава гэта ведае — залівае зону чарнілам. Яна, карміцелька, і чутку пусціла, што чарніла вымывае з кішок радыяцыю. А піць кожны дзень — дзе ўзяць грошы? Чаго ад мяне хочуць рабочыя? Грошы! Адчыняй, немец, сейф, плаці за цэзій, што мы яго тут жыўцом глытаем. Кажу: мой сейф пусты, пішыце міністру, размалюйце яму сваю жытку ў зоне. А што — яны? Кажуць: калі мы размалюем, дык усё ў чырвоны кумач, зямлю і неба. І што думаеш? Яны кумачовага пеўня пусцяць. Тады ўжо на заводзе будзе вялікі пралетарскі мітынг. Певень закукарэкае.
— Але ж завод — не ў зоне? Тут радыяцыі няма?
— Брэшуць. А Цэзары гэтую брахню ведаюць. Бярвенне на завод вязуць бруднае. У лесе рабочым выплочваюць прыварак за радыяцыю. Тут гэтае бярвенне кантуюць, пілуюць, габлююць, з яго робяць сталярку, блокі — тут яно ўжо чыстае? Як так, Валетаў? Хе-хе?..
Гэтае Шнэйдарава «хе-хе», ненатуральны, нейкі дзікунскі смех скалануў Валетава. Пусцяць пеўня, спаляць завод — хе-хе? І гэта — Шнэйдар? Ён усё жыццё ганарыўся тым, што завод будаваў бацька яшчэ ў дваццатыя гады, як быў ленінскі нэп. Тут ён, галавасты і працавіты немец, паставіў лесапілку, сталярны цэх, паркет рабіў на шведскіх станках. Калі пачалося раскулачванне, Карла Шнэйдара загналі ў Сібір на сапраўдную Калыму, дзе ён і склаў галаву. Але ж завод людзі называлі Шнэйдаравым? Саветы хоць і забралі ў свае рукі, але жонка Шнэйдара тут днявала і начавала, сварылася з кожным, хто спрабаваў усцерці запалку, калі не вывозілі тырсу, разлівалі мазут і бензін — баялася, што новыя гаспадары спаляць завод. Ён быў як бы яе, завод яе Карла. І сын, Карлавіч, калі падрос, пайшоў сюды рабіць. Яго ніколі не ставілі ні дырэктарам, ні інжынерам, працаваў звычайным майстрам, але з маленства ведаў тут кожную дошчыну і гайку. Дырэктары мяняліся, а Шнэйдар заставаўся. Тыя ж дырэктары гэта адчувалі і перамагчы яго ўлады не маглі. А што цяпер? Спаляць — хе-хе? Гэта кажа Шнэйдар?
За дубам, на строме, дзе нядаўна ўзніклі, як з ямы, Ціток і Мармышка, зноў варушылася штосьці жывое. Валетаву спачатку здалося, што гэта Мармышка, ужо без чырвонага капялюшыка, нават здзівіўся, што той ідзе па сваім ранейшым крузе. Але там была жанчына. Яна ўскараскалася на кручу і стаяла, трымаючы ў руках такую самую, як у Мармышкі, авоську з пустымі бутэлькамі. Заўважыўшы Валетава і Шнэйдара, якіх, можа, і не пазнала, спынілася, пастаяла і падалася той самай сцежкаю, якой прамышлялі Ціток і Мармышка, да куста. Сышла ў лагчыну — схавалася. Валетаў успомніў размову з Іванаўнай:
— Качурка з’ехаў?
— А Качурка не першы. З’ехалі аграном, інжынер лесапункта, фельчар. У каго галовы не прапітыя — усё кідаюць і едуць. А ў каго прапітыя, тым усё роўна, дзе гібець. Абы на чарніла плацілі.
Шнэйдару даліся п’яніцы на заводзе, ён іх ненавідзеў люта, хоць сам чарку мог узяць, і вось зноў быў загаварыў пра тое, ды раптам, нешта падумаўшы, спытаў:
— Чаму немец не бяжыць?
— Я, Карлавіч, пра гэта не думаю.
— А я табе скажу. Пётр Першы чаму панавёз у Расію немцаў? А таму, што ў Расіі ўсё правыя ды левыя. Што такое правыя і левыя? Гэта — мача ў кроў ці кроў у мачу. Вечная рэвалюцыя, а жыцця няма. Гэтак і ў нас на заводзе. Качурка быў правы, добры для партыі. Камуніст для камуністаў. З мачою ў крыві. Сам жыць хацеў, а людзям жыцця не даваў. Можа, ад цэзію збег, але і ад Цэзараў. Яны б яго ў лес зацягнулі, як таго маскаля. Гэтым пахла. Ну, а дай волю левым, Цэзарам, завод развалакуць і прап’юць. Тут немец патрэбны. Буфер паміж левымі і правымі. У нашай краіне, Валетаў, галава — дзефіцыт, а не каўбаса. Без Качуркі завод будзе дыміць, а без Шнэйдара — хрэна!..
Жанчына стаяла на тым месцы, дзе грэбліся Ціток і Мармышка. Нагіналася, драпала зямлю рукамі, разгіналася — калупала кійком.
Шнэйдар плюнуў у той бок, яшчэ раз — сабе пад ногі.
— Закурыць знойдзеш?
— Няма,— сумна прызнаўся Валетаў.— Сам усю раніцу без курава. У краме пуста.
— Усе збяднелі. Ні ў кога цыгаркі не стрэльнеш.— Шнэйдар яшчэ раз плюнуў пад ногі і падаў руку.— Гуд бай. Мой абед скончыўся. Трэба ісці на завод, будаваць дамочкі для светлай будучыні.
— Але ж, Карлавіч... Дрэва радыяцыйнае — якія дамочкі? Крэматорыі?..
Вочы Шнэйдара заблішчэлі старэча-вадзяністым блакітам, як ад ціхай удзячнасці, што чалавек нарэшце зразумеў, можа, самую вялікую яго бяду, і Валетаву захацелася нагадаць пра другую пляшку віна, не адкаркаваную, каб не развітвацца гэтак хутка. Але ведаў: калі Шнэйдар сказаў, што трэба ісці на завод, дык піць ужо не будзе — пойдзе. І не затрымаў, пра пляшку змоўчаў.
Карлавіч падаўся напрамкі, забыўшы пра сцежку, што вяла на завод з-пад дуба. За кустом, на тым самым месцы, дзе прамышлялі і Ціток, і Мармышка, і жанчына, пакалупаў носам чаравіка зямлю, нагнуўся, нешта падабраў, разгледзеў, зноў нагнуўся, пэўна ж, падбіраючы тыя самыя леташнія і пазалеташнія бычкі, нацерусіў з іх у далонь, з кішэні дастаў шматок паперы, згарнуў цыгарку, прыкурыў ад запалкі і пакрочыў далей, не спяшаючыся, як сам сабе гаспадар. Бычкі, мабыць, былі сырыя, самакрутка не хацела дыміць, і ён яшчэ раз спыніўся, прыкурыў. А Валетаў глядзеў яму ўслед, дзівіўся з яго і думаў: «Што з немцам? Пляваўся, бачачы, як прамышляюць Ціток, Мармышка, жанчына, а сам? Ці гэта ранейшы Шнэйдар? Дзе тая годнасць?» Валетаў быў тут таксама не госць. У суседніх Радзімцах і яго пупавіна зарытая. Маці адсюль, дзяды-прадзеды. Зямлю тутэйшую ведаючы не абы-як, мазалём, неаднойчы здзіўляўся: як сталася, што няма на ёй гаспадара, лепшага за немца Шнэйдара, у якога вечна жыло адчуванне, што ўсё тут ягонае — Сож, дуб, завод, нават і Калыма? Ці не ён пусціў па вёсках і гэтыя далёкія, халодныя назвы, Калыма Верхняя, Калыма Ніжняя, Калыма і Калымка — каб яны не давалі людзям забыць лёс Карла? А цяпер — хе-хе? Няўжо і ён адчуў, што ўсяму канец?
Завёўшы гарбунка, ад’ехаўшы ад Сажа і ад дуба, Валетаў паціху выбіраўся на каляіну, якою ехаў сюды, але згубіў яе і не шукаў, руляваў у той бок, дзе стаяла крама. Калыма заставалася злева, там яна бегла ў Сож. Ён узяў яшчэ правей і каля хат, аб’язджаючы сады, апынуўся перад крушнямі камення, пяску, жвіру. За капанінаю ўбачыў яміну, роў. Што за кар’ер? Тут заўсёды роўная дарога паміж садамі вяла да крамы. Паўз плот пагазаваў міма наспы. І раптам спыніўся. Не таму, што далей нельга было праехаць. Ехаць можна было і далей. Але перад вачыма ўспыхнуў чырвоны, нібы святлафор, капялюшык на галаве ў Мармышкі. Той стаяў з узнятым аберуч ломам, глядзеў на машыну. Валетаў прытармазіў.
— Што за меліярацыя? — спытаў праз апушчанае ў акне шкло.
Мармышка яшчэ разы два гахнуў ломам у вышэйшую за яго самога крушню бетону — лом адскокваў са звонам, нібы ад жалеза,— рукавом пінжака шмаргануў па мокрым ад поту лбе. Хістаўся, трымаючыся за лом, але паказваць, што п’яны, не хацеў.
— А я Калыму на месца варочаю.
— Дык ужо ж паварочвалі рэкі? — засмяяўся Валетаў.— У Сібіры. Усёй краінаю. А што атрымалася?
— Там не хапіла сілы. Бо не было духу.
— Духу ці сілы?
Мармышка глядзеў на Валетава як на загадку, але сам здаваўся Валетаву яшчэ большай загадкаю. У той жа час Валетаў адчуваў, што разгадка Мармышкі не ў адным чарніле, якога ён сёння набраўся, не толькі ў кругах, якія вырабляў на карачках, з зямлі выпорваючы бычкі, але і ў ломіку, за які прагна трымаўся, у тым самым духу, пра які сказаў. І сіла, і дух чалавека былі ў тым, што ён бачыў сябе Цэзарам і ў вобразе лапаціцкага Цэзара — ледзьве не рымскім імператарам.
Аб’ехаўшы капаніну, Валетаў спыніўся і, не вылазячы з машыны, яшчэ нейкі час дзівіўся з нечаканых яму загадак зоны. Мармышка раз за разам ускідваў над галавою лом і гахаў ім у закамянелы бетон, а за яго спіною на пясчаным узгорку сядзеў Ціток — збоку ляжала авоська з бутэлькамі, бутэлька стаяла паміж ног, а яшчэ адну ён аберуч трымаў горлам уніз над той першай бутэлькаю, што паміж ног, і засяроджана выціскаў з яе кроплі віна. Ніжняя губа адвісла, зубы сцяліся, рукі, абшчапіўшы пасудзіну, дрыжэлі ад натугі. Ціток бачыў перад сабою машыну, пазіраў на яе, але работы не спыняў — нішто ў свеце не было вартае ягонай увагі, акрамя таго, каб здабыць яшчэ адну святую кроплю.
Валетаў праехаў праз усю вёску і ўжо за ёю, за апошняй хатаю, звярнуў направа. Цяпер яму трэба было выбрацца на асфальт, з якога паварочваў у Лапацічы, калі ехаў з горада. Свежы, яшчэ цёпленькі, ён вёў у Радзімцы.
Стаяў полудзень, але сонца вісела ў небе па-восеньску нізкае, цені ад бярозавых прысад ляжалі праз дарогу касыя і доўгія. Над маладой рунню чорнымі хмарамі насілася вараннё. Яно тут заўсёды збіралася ўвосень.
З аднаго боку ад дарогі блішчэла ралля, з другога рунела азіміна, а летась з двух бакоў сеялі лён, які потым доўга вылежваўся і пайшоў пад снег. Вясною яго, гнілы, зааралі, і палеткі гулялі, засяваць іх забараніла санітарна-эпідэміялагічная служба, бо не на адзін дзесятак гадоў тут густа пасеяўся той самы цэзій. Ужо сабраліся садзіць лес, яму на лячэнне зямлю вывелі з калгаснага севазвароту, але зноў пасеялі жыта, і цяпер чутка хадзіла, што жыта пусцяць на гарэлку, бо цэзій у гарэлцы нібыта не шкодны — чалавек співаецца раней, як яго можа задушыць той цэзій.
Вараннё чорнаю хмараю ўзнялося з зялёнага поля і шуганула цераз дарогу на блішчаста-чорнае. Доўгія стракатыя цені слізганулі перад коламі машыны, і з-за зялёнае выспы насустрач выкацілася шэрая хаціна. Прыгарнуўшы да сябе нізкія хлеўчукі, яна стаяла сярод поля адна, якраз на скрыжаванні лапаціцкай палявіцы і радзімецкай асфальтоўкі, і пад яе вокнамі на мурожна-зялёнай абочыне Валетаў, праязджаючы міма, спыняўся заўсёды. Тут жыў Лаўрэн Хросны, галоўны ў гэтых мясцінах лясны Цэзар.
Хросным яго звалі таму, што на тэрыторыі абходу, у Радзімцах і Лапацічах, ён ахвотна выконваў абавязкі хроснага, любіў гэты вясёлы чын, які даваў пропуск не проста ў хаты, але да святочных і будзённых сталоў. Галоўным жа лясным Цэзарам яго прызнавалі за тое, што рабіў лесніком і, жывучы на скрыжаванні, трымаў у сваіх руках, як казалі, ключы ад радыяцыйнай бяды па гэтых дарогах і ў прыдарожнай акрузе. Драўляныя шчыты з намаляванымі чарапамі і лічбамі ён хаваў у сваім хляве, адзін толькі ведаючы, у якім месцы кожны трэба ставіць, дзе жыве смерць, а дзе яе яшчэ няма. Смерць, вядома, пільнавала там, дзе Хросны ставіў шчыты, а калі іх прыбіраў, дык гэта людзі разумелі не іначай, як дазвол Хроснага ісці па шчаўе, грыбы, ягады — Лаўрэн нібыта рабіў тыя мясціны чыстымі. Чалавек ён быў з хітрыною, як кожны ляснік, але не злосны, не шкодны, знакі бяды калі і выстаўляў, дык ненадоўга — папужае людзей і схавае ў хлеў. Хоць быў выпадак, калі заеўся з калгасным конюхам Мірановічам, які ў абходзе ў Хроснага выкраў нарыхтаваныя для раённага суддзі дровы. Хросны знайшоў іх на двары ў конюха, сіквестраваў, склаў акт, але нікуды не падаў, суд учыніў свой: ля ганка Мірановічавай хаты на жалезным пасынку падняў вялізны чорны шчыт, на якім былі намаляваныя і чэрап, і 130 кюры на кв. км. Як ні гразіўся Мірановіч, што зваліць хлусню, бо ўсіх 130 кюры ў яго пад ганкам, маўляў, няма, але зваліць баяўся, адчуваючы за ёю закон і ўладу. Давялося тры дні паіць лесніка гарэлкаю, пакуль той не дараваў яму дровы і не адвёз заразу ў свой хлеў.
Валетаў ледзь спыніўся перад варотамі, як на кані пад’ехаў і сам Лаўрэн. На драбінах ляжала некалькі чорных шчытоў.
— Што ты возіш, людзей пужаеш? — пытаннем сустрэў Валетаў.
Хросны споўз з драбін на зямлю, падаў руку:
— Вялікае начальства едзе. Трэба агітацыю выставіць. Дык я што выставіў, а што сэканоміў.— Узваліў шчыты на плячо і панёс у двор за вароты. Вярнуўшыся, кіўнуў на машыну: — Яшчэ ходзіць, лекаў не просіць?
— Бегае. А больш стаіць у сваім хляве.
Адказаў Валетаў спакойна, але ў вочы Лаўрэну зазірнуў з падазронасцю, спрабуючы прачытаць думкі, што засталіся ў галаве лесніка. Машына, хоць на ёй ездзіў Валетаў, належала Лаўрэну, які даў Валетаву з ёю разам даверанасць і тэхнічны пашпарт, бо ў самога быў «конь», ды і ездзіць за рулём не ўмеў. У той жа час не было б яе ў Лаўрэна, калі б не доктар. Лаўрэн лічыўся інвалідам вайны, меў трэцюю групу, і Валетаў, працуючы два гады назад старшынёю раённага ВТЭКа, зрабіў яму другую групу, па якой Хросны атрымаў ад дзяржавы добрую пенсію, а пасля яшчэ бясплатную машыну. Цяпер ён разумеў: машына яго і не яго, Валетаў яе выбіваў — Валетаў і ездзіў, трымай пенсію і маўчы, тым больш што яе кожны год трэба пацвердзіць на камісіі, а без Валетава не пацвердзіш. Ды сёлета з арміі, адслужыўшы, прыйшоў Лаўрэнаў унук, які ўзяўся калашмаціць дзеда, каб вярнуў машыну ў свой двор. Ахвяраваць дружбаю з Валетавым Лаўрэн не рызыкаваў, але і з унукам псаваць адносіны не хацеў. І што было рабіць? Не мела баба клопату — купіла парася?
Усё гэта ведаючы, Валетаў пацікавіўся, дзе хлопец.
— Узяў сякеру, пайшоў у будаўнічую брыгаду.
— Як яго ўбачыць?
— Заўтра абяцаў заглянуць.
— Перадай, што ён мне патрэбны. І ён, і яго сякера. У лазні буду падлогу класці.
— Ён кожны дзень на рабоце.
— Нічога. Мы з ім паладзім.
Лаўрэн ведаў, як ладзіў Валетаў. Сам карыстаўся яго бальнічнымі лістамі, калі будаваў сыну веранду, капаў бульбу, ездзіў у Магілёў да дачкі. Хай бы і ўнук з доктарам пасябраваў — можа, адчапіўся б ад дзеда, ад машыны?
Тым часам, пакуль перакідваліся слоўкамі, госць заўважыў пад плотам дзве чырвоныя дошкі, тазік з накрыўкаю ад вываркі, прыціснутаю цаглінай. Воддаль ад тазіка хадзілі два ачмурэлыя каты, трывожна каўкаючы. Ды і сам, лепш за катоў, носам чуў востры вантробны пах, ужо не цёплы, але яшчэ свежы. Хітра спытаў:
— Нешта ў цябе сёння кабаны не вішчаць, есці не просяць?
Ляснік усміхнуўся — куды дзенешся ад Валетава?
— Большага закалоў.
І ўжо тут як не запрасіць у хату?
Зайшоўшы ў сенцы, Валетаў адразу сеў да стала. Мінула палова дня, аб’езд толькі пачынаўся, і ён баяўся затрымацца надоўга — у хату не пайшоў.
— Можна і выпіць, але я ўжо выпіў,— загаварыў не зусім ясна, ці то адмаўляючыся ад чаркі і скваркі, ці то на іх намякаючы.
Хросны гэтыя хады-выхады ведаў.
— Яшчэ і я не піў і не еў. Як падняўся, павёз чарапы на бальшак, дык вось калі вярнуўся.
— Дзе ты іх ставіш?
— А дзе конь капытом за камень зачэпіцца, там і пастаўлю. Будуць госцейкі ехаць, хай бачаць, што і мы тут не спім, службу ведаем.
— Ды ты службу заўсёды ведаў.
— А без яе яшчэ ніхто не пражыў.
Пакуль гаспадар смажыў на газавай пліце свежыну, Валетаў выйшаў на двор. Наведаў прыбіральню, зазірнуў у адчынены хлеў. З аднаго боку ад варот ляжаў тарфяны брыкет, з другога цёмны кут быў застаўлены шчытамі: «Цэзій-137», «Зона», «168 кюры на кв. км», «Ягады і грыбы не браць! Радыяцыя!», «Рыбу не лавіць!». Калі вярнуўся на веранду, свежына дыміла на стале.
— Цяпер, Лаўрэн, увесь цэзій у цябе ў хляве.
— Гэтакі загад. Сам кажаш, што нельга людзей пужаць. Іх пусці да праўды, дык гэта ўсё роўна што гарачую махнытку сунеш у стог сена. Каму трэба? Пажару і ўлада баіцца.
— Сам дайшоў да гэтакай хітрасці?
— Ёсць каманда. Сказана, каб раніцай выставіў чарапы па асфальце — я павёз і выставіў. Загадана вечарам сабраць у хлеў — паеду і збяру. За гэта мне грошы плоцяць. Я тут малая сошка.
— Ды не, Лаўрэн. Якая ж ты сошка? Ты — Бог! Ад цябе залежыць радыяцыйная абстаноўка ў зоне.
Ляснік зразумеў жарт:
— А што? Як выстаўлю ўсе чарапы, што ў хляве, дык і жыць не захочаш.
Віно, якое Валетаў піў са Шнэйдарам, размарыла, і ён накінуўся на пячоначку ды сальца. Свежына ў любой хаце была святам, асабліва добра ішла пад чарку, і па першай выпілі з ахвотаю, але калі Лаўрэн наліў па другой, Валетаў чарку ад сябе адставіў:
— Дарога наперадзе, шафёр за рулём.
З пустымі рукамі ў свята выпусціць госця Хросны не мог і загарнуў у газетку рабрынкі, шматок сала. Валетаў успомніў, што ляснік заўсёды садзіў шмат бульбы ў лесе на нераскарчаваных прагалінах, і спытаў, як з бульбаю сёлета, калі ва ўсіх не зарадзіла, расказаў пра сваю бяду, што бульбу з’еў амерыканскі жук. Той яго зразумеў, паабяцаў мяхі тры насыпаць. Узяць у Хроснага бульбу Валетаву было выгадна не толькі таму, што грошы ляснік з яго не браў ніколі, але і таму, што садзіў ён бульбу ў лесе, ведаючы, дзе цэзій, а дзе яго няма, месца выбіраў больш-менш чыстае. За гэтыя гады, як і ўсе, хто жыў у зоне ці побач з зонаю, Валетаў з бядою звыкся, пра цэзій не думаў, тым больш што выбіраць не было з чаго, жытка выбару не давала, у магазінах і на рынку рабілася ўсё пусцей і даражэй, а сям’ю карміць было трэба. Даўно не шукаў чыстага прадукту. Але калі здаралася магчымасць выбраць чысцейшае, дык чаму і не выбраць? Насыпаць мяхі папрасіў не сёння дык заўтра, каб узяць адной машынай, як прыедзе па дошкі да Шнэйдара. І тут Хросны здзівіўся:
— Вырваў у немца дошкі?
Ляснік неаднойчы адпускаў Шнэйдару лес са свайго абходу, ведаў, што дабром той не раскідаецца, жардзіны не перадасць, хоць чужое не возьме, і гэтае здзіўленне Валетаў зразумеў. Сам быў здзівіўся шчодрасці Шнэйдара. Але цяпер падумаў, што і ён, і Хросны кепска ведаюць немца, можа, яго наогул ніхто добра не ведае.
— Я табе, Лаўрэн, скажу, што кожны чалавек — загадка. Тым большая загадка — немец. І да яго трэба мець падыход.
Шчыліны вачэй у Хроснага яшчэ больш павузелі, але ад Валетава ён і ў тых шчылінах не схаваў калючага бляску, які Лаўрэнаву шчырасць рабіў небяспечнай. Насцярожыўся.
— А што такое, Палыч, твае аб’езды? Гэта ж і ёсць падыходы да чалавека, і да кавалка. У цябе падыходы, нібы ў Чычыкава. Са школы памятаю, як той аб’язджаў маёнткі і скупліваў мёртвыя душы. Ад цябе не схаваеш. Ды і ахвоты хаваць ад цябе няма.
— Дурны быў Чычыкаў. Мёртвыя — на халеру жывому? Памятаю таксама і Чычыкава, і тыя душы, а навошта яны яму спатрэбіліся, мёртвыя, і тады не разумеў, як вучыўся, і цяпер не ведаю. Але... пры чым тут Чычыкаў? Ты што хочаш гэтым сказаць?..
Лаўрэн хітранька закругліўся:
— Ды я... ды так. Ну... успомніў.
Але Валетаў бачыў, што Чычыкава ляснік успомніў невыпадкова, сэнс у свой успамін уклаў, і з гэтым усім Валетаву варта было разабрацца. Ён зноў сеў да стала. Лаўрэн зноў наліў чаркі. Валетаў ужо не змаўчаў:
— Ты мяне параўнаў з Чычыкавым. А я табе скажу, што мае кругі па вёсках дабрачынныя. Я зайду ў хату — чалавек рады, што доктар зайшоў. У кожнага баліць, а я — лекар! Можа, не гэтак першы раз зайшоў у тваю хату? Не ты ляжаў-плакаўся, што інвалідаў вайны не прызнаюць? Я прызнаў? Хто табе пенсію даў? Можа, я ў цябе што-небудзь узяў і не аддзячыў? Машыну ці бульбы мех?
Валетаў нібыта быў пакрыўджаны Лаўрэнам за Чычыкава, і Лаўрэна гэта занепакоіла:
— Ну што ты, Палыч? Ды я зусім не пра тое. Гары полымем той Чычыкаў. Я ж не хацеў...
Валетаву спадабалася, што Лаўрэн захваляваўся, адчуў сябе вінаватым. Чычыкаў сапраўды ні пры чым. Але Лаўрэн рана пачаў забываць ласку, і гэта Валетава абурыла:
— Лапшу на вушы вешаеш. Хоць і ведаеш: мне чалавек сам дае. І Шнэйдар. Што ты падумаў? Я абдурыў немца? Не, ты маўчы. Ты слухай. Шнэйдар рады, калі я да яго прыязджаю. Не я яму сёння чарку паставіў за дошкі, а ён мне за прыезд. І дошкі даў, і дзве пляшкі віна купіў. Ясна? І яшчэ падзякаваў. Немец — культурны чалавек. Галава на плячах. Разумее, што не ўсё ад пляшкі.
Лаўрэн падсунуў Валетаву поўненькую чарку, як спадзеючыся, што гэтая чарка іх памірыць, але Валетаў другі раз падняўся з-за стала і выйшаў на вуліцу, нават пакунак са свежыною не ўзяўшы. Пакунак вынес Лаўрэн. Сам адчыніў дзверцы машыны і паклаў свежыну на сядзенне. Ён уюном хадзіў вакол гарбуна і Валетава, не ведаючы, чым яшчэ дагадзіць.
— Ты, Палыч, не крыўдуй за Чычыкава. Ну, у галаву стукнула, успомніў. А я ж да цябе ўсёй душою. Я табе ўсё магу аддаць. Бяры машыну, бяры кабана, бяры бульбу. Хочаш — бабу бяры.
Апошняе, пра бабу, рассмяшыла Валетава. Садзіўся ў машыну і рагатаў, аж галавою выцяўся аб жалеза кузава. Рагатаў і Лаўрэн, прысядаючы.
— А што, Палыч? І бабу. Бяры маю Аўдоццю. Вязі разам з бульбаю. Га?.. Бяры!..
— Парагачы. Гэта здорава. А я паехаў.
Яны развіталіся, і Валетаў у добрым настроі пакаціў у бок асфальтавай дарогі. Ад’ехаўшы, азірнуўся на Лаўрэна і ў яго за спіною ўбачыў Аўдоццю. Яна ішла па дарозе з Лапаціч, у адной руцэ несла вядро, у другой мятлу, а Лаўрэн, не бачачы яе спіною, рагатаў, хапаючыся за жывот, аж танцуючы. Аўдоцця ішла ўсё хутчэй, размахваючы мятлою, спяшаючыся да блазнотнага мужыка, і Валетаву зноў стала весела: «Ну, бог лясны, зараз яна табе ўсыпле і за рогат, і за пляшку на стале». Жонка ў Хроснага была скупая, сварлівая, на мужыка заўсёды злая, і што адбудзецца, Валетаў добра ведаў.
Машына тым часам выехала на асфальт, павярнула налева. Валетаў спыніў яе на абочыне. Лаўрэна і Аўдоцці адсюль не было відаць, схаваліся за хатаю, але ўжо не пра іх думаў. Спыніўся перад чорным, як з пажару, шчытом, на якім белай фарбай было напісана: «Цэзій-137. 90 кюры на кв. км». Загадкавыя лічбы распальвалі іншыя думкі. Ён ведаў, што пры пятнаццаці кюры на той самы кв. км жыць нельга, гэта ўжо сказалі навука і ўлада, якія гадамі хавалі праўду аб бядзе, ужо яны нібыта, калі верыць газетам і тэлевізару, вывозілі людзей з гэтакіх вёсак, а тут не пятнаццаць, тут вунь колькі тых кюры, таго цэзію, а людзі, жылі, ніхто іх адсюль нікуды не вёз, яны тут аралі зямлю, садзілі бульбу, гадавалі дзяцей і кабаноў, радаваліся свежыне і шклянцы віна, марылі атрымаць, хто яшчэ не атрымаў, прыварак і грабавыя, адзін з аднаго жартавалі, адзін з адным дзяліліся кавалкам, жылі, як жылі вечна — хто і за што мог папракнуць? Тыя самыя Шнэйдар і Лаўрэн — хіба яму, Валетаву, не радыя? Усе розныя, і ўсе аднолькавыя. Чычыкавым назваў Лаўрэн — за што крыўдзіцца? Гэтакі жарт — з падкалупаю. І хай калупае. А чарку наліў, свежыною накарміў, дадому кавалак даў — кепскі Лаўрэн? І з Чычыкавым уляпіў не міма — хіба не тымі кругамі ездзіць ён, Валетаў, якімі ездзіў Чычыкаў? Ну, таму патрэбны былі душы мёртвыя — хай бярэ мёртвыя. А яму, Валетаву, каб жыць, трэба і бульба, і дошкі, і мядок, і яшчэ ці мала што? Чалавек не сам выдумляе сабе жытку, лёс падносіць. І ў кожнага свае кругі. У Чычыкава, у Шнэйдара, у Цітка і Мармышкі, у Хроснага, у Валетава. І кругі гэтыя вечныя. Чалавеку толькі здаецца, што ён вядзе прамую лінію жыцця. Кожны пятляе, кружыць. І ўсе кругі паўтараюцца.
У галаве ўзняўся вецер, шум. Уваччу пацямнела. За лабавым шклом ляцела чорнае ласкуцце. Тое самае вараннё, што пералятала праз дарогу, калі ехаў з Лапаціч, зноў пранеслася над машынаю. Нібыта ветрам, яго сагнала на поле, залітае вадою. Вялікі чорны груган сядзеў на шчыце, што абяцаў 90 кюры на кв. км, пагойдваўся і нахабна крумкаў у вочы. Валетаў пасігналіў, але гругана не спалохаў. Хацеў выскачыць з машыны, схапіць камень, ды раптам у люстэрку замільгацелі сінія і чырвоныя агні. Яны падштурхнулі — зноў выехаў на асфальт. І адразу пачуў каманду:
— Вадзіцель! Звярніце на абочыну!
Камы сініх і чырвоных агнёў выскачылі з-за спіны, і шэры, з тымі агнямі, «жыгуль» апынуўся наперадзе. Валетаў звярнуў з асфальту — стаў. Перад ім стаяў «жыгуль». У вочы кінуўся нумар: МІ... Мінскае ДАІ? Валетаў захваляваўся. На дарогах раёна ён не баяўся ездзіць і выпіўшы, раённае ДАІ свайго хірурга ведала, нават Чырвонец, забыўшы старое, даваў пад казырок, але для мінскай аўтаінспекцыі ён быў нуль, прытым нуль з гарэлачным перагарам. Што рабіць? Выходзіць з машыны, прад’яўляць правы і тэхпашпарт ці чакаць, калі падыдзе інспектар? Ды і дзе правы? Ці ўзяў з сабою? Цапнуў сябе па грудзях: у кішэні пуста? А ў вачах зноў бліскалі агні, сінія і чырвоныя. Не тыя, што наперадзе за лабавым шклом, а ў люстэрку — адзаду. Абкладалі з усіх бакоў? Страх пакінуў Валетава. З’явілася злосць на ўвесь свет, на аблаву, на аблавы, якія ганялі ўсё жыццё. Ужо ён прачыніў дзверцы, каб выйсці з гарбуна і гаркнуць лаўцам у твары: ну што, злавілі, сукі? Але «жыгуль» з агнямі, які стаяў наперадзе, нібы ўгадаўшы намер Валетава і спалохаўшыся, звярнуў на сярэдзіну шашы і памчаў далей. Валетаў ледзь паспеў ляснуць дзверцамі, як міма пранеслася другая машына з такімі самымі агнямі, белая з сіняю палосай пад шыбкамі, і за ёю заблішчэлі яшчэ агні, адно белыя, за якімі, у канцы чарады, зноў бліскалі сінія і чырвоныя. Адна за адной з агнянымі вачыма прамчалі чорныя лайбы, пяць ці шэсць, і апошняя мігалка не прыпынілася. Цяпер Валетаў здагадаўся, што пранесліся тыя самыя птушкі, насустрач якім Лаўрэн выстаўляў знакі бяды. Машыны былі ўрадавыя, нашы, але касцюмы і мова там, у іх, чужыя. І нашы, вядома, касцюмы. Без нашае мовы. Касцюмы, плашчы, паліто, капелюшы. Стаяў на бальшаку і думаў: ну... нагналі жаху! Большага, як на Лаўрэна.
Поле блішчэла ад лужын. З дарогі была відаць раскіданая капалкамі, абмытая дажджамі і ўсё ж чорная гнілая бульба. А дзе тое вараннё? Не заўважыў, калі ўзнялося, куды паляцела.
Валетаў абкружыў бярозава-асінавы гаёчак, мінаваў ферму і ўжо за першымі радзімецкімі хатамі спыніўся. Ад асфальту ішоў прагал у бярозавых прысадах, і там, дзе ён канчаўся, віднелася драўляная, абшытая блакітнымі шалёўкамі хаціна. З дарогі можна было пазнаць, што ў ёй ніхто не жыве — дошкамі пазабіваныя і вокны, і дзверы. А пасля вайны тут была чайная, якую называлі «Блакітным Дунаем». За Радзімцамі тады шумелі вялікія лясы, іх няшчадна секлі, вывозілі, і каля хаціны заўсёды запыняліся лесавозы, таўкліся людзі. Заходзіў сюды і Валетаў з маткаю, калі са свайго радзімецкага лесу вазілі бярвенне на хату. За стойкамі буфета кожны раз стаяў Моцік, тоўсты яўрэй-буфетчык, а ў яго за спіною на паліцах радоў у пяць сінелі пляшкі з дэнатуратам, абклееныя чарапамі, чырвонымі крыжамі і вялізнымі чорнымі літарамі: ЯД! Тут заўсёды таўкліся людзі. Моцік разліваў па шклянках дэнатурат, з бочкі пад правай рукою напаўняў кухлі півам, а з бочкі ад левай рукі доўгай драўлянай лыжкаю браў і хлёпаў на шматок тоўстай шэрай паперы буйную чырвоную ікру. Мужчыны запівалі сінюю атруту півам, злізвалі з паперы ікру, адзін за адным, не затрымліваючыся, выходзілі за парог, а ім насустрач заходзілі іншыя. За стол калі хто і садзіўся, дык ненадоўга — пасёрбаць чаго гарачага. А яшчэ ўспомнілася, як Сінчылу — яны тады хадзілі ў восьмы клас — пасабляў касіць луг, і калі скасілі, Сінчылаў дзядзька прывёў хлопцаў у «Блакітны Дунай», узяў пляшку цэлую дэнатуры, піва, чырвоную ікру і гарачую капусту. Наліў хлопцам як сабе, па паўшклянкі атруты, яшчэ і падбадзёрваў, каб кульнулі па-мужчынску, не выглядаючы бабамі. Яны кульнулі і налеглі на гарачую капусту, паадварочваўшы насы ад ікры. Тая сіняя гарэлка, першая ў жыцці, запомнілася назаўсёды. Самая першая. А пасля — пайшло і паехала. Як з лёгкай рукі.
Валетаў спыніўся каля хаты родненькай цёткі Фёклы, сястры матчынай. Старая сядзела на ганку ў квяцістай святочнай хусціне і рудой куртцы-плюшаўцы, сціскаючы ля твару шэрыя кашчавыя кулакі. На яго прывітанне яна паспешліва выцерла твар канцамі хусціны.
— Гэта ты, Вася? Аслепла, дзіцёнка не пазнаю.
Вочы цётчыны былі чырвоныя, нібы ў трускі.
— Яшчэ ж вы без кійка ходзіце?
— Га, без пайка? Пайкі даюць, слава Богу. Цукар, пясок, учора давалі. Па кіле на душу. Косцік прынёс. А сёння ў краме цукеркі, падушачкі.
Цётка здзівіла. Ці яна сапраўды недабачыла, недачула? Ён быў тут улетку, і тады не скардзілася ні на вочы, ні на вушы, ні на галаву. А чаму вочы мокрыя? Ці ёй плакаць?
Жыла з дзецьмі на ўсім гатовым, сынам Косцікам і нявесткай Нюраю не магла нахваліцца.
— Дзе ж Косцік? — спытаў.
— А там, дзе ўсе, каля крамы. Узяў мех ды пайшоў. Кажа, што гярманцы прыехалі, можа, што добрае выкінуць. Хоць і цукеркі, падушачкі.
— Якія гярманцы? Га-а!..
Дапяў: тыя, што памчалі на чорных лайбах? Цётцы ўсе не нашы — германцы. Дзве вайны з імі, германцамі, за плячыма — з галавы не выходзяць.
— А табе, Вася, дзіва, што я не пазнала? Усе бабы ў вёсцы слепнуць. І адна суседка, Цацоха, аслепла, і другая — Бутрымаўна, і трэцяя — Лізка, Колева маці, баба маладая. Ты Колю, культурніка, ведаеш? Цяпер у кожнай хаце сляпыя. Такога раней не было. Ад чаго гэта? Ад цэзію ці ад нукліду?
— Гэта адно і тое ж — цэзій, нукліды.
— А хто яго ведае? Цяперака нейкіх слоў панавыкручвалі. Не на маю галаву.
— Катаракта пайшла гуляць. Вы ў доктара не бываеце?
— А хто, Вася, сходзіць да доктара — у таго катаракта, а хто да доктара не дойдзе — у таго курыная слепата.
— Ну дык прыязджайце да мяне. Скажыце Косціку, хай ён вас прывязе. Доктар выпіша акуляры. Будзеце лепей бачыць.
— Ат! — махнула рукою.— Мяне ўжо магіла вылечыць. Я гарэлкі зроду цярпець не магу. Гэтакая ўрадзілася. Кажуць, што ад цэзію няма ратунку бабам, як я, і дзецям малым, бо ў рот не бяром гарэлкі. Дык і мая катаракта, можа, ад гэтага? А можа, курыная слепата? Вунь школу зачыняюць. У дзяцей забы, як у галубоў, растуць.
Валетаў узяў танклявую, нібы лісцінка, цётчыну руку, і ў гэты момант адчыніліся вароты — пярэстая карова, задраўшы галаву, прывітала ровам, У двары забрахаў сабака, закудахкалі куры.
Цётка кінулася зачыняць вароты.
— Ну, ты маўчы,— узмалілася, хоць Валетаў нічога ёй яшчэ не сказаў.— Як нам жыць без кабанчыка, без кароўкі? Косцік кажа: на халеру тады вёска, калі трэба ад жыўняку адмовіцца? Дзіця малое ў хаце. Хіба ты яго без малачка выгадуеш?
Старэйшыя цётчыны дзеці і ўнукі з хаты павыляталіся, жылі ў гарадах, а Нюра, нявестка, Косцікава маладзіца, год назад расшчодрылася яшчэ на дзяўчынку, і над сваім падскрэбкам бацькі і бабуля дрыжэлі мацней, як над ранейшымі, калі тыя былі малымі.
— А як жа іншыя людзі? Жывёлу ўсе паздавалі?
— І людзі хаваюцца з ёю, маўчаць. Скажы, што ў цябе жывёла ў хляве, дык нічога не дадуць у краме. Во як зрабілі!
Цётка знікла за варотцамі і выйшла на ганак з сенцаў. У руках трымала рэшата з яйкамі:
— Бяры, Вася, калі нашым не грэбуеш.
Ён узяў яйка, паважыў: вялікае і цяжкое, нібы гусінае. Адно — як два крамныя. Нешта хацеў пра гэта сказаць, ды пачуў дзяціны плач: насцярожыўся, сунуў рэшата з яйкамі цётцы назад у рукі, падняўся на ганак. У хаце плакала не то дзіця, не то жанчына, ці разам — дзіця і жанчына? Адчыніў дзверы. Чарнявая Нюра сядзела на краёчку канапы са спавітай дачкою на руках, карміла грудзямі і плакала ўжо ціха, адварочваючы твар ад дзіцяці, каб слёзы не ліліся яму на галоўку.
— Ну, чаго ты? — Валетаў падышоў да Нюры.— Ну, Нюра? Што здарылася? Дзяўчынка добрая. І сама... Ці, можа, малака няма?..
— Ёсць, Вася! — закрычала Нюра, у адчаі матаючы галавою і ўжо плачучы ўголас разам з дачкою.— Каб яно згарэла, маё малако! Каб у мяне грудзі павысыхалі, як я імі траўлю дзіця! — Усхапілася з канапы, кінула дзяўчынку на падушку.— Ды замоўкні ты! — А тая аж заходзілася.— Каб мне самой здохнуць!..
Старая схапіла дзяўчынку і панесла, гушкаючы, за печ.
— Табе нельга плакаць,— казаў Валетаў, абдымаючы Нюру за плечы.— Кожная твая слязіна дзіцяці перадаецца.
— Ой, Вася, як жа ўсё гэта вытрываць? Кажуць, не кармі сваім. А чыім? Усё тут сваё. Чыё ж яшчэ? І кожны раз, як сяду карміць, слязьмі абліваюся. Тады і малая. Плачам абое. Дык што ж гэта за жыццё? Калі яе атручу, дык ці я жыць застануся? Я ж на сябе рукі накладу. І хто гэтак зрабіў, што сама, маці, кожны дзень даю атруту? А божа ты мо-ой!.. А я ж забойца свайго дзіцёначка!..
— Ну, не выдумляй.
Валетаву жудасна рабілася ад таго, што адчувала, думала, казала Нюра. Халаднеў ад яе праклёнаў, ляманту. Чым пасобіць? І калі не ён, дык хто яшчэ? Хто, як не доктар?
Нюра сама, змогшыся ад слёз, замоўкла, і тады Валетаў выйшаў з хаты. Ужо ўкруціўшы дзіця, цётка Фёкла насіла яго па двары. Стаяў на ганку: куды ехаць? Дзяціны і Нюрын плач не сціхалі ў вушах. Усё мог стрываць, забыць, але не гэтыя слёзы, не плач дзяціны. Гэтакае з ім пачалося даўно, можа, з таго часу, як страціў свайго Ігарка. Любая слязіна дзіцяці і над дзіцёнкам даводзіла да шаленства. А дзе ж Косцік? Заязджаў як да сваіх людзей на хвілінку, не мог міма праехаць, а цяпер ужо не мог не ўбачыць Косціка — няўжо не чуе, як Нюра плача?
Самы цэнтр вёскі — магазіны, калгасная кантора, Палац культуры — непадалёк, і праз якую хвіліну гарбун выпаўз з-за хат на асфальтавую плошчу. Ляснуўшы дзверцамі, Валетаў падышоў да прадуктовага магазіна і не памыліўся: браценік тырчэў на ганку сярод людзей. Узяў яго за рукаў паліто, выцягнуў з натоўпу на вальнейшае месца, а ўжо і мігалка на плошчы загаўкала ў жалезнае горла:
— Вадзіцель «Запарожца»! Забярыце машыну!..
Цьфу, паскуда! Валетаў адцягнуў Косціка за магазін.
— Цябе — чуеш? Гарбуна камандуе забраць.
— Уліп я, братуха. Пад газай. А гаішнікі з Мінска. Цяпер хрэн з ім, з гарбуном.
На плошчу заварочвалі чорныя «Волгі», станавіліся роўным цугам адна да адной каля гарбуна, і ён, маленькі і шэры, быў падобны на мышанё паміж блішчастых вялікіх лайб. Пад’ехала яшчэ мігалка, з яе выйшлі міліцыянеры, акружылі гарбуна, праз шкло разглядалі, што ў ім усярэдзіне, бачылі і слоік з півам, і рэшата з яйкамі пад капелюшом, і пляшку віна, недапітую са Шнэйдарам. Капітан хадзіў з мегафонам, абвяшчаў:
— Вадзіцель «Запарожца»!..
Госці з чорных машын падняліся на высокі ганак Палаца культуры. Капітаны ды маёры засталіся каля машын.
— Што рабіць? — спытаў Косцік.— Пайшлі слухаць германцаў. Пакуль не паедуць, да гарбуна ўсё роўна не падыдзеш.
Валетаў пляваўся і лаяўся: уліп па-дурному. І навошта яму спатрэбілася гэтая плошча? Цяпер стой, чакай, пакуль лайбы раз’едуцца, павязуць з Радзімцаў паноў. І ўжо было ўсё адно — тырчаць на вуліцы ці сядзець у Палацы.
Людзей сабралася не густа — брахня ўсім абрыдла, Цэзарам і не Цэзарам. Валетаў і Косцік зашыліся ў куточак на апошніх крэслах, селі так, каб ніхто не бачыў, а самі бачылі ўсё, што вакол рабілася. Перад вачыма і зала з людзьмі, і сцэна, на ёй — чырвоны стол, госці за сталом, у іх над галовамі, перад вачыма ўсяе залы, на чырвонай стужцы лозунг: «Народ и партия — едины!» Валетаў сядзеў і намагаўся ўспомніць, дзе сёння чытаў гэты лозунг? На варотах ДБЗ у Лапацічах? Там літары чырвоныя, напісаныя паўкругам, на фоне залатога сонечнага прамення, а сонца, ягоная макаўка, пад паўкругам слоў.
Маскоўскі міністр пачаў казаць, што робіцца ў краіне, каб зліквідаваць чарнобыльскую бяду, абараніць зямлю і чалавека. Сыпаў мільярдамі рублёў, бэрамі і рэнтгенамі, гамамі і бэтамі, а людзі між сабой гаманілі, быццам усё гэта ведалі лепш за яго, вучанага. Калі ж скончыў прамову, усхапіўся кілаваты Сёмчык, кармач са свінога комплексу. Ён раней, пакуль не турнулі за крадзеж, рабіў на камбікормавым заводзе, і ў яго Валетаў неяк за пляшку віна выменяў два мяхі камбікорму. Цяпер убачыў — успомніў.
— Калі ўсё гэтак добра,— пачаў Сёмчык,— дык чаму ў нас на комплексе нараджаюцца парасяты без капыткоў, босыя, без лычоў, з кацінымі пыскамі, пацучынымі хвастамі? Ці не значыць гэта, што і людзі могуць нараджацца падобныя да якой малпы ці з пацучыным хвастом? І калі гэтак пойдзе, дык, можа, людства вернецца ў жывёльны радавод?
Зала прыціхла. Адно госці за чырвоным сталом шушукаліся, не разумеючы Сёмчыкавай мовы, адзін у аднаго перапытваючы, заглядаючы ў вочы таму, хто выступаў перад Сёмчыкам, каб патлумачыў. Але і той не ведаў, што адказаць. Нарэшце з-за стала падняўся райкомаўскі сакратар Вастракоў:
— Такога няма і не будзе.
Кілаваты Сёмчык зноў усхапіўся, раскрыў рот, каб запярэчыць, але Вастракоў рот яму заткнуў:
— Фактаў не было. Думаю, што і не будзе.
І хутчэй даў слова госцю з МАГАТЭ. Той гаварыў на заморскай мове, але побач з ім стаяла маладзенькая нетутэйшая дамачка, і яна перакладала на рускую. Калі Сёмчыкава пытанне ўзбунтавала людзей, пасеяла насцярожанае шушуканне і посміхі, дык цяпер ужо прыціхлі, як прыціхае наш чалавек перад заморскім, чакаючы нечага незвычайнага. Той расказваў пра аварыі на атамных электрастанцыях у Амерыцы і даводзіў, што жыццё ў Радзімцах не смяртэльнае, што на астравах, дзе выпрабоўваліся атамныя бомбы і радыяцыя вышэй, як тут, людзі растуць здаровыя і высокія, асілкі, што Херасіма і Нагасакі падштурхнулі японцаў да самага доўгага жыцця ў свеце, што ў Парыжы, адкуль ён прыехаў, радыяцыя большая, як у Радзімцах. У інстытуце Валетаў вывучаў англійскую мову, і яму падалося нешта знаёмае ў мове госця, вырашыў, што чалавек з Англіі, а Косцік пераконваў, што немец, бо нямецкую вучыў у школе і таксама некалі шпрэхаў. Цяпер пачуўшы, што госць прыехаў з Парыжа, абодва разгубіліся — француз? Ды ўсё гэта — момант. Соль пачалася, як госць сеў і ў зале падняўся ўсім вядомы стары Ахрэм, саматужны філосаф, названы Хокам, ад Сафокла, якога ён нават чытаў і вымаўляў па-свойму — Сахокам.
— А ці праўда, што на нас,— спытаў Хока,— звалілася аж сотня гэтакіх бомбаў, як тая, што звалілася на Хірасіму? Калі вучоныя не брэшуць і ў Хірасіме пасля адной бомбы людзі жывуць даўжэй, дык ці не значыць гэта, што радзімцы пражывуць у сто разоў даўжэй за японцаў?
У зале і за чырвоным сталом загаманілі мацней, але Валетаў нікога не мог пачуць, бо ў самае вуха ржаў, нібы стаеннік, Косцік.
Яшчэ не ачунялі ад Хокі, а ўжо побач з ім пачала ўсхоплівацца яго жонка, маленькая Аксютка. Яна заўсёды з якім яблыкам ці скарынкаю хлеба, як мышка, сядзела ў газетах і ведала не меней за мужа-філосафа. Ды і рабіла не рахункаводам у канторы, як ён, а ў школе, выкладала гісторыю, і да ўсяго іншага была партыйная. Куслівых пытанняў, якія мог задаць непартыйны Ахрэм, у галаве ў Аксюты не ўзнікала, словы яе на ўсіх сходах былі ўзважаныя і вытрыманыя, а таму таварыш Вастракоў, які ведаў накіраванасць думак старой настаўніцы, вечнай актывісткі, якраз хацеў даць ёй слова, каб яна выправіла непартыйную лінію мужа.
— Аксюта Хокава? — спытаў у залу і не зразумеў, чаму ўсе зноў зарагаталі. Хокавай звалі Аксюту вяскоўцы, ад мужавай мянушкі, па-вулічнаму, Вастракоў мог назваць яе толькі па прозвішчы Калюга, але прозвішча, пэўна, забыў. За спіною сядзеў старшыня калгаса, і той, прыўзняўшыся з крэсла, на вуха сакратару выпраўляў сітуацыю. Вастракоў хуценька павысіў голас: — У вас ёсць што сказаць, Аксюта Марцінаўна?
Былая настаўніца і актывістка адмахнулася ад Ахрэма, які трымаў яе за плячо, каб не выступала, жадаючы, мабыць, сам яшчэ выскачыць, паднялася, зацягнула на шыі канцы хусткі на мацнейшы вузел і сказала:
— Вось мой Ахрэм даводзіць, што радзімцаў трымаюць у цэзіі сумыслу, каб мы на сваіх касцях рухалі перадавую савецкую навуку. Яе ўжо рухалі і трусы, і пацукі, і касманаўты, а цяпер як бы наша чарга. І яшчэ Ахрэм кажа, што гэта трэба багатай Амерыцы, якая хоча купіць нас разам з цэзіем і стронцыем за даляры. Дык гэта так ці не так? — У зале загаманілі, і ўжо над чырвоным сталом зноў стаяў, як каланча, Вастракоў, трымаў напагатове руку з доўгім указальным пальцам да Аксюты. Яна адчула, што і ёй рот зараз заткнуць, пасадзяць, як пасадзілі мужа, таму закрычала, спяшаючыся давесці, можа, самае галоўнае: — Дык я што хачу, людзі? Я і мой Ахрэм не супраць, каб нас хто-небудзь купіў. Але калі вы нас купілі, дык раскашэльвайцеся. Дзе тыя далярчыкі?
Вастракову неабавязкова было садзіць Аксюту. У зале ўзняўся гэтакі гоман, што пачуць яе зрабілася немагчыма. Яна сама села. Але, як толькі Вастракоў крыху супакоіў мужчын і баб, зноў падскочыла:
— Жывёлу ў нас забралі, а ў краме ні мяса, ні малачка. Што есці трусам ды пацучкам? Хоць якіх каўбасак падкіньце? Лімончыкаў-апельсінчыкаў?
— Чаго захацела!..
Па зале каціўся рогат. Госці за чырвоным сукном круцілі галовамі, пыталіся адзін у аднаго, што кажа старая. Перакладчыца нагіналася то над адным, то над другім, невядома што ўкладала ім у вушы, і тады ўсхапіўся міністр з Масквы. Памахаўшы абедзвюма рукамі, пачаў гаварыць. А з-за чырвонага стала выйшаў той самы ці англіец, ці немец, ці француз, абышоў сваіх, па сходачках спусціўся ў залу і знік за бакавымі дзвярыма. За ім следам падняўся і выйшаў старшыня калгаса Ахрэмчык. Валетаву падалося, што зараз пачнуць выходзіць астатнія госці, і ён таўхануў локцем Косціка:
— Пайшлі.
З ганка Валетаву адразу кінулася ў вочы, што гарбунчыка на плошчы няма. Здзівіўся і Косцік:
— Ты яго бачыш? Я не бачу.
На тым месцы, дзе стаяла машына, з чорна-белымі палкамі стаялі «чырвонцы», і Валетаў адно цяпер успомніў, што дзверцы машыны не зачыніў на ключык, ляснуў ды пайшоў, нібы з хаты ў двор. Але куды яны яе адкацілі ад сваіх «лайб»?
Удвух абышлі плошчу, зазірнулі ў суседнія вуліцы — гарбун як у ваду кануў. Косцік падаўся за Палац у нужнік, а Валетаў стаяў на рагу плошчы і азіраўся. За машыну не хваляваўся — з вёскі нікуды не дзенецца. Але навошта здзекі? Пачуў знаёмы Косцікаў свіст — у два пальцы.
За Палацам у тухлай лужыне стаяла вялізная, быццам хлеў, прыбіральня, падгнілая і схіленая набок, усё роўна як плыла, тонучы, і хіба Валетаў мог падумаць, што ў той лужыне месца ягонаму гарбуну? Машына стаяла побач з прыбіральняй і ў чаравіках да яе нельга было падступіцца.
— Сукі-«чырвонцы»,— нервова чмыхаў носам Валетаў.
Косцік прынёс цагліны, паклаў у тухлянку, каб па іх падабрацца да машыны.
— Ты ідзі дадому,— сказаў Валетаў Косціку.— А мне трэба чакаць. Пакуль не паедуць, за руль не сядзеш.
Браценік нікуды ісці не думаў, гэта Валетаў заўважыў, але як след яго зразумеў, калі той выцягнуў з кішэні пляшку віна. Тут ужо злосць і на Косціка ўзгарэлася: яму чарка ў галаве, калі дома слёзы? Нагадаў і пра Нюру, і пра дачку, што чакаюць. Косцік надзьмуўся, а Валетаву было ўжо балюча не толькі за Нюру, малую, цётку Фёклу, яшчэ і за сябе. Тут свята, Пакровы, даўно не бачыліся, не гаварылі цёпла, як браты, хоць ні ў аднаго, ні ў другога іншых братоў няма — няўжо на сухую разбягуцца? Валетаў ведаў, што Косцік да яго гарнуўся, заўсёды яму рады, а ён? Свінячае рыла на сябе напяліць? Па цаглінках, якія вымасціў Косцік, падышоў да машыны, адчыніў дзверцы, узяў на заднім сядзенні шклянку, два яйкі з рэшата і хутчэй назад — па тых самых цаглінках, падымаючы калашынне. Адышлі ад мышыны, ад лужыны, пад ліпай выпілі, яйкам аб яйка дзюбнулі. А ў вушах — плач і Нюрын, і дзяціны. Спытаў:
— Што ў цябе, братуха, дома робіцца? Што з жонкай, з дачкою? Можа, чым-небудзь памагчы?
Косцік зноў надзьмуўся. Усё роўна як Валетаў кепска зрабіў, што спытаў пра сям’ю.
— У Стахванавай Лізкі сын памірае ў Магілёве. У другі клас хадзіў. Ты ж іх ведаеш? Рак шчытавідкі. Ну... ці мала што ў каго? Дактары ж не прызнаюць, што нашы хваробы ад цэзію?.. А мая дурная баба — усё да галавы.
— Не кажы гэтак. Не дурная. Яна — маці. Мы, мужыкі, шмат чаго не разумеем, пакуль смажаны певень не дзеўбане нам у сраку. Мяне дзёўб. І раз, і другі. А цябе яшчэ, бачу, не дзёўб. Нюра дрыжыць за дзіця.
— Усё так. Але як жыць? — усклікнуў у адчаі Косцік, адводзячы, нібы хаваючы, вочы.— Кожны раз як сядзе малую карміць, дык у слёзы, бытта над нябожчыкам. А ў мяне сэрца няма? Я пень з гары? Яшчэ і доктарка ваша: не кармі, баба, сваім малаком. А чыім карміць? Дзе тое чыстае?
— А як іншыя маткі? Не ў адной жа Нюры дзіця малое?
— Іншыя? Як і яна. Карміць трэба? Кароўскае ў нас і дарослым забараняюць. У аднаго Міцькі чыстае. Але якое малако ў дзвюх цыцках? Кароў ужо два разы доім, а яго казу ўсё яшчэ тры разы на дні за цыцкі бабы цягаюць. На тое малако бягуць, адна адну абганяючы.
— У Будавея такое чыстае, як ва ўсіх. Пусціў чутку, што цэзій па нулях і ў бульбе, і ў малацэ — вось і чыстае.
Валетаў не верыў Міцькавым нулям, але доўга не мог даўмецца, навошта мужыку спатрэбіліся тыя нулі, калі іх няма і быць не магло хоць у Радзімцах, хоць за магільнікам у Галыні, на Салаўках, дзе стаяла яго хата — дзвесце метраў ад Радзімцаў. Але пачынаў здагадвацца: не Міцьку — людзям трэба. Ён сам і малако не п’е. Параіў Косціку:
— Ты ж, братуха, не вахлак. Бяры ў Міцькі. Каб хоць Нюра не плакала. Я з ім сёння дамоўлюся. Мне не адмовіць. А то... бяры ў горадзе, на малочнай кухні?
— Хто адтуль прывязе? Гэта ж трэба кожны дзень? Косцік топай дзесяць вёрст ды назад дзесяць? А трактар? А поле? Калі там тую кухню адчыняюць, я ўжо на трактары.
Замоўк Валетаў. Упёрся са сваімі мудрымі парадамі ў сцяну — куды далей? Маўчаў, пакуль Косцік не ўскрыкнуў:
— Гля!..
За прыбіральняй, куды глядзеў браценік, той самы заморскі госць у касцюмчыку — ці француз, ці немец, ці англіец — стаяў бездапаможна, як бег і не дабег, не мог кроку зрабіць ні ўзад, ні ўперад. Спяшаўся ў прыбіральню, і дошка пад ім зламалася — стаяў на дне лужыны па костачкі ў тухлянцы і ў новых для сябе абставінах не мог здагадацца, які яшчэ зрабіць крок, бо смурод разліваўся навокал. Зніякавеў нават Валетаў. Каб гэта ўваліўся свой чалавек, падбег бы ды падаў руку ці што-небудзь параіў, а тут чужы, з самога Парыжа! Яшчэ і сарамата скавала, быццам сам яго ў сваё дабро ўкінуў.
Першы паспяшаўся на дапамогу Косцік. Два крокі зрабіў і спыніўся, убачыўшы яшчэ адно дзіва: з-за Палаца выглянуў старшыня калгаса Ахрэмчык — схапіўся за галаву і зноў схаваўся. Косціку што рабіць? Каб хоць не высунуўся Ахрэмчык. А то як бы даў чырвоны сігнал: стоп! Бо калі не падбег старшыня, дык Косціку, радавому трактарысту, як адважыцца падаць руку чалавеку з Парыжа? Тым часам госць захады рабіў сам. Ён адмераў крок убок, але пакаўзнуўся і, запялёхаўшы калашынне, набраўшы ў чаравікі чужога дабра, ледзь устаяў на нагах, хоць і на сухое не вылез. З-за вугла паказаўся Вастракоў, за ім — той самы Ахрэмчык. Стаялі і глядзелі, каманды зверху чакалі. Косцік не вытрымаў, падбег і, як свой свайму, падаў руку. Вастракоў знік, а старшыня калгаса апынуўся каля Косціка. Пакуль удвух выцягвалі чалавека з твані, Вастракоў прывёў міністра, і яны Косціка адцёрлі, самі павялі госця да машыны.
Чалавека з Парыжа адразу павезлі, а Косцік, душачыся ад рогату, вярнуўся да Валетава.
— Скажы, Палыч? Гэта ж без маскоўскага начальніка не ведалі, як чалавека з гаўна выцягнуць?
— Куды яны яго?
— Можа, у лес адмываць? У Палацы сарцір на рамонце.
— Дык жа вакол людзі жывуць? У любы двор?..
— А раптам правакацыя?
— Ну, засранцы!..— Валетаў вылаяўся.
Яны адышлі ад сталоўкі і адтуль бачылі, як з Палаца выходзілі радзімцы, спяшалі да крамы, натоўп ля якой усё гусцеў. Выйшлі і госці з мясцовым начальствам. Спыніліся каля чорных лайб і глядзелі, як народ штурмаваў краму.
— А я і не зразумеў, чаго яны да нас прыехалі,— прызнаўся Косцік.
Валетаў таксама не мог даўмецца, навошта ім, французам ды шведам, спатрэбіліся Радзімцы, але была ў яго свая думка:
— Ты «Мёртвыя душы» Гогаля чытаў?
— Не чытаў, але ў школе праходзілі.
— Дык Чычыкава памятаеш? Як ён ездзіў па маёнтках, купляў душы памерлых?
— А на хрэн яны ім? І мёртвыя, і жывыя?
— Ты ў іх спытай.
— А можа, не душы — Цэзары спатрэбіліся? Можа, праўду сказала Аксюта? Купляюць нас? На тавар прыехалі паглядзець?
— Вунь дзівяцца, як мы, ачмурэлыя ад цэзію, душымся. А за чым гэта? За чарнілам ці куравам?..
Косцік зноў зарагатаў, успомніўшы пра француза, а Валетаву і ўспамінаць пра тое было брыдка, нібы сам выкупаўся і смярдзеў. Хацелася закласці ў рот пальцы, выліць з сябе гаркату, і ён адышоў пад плот, грудзьмі на яго аблёгся.
Не заўважыў, як знік Косцік. Схамянуўся, калі ўжо ў вачах забліскала: з плошчы вырульвалі мігалкі, стрыглі чырвонымі ды сінімі, як на каляднай ёлцы, агеньчыкамі, і следам за імі выкатваліся чорныя лайбы. Не ўбачыўшы нідзе Косціка, Валетаў па тых самых цаглінах падышоў да машыны, сеў за руль і ціхенька выехаў на апусцелую плошчу. Завярнуў за магазін, а там і Косцік:
— Вылазь, братуха. Даюць сушаныя бананы, з Індыі, турэцкі чай і цукеркі, падушачкі.
— Ну во, Аксютка і выпрасіла тое-сёе трусам-пацукам.
Узяць ласункі дзецям Валетаў хацеў, але не было грошай ды і людзей вакол магазіна сабралася болей, як дагэтуль у Палацы, ганак штурмавалі мужчыны, жанчыны толькі пазіралі збоку, выглядалі кожная свайго. У гэтакі вір Валетаў ніколі не кідаўся, і Косцік яго зразумеў — пашыўся сам у натоўп. Валетаў вярнуўся да машыны, сеў за руль. Не ведаў: чакаць ці ехаць?
Дзень дагараў, і адно цяпер Валетаў падумаў, што сённяшні аб’езд не вельмі ўдаўся. У Лапацічах пабачыў людзей, якіх хацеў пабачыць, зрабіў тое, што меціў зрабіць, не ехаў пусты, але ў Радзімцах карты зблытаў Косцік. Праз яго зачапіўся за Палац і цяпер ці шмат паспееш аб’ехаць? Раніцай, калі пакідаў горад, спадзяваўся, што з Радзімцаў заверне ў Маліну, Халмянку, Чудзікі, у кожнай вёсцы наведае знаёмых людзей, завітае на Салаўкі да Будавея, у якога разжывецца на свежую рыбу, і прыцемкам, вяртаючыся назад, падкоціць да Манінай хаты. Але цяпер бачыў, што загадзя намаляваны ў думках круг трэба рэзаць, і калі рэзаць, дык адразаць Халмянку, Маліну, Чудзікі, хоць у кожнай з гэтых вёсак нешта губляў, не заехаўшы. У Халмянцы жыў стары Даніла, у якога Валетаў кожны год браў дзесяткі тры дубовых венічкаў у лазню, той іх ужо і вязаў, ведаючы, што прыедзе доктар, але Валетаў даўно не заглядаў, і стары мог тыя венікі каму-небудзь прадаць. А ў Маліне людзі яшчэ не звяліся з авечак, як пазводзіліся ў іншых вёсках, і цяпер, калі мінала самая пара рэзаць авечак, па хатах можна было сабраць сырыя аўчыны на кажушкі сабе, дзецям і жонцы, якая яна ні сцерва. У Чудзіках ведаў чалавека, які б іх, пакуль тыя маразы, вырабіў, пафарбаваў.
Валетаў завёў гарбуна, каб ехаць, не чакаючы браценіка, ды той, нібы адчуўшы яго намер, з’явіўся:
— Я цябе там шукаю, а ты тут? Сямёнаўна, крамшчыца, чорныя дзверы табе адчыніла.
У руках у Косціка быў не пусты мех — ускінуў на капот. Валетаў заглянуў у мех і здзівіўся: пуд, не меней, адных цукерак, танных падушачак у цукры, а зверху яшчэ і цэлафанавыя пакецікі з тымі самымі індыйскімі бананамі.
— Навошта столькі цукерак?
— Варыць, братуха.
Валетаў адстаў ад жыцця. Яго даўно не здзіўляла, што людзі мяхамі валаклі з крамаў радыяцыйны, з Украіны, цукар на самагонку, але што і цукеркі ішлі на сівуху — першы раз чуў.
Вуліца, якой ехалі, вяла на галынскую дарогу да Будавея, і цяпер Валетаў быў гатовы развітацца з Косцікам, але таму спатрэбілася пад’ехаць да магільніка. Ён збіраўся ставіць на бацькавым курганку жалезны крыж замест гнілога драўлянага — на месцы хацеў прыкінуць шырыню і вышыню. Валетава гэта мала хвалявала. Машына ўжо ехала міма высокага плота з брамаю лясгаснай мехустаноўкі, дзе млын звычайна круглыя суткі малоў хвойную лапку на муку жывёле, і далей, праз вуліцу, стаяла Маніна хата. Заехаць цяпер ці пазней? Можна цяпер, калі б не Косцік. А калі не заедзе і Маня ўбачыць у акно, як праехаў міма? Спыніў машыну, спытаў у Косціка:
— У Лапацічах працуюць, а тут ціха. Выхадны?
— Забастоўка. Другі тыдзень. Лапнік у лесе сякуць, сюды вязуць, а малоць няма рук.
— А я думаў, што Цэзары ў запоі?
— Патрабуюць даплаты за радыяцыю. У лесе нарыхтоўшчыкам лапкі плоцяць, а тут ні фіга, быццам тут тая самая лапка чыстая. Дурняў знайшлі?
Валетаў слухаў Косціка, але выкройваў сваё: заехаць да Мані ці пачакаць, як сцямнее? І павярнуў за плот.
— Сюды навошта? — здзівіўся Косцік.
За плотам упёрліся ў штабель чорнага спарахнелага лапніку, аб’ехалі, выбраліся на ўзгорак і скаціліся ў лагчынку, дзе алешнікам бегла тая самая Калыма. Папятляўшы па Радзімцах, яна лясочкам спяшалася ў Лапацічы, каб там знайсці рупліўцаў Мармышку і Сож.
Едучы да Будавея, Валетаў часта за апошнія гады праязджаў міма млына, але даўно не заглядаў на гэты беражок Калымы. Дзе спыніўся, акурат тут, на пясчаным грудку, некалі стаяла бабіна лазенка. Згадаўшы яе, Сцёпачку ўбачыў, старога салдата, які пасля вайны пасабляў удовай бабе Тэклі паліць лазню, насіць ваду з рэчкі і ў лазні жыў. Пад паветкаю ляжалі дровы, віселі венікі, стаяў тапчанок, закіданы трантамі. Парыўся Сцёпачка апантана. Даваў столькі пары, што мала хто мог уседзець на палку. Малыя падкрадаліся да акенца і цікавалі, ці жывы там Сцёпачка, а той, бывала, выскачыць галяком ды за імі. А як напарыць каторага, дзверы расчыніць: бяжы ў рэчку — хоць у дождж, хоць у снег. Сам стаіць на парозе, рукамі прыкрываючы сарамату, рагоча. Пасля распальваў вогнішча, ставіў у агонь чорны чайнік з вадою. Частаваў чаем усіх, хто падыходзіў. Пілі з конавак, бляшанак, а ён успамінаў вайну, як вызваляў Варшаву, Прагу, браў Берлін. Валетаў не памятаў, калі Сцёпачка з’явіўся ў бабінай лазні, хоць здагадваўся, што здарылася гэта адразу пасля вайны, затое добра памятаў, як ён развітваўся з бабінай лазняй, з Радзімцамі. Гэта адбылося ўлетку надвечар. Садзілася сонца, з пашы берагам Калымкі з-за Сажа вярталіся каровы. Каля бабінай лазні стаялі драбіны, у драбінах сядзеў з вінтоўкаю на каленях міліцыянер, у шынялі, курыў, а Сцёпачка на лаўцы нешта запіхваў у мех. Пойдзе ў лазню і зноў выходзіць, анучку вынесе і запіхне, пойдзе пад паветку і адтуль нешта нясе, яшчэ якую анучку. Завязаў мех, сеў на лаўку і таксама закурыў. Міліцыянер пачаў падганяць, каб ужо садзіўся на воз. А Сцёпачка курыў і дужа сумна глядзеў на рэчку Калымку. Апошні раз як зайшоў у лазню, дык выйшаў з яе таксама ў шэрым шынялі. Зашпіліўся, паклікаў да сябе пацаноў, што круціліся паблізу на беразе, кожнага пагладзіў па галаве цяжкой грубай рукою, з кішэні шыняля дастаў нешта ў хусцінцы, сунуў Валетаву за кашульку, дастаў з меха нешта загорнутае ў анучу і таксама яму аддаў, сказаўшы, каб аднёс бабе Тэклі. Ускінуў мех на спіну, ускочыў на драбіны і падагнаў каня: «Ну, пайшоў, вараны». І заспяваў: «Ой, вы коні, вы коні стальныя...» Валетаў памятаў і тое, як прыбег да бабы Тэклі, кінуў перад ёю на стол пакунак ад Сцёпачкі. Ануча разляцелася, і ў ёй аказаліся новыя боты. Дастаў з-пад кашулі малую анучку і яшчэ мацней здзівіўся: у ёй ляжалі медаль «За адвагу» і паперка, спісаная хімічным насліненым алоўкам. Паперкі ўзяла баба, чытала і плакала. Яны разам пайшлі за вёску на дарогу, якая вяла ў горад, доўга на ёй стаялі. Баба глядзела ў той бок, дзе быў горад, і ўсё выцірала на твары слёзы, а ён, малы, нічога не разумеў у тых яе слязах, у ад’ездзе Сцёпачкі. Вяртаючыся дадому, спытаў у бабы Тэклі: «А куды паехаў Сцёпачка?» Баба яму на гэта нічога не адказала. І тады ён зноў спытаў: «А гэта да яго прыязджаў брат?» Баба паглядзела дужа строга: «Адкуль ты ўзяў, што брат?» І ён адказаў: «А той быў як Сцёпачка, у такім самым шэрым шынялі і абодва старыя, сядзелі на драбінах побач, як браты, толькі той быў у ботах і без барады, а Сцёпачка ў лапцях і з барадою». І тады баба Тэкля пагладзіла яго па галаве, як раней Сцёпачка, адказала: «Усе людзі, дзіцёнак, браты. Толькі яны, браты, розныя. Ёсць добрыя, ёсць злыя».
Валетаў стаяў перад старым абламаным кустом, што некалі рос каля лазні. Белы, вясною — як купіна снегу, бэз. Баба казала, што яго пасадзіў Сцёпачка. Сто разоў пад корань абламвалі, а ён усё адрастаў.
Берагам Калымы Валетаў прайшоў далей, дзе стаялі дзве старэнькія лазенкі. Каля першай сеў на калоду. Падышоў Косцік.
— Ці ёсць у цябе закурыць? — спытаў Валетаў.
Косцік доўга поркаўся па кішэнях:
— Хацеў купіць, ды няма ў краме. Хрэнова стала з куравам. І зона, а не завозяць.
— Цэлы дзень без курава.
Памаўчалі.
— А ты Сцёпачку памятаеш? — спытаў Валетаў. Косцік доўга думаў, не мог успомніць.— Ды... ты і не можаш памятаць. Ты яшчэ тады быў у праекце. Яго ў сорак восьмым забралі. Салдат у шынялі. Жыў у бабінай лазні.
— Га-а!.. Ну дык чуў. Вораг народа?
Валетаў аж скалануўся. Ажно запякло ў патыліцы, у носе, у вачах. Доўга глядзеў збоку на браценіка, быццам раптам узненавідзеў і не ведаў, як вымесціць абурэнне.
— Дурань ты, братуха. Ну і дурань!..
Гэтакая рэакцыя Валетава была Косціку нечаканасцю:
— Ды я... Людзі казалі.
— Дурні, як ты.— Рукі Валетава ляжалі на каленях і дробненька калаціліся. Ён гэта сам заўважыў, паклаў адну на адну, адной супакойваючы другую, але калаціліся абедзве. Сунуў руку пад крысо курткі і з унутранай кішэні выцягнуў біклажку.— Лепш збегай у машыну, прынясі шклянку. Ды вады якой. Бяжы!
Косцік вярнуўся са шклянкаю, але вады не знайшоў, прынёс два яйкі і цэлафанавы пакет з бананамі. Валетаў наліў у шклянку спірту, выпіў, сунуў біклажку са шклянкаю Косціку, выхапіў у яго з рукі яйка. Запіў яйкам і вочы заплюшчыў, прыслухоўваючыся, як разлівалася гарачыня па целе. Адразу цёплае супакаенне пайшло па нервах, рукі перасталі калаціцца.
— А Уладзіка Лыча ведаў?
— Ну, як жа? Вось... мы ў яго ў гасцях. Гэтая лазня — ягоная. Матка два гады як памерла. Рак страўніка.
— У тым самым годзе і ён.
— Дзе гэта ён служыў? У Архангельску? А лазня стаіць, нікому не замінае. Гэта ж ты з ім вучыўся?
— У адным класе.
Валетаў усхапіўся, абышоў лазню. Няўжо тая самая, Уладзікава? Была лазня — звон! А цяпер? Абсела, вянцы на два ў зямлю ўгрузла, счарнела, страха сыпалася, франтон выбіты, зялёнай дзярнінаю зарасла, а вакол ламачча, як яго сюды знарок панавезлі. Нейкія ламаныя колы, палазы, драбіны трупехлыя. Усё пагрузла ў хмызах, крапіве.
— Ці праўда, што ён на самалёце разбіўся над Новай Зямлёю? — спытаў Косцік.
— Разбіўся? — Схамянуўся: як над Новай? Уладзік спіўся, даўно быў спісаны з палётаў, апошнія гады працаваў у штабе палка. Пра тое, што ў штабе, сам пісаў. А потым? Яго жонка, як прыязджала з сынамі на пахаванне свекрыві, расказвала Валетаву, што Уладзік атруціўся масандраю — тэхнічным спіртам, які злівалі з самалётаў. Утрох пілі — аднаго ўратавалі, а ён і яго камэска згарэлі.— Разбіўся, Косцік. Уладзік разбіўся. Над Новай Зямлёю.— Жонка прасіла, каб нікому не гаварыў, як было. Не трэба. Хай — разбіўся.
Зноў завярнуў за лазню: дзе іх хата? Яшчэ нядаўна стаяла — ужо няма? Далей па рэчцы стаялі лазенкі Кетавых, Сінчылы, Крывога Матыля — дзе яны? Дзе вербы? Дзе хлопцы, з якімі ў Радзімцах рос, вучыўся? У вёсцы было ўсяго шэсць класаў і хто хацеў вучыцца далей, той хадзіў у гарадок: Лыч, Сінчыла, Кот, Матыль — дзе яны? Хто іх павыганяў з вёскі? Хто з іх яшчэ жывы? А Лісачка? Таня Лісава — дзе? На Далёкім Усходзе выйшла замуж? Божа, што яе пагнала праз усю краіну? Каханне? Ды не, свайго марака яна ўжо там знайшла. А каханне было тут. Яе кахалі ўсе хлопцы, галовы гублялі. Уладзік — першы. А ён, Валетаў? Піхнуў ад сябе дзверы лазні, каб адчыніліся, і яны, знятыя з петляў, проста адваліліся, загрымелі на падлогу ў прымыльнік. Зайшоў — дзвярэй не было і з прымыльніка ў парылку. А печ стаяла. Дзіўна, што яшчэ не разабралі на цэглу. Комін абваліўся — дзірка ў неба. Пераступіў парог, глянуў на палок. Дошкі ляжалі як і тады — шырокія, чорныя. Успомніў: той самы палок, на якім ён, Валетаў, стаў мужчынам, ужо не ў тым сэнсе, што пад венікам Сцёпачкавым, а ў сэнсе самым хвалюючым, які існуе на зямлі, у той самы момант, калі Лісачка стала жанчынаю на гэтым палку. Ён ёю пакутаваў даўно, з таго часу, як яна пачала разам з ім хадзіць з Радзімцаў у гарадскую школу. З імі хадзіў і Лыч, таксама кахаў Лісачку. Валетаў пакутаваў ціха, таемна ад усіх, тыя гады ён быў наогул, можа, самы ціхі. А Лыч нішто сваё не хаваў. Ужо ў сёмым класе ён быў высокі, танкашыі, чубаты, хуткі, як сабака, галаву насіў заўсёды адкінутаю назад, ганарыста. А Валетаў быў ростам невялічкі, адзін з самых малых у класе. Гэта ўжо ў дзесятым выцягнуўся, дагнаў і Лыча, і ўсіх сябрукоў. Лыч быў першым Лісаччыным гусарам. Праўда, нядоўга. У дзевятым з ёю ўжо хадзіў Сінчыла. Валетаў як бы з засады выйшаў у дзесятым. Аднойчы на вечарынцы ў Радзімцах як узяў яе на вальс, дык не выпусціў з рук ні ў той вечар, ні ў тое лета. Гэта было апошняе школьнае лета. І калі ад’язджаў вучыцца ў Мінск, у інстытут, яго праводзілі ўсім класам, хто яшчэ быў у гарадку і ў Радзімцах, а Лісачка пры ўсіх цалавала яго і плакала, і вісела ў яго на шыі, і бегла за вагонам, які забраў яго з гарадка, ад яе. Зімою, прыехаўшы на студэнцкія канікулы, у той жа вечар па глыбокім снезе ды моцным марозе ў лёгенькім паліцечку і чаравічках, прыхапіўшы ў магазіне бутэльку гарэлкі, шыбаваў у Радзімцы. У Тані цяжка хварэла цётка, памірала, і яна ўжо нідзе не вучылася, працавала на ферме. Яны ішлі па начной Калыме і сцежкі не знаходзілі: снегу намяло па калені, гуляла завіруха, мароз ціснуў, аж усё крактала. У Лычавай лазні, яшчэ цёпленькай, на акенцы стаяў агарачак свечкі — запалілі. Не знайшлі ні шклянкі, ні конаўкі. На лаўцы ў вядры з вадою плаваў апалонік, і ён, Валетаў, у яго наліў гарэлкі, даў Лісачцы. Яна ніяк не магла выпіць з апалоніка, спрабавала і не магла. І тады выпіў ён, цярпліва і рашуча, як трэба перад дзяўчынаю, не здрыгануўшыся, не скрывіўшы твару і не спяшаючыся ратавацца цукеркаю. За другім разам яна ўсё ж выпіла і папрасіла вады. Ваду пілі з таго самага апалоніка. Ён яе цалаваў, аж зрабілася горача. Скінуў сваё паліто на палок, туды ж закінуў шэрую заечую шапку, расшпіліў Лісаччын кажушок. Яна як бы саромелася цалавацца, быццам ніколі не цалавалася ні з Лычам, ні з Сінчылам. Але потым, як незнарок, паваліла локцем свечку, агеньчык пагас, і Лісачка аж уся прыліпла да яго, шэпчучы: «Я чакала цябе, Вася!» А ён ёй, наіўны: «Я ж ведаў, я ж бег сюды». Хацеў гаварыць шмат чаго, а яна не давала, пацалункамі ўсё рот затыкала: «Ды не, не цяпер. Я чакала цябе колькі гадоў, а ты ўсё быў ціхі, нясмелы...» Абаім стала горача. Ён зняў з яе кажушок, паклаў на палок, а потым схапіў і яе на рукі, з ёю ускочыў на той кажух. «Не трэба, Вася! Ну, не трэба!» Не то сапраўды прасіла, каб ён яе не чапаў, не то, наадварот, падганяла, каб быў смялейшы. «Ну ты ж не гэтакі, Вася, ты ж ціхі, Васечка...» І тады ён як узлаваў на ўвесь свет, на сябе, на свае тыя гады, калі быў ціхі, нясмелы, баяўся сябрам дарогу перабегчы, здалёк на іх з Лісачкаю глядзеў, ледзь не плачучы. «Трэба, Таня,— сказаў рашуча, як яшчэ нікому не казаў.— Цяпер або ніколі». Яна ўскрыкнула і заплакала. І тыя яе слёзы ён зразумеў як радасць, бо іначай і не магло быць у тую цудоўную ноч, калі яна была маладзенькая, цёпленькая, гладзенькая, як уся з зямной пяшчоты, з кветачак і сонейка, а ён — увесь з нейкай не сваёй упартасці. Цёпла было ў Лычавай лазні. За акенцам спявала мяцеліца, гуляючы ў жмуркі з начным снегам. Што з ім рабілася? Ён жа гэтага раней не ведаў, як не ведала гэтага яна, і адкуль усё адчуваў, як што трэба рабіць? Няўжо і гэта ў чалавеку ад прыроды, у памяці генаў, і аднойчы прачынаецца як сваё, быццам ужо было раней, як было з ім і з ёю?..
Страх і разгубленасць апанавалі пасля. Нібы ад страты чагосьці чысцюткага. Гэта адчулі абое, у адну і тую ж хвіліну, бо калі ён гэта адчуў, яна кінулася яму на грудзі і закалацілася моцна-моцна. Ён спытаў: «Табе, Таня, халодна?» І яна, калоцячыся, ледзь вымавіла: «Та-ак...» Ён пасобіў ёй апрануцца. Яна калацілася. Ён кінуўся ў прымыльнік, прынёс бярэма дроў. Яна закрычала: «Не палі, каб хто не ўбачыў дым з коміна!» Тады ён адчыніў у печы дзверцы, за якімі ляжалі камяні, сунуў туды руку — выхапіў, апёкшыся. Апалонікам лінуў вады. Камяні не шыпелі. Лісачка ўжо стаяла побач, укрывала яго сваім кажушком. «А ты, Вася, ліні з другога боку, знайдзі хоць адзін гарачы каменьчык». І ён яго, адзіны, знайшоў, які прачнуўся і зашыпеў. Яны тады абое абрадаваліся. «Не лі шмат, заллеш!» Ён гэта ведаў. Яны ўдваіх лілі на гарачы камень ваду, пакрысе, і камень шыпеў, і ад яго праз дзверцы ішла гарачая пара. У лазні пацяплела. Яны забралі з акна свечку, запалкі, залезлі зноў на палок і ў самым куточку запалілі агеньчык. Божа, якая дзіўная была ночка! Дзіўная была Лісачка. Чыстая і пяшчотная, таемная, як тая ноч, блізка-зямная, як свая вёсачка. Да той ночы ён ніколі не ведаў гэтакай салодкай дзяўчыны і ніколі пасля не ведаў. Неаднойчы пра гэта думаў. Калі б не Лісачка, не тая ночка з ёю, няўжо ніколі б не зведаў, што такое сапраўдная жанчына, яе пяшчота, яе асалода, яе палон і тваё, у яе абдымках, спасціжэнне найвышэйшай таямніцы жыцця? І няўжо ёсць мужчыны, якія гэтага не ведаюць? О, няшчасныя!..
— А ты чуў, што Танька Лісава памерла?
Валетаў здрыгануўся, аж грукнула, нібы аб нейкую вострую костку, сэрца, забілася часта-часта. Хто там, за спіною, ускінуў сякеру?
— Косцік?.. Што ты сказаў?..
— Танька Лісава... Ты ж з ёю ў адным класе вучыўся? Дык яна, кажу... Тэлеграма была з Находкі. А тут ужо нікога з радні. І дзядзька памёр, і цётка. Яна ж у іх гадавалася. Бацькоў і не памятала. Бацька на фронце загінуў, а маці памерла ў вайну. Тэлеграма хадзіла па хатах. Я сам яе ў руках трымаў. Ты што?.. Табе ніхто не казаў?..
— Яна ж, Лісачка, недзе ў Прымор’і? За марака выйшла...
— Ну дык што?.. Тэлеграма была з Находкі.
Косцік стаяў на парозе, рукамі ўзяўшыся за луткі дзвярэй, і твару яго ў шэрані лазні відаць не было. Стаяў нібы здань, нібы чорны крыж.
— Ідзі!.. Ідзі!.. — паўтарыў Валетаў, як баючыся не Косціка, а яго здані, яго крыжа.
— Куды, братуха?
— Ідзі!..— зноў паўтарыў Валетаў.— Чарніла... У машыне...
— Навошта чарніла? Ёсць белая.
Косцік выскачыў з лазні. Валетаў упёрся грудзьмі ў палок, тварам сунуўся ў цёплыя дошкі, далоньмі гладзіў іх: няўжо, Лісачка, і цябе ўжо няма?
Адзаду, пад нагамі ў Косціка, грукнулі дзверы. Валетаў усхапіўся, рукавом курткі шмаргануў па вачах.
— Трымай.
Косцік працягваў шклянку. У другой руцэ ў яго была пляшка. Не глянуўшы яму ў твар, Валетаў адвёў працягнутую руку ўбок і шклянкі не ўзяў.
— Паехалі.
Міма Косціка сігануў за парог, да машыны.
— Ды ты што, братуха? Белая, руская. Чуеш?..
Валетаў сеў за руль. Машына смарганулася, і Косцік ледзь паспеў у яе ўскочыць. П’яна калыхаючыся на ямах, якіх Валетаў не бачыў і не аб’язджаў, трымаючы паміж каленяў пляшку, ён незадаволена бубнеў, нешта казаў, але Валетаў яго не слухаў.
— Кажаш, забастоўкай свайго дамогуцца?
Косцік таксама пераключыў пласцінку:
— А ні фіга. Мы — не Яўропа. Добра баставаць там, дзе гаспадар умее капейку лічыць. А наша дзяржава лепш мільён у зямлю закапае, згноіць, а рубель свайму чалавеку з рук не выпусціць.
Дзяржава!.. Валетаў бачыў перад сабою Лісачку такою, якой яна, цёпленькая, ляжала ў тую далёкую ноч побач з ім на палку ў Лычавай лазні, шэпчучы: «Ты мяне, Вася, кахаеш? Ты мяне будзеш заўсёды кахаць? Я цябе, Васечка, заўсёды... Я не магу без цябе. Я гэтак... даўно, Вася...» І раптам узарваўся:
— Вам усё дзяржава кепская!.. А дзе, у якой дзяржаве жыла-была Лісачка?.. Ты яе бачыў?.. Яна — з Амерыкі?.. Танечка Лісава — не ў гэтай дзяржаве?.. Дурні!..
Твар у Косціка скамянеў, адны вочы, спалоханыя, некуды імкнуліся з ямак. Ён заплямкаў тоўстымі губамі, нешта хацеў сказаць у адказ, хапаючы паветра, нібы рыбіна ў прыдуху, і закрычаў:
— Стой, куды гоніш?.. Стой!..
Валетаў рэзка тармазнуў. Косцік сунуўся галавою ў лабавое шкло — пляшка звалілася пад ногі. Адчыніў дзверцы:
— Ты што?.. Га, братуха?.. Пры чым тут Лісачка?..
Валетаў цяжка дыхаў, усё роўна як не ехаў, а бег на гару.
— Ды я так. Проста... успомніў.
— Дык пайшлі да дзядоў. Трэба крыжы замераць. Новыя буду ставіць. Пакровы, бачыш... Матку тваю спамянём. І бабу. Мае таксама ляжаць...
Валетаў сядзеў, глядзеў на магільнік, каля якога спыніўся, на бярозы, крыжы пад бярозамі.
Косцік угаворваў, не ўгаварыў — псіхануў:
— Дык навошта я браў змея-гарыныча? — Аж страсянуў перад браценікам пляшкаю.— Дзеля цябе і браў. Каб на магілцы, як людзі, старых спамянуць...
Абы ён супакоіўся, не злаваў, Валетаў паабяцаў:
— Заеду, як буду вяртацца. Тады з гарынычам разбяромся. А ты крыжы замярай ды бяжы да Нюры. Чакай мяне дома.
Валетаў абагнуў магільнік, выехаў на ўзгорак, спыніўся, адчыніў дзверцы і азірнуўся: ад магільных бяроз з-за выспы тырчэлі адны вяршаліны. Што там рабіў Косцік? Трэба і крыжы замераць, але ж яшчэ раней Нюра казала, што мужык яе зачасціў на магілкі. Нешта яго сюды цягне?
Пачуў далёкі танклявы голас. Быццам з таго боку, дзе бярозкі, з Радзімцаў. Як усё роўна малое плакала. Ляснуў дзверцамі, газануў, ад’ехаў, зноў спыніўся. Перад машынаю ляжала раскоўзанае раздарожжа. Дарога з Радзімцаў паварочвала направа ў Маліну, ад яе адлятала вузейшая левая, на Галынь, і Валетаў успомніў шэры крыж, пад крыжам — Белы камень, крынічку пад каменем, вясёлую і чыстую, якая бегла з адхону ў Сож. Назва была і ў крынічкі — Бразгун. І была дарога на Бразгун. Людзі ішлі сюды ў святы. На Тройцу, на Міколу, на Пакровы. Збіраліся мужыкі і бабы з Радзімцаў, Маліны, Лапаціч, Халмянкі, Чудзікаў, нават з далёкіх вёсак, з горада. Збіралася моладзь, збягаліся падлеткі. Чысценька апрануўшыся, прыходзілі баба Тэкля, маці, дзядзька Ерафей. Вада тут была святая. Старыя вымывалі з вачэй слепату, маладыя дзяўчаты, каб папрыгажэць, мылі твары, кожны яшчэ і дадому наліваў то бутэльку, то слоік. Як на Тройцу, дык прыносілі кветкі і зялёненькую дзеразу, спляталі вяночкі, вешалі на крыж, клалі на Белы камень, у крыніцу-вадзіцу.
Да Валетава не адразу дайшло, чаму ўспомніў крыж, камень, крыніцу. Зразумеў, зноў убачыўшы, як жывую, Лісачку. У белай, вышыванай чырвонымі крыжыкамі кофтачцы, з сінім вяночкам на галаве. І зноў скалануўся: няма Тані?
Выйшаў з машыны, агледзеўся. Нідзе нікога. І нічога. Ціха. Ні крыжа, ні каменя, ні крыніцы. Дзе тое поле, на якім красавала жыта, цвілі васілёчкі? Нават дарогі няма. Трактары ды машыны яе растаўклі, сапхнулі да Сажа. На месцы крыжа, крыніцы і каменя, таго жыта і тых васілёчкаў — абмылак мёртвага шэрага поля, на якім другі год не сеялі і не жалі. Гэтак спаганіць святое месца! Трактарам камень звалаклі ў Сож. Дзе тое — усё? Дзе Танечка з сінім вяночкам на русай галоўцы? Дзе Лыч? Дзе Сінчыла? Усе дзяўчаты і хлопцы — дзе? З класа адзін Валетаў жывы? Няўжо адзін застаўся?
Як матор на старых свячах, збоі давала сэрца. Паколвала. Ужо трэба было нешта насіць у кішэні, хоць валідольчык. Ціха апусціўся на сядзенне і не варушыўся. Не варушыцца — не цяжка. А не думаць? Зусім, ні аб чым? Гэтай улады над сабою не меў. Якая ўлада? Яна — там, высока. Тая лічыць твой каляндар. Ты сам — не ўлада, нават над сабою. Што зробіш, галубок, калі ўлада і лінію выбрала на вынішчэнне ўсяго, чым жывеш? І лесу, і рэчкі, і поля, і паветра, і крыжоў святых, і лазенак на беразе Калымкі, і Бразгуна. Навошта ўладзе гэтакае вынішчэнне? А каб душа чалавека здзервянела, задыхнулася. Улада баіцца душы, бо душа таемная, жытку разумее не як хоча ўлада, часта — наадварот. Як ёй дасі каманду, калі не ведаеш, чым яна табе на каманду адкажа? А як няма душы, дык няма і свайго шляху. Тады ўсе людзі каманду разумеюць аднолькава. Уладзе гэта трэба? Валетаў яе, суку-ўладу, ненавідзеў. І вышэйшую, талмачоў-вампіраў, якім жывы чалавек, сабе гаспадар, чысты і мудры, костка ў горле, і сваю маленькую — над жонкаю, сястрычкаю ў бальніцы, сабакам, малечай птушкаю. Вось калі дайшло, за што ён яе не любіў: яна супраць душы.
За спіною дыхаў магільнік, за магільнікам стаялі канцавыя радзімецкія хаты, а з другога боку, таксама на ўзгорку, праз лагчынку, віднелася жаўтлява-барвовая хмарка лісцейка, якое яшчэ трымалася за асінавы астравок. Некалі тут была вёска Галынскія Хутары, калі жылі дваровыя пана Галынскага. Рэвалюцыя ўсё змяла. Спачатку пана і яго палац, пасля і хаты мужыцкія, і мужыкоў. Хто памёр, каго павысылалі, падпанкаў ды падкулачнікаў, а хто сам разбегся. Пасля вайны засталіся тры хаты, і гэта ўжо была проста Галынь. А цяпер тут адзін Будавей, сам сабе і пан, і мужык.
Валетаў не знайшоў яго ні каля хаты, ні ў хаце, якая заўсёды адчыненая, не ведала ні чэпа, ні прабою, каб які замок часам павесіць. Прынёс з машыны слоік з півам і сеў за стол. Шклянку ўзяў з падаконніка, пальцам выкінуў з яе дохлую муху, наліў піва і, п’ючы, разглядаў усюды павыстаўленае, як напаказ, бабылёва багацце. У хаце — ні перагародкі, ні хоць бы якой шырмачкі. Стол, лаўкі, крэслы, падаконнікі, пазакіданыя вопраткай, цяслярным ды слясарным інструментам, посудам, кніжкамі. На цвіках па сценах віселі дрот, вяроўкі, нажніцы, каляровыя фотаздымкі з «Огонька», партрэт, таксама з часопіса, генсека Мікіты Хрушчова з кіяхом кукурузным, партрэт маршала Жукава на белым кані, на маскоўскім парадзе, ходзікі з гіркамі на ланцужках, а праз усю хату ад буржуйкі да печы — жалезная труба, на якой кашулі, споднікі, анучы, шкарпэткі. Транты звешваліся і з печы. Калі вочы зачапіліся за суднічак, што стаяў ля парога, Валетаў устаў з-за стала, адчыніў дзверцы суднічка — у нос дало воцатам, расолам. За дзверцамі павёў носам улева-ўправа, знайшоў вялізную, з-пад шампанскага, бутэльку, заткнутую папяровым коркам. Баўтануў — паўнюткая. Адкаркаваў, паднёс да носа — самагоначка. На стол выставіў, знайшоў на палічцы яшчэ адну шклянку з чырвоным ад віна дном. На сцяне самаробная шафка — адчыніў: там і хлеб, укамянелы акрайчык, і слоік з салёнымі гуркамі пад белай плёнкаю цвілі. А дзе ж Міцькава сала?
З хвіліну гаспадара пачакаў, а на большае не хапіла духу: наліў з бутэлькі ў шклянку, яшчэ панюхаў — цукроўка-ядранка? Паўшклянкі выпіў, гурком рот заткнуў, кінуў туды-сюды вачыма — калоду карт на рагу стала ўбачыў. Страпаныя, у плямах віна і тлушчу, яны звычайна ляжалі ці тут, на стале, ці ў Міцькі ў кішэні. І гулёк Міцька быў не заядлы, адно ў падкіднога дурня, але нечым, акрамя працы ды гарэлкі, трэба было адганяць ад душы самоту бабылёвай жыткі. Патусаваў калоду, раскінуў у руцэ веерам, зноў сабраў у калоду, паклаў на стол і выйшаў у сенцы.
Клець была адчыненая — зайшоў, уключыў святло, ведаючы, як у сваім закуце, дзе і выключальнік, і кублы, кумпякі і каўбасы. Ні кумпякоў, ні каўбас. Яшчэ рохкалі ў хляве. Заглянуў у кубел — сала радамі. Узяў кавалак, не выбіраючы, абтрос буйную соль, паважыў у руцэ, даў кіло два і раптам пачуў, як за сцяною ляскала сякера. Паляскала і заціхла. Міцькава? За агародам? Агледзеўся: мяхі стаяць, насыпаныя збожжам, мукою. Бліжэйшы развязаў — сунуў нос: камбікорм кабанам — місачка алюмініевая зверху.
Вярнуўшыся ў хату, кавалачак сала адрэзаў, з’еў з асалодаю. Міцькаў чыміргес даў па мазгах, і Валетаў адкроіў яшчэ сала, паклаў на хлеб. Еў і глядзеў у акно. І ўжо бачыў чорнага каня, Ворана, у драбінах пад асінкамі, блізка ад машыны. Конь быў з галынскай фермы, яго часта, як трэба, запрагаў Будавей — то кармы на ферму падвозіў, то вазіў на дойку ў луг бітоны пустыя, а поўныя, з малаком,— на ферму. Прыехаў і цяпер на Воране? Ледзь пра гэта падумаў, а тут гаспадар на парозе:
— Міхей? Во гэта госць!
Целам Будавей быў дробны, ростам якіх-небудзь паўтара метра, вырасці ды раз’есціся за ліхалеццем не паспеў, адно галава вялізная, кудлы на ёй густыя і доўгія, чорна-смаляныя, як у цыгана, сівога воласу — расады не знойдзеш, зубы буйныя выпіралі, калі рагатаў.
— Ты дзе бадзяешся?
— А дуб з лесу прывёз, сякеру ўзяў у рукі.
Міхеем ён зваў Валетава здаўна. Дзеда Валетава, які жыў у Радзімцах, мужа бабы Тэклі, гэтак звалі — па дзеду Міцька і яго ахрысціў. Ну, Міхей дык Міхей. Валетаў быў не супраць. Чаму б пры выпадку і дзеда не ўспомніць?
— Сядай за стол. Я сёння галодны. Па-людску не снедаў і не абедаў.— Валетаў наліў Будавею шклянку, даліў у сваю.
— За Пакровы?
Выпілі, тады гаспадар адставіў ад чалесніка засланку, паляскатаў у печы віламі, выцягнуў на загнетку чыгун, накрыты патэльняй.
— Бульбу тушыў. З баранінай.
— Я ўжо не памятаю, калі нюхаў баранінку. Дзе тыя твае бараны ходзяць?
Міцька паставіў чыгун на стол, зняў патэльню — дыхнула, аж нос угару задзёрся.
— Насця апошнюю авечку зарэзала, павезла ў Мінск да сына. З Віцем, унукам. Сын загадаў, каб прывозіла хлопчыка. Валосікі пачалі сыпацца.
Валетаў насцярожыўся:
— Як сыпацца?
— А лінька бывае і ў ваўка.
— Дзіця — не воўк? Як Насця заўважыла?
— Шапку з галавы ў хлопца зняла, а ў шапцы валасы. Тады і лысінку на галаве знайшла. А не бяда. За жыццё яшчэ сто разоў адрастуць.
Будавей у гэтым мала разумеў. Яму воўк і дзіця — адна прырода. Але Валетаў змоўчаў, ведаючы, як ён прывязаны да Насці, да яе ўнука. Трывогу сваю не паказаў.
Міцька на Валетава касавурыўся, чакаючы, што той далей скажа, але маўчалі абодва, і тады наліў яшчэ. Валетаў сваю шклянку адставіў. Міцька гэта як не заўважыў — выпіў і зноў пачаў касавурыцца на госця. Хоць і гаварыў спакойна, сэрца было не на месцы. Адчуваў, што распытваў Валетаў не так сабе. І задумаўся не так сабе. Каб не маўчаць, загаварыў:
— Апошні раз прыйшоў я да Насці, а яна малому дае малако з кубка і слязой падсалоджвае. Чаго ты, пытаюся? Ой, кажа, што рабіць? І малако даваць баіцца, і бацькі па малога не едуць.
— Тое самае Нюра Косцікава...
Валетаў бразнуў лыжкай аб стол, усхапіўся, стаў пасярод хаты і ганяў пад скурай на горле костку, каб пракаўтнуць бульбіну, усё роўна як яна ў яго захрасла.
— Хрэн іх ведае, баб радзімецкіх!.. Самі ядуць, ад дзяцей хаваюць. Як малым жыць, не емшы?
— Што ты Насці параіў? — пракаўтнуўшы бульбіну, спытаў Валетаў.
— А хто я такі, каб раіць? У мяне, кажу, па нулях і цэзій, і стронцый, няма ні замкоў, ні запораў, усё адчынена, дык прыходзь і бяры бульбу, моркву, буракі, гуркі, ідзі ў клець, у пуню — усё, што ёсць, тваё. Кароўка якая? Барада доўгая, хвост кароткі, а малака нам з табою, кажу, хопіць. Пі, еш і не бойся. Усё па нулях.
Косцік праўду казаў: ведаў Будавей, якія ў яго нулі. З Галыні партызаны вывозілі старыя хаты, хлявы, платы, тое адно і пакінулі, нібыта чыстае, што патрэбна Будавею: ягоную гаспадарку на асінавым астраўку ды за асінкамі два мацнейшыя хлявы, людзьмі забытыя. Купіў, што яму трэба, у хімікаў, як усё ў краіне куплялася: паіў лета самагонкаю, карміў рыбаю. Адсюль і нулі. Пусціў чутку і сам у яе паверыў. Што хацеў, тое атрымаў: бабы радзімецкія да Будавея пабеглі — прадай, Міцечка, вядзерца чыстай бульбачкі, прадай гурочкаў, памідорчыкаў. Тут ён і ўдарыў сваім козырам: дык хто вам Міцька — чорт з балота, душагуб? І ўжо адна перад адной засакаталі, нібы куры: ну што ты, Міцечка, мы ж ніколі гэтак не думалі, не казалі.
Але і думалі, і казалі. З першых дзён, як Галынскі ўзгорак асядлаў Будавей. Праз дзесяць гадоў пасля вайны, якія адседзеў на Салаўках. Нетутэйшы, са свету, без сям’і і без сваякоў, паставіў над Сажом хату, пасадзіў пад вокнамі астравок горкіх асінак, у асінках зляпіў стол, павець з летняй печчу, на сене і спаў ад вясны да глыбокай восені. Жыццё Будавея кацілася ўсяму свету адкрытае і даверлівае, але вёска яго баялася і казала ўсялякае: адны — што сядзеў у лагеры за абрабаваны банк, другія — што забіў чалавека, трэція — што ў канцы вайны вадзіў банду.
Маткі дзяцей да Галыні па шчаўе і ягады не пускалі, страшылі арыштантам. Бабы баяліся ў гэты бок кароў ганяць. А як з’явіўся ў яго гармонік, як пачаў на ім іграць па вечарах, дык у Радзімцах, бывала, бабы і дзеўкі работу пакідаюць, слухаюць і кажуць: «Чорт з балота іграе, арыштант».
Нават гармонікам не павярнуў да сябе радзімцаў. А нулямі павярнуў.
— Пайшлі са мною. Нештачка пакажу.
Яны выйшлі з хаты, завярнулі за хлеў. Там Будавей і майстрачыў. На зямлі ляжалі калоды, белыя дубкі, трэскі, у калодзе тырчэла сякера. Камлісты, раўнютка абчасаны дубок з гняздом для папярэчыны і папярэчына, крыху танчэйшая, побач.
— Крыж? — здзівіўся Валетаў.— Косцік пайшоў на могілкі мераць крыж дзеду, падвозіў яго, а тут тое самае. Нешта вы ўзяліся? Ды ў цябе ж, Міцька, няма каму ставіць? Хіба сабе рыхтуеш? У два разы большы за самога.
Валетаў пасміхаўся, але Будавей на госця паглядаў стрымана.
— Не той гэта крыж, пра які ты думаеш.
— Можа, аброчны? — няўпэўнена спытаў Валетаў.
— Во!.. Цяпер ты мяне зразумеў. Крыж-аброк!
Як на што нечаканае глядзеў Валетаў на белы, да жывога цела падобны дуб.
— Дзе паставіш? — спытаў.
— А ты сам, Міхей, як скажаш? Дзе мы яго паставім?
— На Бразгуне?
— Ну дык пасобіш занесці.
Будавей свярдзёлкам выкруціў у крыжавіне дзве дзіркі, загнаў у іх балты, пасадзіў папярэчыну. Ключом зацягнулі гайкі, ажно з вылежанага дуба выбегла раса белая, паднялі крыж, прыставілі да хлява, удвух павіслі на папярэчыне, ухапіўшыся за яе рукамі, а яна і не піскнула.
— Гэты б нас з табою вытрымаў, га? — змрочна пажартаваў Валетаў.
— Думай, што кажаш,— не прызнаў жарту Будавей.— Мы Аброку жывыя патрэбныя. Бярыся. За камель ці за крыжавіну?
— Адразу і закапаем?
— А што валаводзіцца? Насця сёння прыедзе — хай парадуецца. А то часта ўспамінае Аброк на Бразгуне. Гэта яна мне расказала, што ён значыў для вёскі. Я, вахлак, раней бачыў па дарогах крыжы, а не ведаў, навошта яны стаяць. Ты ці ведаеш?
— Баба Тэкля аднойчы перад радзімецкім крыжам на калені бухнулася і мяне паставіла побач: маліся, каб вярнуўся Сцёпачка. Быў гэтакі салдат, з вёскі пад канвоем павезлі. А ён усё роўна не вярнуўся.
— Сам павінен быў даць крыжу зарок, што вернецца. Я так разумею. Аброк вартуе вёску, усіх, хто ў вёсцы, не распускае па свеце, са свету вяртае. Людзі яму прысягаюць у вернасці. Гэтак спрадвек. Людзі забыліся на Аброк. Яны яму здрадзілі. І растрэсліся вёскі.
— А што ж ты, Міцька, выбраў гэтакі дзень — Пакровы? Грэх цюкаць сякерай у свята.
— Бог мне даруе.
Валетаў узваліў на плячо камель, Будавей — крыжавіну, панеслі камлём уперад, прыхапіўшы з сабою рыдлёўку і сякеру.
Дуб хоць і быў вылежаны, але дуб ёсць дуб — ледзь данеслі. Апусцілі на мурог — пачалі выбіраць месца. Будавей хацеў ставіць там, дзе крыж стаяў некалі, абяцаючы, што яшчэ і крыніцу раскапае, той самы Бразгун, бо недзе ж тая жыла бяжыць, калі бегла раней, і камень, які ляжаў, Белы, знойдзе і пакладзе на ранейшае месца. Але дзе яно, ранейшае месца і Аброка, і Белага каменя? Усе прыкметы сцёртыя-змытыя. Капаць пачалі на ўзгорку, пад якім адна дарога вяла ў Радзімцы, другая — у Галынь, трэцяя — у Маліну, праз Халмянку.
Пакуль капалі яму ды ставілі крыж, пачало цямнець. Над Сажом узышла поўня. Яе незвычайны жаўтлява-барвовы колер першы заўважыў Будавей:
— На мароз?
— На Пакровы ён можа сябе паказаць.
— Ну... ты, Міхей, глядзі, каб не скрывіць. У цябе вока цвярдзейшае.
— Я, Міцька, у аб’ездзе,— Валетаў хацеў сказаць, што быць цвярозым у аб’ездзе яму цяжка, але да канца думкі не выказаў, можа, палічыўшы, што Будавей разумее з паўслова.
— Усё роўна. Вока хірурга памылкі даваць не можа.
Валетаву спадабалася Міцькава разважанне, і ён ужо не аспрэчваў.
Будавей адышоў ад крыжа на адну дарогу, адтуль пакамандаваў, куды нахіліць крыж, управа ці ўлева, перайшоў на другую дарогу, з яе таксама пакамандаваў, а вярнуўся да крыжа — зноў крыва.
— Стой! Ёсць адвес.
Дастаў з сумкі капронавую вяроўку з жалезнай гіркаю на канцы, на другім канцы зрабіў пятлю, накінуў на стаяк, зашморгнуў, пачаў раўняць крыж па адвесу.
— Ну?.. Засыпаць?
Валетаў збіраў на полі каменне, насіў і кідаў пад крыж, потым сыпаў пясок. Асадзіў наспу рыдлёўкаю, утаптаў нагамі. Пясок і каменне аселі — падсыпаў яшчэ і Міцька. Крыж, пакуль закапвалі, зноў скрывіўся. Зноў выраўнялі, узяліся абтоптваць разам, з двух бакоў. Натанцаваўшыся, адышлі на радзімецкую дарогу і з прыемнасцю глядзелі на сваю работу.
Тым часам цемень села на пойму Сажа, заткала шэрым радном далячынь за ракою. Дарогі, якія разбягаліся ад крыжа, пакарацелі, воддаль зліліся з полем, адно вада ракі блішчэла-разгаралася тым самым жаўтлявым святлом, і крыж, узняты над ростанню, рассякаў цемень белай вертыкаллю, як жывым промнем, злучаў зямлю з нябёсамі, а гарызанталлю, такой самай белай, нібы жывымі рукамі, абдымаў ноч, і ва ўсім гэтым відовішчы быў момант і гук не зусім як бы яснай, але неабходнай ісціны.
— Ну дык што скажаш, Міхей? — пасля хвіліны ўрачыстага маўчання азваўся Міцька.— Цяпер крыж трэба асвяціць. Аброк — знак боскі і людскі.
Валетаў зразумеў напрамую:
— Трэба з Маліны прывезці бацюшку. Людзі збяруцца, як некалі на Бразгун.
— У Маліне ўжо ні бацюшкі, ні службы.
— Як гэта? Царква стаіць?
— Няма каму ў яе хадзіць. Людзі павыехалі і з Маліны, і з Халмянкі. Там жыццё, Міхей, спяклося.
— Зусім нікога?
Міцька сунуў сякеру ў сумку, узяў рыдлёўку і падаўся да хаты. Валетаў глядзеў яму ўслед, не разумеючы гэтай маўклівай рашучасці, але не аклікнуў. Стаяў і думаў: няўжо праўду сказаў Міцька? А дзед Даніла, у якога браў венікі? Куды ён, стары, паехаў з Халмянкі? І калі там пуста, дык што чакае Радзімцы, Лапацічы? Калі гэтакі вецер узняўся, людзей з хат вымятае, дык вымеце і адсюль? Міцька, можа, гэта адчуў, таму і за крыж схапіўся? Каб утрымаць хоць Радзімцы? Але ці ўратуе крыж?
Міцька вярнуўся. З той самай сумкаю, але без рыдлёўкі і сякеры. Дастаў з сумкі сала, хлеб, цыбуліну, пляшку ўрачыста паставіў на мурог.
— Пакуль мы бацюшку знойдзем, дык спачатку самі, Міхей, Аброк асвенцім.
З кішэняў пінжака дастаў дзве шклянкі, наліў з бутэлькі ў адну, падаў госцю, наліў у другую. Валетаў адчуваў, што піць яму ўжо нельга, бо якім, напіўшыся, да Мані з’явіцца, але адчуў і тое, што не можа адмовіцца, каб не пакрыўдзіць Міцьку,— момант незвычайны. Марудзіў і Міцька, нешта пакутліва і грунтоўна абдумваючы. Нарэшце сказаў:
— Ты, Міхей, не будзь вахлаком. Ты хоць і глядзіш чалавеку ў чэрава, а не ўсё бачыш. Чалавек глыбейшы за чэрава. Яго рабавалі, спойвалі, травілі дустам і цэзіем, білі па галаве, пакуль мазгі адбілі, зрабілі Цэзарам. Ён даўно не Богу моліцца, а шлунку. Яму адбілі ахвоту глядзець на неба і зоркі. А мы зноў дарогу да Бога пакажам. Аброку хай моліцца. Аброк — Бог.
Цікава было з Будавеем. Не стаяў ён на зямлі пнём глухім, не ляжаў калодай гнілою. Жыццё рабіла пнём, калодай, каменем, а ён не парахнеў, упіраўся — жыў.
— Ты сам у Аброк верыш? — спытаў Валетаў.— Ці верыш, што крыжам уратуеш вёску?
Пытанне Будавею не спадабалася:
— Міхей!..
— Не злуй,— паспяшаўся супакоіць Валетаў.— Твой крыж куды паверне людзей? У вёску ці з вёскі? Дзе ратунак? Раней крыж вёску бярог. Яго за тое яшчэ Абярогам звалі. Дык жа тады ў вёсцы было жыццё. А цяпер? Навошта яна, калі тут мёртвая зона? Ты хочаш навечна ў зоне людзей пакінуць?
Скрыгатнулі ў Міцькі зубы, глянуў, як на ворага:
— Зона? А дзе яе няма? Я ўсю краіну праехаў-прайшоў — усюды зона. Брэшуць, што недзе там — не зона. Усё маё жыццё ў зоне.
— Але ж...
— Што — але ж?..
Валетаў хацеў запярэчыць, ён яшчэ не думаў гэтак, што ўсюды зона, ды адчуваў, што пасіліць Міцьку ў гэтае спрэчцы, калі ў яе ўвязацца, не зможа, тут Міцьку нічым не зваліш, тут ён усё да каліва ведае. Але як — усюды? Няўжо? Замоўклі абодва, нібы спрачацца далей баяліся. І тады Валетаў успомніў:
— Ну дык... я пайду. Мне трэба да Мані. Ты яе ведаеш. Чакае.
Міцькавы вочы не падабрэлі, не памякчэлі, глянуў так, быццам Валетаў ад яго ўцякаў. Але цямнелі зямля і неба — падганялі.
— Ну дык ідзі. Чаго не ідзеш? — як зразумеў Валетава.— Калі Маня чакае, трэба ісці. Яны, дзеўкі, доўга чакаць не любяць.
Гаротна стаяў гарбун у асінках. Валетаў адчыніў дзверцы, укінуў у кішэню кулёк з цукеркамі, у другую кішэню ўвапхнуў вялізную Шнэйдараву пляшку і запаветнай Міцькавай сцежкаю спусціўся з гары да бліскучай пад поўняю стужкі Сажа. Воддаль, бліжэй да крыжа, бачыў, ідучы, на экране бялесага неба чорную галаву і спіну Ворана, драбіны, чуў, як Міцька з канём гаварыў.
Зарыпела кола ў драбінах. І замоўкла.
— Міхей!..
Валетаў спыніўся, зноў падняўся на кручу.
— Падыдзі да мяне,— гукнуў Будавей.
Падышоў: што з ім? Сядзіць на драбінах, локцямі ўпёршыся ў калені, галаву звесіўшы. Твар затуліў далоньмі.
— Ты што, Міця?
Будавей адарваў далоні ад твару, ускінуў густы чуб. Глядзеў не на Валетава — на Сож. Вочы блішчэлі суха, злосна.
Як угадаўшы жаданне гаспадара, Воран смаргануў драбіны, пайшоў, і Валетаў не мог застацца, пайшоў таксама, трымаючыся за драбіны.
Конь пад’ехаў да гарбуна, стаў галавой у асінкі. Міцька споўз з драбін, падаўся ў хату. Валетаў ведаў накірунак Міцькавых думак і перажыванняў — сядзець у хаце Міцька не зможа, вернецца. І той вярнуўся — з гармонікам.
— Я цябе, Міхей, не адпушчу да Мані без страданія.
Гармонік у руках рыпнуў, але Будавей звёў мяхі.
— Іграй. Я паслухаю.
— Налі мне. І сабе.
Валетаў адчуваў, як шмат значыла гэтая хвіліна для Міцькі. Сёння гэта была другая такая хвіліна. Першая выдалася ля крыжа, калі яго абмывалі, а другая цяпер, калі Міцька ўзяў у рукі гармонік. І тут Валетаў павінен быў уважыць, усё зрабіць, як ён сказаў і задумаў. Адшукаў на драбінах сумку, у ёй — пляшку і шклянку, наліў — Міцьку падаў.
— А мне болей не трэба.
Пачутае не спадабалася Будавею:
— А мы з табою, Міхей, п’ём не болей і не меней, як нам напісана. Чаму не болей і не меней? Ды таму, што камандуе той, хто налівае. А хто налівае? Ты ці я? І не ты, і не я. Жытка налівае. Яна мачыха шчодрая. Яна нас катавала, рабавала, а цяпер спойвае і кляне, што мы п’янь і Цэзары. І мы сябе клянём, каб яе не гнявіць.
— З гэтым я згодны.
— Ну дык налівай і сабе.
Валетаў абшарыў сумку, абмацаў сена ў драбінах, а другой шклянкі не знайшоў.
— Дужа культурны зрабіўся,— сказаў, зразумеўшы яго, Міцька.— Бяры шклянку, а я — з горла.
Міцька раскруціў пляшку, задраў галаву, і віно забулькацела яму ў рот.
— Навошта раскручваеш? — спытаў Валетаў, калі той выпіў і падаў пляшку.
Уздыхнуў гармонік, глыбока ўздыхнуў з ім разам і Міцька.
— Ты, Міхей, не ведаеш? Каб яна ў мяне вінтом пайшла. Шурупчыкам востранькім.— Пальцы прабегліся па чорных і белых гузічках.— Калі я тут з’явіўся, пасля вайны, пасля Салаўкоў, піў, можна сказаць, мала. Як цяпер, тады піць не ўмелі. Іншая была жытка. Яна тады гэтак не налівала.
— Тады ты быў ціхі, як Сцёпачка.
— Я твайго Сцёпачку не бачыў. Я пазней тут з’явіўся. Можа, ён і быў мне салавецкім брацікам. Не ведаю. Але мачыха ў нас адна. Гэта помні. Яна мяне і спяваць навучыла —
Адчыніце акно, адчыніце,
Мне так мала засталася жыць,
Вы на волю мяне адпусціце,
Дайце мне і страдаць, і любіць.
Здрыгануліся Міцькавы плечы. Віскнуў і замоўк гармонік. Зацыўкаў адным запалым пішчыкам, нібы пылянятка. Валетаў сам раскруціў у бутэльцы астатняе, што засталося, падаў Будавею:
— Яшчэ кроплю глытні. Табе трэба.
Будавей хакнуў, паветра з сябе выпусціў, астатняе з бутэлькі тым самым шурупчыкам уліў і вочы заплюшчыў. Сеў на бервяно, падбародак паклаў на гармонік.
— Мне, Міхей, галоўнае, каб дзеткі і бабы не плакалі. Не магу чуць і бачыць, як яны плачуць. Я тады гатовы зямлю грызці. Што са мной? Што, скажы, за парода такая?
— Гэтакая і ў мяне,— вымавіў Валетаў.
— Я баб люблю, што яны слабыя і мяккія. А праз іх люблю дзетак. Я іх доўга гукаў. І хоць бы адна адгукнулася. Я, можа, таму і Салаўкі вытрываў, што мара была добрую бабу ўзяць у рукі. Гармонік, думаў, плача, сякера спявае, шаную зямліцу, кожную жыўнасць у вадзе і на сушы, ну... дасць Бог — на волю вырвуся, знайду куточак па сэрцы, хатку пастаўлю, збяру вакол сябе дзевак і баб, адной каторай вокам міргну, павяду з песняю. І што з гэтага раю атрымалася? Усім іграў, а і адной не павёў. Валю Мінчанку памятаеш? Прыйшоў на вечарынку з гармонікам. Дзевак было поўна, а як павярнуўся і агледзеўся — куды дзеліся? Адны хлопцы ды Валя з імі стаіць, смяецца мне ў вочы. Я і пайшоў «Сямёнаўну» выбіваць з гармонікам вакол яе. А яна — круць спадніцаю ды з хаты. Выскачыў я на вуліцу ды за ёю. Ты чаго мяне баішся? Гармоніку не верыш? Не чуеш, як плача? А яна мне, зараза, у вочы: Салаўкі па табе, Будавей, плачуць. Ух, узарвала ўсяго! Кахнуў я гармонік аб яе ганак, завярнуўся і пайшоў. А назаўтра прывезлі мне мех з аскялёпкамі ад усёй маёй музыкі. Было, памятаю, перад Пакровамі. Было яшчэ цёпла. Я тады рыдлёўку на плячо і ў лес. Панавыкопваў маладзенькіх асінак, панасадзіў іх на сваім беразе. Мала — яшчэ нясу, мала — яшчэ капаю. Зашумеў асіннічак. Людзі яго назвалі Салаўкамі. І хатку маю, і бераг мой — Салаўкі і Салаўкі. Бачу, ім нішто іншае пра Будавея ў галаву не ўваб’еш, як ні старайся: катаржнік — тут твой крыж. Хай сабе, думаю, хай будуць Салаўкі, хай Будавей застанецца катаржнікам. Ад лёсу ды ад жабрацкай торбы, кажуць, не адракайся.
Міцька задумаўся, і гэта выкарыстаў Валетаў, каб спытаць тое, што даўно збіраўся спытаць:
— А чаму ты асінкі садзіў? Ні бярозкі, ні дубкі, ні ялінкі. Чаму асінкі? Адны асінкі?
— А таму, Міхей, што асінкі мае сястрычкі,— дзіўна адказаў Міцька.— Там, дзе я быў, чалавеку з чалавекам пагаварыць не давалі. Я навучыўся гаварыць з асінкамі. Яны, лапатушкі, вечна табе што-небудзь шапочуць. Раскажуць і што было, і што будзе. І паслухаюць арыштанта, зразумеюць. Ніякі сіксот не падкапаецца. А тут, думаю, хоць і воля, ды не твая, Будавей, цябе на волі ні бачыць, ні разумець не жадаюць. Усе твае дзевы ў асіннічку. Сядзеў на Салаўках, дык сядзі на Салаўках. А гармонік новы купіў. Ручная работа. І з гэтым ужо на вечарынкі не пайшоў. Хопіць. Не хочаце маёй музыкі, дык і не трэба. Ёсць жа і ў зэка гонар? Ды што я перад табою рассаплівіўся? У цябе дзве жонкі, а радасці ад іх шмат бачыў? Свет, Міхей, скруціўся. Д’ябал галоўную жылу жыцця перагрыз і кроў з яе выпусціў. Ну... ідзі да Мані, а я пачакаю Насцю. Раніцай у Міцькі будзе рыба. І табе трэба, і Насці. А што табе яшчэ трэба? Сала? Збожжа? Усё ў мяне бяры.
Трэба было і зерне — курам, і сала, і рыба — дзецям. Але Валетаў раптам успомніў Хроснага, яго размову пра Чычыкава — прыкра зрабілася. Яшчэ і Міцька таго Чычыкава ўспомніць?
— Нічога, Міця, не трэба. Я там са сваёй сцерваю душу гнаю тыдзень, другі, дзічэю, а потым, не вытрываўшы, бягу ад яе сюды, да цябе. Можа, і дня з ёю б не жыў, каб не дзеці.
— Дай я цябе пацалую,— расчуліўся Будавей.
Гармонік вісеў у Міцькі на адным плячы, да зямлі распусціўшы мяхі квяцістыя, парыпваў, а яны, цалуючыся, не чулі яго. Калі мацней яўкнуў, Валетаў адарваўся ад Міцькавага калючага твару, папрасіў:
— Яшчэ страданне. Адыходнае.
Будавей і зайграў, і заспяваў з грудным, ад гарэлкі і расчуленасці, хрыпатком:
Ой, васількі, васількі,
Шмат вас рассыпана ў полі...
Дзіўна ціхая выдалася ноч. Ззяла поўня, з усіх бакоў абсыпаная яснымі зорамі, яшчэ адна поўня ззяла на вадзе пад тым, далёкім берагам, і ад яе, далёкай, ад берага да берага, тым самым агнём палала белая свечка. Святло ад дзвюх поўняў і свечкі разлівалася па ўсім рачным плёсе, ва ўсе бакі, і гэтаксама далёка разлівалася Міцькава музыка. Яна ў яго была свая, не тая, што ў іншых, можа, што сваё было ў Міцькі жыццё, ні на чыё не падобнае. Сваё яно, вядома, у кожнага. Сваё і ў Валетава. Але чаму тады гэтак моцна хваляваў Міцькаў гармонік?
Берагам ракі Валетаў дайшоў да магільніка. За агароджаю з дзвюх жардзін бялелі старыя бярозы, і святло ад іх сеялася на крыжы і помнічкі. Насупраць варотцаў лысеў прагал. Там, дзе прагал, пасля вайны стаяла драўляная каплічка, у якой адпявалі нябожчыкаў, а потым каплічку нейкі злыдзень абрабаваў, вынес усё, што было. Яшчэ праз год яе зусім спалілі рыбакі-начлежнікі. Валетаў памятаў тую летнюю ноч, як яна гарэла. Ён тады, ужо гарадскі падлетак, гасцяваў у радзімецкай бабулі. Уся вёска ўсхапілася. Хоць вада ў Сажы побач, а ўратаваць капліцу не паспелі. Застаўся падмурак з круглага шэрага камення. Пасля і каменне размялі на помнічкі. Там, дзе стаяла каплічка, нікога не хавалі, тое месца абыходзілі, і чорны лапік хутка зацягнула дзярніна.
За прагалам у крыжах варухнулася белая пляма — з зямлі яна падымалася па чорным крыжы ўгару. Сэрца абмерла, і Валетаў не мог кроку зрабіць, галавы павярнуць. Белае сарвалася з крыжа, матлянулася праз курганок. Было зачапілася за бліжэйшы крыж, але і ад яго адарвалася, перакінулася яшчэ праз адзін курганок — злілося з бярозай. Чалавек? Ён хістаўся ва ўсе бакі ля бярозы, не выпускаючы яе з абдымкаў.
— Косцік? — паклікаў Валетаў.
— У-гу?..
Валетаў пралез паміж жэрдак, падышоў бліжэй — сапраўды Косцік. Аберуч абдымаючы бярозу, ён трымаў у руцэ і пустую пляшку, купленую ў Радзімцах: руская — два коннікі з пікамі.
— Дзе твой пінжак? Дзе паліто? Усё крыжы дзеду мераеш? У белай кашулі — жаніх?
Валетаў абышоў бліжэйшыя курганкі, але не зачапіўся ні за паліто, ні за пінжак. Зрабіў яшчэ круг, большы — на чужым крыжы вісела паліто. Пінжак сядзеў у паліто — рукавы ў рукавах. А што пад нагамі? Брудны чаравік — Косцікаў? З вопраткаю і чаравікам вярнуўся да браценіка — той усё абдымаўся з бярозай.
— Ну, артыст!..
Валетаў пасадзіў Косціка на дзедаў курганок, крысом паліто абцёр босую нагу, пачаў усцягваць на яе чаравік. Мокры, ён не ўзлазіў, як на чужую нагу. Пакуль тузаўся з тым чаравікам, Косцік улёгся на зямлю. Падняў яго і ледзьве ўсунуў рукі ў рукавы паліто і пінжака.
— Пайшлі дадому. Ну, уставай!.. Жонка чакае.
— Нюра? Дзе Нюра? — Стаў адразу слухмяны і нават зрабіў два крокі, ды раптам зноў заўпарціўся: — А ты што за камандзір? Ты хто такі?..
Валетаў паспеў выхапіць у яго пляшку на імгненне раней, як яна магла апусціцца на галаву, закінуў у кусты.
І голас павысіў:
— Валетаў я — ведаеш?
Косцік схамянуўся:
— Вас-сіль?.. Ты?..
Ішлі цяжка. Праз кожныя некалькі крокаў Косцік потырч ляцеў то ў адзін бок, то ў другі, не папярэджваючы, дзе хоча легчы. Валетаў быў узваліў яго сабе на спіну, але доўга несці не змог — свае ногі гнуліся ў каленях. Потым Косціка закалаціла трасца, пачало ванітаваць. Ён курчыўся і стагнаў. Валетаў сунуў яму ў рот ягоныя пальцы — са свістам паперла блявота.
Пакуль давалакліся, пацверазелі абодва. У хаце гарэла святло, і гэта абрадавала Валетава, бо самога жонка даўно не чакала познімі вечарамі і па начах, калі недзе затрымліваўся, называла гэтакія вечары і ночы ягонымі блядкамі, знарок рана выключала святло, клалася, каб у хату заходзіў цеменню, як у яму, не чуючы жывога голасу. Зведаў, што гэта такое, калі ў сваёй хаце цёмна, глуха, халодна і ніхто не сустракае. Нават здзівіўся, што Косцік святлу ў хаце не абрадаваўся: пакруціў галавою, памычэў, што бык, сеў на бервяно каля ганка, папрасіў закурыць. Курава і ў Валетава не знайшлося. Косцік доўга шукаў свае кішэні, рукі ўсё соўгалі міма, і тады Валетаў сам абмацаў яго кішэні: адна была мокрая і пустая, у другой ляжаў пачак «Астры» — пусты.
— А в-выпіць ёсць? — спытаў Косцік.
Тупа глядзеў спадылба на куртку Валетава, як чуючы ў кішэні пляшачку.
— Ідзі ў хату, піток. Нюра пачастуе.
Косцік трос галавою і мармытаў:
— Ты мяне не кідай. Табе Нюра заўсёды радая. А без цябе я не пайду.
— Будзеш тут спаць?
— У-га.
— Ну, уставай.
Ногі ў Косціка ішлі не туды, як ім была каманда ісці, але Валетаў пасобіў падняцца на ганак, разам уваліліся ў сенцы. Тут Косцік зноў упёрся. Валетаў падштурхнуў яго да хатніх дзвярэй, той тузануўся ўбок, страціў раўнавагу, схапіўся за Валетава, і абодва загрымелі на падлогу. З хаты пачулася жаночая лаянка. Дзверы адчыніліся, і на парозе з’явілася Нюра ў белай начной сарочцы:
— Ах ты, скаціна п’яная!.. Каторы дзень крыж мераеш!.. Ну, я табе крыж пастаўлю!..
Яна кінулася ў другі канец сянец, схапіла ў куце галень, але Косцік паспеў ускочыць у хату, і Нюра матлянулася за мужыком. Валетаў зачыніў хатнія дзверы і выйшаў на вуліцу.
Пастаяў пад вокнамі, прыслухоўваючыся. Дзяцей і старой чуваць не было, усё роўна як яны спалі, а Нюра ўсхадзілася:
— Набраўся, каб цябе... гэтакага мужыка!.. Людзі дзецям бананы неслі, а ты што прынёс?.. Каб ты захлынуўся сваёй гарэлкаю!..
Цяпер толькі Валетаў спахапіўся: дзе Косцікаў мех з бананамі, турэцкім чаем і цукеркамі-падушачкамі? Ён жа ўскінуў яго на плячо, калі развітваліся ля магільніка? Пагубляў у крыжах? Але пачак цукерак быў у Валетава — нёс Мані. Ціхенька, не рыпнуўшы дзвярыма, зайшоў у сенцы, паклаў цукеркі на лаўку. І яшчэ падумаў, што дадому ад Міцькі будзе ехаць хутчэй за ўсё заўтра раненька, Міцька якраз падоіць казу, і ён, Валетаў, завязе па дарозе малако Нюры. А калі рыбы наловіць, дык і рыбы свежай.
У хаце прачнулася і плакала малая. Валетаў утуліў галаву ў каўнер курткі і пашыбаваў нацянькі.
На рагу вуліцы абышоў лужыну, спыніўся, пачуўшы доўгі скрыгат, усё роўна як блізка нехта выцягваў са смолкага дрэва доўгі таўсты цвік. Агледзеўся і за плотам каля хаты заўважыў чалавека — ад акна адрываў дошчыну. Падышоў бліжэй. Пад нагамі хрумсцела падсохлая на лёгкім марозіку дарога, і чалавек пачуў крокі, азірнуўся, апусціў рукі, у адной з якіх трымаў сякеру. На двары пад вокнамі стаялі чамаданы, сумкі, скрыні, як бы з хатнім скарбам. Усё гэта прыемна здзівіла Валетава:
— Што я бачу? Не толькі з Радзімцаў людзі бягуць? Едуць і ў Радзімцы?
Чалавек углядаўся ў твар Валетава, не спяшаючыся падтрымаць размову, і раптам спытаў:
— Доктар Валетаў? Хоць цёмна, а пазнаў, здаецца?
— Мясцовы, значыць, калі пазнаў?
— А можа, і вы не забылі мяне? Шастапалаў. Ляжаў у вас у бальніцы, у пятнаццатай палаце. Вы мне нырку рэзалі. Вось... вярнуўся ў сваю хату. Год цэлы тут не быў.
Валетаў успомніў і як аперыраваў чалавека, і як Нюра казала, што сусед паехаў ад радыяцыі, за хату і гаспадарку атрымаўшы ад дзяржавы дванаццаць тысяч.
— Вам за гэтую хату сплацілі? І за сад-агарод?
— А хрэн ім у лапу, доктар. Грошы сплацілі. Дзе жыць? Куды яны мяне з сям’ёй выкінулі? Віцебшчыну аб’ездзіў, пад Магілёвам кружыў, а нідзе не зачапіўся. Рабі, работы ад пуза. А я ж не які-небудзь паражняк? Сям’я, двое дзетак і жонка. Трэба свой кут. Усюды кажуць: чаму табе, навалоку, без чаргі, калі мы, свае, стаім у чарзе на кватэру гадамі? Ну і што, калі з зоны? У цябе свая зона, у нас у кожнага свая. У каго цяперака бяды няма? Во як прывецілі!..
Валетаў падазрона глядзеў на мужчыну. Па тым, як той, размаўляючы, адбіваў ад вокан дошкі і ставіў іх да сцяны, бачыў, што рукі як рукі, у рабоце зграбныя. Але як паверыць, што за лета і восень не знайшоў прытулку на сваёй зямлі?
— Дзе ж сям’я? — пацікавіўся.
— Жонка і дзеці пайшлі па ключы. Яе сястра тут жыве, праз тры двары. Клава Цацоха. Ведаеце?.. Ключы ад хаты і хлява здалі ў сельсавет, як бралі выкуп, а на ўсякі выпадак і сабе па ключыку пакінулі, аддалі Клаўцы. Мала што якое? Хата ўсё ж родненькая? Як адчувалі, што вернемся. Ну... хай сабе...
Адбітыя ад вокан дошкі мужчына занёс да хлява, занёс туды і малыя драбінкі. Вярнуўшыся, спыніўся перад верандаю. За акном на стале сядзела голая лялька. Мужчына заўсміхаўся.
— Вось і яна вас чакала,— заўважыў Валетаў.
— А што?.. Каб не дзеці, дык, можа, і аглоблі не павярнуў бы назад. Дзеці прымусілі. Ды зіма наперадзе.
— Як гэта? — здзівіўся Валетаў.— Людзі з-за дзяцей зону пакідаюць, а вы з-за іх вярнуліся ў зону?
Чалавек перакінуў позірк з лялькі на Валетава — твар пазмрачнеў, усё роўна як Валетаў спытаў пра забароненае. Пайшоў за хату.
У паветры лёталі белыя мухі. Яны былі дробныя і рэдкія, і здавалася, што гэта яшчэ не снег. Хоць і чаму б снегу не легчы? Зямля пад нагамі цвярдзела, паветра сушэла.
— А ці ёсць у вас дровы? — пацікавіўся Валетаў, калі чалавек, абышоўшы вакол хаты, вярнуўся да ганка.— Печы даўно не паленыя.
— Дроў поўны хлеў.
— Тымі, што ў вас, паліць забаранілі. Сёлета па дварах з дазіметрамі хадзілі. Печы — як атамныя рэактары. Дровы ў вёску завозілі з Архангельскай вобласці.
— Але ж дагэтуль палілі сваімі?
— Пакуль спахапіліся.
Чалавек памаўчаў, спытаў:
— Закурым? — дастаў з кішэні пачак.
Сядзелі на ганку і моўчкі смалілі цыгаркі. Белыя мухі з неба ўсё сыпалі. Сняжок гусцеў, неба імглілася.
— Вось і першы снег,— прамовіў Валетаў.— На самыя Пакровы. Гэтакае не памятаю. А ў старыя часы, маці казала, снег часта выпадаў на Пакровы.
Развагі пра жыццё, успаміны, думкі пра першы сняжок штосьці таемнае зрабілі з чалавекам, і ён, цяжка ўздыхнуўшы, з горыччу вымавіў:
— Як на тое... пляшачкі не хапае. А то б мы... якраз.
— За ўлазіны?..
— Ды... што ні кажыце, а сустрэча. Доктар — як хросны бацька. Калі ён цябе аднойчы на ногі паставіў. А можа, і болей, як хросны. Як ужо мяне камяні ў нырках даймалі...
— А цяпер?
— Слава Богу. Рука ў вас лёгкая.
Валетаў выцягнуў з кішэні пляшку віна — чалавек усміхнуўся. Хто з іх абрадаваўся болей, сказаць было цяжка, але радасць Валетава, што гэтак дарэчы аказалася пляшка, была іншая, як тады, калі выпіваў са Шнэйдарам ці з Лаўрэнам, з Міцькам ці з Косцікам. Тут яна была ад таго, што чужы чалавек яго помніў, быў удзячны, бацькам хросным назваў, што ў яго, чужога, быў настрой, адпаведны ягонаму настрою, калі хацелася нешта добрае і сказаць, і зрабіць. І яшчэ — што ў Радзімцы, жорстка пакрыўджаныя людзьмі і Богам, ужо быццам і не прыдатныя для жыцця, вярнуўся вось чалавек, нічога лепшага, як гэтыя самыя Радзімцы, не знайшоўшы, і не адзін вярнуўся, а з жонкаю, з дзецьмі, каб тут жыць. Падумалася пра крыж, які ставіў з Міцькам.
Можа, Аброк вярнуў? Першага чалавека, першую сям’ю?..
— Ты, зямеля, ці памятаеш, як у нашай вёсцы на Галынскім выгане, пры дарозе, на Бразгуне, стаяў крыж? — Чалавек маўчаў. Не мог успомніць? — Міцьку Будавея, можа, памятаеш?
— Будавея ведаю. Як жа?..
— Дык мы з ім на тым месцы, на Бразгуне, зноў паставілі крыж. Вярнулі Аброк на месца. Сёння ставілі, і ўжо ты прыехаў. Ну!.. Табе гэта падабаецца?..
Чалавек маўчаў, быццам успамінаў, што такое аброчны крыж, і яшчэ не здагадваўся, навошта ён доктару разам з тым Бразгуном. Але Валетава гэтая глухата душы не пакрыўдзіла і не здзівіла. Малады, не ведае. Людзі забываюць старое, святое. Жытка забываць навучыла. Пільнуюць тое, што пад носам. Але пра крыж і Бразгун яшчэ ўспомняць. Бо таго, што пад носам, вельмі мала, каб жыць.
— Ну і хай сабе, доктар,— вымавіў чалавек, і гэта Валетаву не спадабалася:
— Ды што ты ўсё хай сабе ды хай сабе?.. Ты не хайкай.— Скінуў з пляшкі ногцем жоўценькі металёвы корак, падаў пляшку чалавеку.— Няма ў што наліць? Пі з горла. І жыві.
Чалавек адкінуў назад галаву, ускінуў пляшку і пачаў ліць у сябе. Ён рабіў гэта лягчэй, як Будавей, хоць і не раскручваў, як той, пляшку, проста ліў, пераліваў з аднаго посуда ў другі. У пляшцы віно булькала і садзілася ўсё ніжэй, але пасярэдзіне пляшкі была метка — палец, з якога Шастапалаў не зводзіў вачэй, і адарваўся ад пляшкі, калі віна ў ёй засталося роўна палавіну. Падаў астатняе Валетаву.
— Я, доктар, быў зачапіўся за купіну пад Воршай. Жонка рабіла на сырзаводзе, сам сеў на трактар. Быў лес, мог хату паставіць, не чакаючы казённую. Але дзеці...
— Хварэлі?
— І не скажу, каб хварэлі. Людзі тамашнія да нас не павярнуліся. Ды і гэта — хай сабе... Дзеці дзяцей не прызналі. Ніхто не хацеў сядзець з маімі за адной партаю ў школе. Баяліся нашага цэзію. Ужо і настаўніца гаварыла з класам, што дзеці мае не заразныя, і дырэктар школы гаварыў з бацькамі — не жадалі слухаць. Бывала, па адном ідуць у школу, па адном са школы. Ні сяброў, ні сябровак. Сын біўся. Зацяўся, ледзь што — кулакі ў ход. А дачка ідзе ў школу — слёзы, са школы — слёзы. Ну як сэрца вытрымае?
Валетава пачутае і ўзрушыла, і абурыла:
— Што ж там за дзеці? Звераняты?
— Бацькі ўвялі ў вушы.
Валетаў працягнуў пляшку:
— Дапівай.
Выпіўшы да дна, чалавек адкінуў пад хлеў пустую пасудзіну і моўчкі глядзеў на вуліцу. Падумаў пра сваіх і Валетаў. Той трывогі, якая ўзнікла за дзяцей у апошні год, ён не ведаў раней. Была, але не такая. Раней мог на тыдзень з’ехаць з дому і быць спакойны, а цяпер дзень не пабачыць — сэрца смыліць: як яны там? Можа, што жонка распілася? Іншыя хоць гэтага не ведаюць.
Валетаў усхапіўся са скрыні, на якой сядзеў:
— Ну дык... не бядуй. Добра зрабіў, што вярнуўся.
Падняўся і Шастапалаў:
— Добра, кажаце?
— На сваёй зямлі, якая яна ні горкая, і ты свой, а на чужой і ты чужы. Хоць Беларусь усюды свая, а ўсё ж усюды не тое, што свая вёска.
Чалавек глядзеў Валетаву ў вочы, і Валетаў адчуваў яго хваляванне. Тут, дома, седзячы на бежанскіх клунках, ён усё яшчэ пакутаваў: ці трэба было вяртацца? І добра, што даў яму выпіць — хоць крыху супакоіў. Хто супакоіць, як не той, хто сам жыве нібы заяц, кругамі-петлямі?
Снег сыпаў, і вуліца ўжо ляжала белая. Валетаў завярнуў за рог плота, агледзеўся: дзе ён? Здагадаўся, што каля млына, убачыўшы за хатамі высокую і доўгую сцірту хваёвага лапніку. Труба тырчэла над дахамі. Раней яна дыміла ў тры змены, а цяпер маўчала. Падумалася ў настроі Шастапалава: ну і хай бастуе труба, калі праўды вакол сябе не бачыць, хоць і стаіць высока. Недзе раве галодная жывёла, не паеўшы хвоек? Хай раве. Перавёў позірк на другі бок вуліцы, адлічыў тры хаты: дзе бяроза, што пад акном у Мані? Заўважыў агеньчык у акне. Пайшоў на яго, а падышоў — галава конская, лоб у лоб. Зноў Воран? Не, сівенькі дробны канёк. Снег на галаве, на грыве, на хамуце і гужах. Чый жа ты? Над конскімі вушамі свяціла поўня, а на поўні — вочкі, носік, роцік. Дзяціны голас: «Тата едзе ў аб’езд — дзеткам будзе што паесць». Лічылка Зініна? Хто ёй прыдумаў? Няўжо сама? Але... плач — яе? Аж здрыгануўся. Схапіў каня за аброць, галавою прыціснуўся да ягонае галавы. Не бойся, канёк, любы! Табе халодна — дрыжыш? І мне не цяплей, як табе. Жыццё наша — жасцянка. Конь адступіў убок, шаргануўся аглобляю ў плот, і адразу на двары забрахаў сабака — Манін? Далонню правёў па конскай храпе, адышоў да плота, глянуў у двор. Дзе ты, Бобік? На табе, Бобік! А што даць? Манінага сабачку, зусім не злоснага, ужо ведаў і хацеў даць яму які кавалак, ды ў кішэнях было пуста.
Дзверы на ганку рыпнулі, адчыніліся, і на двор выкаціўся насцярожаны Манін голас:
— Хто там?..
У сенцах гарэла святло, і Валетаў бачыў Маню ля прачыненых дзвярэй у тым самым хатнім халаціку, у якім і тады, увесну, калі быў яшчэ Лёнік, сядзела з імі за сталом. Бачыў тоўстую чарнявую касу на яе плячы, на грудзях. Разгубіўся — ці адгукнуцца? Адчуваў, што прыйшоў не так, як трэба: і пазнавата, і выпіўшы, і з пустымі рукамі. Было апраўданне? Сапраўды, хіба мог не замачыць Аброк з Міцькам ці адмовіцца выпіць з бяскрыўдным Косцікам каля Лычавай лазні, успомніўшы Лісачку? Ці з бежанцам, небаракам, як было не разліць тую пляшку, што нёс да Мані? Чым яшчэ мог супакоіць чалавека, як не працягнутай насустрач чаркаю? Выпіў на складзе з Іванаўнай? Дык жа і там трэба. Ты ёй чарку наліў — яна табе дала жалеза на печку. А печку ў лазні паставіш — дзетак малых пагрэеш, памыеш. І тое самае са Шнэйдарам — дасць дошкі, а па цёплых дошках у лазенцы дзеткі будуць шлёпаць босымі ножкамі. Можа, ёсць іншы спосаб знайсці дошкі? Ці жалеза на печку? Які ён — іншы? Дзе той спосаб? Купіць? Дзе купіць? Дулю, Валетаў, купіш, хоць ты і доктар. Купіць не купіш, а прапіць і ўзяць можна. І тут Валетаў не ўказ. Не ён нарадзіў дзяржаву з гэтакім норавам. Гатовенькую яму паднеслі. Ці калі б не ўзяў чарку з хітразадым Лаўрэнам Хросным, хіба ж ён паабяцаў бы мяхі бульбы насыпаць? Даў бы кавалак свежыны? Але дзе той Лаўрэнаў кавалак? Пакінуў у гарбунчыку? Эх, галава! Мані не прыхапіў? А цукеркі? Нюры пакінуў? Ну, за гэта Маня, калі дазнаецца, не папракне.
Пастаяўшы, яна зачыніла дзверы, і як толькі зачыніла, Валетаву зрабілася сумна, усё роўна як сам сабе адзіную светлую сцежку абрэзаў. Сілы не было адсюль пайсці, яшчэ раз не ўбачыўшы Маню, і ён адчыніў варотцы ў двор.
Гаўкнуўшы ўсяго адзін раз, Бобік мёў хвастом снег, і Валетаў, павесялеўшы ад гэтай сабачай даверлівасці, сеў на ганак, прытуліў да нагі Бобіка. Дзверы зноў адчыніліся, і святло, якое было ў сенцах, лінула ў вочы.
— Паўлавіч? — Маня стаяла на парозе ўжо ў кажушку.— А што ж гэта вы ў хату не заходзіце?
— Я тут з Бобікам бяседую. Ён мне пра гаспадыню расказвае. І з канём пагаварыў. Бачу, госці ў хаце?
— Ой, госці! — усклікнула Маня не то з радасцю, не то з жартам ці здзекам.— Заходзьце, Паўлавіч. Гэта і госць будзе. Той самы, які трэба.
А госць у хаце ўсё ж быў. Калі Валетаў зайшоў, ля парога стаяў ладны хлопец у шэрай балонневай куртцы з вялізным, пад самыя вушы, каўняром пададзетага пад куртку світэра, з зімовай шапкаю ў руцэ. Сустрэчы з Валетавым той, відавочна, не чакаў, і разгубленасць чырванню ўспыхнула ў яго на твары. Ён адступіў, прапускаючы Валетава ў хату, пазіраючы на дзверы.
— Дык ты, Міша, едзь. А то конь твой замёрз. Карову, бачыш, маці здала ў калгас. Дык ты за яе не хвалюйся.
Маня праводзіла хлопца на ганак і, калі вярнулася ў хату, смяялася ўжо скінуўшы з сябе кажушок, ласкава пазіраючы ў вочы Валетаву і расшпільваючы на ім куртку.
— Нешта вясёлая? — спытаў Валетаў.
— А чаму ж?.. Адзін госць з хаты, другі ў хату. Што яшчэ адзінокай жанчыне трэба? Ці вы Мішку Капуцкага не ведаеце? Другі год у нашым калгасе ветэрынарыць. Жаніцца захацеў — Маню выгледзеў. Смех і бяда. Вакол п’яніцы, зладзюганы, і раптам гэтакі сярод гразі — маладзенькі, чысценькі, ну як вярбовы коцік. Ды ці табе, кажу, па Мані сохнуць? Маня — баба, удава саламяная. Ідзі дзевак мацай. Наліла чарку — не, кажа, не п’ю. Ну, во! Кавалер, жаніх, а піць не навучыўся. І гэта — у Радзімцах!
На стале ў прыхожай сапраўды стаяла пляшка гарэлкі, паабапал пляшкі — два налітыя гранёныя шкалікі, салёны качан у місе, на сподку — свежыя скваркі.
— Пакрыўдзіла хлопца?
— А чым жа я яго пакрыўдзіла? Зайшоў і стаіць на парозе. Як ваш кабанчык? Ці добра есць? Як кароўка? Ці цельная? Ужо і кабанчыка няма, два тыдні, як закалолі, і кароўку з двара звялі. А як Бобік? Сама, дурная, не здагадвалася, а пасля мне калгасны заатэхнік сказала: дык ён жа, Маня, у цябе закаханы! Тады я ўсё зразумела. Спытала аднойчы: чаму ты, Міша, не жэнішся? Ці ў Радзімцах дзяўчыны не знойдзеш? А ён мне: я б вас, Маня, узяў, а больш мне ніхто не да душы. І гэтак сур’ёзна, аж голас задрыжэў. А ці ёсць табе, пытаюся, хоць гадкоў шаснаццаць? Мне, кажа, ужо васемнаццаць. Я ў рогат і пакацілася. А ён хоць і сарамяжлівы, чысты, дзіця дзіцём, а ўпарты ж!.. Ну завяжы і развяжы...
Валетаў працягнуў рукі да Мані, узяў яе за плечы, прыхінуў да сябе, як каля крамы. Як тады, яна да яго прыхінулася сама. Ён яе пацалаваў ужо не ў шчаку, а ў мяккія гарачыя губы і па губах адчуў, што чакала.
Весела зазірнуў ёй у вочы:
— То, бачыш, надта малады, то стары?
— А хто ж гэта мне стары?
— Ну...
— І не заікайцеся. Чаго няма, таго няма.
Яна выйшла ў сенцы. Нешта там смажыла, то забягаючы ў хату, то зноў знікаючы за парогам. Ён ёй хацеў сказаць, каб не бегала, не старалася вельмі, што сыты і п’яны, што і чалавек ён дрэнь, бадзяецца па вёсцы, калі людзям спаць трэба, што позняга прыблуду частаваць не варта, але Маню спыніць было немагчыма. Паставіла на стол патэльню са свежыною і тады ўжо сама, весела ўздыхнуўшы, села побач з Валетавым.
— Цяпер магу гуляць! — аж праспявала, гарэзна крутнуўшы галавою, тоўстай прыгожай касою, і вочы яшчэ мацней заблішчэлі.— Нальем? Я, скажу як ёсць, даўно не брала ў рот. І ўжо ахвота бабе.— Засмяялася, аж схілілася над сталом, потым ускінула плечы, супакоілася, не пагасіўшы агню ў вачах. Узяла бутэльку, наліла яму і сабе.
Валетаў за руку не паспеў схапіць:
— Ты, Маня!.. Не бачыш, што я ўжо цёпленькі?
— Не бачыла, Паўлавіч. Як піў, ці піў — не бачыла.
— А што выпіўшы?
— І з кім піў — не пытаюся. Выпіў, значыць, трэба было.
— Во ты якая? Яшчэ я цябе гэтакай не ведаў.
— І гэтакай, і нягэтакай. І калі не пабрэзгуеце, то яшчэ зведаеце.— Зноў як спалохалася сваёй адкрытасці ды смеласці — засмяялася, аж гарэлка са шкаліка плёснулася на руку.— Ну дык не будзем разліваць. За што? А давайце за дружбу, Паўлавіч? Вы з Маняй не супраць за дружбу?
Адразу весела і Валетаву зрабілася, так весела, ажно забыў, што яму піць не трэба. Забыў і выпіў. Як не выпіць, калі і Маня — да дна?
А скваркі былі духмяныя, хацелася не глытаць, а смактаць кожную, нібы цукерку.
— Я, Маня, быў у Будавея.
— Ведаю, чула страданні Міцькавы. Зайшла ў канец саду, да Сажа, а яны плывуць-коцяцца па рацэ. Ну, думаю, там і Паўлавіч. Як жа — сябры? А ўжо калі сышліся разам, то Паўлавіч да мяне хутка не прыйдзе. Не магу я слухаць страданні Міцькавы. Усю мяне ад іх ломіць і калоціць. І так захацелася да вас на Салаўкі бегчы.
— Ну дык прыбегла б?
— Сама не пабяжыш, калі не клічуць. Баба не тое што мужчына. А можа, і зусім... не чалавек?
— Гаротніцаю прыкінулася? Мне падабаецца, як ты вясёлая. Тады і мне весела.
— Ды вы, мужыкі, гэтакія. Вам дай вясёлую бабу. А бабе?.. Ух!.. Нешта мяне першая чарка не грэе. Марозіць.— Скаланулася, як сапраўды мерзнучы, зноў наліла.— Вы, Паўлавіч, на мяне не глядзіце. Я то гарачая, як агонь, то як лёд. Мяне ўсё жыццё гэтак... Не-пас-та-янная.
Маня смяялася, жартавала, і Валетаў зноў не мог ад яе адстаць, не выпіць. Падсунуўшы патэльню да госця, яна кінула есці, сціхла. Глядзела на сцяну. Там вісеў вялікі, у раме, фотаздымак, на якім дзед і баба, маладыя. І Валетаў, седзячы побач з Маняй, глядзеў на фотаздымак. У маладога дзеда быў прыгожы твар, мяккі і цёплы, як у жанчыны. Маня пайшла ці не ў дзеда? І баба была прыгожая, нават вельмі, прыгажуня, але то ўжо іншая прыгажосць, кідкая, кожнай рысачкаю на твары падкрэсленая. Дзед у касцюме, пад гальштукам. Чуб густы, чорны, як Маніна каса. А баба светлая.
Валетаў, гэтак падумаўшы, сказаў:
— Прыгожы ў цябе дзед.
І тады яна ўскрыкнула:
— Ох, бедалага!..
Аж сама спужалася свайго нечаканага крыку: ускочыла з крэсла, кінулася да дзвярэй з прыхожай у гасціную, як усім сваім целам затуляючы дзверы, каб там не было чуваць. Валетаў яе зразумеў:
— Старая спіць?
— Сын... Баба да суседак павалаклася. Як Мішка на парог, дык яна за парог. Хочацца ёй мяне выдаць. Абы за каго. Хоць за дзіцёнка. Думае, калі застануся з ім адна, дык і павісну на шыі. Скажыце, Паўлавіч, ці мы, бабы, усе гэтакія дурныя?
У акне дзынкнула, пачулася кацінае каўканне. Маня адкінула фіранку. За шыбкаю, зацярушанай па краях снегам, у хату глядзелі дзве аднолькава круглыя каціныя пыскі. Маня выйшла ў сенцы і хуценька вярнулася, паперадзе сябе ўпусціўшы кошку. Адну? А дзе другая? Ці яму падалося, што за шыбкаю дзве каціныя пыскі? Валетаў няўцямна глядзеў на Маню. Яна ліла нешта са збана ў конаўку, а ён думаў, якая яна вабная ў сваім мяккім халаціку. Але чаму гэтак шмат на халаціку чырвоных кветачак? Не той халацік, што быў на ёй? І збан у руцэ — два збаны? І дзве рукі? Дзве тыя, што трымаюць збаны. На стол паставіла — два? У вачах дваілася? І каса Маніна — дзве касы на плячы, адна ля адной побач. Маня падала Валетаву конаўку, сказала, каб выпіў журавінавага квасу, а ён працягнуў руку і, убачыўшы перад сабою дзве конаўкі, завагаўся, якую ўзяць, левую ці правую. Узяў тую, што трэба, угадаў, і ад таго, што ўгадаў, павесялеў. Разумеючы, што з ім робіцца, асцярожна, каб не заплёўся язык, пачаў апраўдвацца:
— Ну, Маня, ты мяне бачыш? Выпіў са Шнэйдарам, потым з Косцікам, братухам, потым з Міцькам, потым з бежанцам. А яшчэ з Лаўрэнам Хросным. А яшчэ...— Пачухаў галаву, сілячыся ўспомніць, з кім яшчэ піў. Не ўспомніў.— А ці я конь, каб выпіць вядро?..
Маня рассмяялася з гэтага яго каня, і Валетаў смяяўся таксама, нібы дзеля таго, каб адной не сумна было смяяцца.
— Ну во, Паўлавіч, і ўсе вашы п’янкі праходзяць. Мае журавінкі каго хочаце на ногі паставяць.
Яе смех звінеў у вушах, і Валетаў падумаў, што гукі, як гэты смех, таксама ці не дваяцца.
— Ты мне, Маня, яшчэ і кавы зрабі, калі яна ў цябе ёсць. Я на аперацыю як іду, заўсёды кавы кубачак выпіваю. Тады галава і рукі на месцы.
— Ёсць і кава ў Мані. Вы дарэмна, Паўлавіч, да мяне не заглядаеце. У мяне ўсё ёсць.
Пакуль ён марудна, па глытку, піў з кубачка каву, яна выйшла за дзверы. У суседнім пакоі на канапе спаў яе пяцігадовы сынок, і яна ўзяла яго на рукі разам з цёплай коўдраю, аднесла ў спальню, выгараджаную за печчу. У выгарадцы звычайна спала баба, яна са сваім Сярожам клалася ў зале на канапе, але калі з імі жыў Лёнік, ён спаў у зале, баба на печы, і цяпер, як прыязджаў, баба зноў лезла на печ. Маня аднесла сына ў спальню, дастала з шафы прасціну, навалачку, летнюю коўдрачку, прынесла сваю падушку са спальні, заслала ўсім чысценькім канапу і выйшла зноў да Валетава. Ён ужо хроп, падпёршы галаву рукамі. Яна ўзяла яго за плячо, спытала:
— Можа, Паўлавіч, ляжаце?
Валетаў прыўзняў галаву, правёў па твары, як умываючыся, далоньмі, сустрэўся з цяпер ужо зусім няяснымі тварамі Маніных дзеда і бабы, але падумаў не пра іх, падумаў пра іх унучку Маню і сябе: «Спаць? Ён што, прыйшоў да Мані спаць?» Ці то злосць, ці то сорам заварушыліся ў ім. Злосць на каго? Не, ён не хоча спаць. Павярнуўся да Мані. Яна глядзела яму ў вочы. Божа, якая прывабная! А каса! Працягнуў руку, каб дакрануцца да чорнай блішчастай касы, што ляжала ў яе на грудзях. Якія прыгожыя грудзі! Яна зразумела гэтае яго жаданне, узяла пад руку, рука яго легла ёй на плячо, і ён ці то сам устаў на ногі, ці то Маня на ногі паставіла, стаяў і хістаўся, і Маня пахваліла лагодненька:
— Ну вось і малайчына, Паўлавіч. Хто сказаў, што мы моцненька выпілі? Зусім не моцненька. І на ножках самі стаім, і галоўкі ў нас не баляць. Паляжым і ўстанем. І зноў будзем гуляць.
Гэтак разважаючы і з госцем, і з сабою, Маня завяла Валетава ў вялікі пакой, ледзь прасунуўшыся з ім у дзверы, пасадзіла на канапу, сцягнула з яго цёплы світэр, разула, зняла з ног шкарпэткі, пазасоўвала ў чаравікі, занесла чаравікі са шкарпэткамі на загнетку, каб падсохлі, прынесла крэсла, павесіла на яго світэр. Валетаў ужо ляжаў, а ёй што рабіць? Расшпіліла на ім кашулю, зняла, павесіла на спінку крэсла, сказала, каб штаны сам здымаў, і выйшла з хаты на ганак.
Снег сыпаў, закідваў зямлю, усё навокал ляжала белае, свежае, з лёгкім марозцам. Маня падумала, што трэба было Паўлавіча вывесці сюды, на ганак, хай бы пасядзеў на халадку. Вярнулася да яго — ён ужо хроп, не зняўшы штаноў. «Ох! — цяжка ўздыхнула.— А ці яна не здымала штаноў з мужыка? Быў жа свой гэтакі».
І штаны зняла, і падцягнула госця, неверагодна цяжкога ў п’яным сне, на падушку, і коўдрай накрыла, і фортачку ў акне адчыніла, каб хутчэй працверазіўся на свежаку.
Калі ўсё рабіла, яшчэ і радавалася, што мужчына ў хаце, госць не абы-які, галоўны ў раёне хірург, перажываючы толькі з тае прычыны, што ўсё не так, як магло быць, магло быць лепей, атрымалася па-радзімецку, як у вёсцы, дзе п’юць і жывуць без разумнай меры. Пасядзела са штанамі на каленях, убачыла бруднае калашынне, выйшла з хаты на ганак са шчоткаю, чыстым сняжком іх вычысціла, прас нагрэла, на лаўцы ў прыхожай адпрасавала, павесіла штаны на спінку крэсла, дзе госць спаў, агледзела чаравікі, таксама брудныя, іх абцерла, наваксавала, паставіла на загнетку, нагрэла на пліце вады, памыла шкарпэткі, павесіла на шворку ля печы. Тут і баба з’явілася:
— Ну як госць? Паехаў? Каня нямашака.
Старая агледзела стол, на якім стаялі недапітая пляшка і патэльня са свежыной, гадаючы, што ў хаце было. Маня ёй адказала:
— Ляжыць госць. Спіць.
— Як гэта? — Старая ведала сарамяжлівасць Мішкі-ветэрынара і не магла паверыць, каб гэтак хутка ўлёгся.
— А так,— са злосцю кінула Маня.— Вунь, на канапе.
Баба зазірнула ў залу і выскачыла, як ашпараная:
— А гэта ж не Мішка? А хто гэта?
Маня раззлавалася:
— Ды ідзі ты спаць. Валетаў з бальніцы. Ведаеш? Ну дык... Лезь на печ.
З двара ў хату Маня вярнулася, калі баба ўжо ляжала на печы. Паслухала, як пахропваў Валетаў, зайшла да сына, а самой спаць не хацелася. Села каля сынавага абнесенага драбінкамі ложка і, слухаючы ўжо яго ціхае пасопванне, глядзела ў начное акно. Што з ёю сёння рабілася? Увесь дзень чакала Паўлавіча, а з’явіўся Мішка, якога, хоць і добры хлопец, лепш не бачыць. Паўлавіча ёй трэба. Усяго два разы быў у іх хаце з братам Лёнікам, яшчэ два разы сустракала ў вёсцы, а ўжо адчувала ў ім нешта патаемнае, ціхую скруху, ці што, тугу па нечым жаданым, пакуту, тое, чым сама даўно жыла, і ўсё гэта падказвала, што яе чалавек. Яшчэ, можа, таму ўгадала ў ім шчымлівую патаемнасць, што душа ягоная цягнулася да Будавея, да Міцькавай музыкі, а Міцькавы страданні і яна чакала па вечарах з Салаўкоў. Як прыйшоў Паўлавіч, як убачыла яго, такая злосць узгарэлася на Мішку, што стаіць на парозе, хоць ты яго качаргою гані, а засталася з Паўлавічам — дакрануцца да мужчыны захацелася. Бачыла, што выпіўшы, а не звярнула на гэта ўвагі, хоць і ненавідзела п’яных Цэзараў, якія ўсё жыццё ў вёсцы чарнілі.
Шыбкі ў акне былі цёмныя, густа-сінія, было відаць, як на іх наліпалі сняжынкі, краёчкі ў шыбках бялелі ад маладога снегу. Маня і ў хаце адчувала той, што за акном, халадок. Ён цверазіў, насцярожваў.
На тым баку вуліцы, дзе мехустаноўка, гарэў агеньчык, адзіны на ўсю, мабыць, вёску. Там стаяла хата Качуркі. Жонка не спяшалася за ім на Палтаўшчыну і па начах паліла святло. Маню агеньчык у чужым акне хваляваў, бо ведала: там была маладая жанчына, была не адна, быў яшчэ і мужчына, яе каханак, а калі ёсць жанчына і ёсць мужчына, калі яны адны і ніхто на дарозе ў іх не стаіць, дык і што тады зона? Не зона жанчыне страшная. Страшней няма, калі адна ў зоне.
Валетаў прачнуўся, ляжаў і гадаў: дзе ён? Быў у Мані — у яе і зваліўся?
Пакоя, у якім ляжаў, не мог пазнаць у цемені. Намогся прыгадаць, што адбылося звечара. Памятаў, як ішоў да Мані, як ля яе хаты з канём цалаваўся, хлопца на Маніным парозе ўспомніў. Можа, за Маню пабіліся? Не, здаецца, хлопец пайшоў з мірам. Конь быў ягоны — паехаў. За сталом сядзелі ўдваіх з Маняй. Пілі гарэлку. Маня была вясёлая, па-хатняму ўтульненькая ў мяккім мультановым халаціку, абсыпаным чырвонымі кветачкамі. Памятаў яе бліскуча-чорную касу. Глядзеў і думаў, што на гэтакай касе можна і засіліцца. Гэта ці не сказаў? Напэўна ж, смяялася з яго дурноты. А што потым адбылося? Кошка на каленях мармытала. А пасля кошкі? Круціўся Бобік, сабачка Манін? Не, Бобік брахаў раней. Як прыйшоў да Мані, сустрэў Бобік. А за Бобікам? Што было пасля Бобіка?..
Пачуўся голас. Глуха, як за сцяною, гаварыла, уздыхаючы, жанчына. Памаўчала, зноў загаварыла. Дзе, хто і з кім? Прыўзняўся, агледзеўся. Ззяла дзвярная шчыліна. Святло з суседняга пакойчыка? Зноў лёг. Горыч падкаціла пад грудзі, а галава пустая. Божа, хіба дзеля гэтакай ночы ішоў-ехаў да Мані? Зажмурыў вочы, каб нічога не бачыць, і зноў пачуў жаночы голас — з той шчыліны ў дзвярах. Плакала жанчына. Няўжо Маня? За сталом была вясёлая, жартаўлівая, аж ён дзівіўся, раней не бачыўшы яе гэтакай. Во... і Маню пачуў: некага супакойвала? Але каго? І чаму не спяць? Хутка развіднее? Ці, можа, яшчэ поўнач?
Насупраць у акне — далёкі агеньчык. Хтосьці яшчэ не спаў? Бяда ў чыёйсьці хаце, большая за яго бяду? Можа, там хворы ці нябожчык? Хто каго сярод ночы пабіў, скалаціў, пакінуў? Хіба мала вар’яцтва ў вялікай вёсцы? Але чаму ў хаце, калі гарыць святло, павінна абначыцца бяда? Гэтак у самога бывае? А навошта па сабе іншых мераць? Можа, святло ад радасці ў хаце? Хтосьці кагосьці чакае? Начны цягнік з Мінска ў Маліну калі прыбывае? Ці ўжо сустрэліся — гамоняць? Вочы закрыліся і быццам сам некуды паехаў: пачаў правальвацца ў глыбозную яміну, дзе ці то пуста, ці то мякка?
Як праз сон, пачуў, што рыпнулі дзверы, зашоргала на столі ці пад столлю. Адтуль і голас:
— Чаго ты ходзіш? Чаго не спіш?
На сцяне клацнуў выключальнік. Валетаў расплюшчыў вочы. Святла ў шчыліне ўжо не было. Але святло гарэла ў далёкім акне.
Ляжаў і прыслухоўваўся, ці не пачуе яшчэ які голас, які шоргат. У хаце было ціха. Зноў засынаючы, нейкім адным нервам, што яшчэ не спаў, пачуў, як канапа побач увагнулася, назе пацяплела ад дотыку чагосьці жывога. З цвярозай асцярожнасцю высунуў з-пад коўдры руку і адразу знайшоў загадкавую цяплынь.
— Не спіш? — прашаптала Маня.— А я думала, што спіш.
— За сцяною ты гаманіла?
— Суседка прыходзіла.
— Надумалася ноччу.
Маня ўстала з канапы, і ён чуў, як яна ціхенька некуды выйшла, за шырму ля печы, што — цяпер толькі ўспомніў — адгароджвала ад зальчыка спальню сына. Вярнуўшыся, стаяла над ім ужо ў лёгкай начной сарочцы, і ён, пасунуўшыся да сценкі, ціха сказаў:
— Кладзіся.
Толькі цяпер адчуў, што канапа шырокая, як сямейны ложак, і ў галовах дзве падушкі. Звечара паслала на дваіх?
Пад бокам рыпнула — ён замёр:
— Баба не спіць?
Маня супакоіла:
— Хай чуе. Сама...
— Ты што? Старая?..
У празрыстай белай сарочцы, расшпіленай усцяж, Маня ляжала на спіне, і цяпер ужо ён сядзеў над ёю, схіліўшыся, ловячы вуснамі яе губы, чуючы яе, жаданую, усю, ад гарачага твару і пушыстай касы да самых каленак.
— А я сёння чысценькая.
Яна засмяялася ўголас.
— Ціш-ш...
— Чаму ў вас вочы блішчаць, як у ката на смятанку? — спытала з халаднаватай гарэзнасцю.
— Можа, галодны кот?
Жарт не пераканаў Маню, і халадок недаверу застаўся:
— Ой, не кажыце. Як я была ў бальніцы, калі ляжаў братуха, дык бачыла, колькі ў вас там дзяўчатак, сястрычак у белых халаціках.
Цяпер ён не захацеў жартаваць:
— Дзяўчаткі, Маня, не для мяне.
І яна зноў не пашкадавала яго:
— А я ж таксама яшчэ маладзенькая?
Ён замоўк, як праглынуўшы чужы кавалак, а яна яго зразумела і спахапілася, бо гэтага, раптам ёю сказанага, абое ці то ўпотай баяліся, ці то ўпотай саромеліся.
Ён даўно чакаў сустрэчы. Але што з ім рабілася? Баяўся самога сябе? Што пасля выпітае гарэлкі не такі, які патрэбны сабе і Мані? Няўжо і яна, раней за яго, гэта адчула? Яе цёплае сцягенца дробненька калацілася ў яго пад нагою, і ён, нібыта каб супакоіць яе, захінуў сарочку. Яна схапіла за рукі. Каб гэтага не рабіў? Калоцячыся, спытала:
— Ну?.. Што ты надумаў?
Яна колькі разоў казала яму «ты», колькі разоў гаварыла «вы», як сама з сабою змагалася, але зноў сказала «ты», і гэтае «ты» нібы расхінула перад ім цёплы напаўзабыты свет, і ён, супакойваючыся, загаварыў не пра тое, што яна, як здалося, хацела пачуць:
— Успомніў, як ты нам з Лёнікам яешню пякла, як скаварада ў цябе тады выскачыла з рук.
— Вашыя вочы...
— Нядобрыя?
— Якраз... дабраты спужалася. Даўно не бачыла ад мужчын дабраты. Навокал адны Цэзары п’яныя. А вы — кажаце: пойдзем, Манечка, да рэчкі. Што было рабіць? І хацелася, і калолася.
— І мама не дазваляла?
— Мамы даўно не бачыла. І баба не закон. Людзі. Іх вочы, языкі. Ну і... ляпнула: чыс-цень-кая...
— Ты ж, як я прыехаў, з лазні выкацілася?
— Выкацілася, гляджу, вы з Лёнікам на ганку гамоніце. Што, думаю, за чалавек? Куртку на плечы ды бегма ў хату. З сянец чую, як пытаецеся ў Лёніка: «Чыя гэта дзяўчына?» А ён, дурань, ужо гукае: «Дзе ты, Маня? Можа, спячэш нам яешаньку?» І як вы, Паўлавіч, наш ганак знайшлі? На рыбалку прыехалі ці проста так?
— Адчуў, Маня, што ты...
— Хутка ж вы адчулі? Брат толькі з бальніцы выпісаўся, кажа, што з доктарам, пакуль ляжаў, блізка пазнаёміўся, а вы праз тыдзень ужо з’явіліся.
— Жыццё навучыла спяшацца.
— А яшчэ чаму яно вас вучыла?
— Яшчэ?.. Душы чытаць.
— Як жа вы маю прачыталі?
— А як сваю. Калі чалавек адзінокі, ён за адно спагаднае слоўка апошнюю сарочку аддасць. Можа, не так?
— Так,— нешта сваё ўзважыўшы ў думках, выдыхнула яна.
— Ты ўсё ведаеш. Сама перажыла.
— Як мой мяне кінуў, з’ехаў з бухгалтаркай лесапункта ў чыстыя краі, далей ад зоны, я не перажывала. Ён мне апошні раз казаў: «Ты, Маня, яшчэ маладая, не прападзеш, а сыну стаць на ногі я пасоблю». Гэтаксама думала: не прападу, Іванку падгадую, каб за спадніцу не трымаўся, і зноў — вольная птаха. Слёзы пасля паліліся. І хлопцаў, і мужыкоў хапае, а кожны глядзіць на цябе як на кінутую. Нават не пагаворыць па-чалавечы, ветліва не папросіць, кладзіся яму адразу, і ўсё тут.
— Ты ж казала, што яго з хаты выгнала?
— А што яшчэ скажаш? Ну, табе кепска? Можа, прынесці журавінавага квасу?
— І да квасу.
Знаёмы агеньчык бліснуў у чужым акне. Бліснуў і пагас.
Маня прынесла дзве шклянкі. Выпіў з адной — запякло і кол ад грудзей адваліў, з другой запіў кіслым журавінавым квасам — яшчэ больш палягчэла. І зноў — рукі да Мані:
— Ідзі сюды.
На печы закашляла старая.
— Не слухай ты яе. Хай бухае.
У чужой хаце, цалуючы Маню, ён не мог не чуць гэтакае і шаптаў з заплюшчанымі вачыма:
— Ну як жа? Як жа так?..
Яна знайшла, што сказаць:
— Я не баюся. Бо ведаю бабу. Сваіх дзяцей як гадавала? Ты пра майго дзеда Івана Кулініча чуў?
— Штосьці. Газеты пісалі.
— Яму хацелі даць Героя, дакументы высылалі ў Мінск. А там, у ЦК, кажуць, нейкі былы партызан упёрся: позна Героя рабіць. Дзед жа ў сорак першым, як трапіў у акружэнне, вярнуўся ў Радзімцы, а тут ужо немцы. Ён па-нямецку шпрэхаў. Усе гэта ведалі. Немцы за яго. Куды дзявацца? Служыў у паліцыі перакладчыкам. Але як служыў? Свае лічылі паліцаем, а ён іх ратаваў ад смерці. У гарадку з турмы палонных выпусціў, і ніхто не ведаў, што гэта яго работа. Звязаўся з нашымі парашутыстамі. Іх выкінулі пад Радзімцамі ў сорак другім.
— І гэтую гісторыю чуў. Як Кулініч гестапаўцаў і паліцаяў завёў у засаду парашутыстаў. У тым баі загінуў?
— А пакуль праўда выплыла, як было жыць бабе, маці, нам з Лёнікам? Кожны тыцкаў у вочы: баба — жонка паліцая, матка — дачка паліцая, мы з Лёнікам — унукі паліцая. Ні воза дроў, ні лугу, ні сотак у полі, ні паветра глытка. Усё неба тым паліцаем зашмаргнулі. Як прыедзе ў вёску ўпаўнаважаны, райкомавец ці фінагент, дык абавязкова прыдзярэцца: і хлеб дзяржаве не здаеш, і мяса хаваеш, і воўну чаму на базар адвезла, і дзе твае яйкі, дзе тваё малако? Падрыўшчыца калгаса! Вораг народа! А якая баба, гэтакія і дзеці, і ўнукі — ворагі. Самі галодныя, пупы голыя, а паперка ў суд — з’явіся. Што было бабе рабіць? Ну і... Начальнік у хату, а яна пад начальніка. Во, тады ёй пачалі даваць і луг, і соткі, і дровы. Бутрым, старшыня, партызанскі недабітак, сам да нас у хату прыводзіў. Бывала, яшчэ і сала сваё прынясе, і гарэлку: гуляй Дунька — палку на працадзень я табе пастаўлю. І ён ставіў. А што? Хацеў, каб баба выгульвалася.
— Ты гэта адкуль узяла?
— А не ў адной хаце жылі? Быў фінагент на веласіпедзе, з афіцэрскай сумкаю на баку, з наганам. Як на парог, дык баба яго і справадзіць па драбінах на гарышча. Там сена, старыя кажухі. І сама туды апрамець з самагоначкаю, з салам, з варанай бульбачкай. Во тады ўлада савецкая і паспісвае падаткі, нават дапамогу бабе выпіша.
— Гэта пасля вайны? Цябе ж тады яшчэ не было на свеце?
— Дык матка ляжала на печы, усё чула і бачыла.
— Табе расказвала?
— Бывала, матка з бабаю счэпяцца і даказваюць адна адной, хто з іх лепшая. Баба ўсё матку дакарала, што сослепу замуж выйшла, а матка бабу, што жыла не так, папікала і фінагентам, і райкомаўцамі. Усё чыста адна пра адну распішуць. А мы з Лёнікам з той самай печы чуем. Абрыдзее лаянку слухаць, на вуліцу выскачыш, а там на цябе — немачка і немачка. І Лёнік — нямчук. А ці нас з Лёнікам судзіць за дзеда і бабу? За дзеда, які паклаў сябе за людзей, за ўласць? Матка чаму ад нас з’ехала? Каб не хадзіць у дочках паліцая. Усё кінула. Дзяцей родных... Во як жылі, Паўлавіч...
Валетаў зазлаваў на Маню. Навошта ўсё гэта выкладае? Каб супакоіць перад старой? А хіба сябе гэтым самым не аблівае? Яна — чужая і бабе, і матцы?
Нехта нясмела, украдні, грукнуў у акно. Маня здрыганулася, наструнілася. Маўчалі абое. І раптам яна моцна абхапіла яго за шыю, прыціснулася, уся калоцячыся. Пачуў, як мокра грудзям. Ад яе слёз? Сам, яшчэ мацней, прыціснуў яе да сябе, мокры твар — да грудзей, шэпчучы:
— Ну, што ты?..
Зноў нехта грукнуў. І адразу гукнуў:
— Маня?..
Яна рашуча, са злосцю, усхапілася і сядзела на канапе, уставіўшыся ў акно. Потым з канапы спаўзла на падлогу, ускінула на сябе халацік, адсунула ад шыбак фіраначку і зноў зашморгнула.
— Гэта Насця. Вас, Паўлавіч, шукае. Будавей сказаў, што вы ў мяне. Я не прызналася, як першы раз прыбягала. Ды ці яна дурная, не ведае, што мужчыну баба заўсёды схавае?
— Навошта я ёй?
— Бяда з унукам.
Маня прынесла яму чаравікі, шкарпэткі, сухія і цёплыя, штаны, а ён, усцягнуўшы на плечы кашулю, сядзеў на цёплай канапе і глядзеў насупраць у акно. Недзе там, у далёкай хаце, зноў гарэла святло, нібы і не гасла, і ён з прыкрасцю да сябе падумаў, што ноч, якую так чакаў, скамячылася — лепш бы яе зусім не было. Сорамна нават перад далёкім агеньчыкам, перад тымі чужымі людзьмі, хоць і ён іх не ведаў, і яны яго.
Калі выйшаў у сенцы, там на ўслоне сядзелі Маня і Насця. Схаваўшы твар у далоні, Насця плакала, а Маня трымала яе за плечы, суцяшала. Яны адразу як не пачулі Валетава, галоў да яго не павярнулі, але калі ён падышоў бліжэй, Насця ўзняла чырвоныя мокрыя вочы:
— Прабачце, Паўлавіч, што патурбавала. Мяне Міцька паслаў. Ён у маёй хаце сядзіць. Прасіў, каб я вас прывяла. Каб жа ведаць, да каго яшчэ кінуцца.
— Што з малым?
— Сказалі... з кроўю. Лейкоз ці...— Насця зараўла мацней, аж уголас.
— Ну... першы аналіз не канчатковы. Трэба і другі, і трэці. А калі што... Мінск — не Радзімцы. Там спецыялісты, лякарствы.
Валетаў і Насця выйшлі за варотцы, а следам за імі выскачыла Маня з ягоным шалікам, з капелюшом. Ускінула капялюш яму на галаву, шалік абматала вакол шыі, куртку зашпіліла на гузічкі. Ён яе абняў. Яна прашаптала:
— Сёння ж не пі. Я буду чакаць.
Развідняла і ў хаце. Будавей сядзеў за сталом, зваліўшы на яго кудлатую галаву. Каля галавы стаялі бутэлька і шклянка, ляжалі сала, цыбуліны і Міцькава фінка з наборнай пласціглазавай ручкаю. Сеў за стол і Валетаў. Паміж іх стаяла Насця.
Міцька хроп.
— Дык што вы мне яшчэ скажаце? — спытала Насця, наліваючы самагон у шклянку перад Валетавым.— Была ў мяне адзіная радасць — унучак. Цяпер яго ў вёску бацькі не пусцяць. Дачка сказала, што і сама сюды не паедзе.
Міцька кінуў храпці, але галавы не падымаў.
Што мог адказаць Валетаў? Вечнае да яго пытанне: што рабіць? А ён — Бог? Людзі Бога згубілі, а іншага заступніка не знайшлі. І ён, Валетаў, слабы заступнік. Чым ён мог памагчы Насці? Або Мані? Альбо сваёй жонцы? Даць таблетку для сну? Ці ад болю? Гэтакія пайшлі хваробы, што і краіна бездапаможная, а не толькі раённы хірург.
— Налі, Насця, і сабе,— сказаў так, быццам гэта і была яго самая першая парада.— Супакойся. Вып’ем за тое, каб не да горшага, а да лепшага.
Заварушыліся на стале смаляныя кудлы. Міцька падняў галаву, расплюшчыў вочы:
— А што гэта вы без мяне?
Насця паставіла на стол яшчэ адну шклянку, наліла і ў яе, прынесла слоік з салёнымі гуркамі. Папрасіла прабачыць, што не было калі ні зварыць, ні насмажыць.
— Ну дык... каб усё стала на сваё месца,— сказаў Валетаў, падымаючы шклянку.— За твайго, Насця, хлопчыка. Каб вярнуўся да цябе здаровенькі.
— Ой, Паўлавіч!..— зноў у слёзы.
— Не плач. Горш не будзе, як будзе,— суцешыў Міцька.
Калі зусім добра развіднела, Насця пакінула мужчын адных. Яна працавала на пошце, прымала і выдавала пасылкі, бандэролі, грашовыя пераводы і цяпер, колькі дзён праездзіўшы з унукам, баялася спазніцца на службу. Будавей прынёс з сянец мокры непусты мех, і раней, як убачыў, што ў мяху, Валетаў носам пачуў свежую рыбу. Засунуў руку ў мех, патрымаў шчупачка, падлешчыка, лінка, укалоўся аб акуня.
— Калі ты, Міцька, паспеў? Пілі разам, а ноччу Насця прыехала. Ты ж яе сустракаў?
— Я табе, Міхей, абяцаў. І Насці. А яна кажа: не трэба мне ўжо, Міця, ні тваіх рыбак, ні твайго малачка, ні тваёй бульбачкі. А як жа гэта — не трэба? А каму я сеці стаўлю? А навошта мне тады каза рагатая? І тыя нулі ў садзе-агародзе? Ці, можа, Міцька маніў? Можа, няма ў яго нулёў? Не, Міхей! Сам капітан памераў прыборчыкам. Капітан не будзе маніць. Як жа так? Я баб і дзетак карміў чы-ысценькім!..
Валетаў бачыў, што хвалявала Будавея не адна бяда Насціна. Гэтую бяду ён, можа, яшчэ не адчуваў, як адчувала яна, не ўяўляў усю пагрозу. Хвалявала тое, што адбывалася з нулямі, з іх патаемнаю сілаю і ўладаю над вёскай. Праз нулі вёска павярнулася да яго тварам, бабы і дзеткі пайшлі як да свайго збавіцеля, тыя нулі з нячыстай сілы ператварылі яго ў сілу чыстую. А цяпер? Калі вёска скажа, што і нулі Міцькавы яе падманулі? Ведалі ж людзі, што Насця свайму ўнучку ўсё несла ад Будавея, з яго сада-агарода, з яго клеці? І малачко — ад яго рагулі, і рыбку — з яго сетачак.
Валетаў маўчаў. Будавей — не Насця, каб супакойваць. Якія нулі, калі іх ні ў кога навокал няма?
Міцька ўпарта глядзеў у твар Валетава, чакаючы ад яго хоць нейкага слова, і, не дачакаўшыся, устаў з-за стала, ускінуў на плечы куфайку.
— Ты куды сабраўся? — спытаў Валетаў.
— Трэба яшчэ бутэлечка. Чырвонца няма, а ў Насці браць не хачу. Можа, дадуць напавер.
— Тады скідай куфайку. Пайду я.
— А ў цябе ёсць чырвонец?
— Ёсць.
Грошай не было і ў Валетава, ні рубля, але ён разумеў, што браць напавер лепш яму, як Міцьку. Міцька любіў аддаваць і не любіў нічога ні ў кога браць, яму прасіць — нож у сэрца, а ў Валетава, як-ніяк, у магазіне тая самая Сямёнаўна, заўмаг, пра якую казаў Косцік, якая чакала праз чорны ход па бананчыкі індыйскія, чаёк турэцкі, з якою некалі вучыўся ў адным класе. Успомніў, што яе звалі Жэнькаю. Ды і... доктару — хто не дасць?
У магазіне Сямёнаўны не аказалася, але дзяўчынка ў белым халаціку ветліва вывела на ганак, паказала, як ісці да хаты, дзе Сямёнаўна нібыта павінна быць: пятая злева. Прайшоў чатыры — усе мёртвыя, з пазабіванымі вокнамі. Некалі вытаптаныя сцежачкі пазарасталі мурагом, чорнае быллё пад платамі, пад вокнамі ў кветніках. Пятая хата — жывая. Зайшоў у двор. За варотамі стаяла машына, «каблучок», з адчыненымі на абедзве палавінкі дзверцамі. Малады хлопец браў з машыны ў бярэма вялікую кардонную скрыню ў замежных наклейках. Пачуўшы незнаёмыя крокі, імгненна павярнуўся не тварам, а спіной да Валетава, засланіўшы сабою скрыню, хуценька панёс яе праз двор, разганяючы курэй і гусей, схаваўся ў адчыненых варотцах хлява. Валетаў адчуў, што тут яго не чакалі, але назад паварочваць было позна. Сышоў з ганка, і тады з хлява ў белым халаце выбегла Сямёнаўна. Кышкнула на курэй, падскочыла да «каблучка», ляснула дзверцамі, ды Валетаў паспеў не толькі заўважыць у машыне скрыні, але і адчуць, з якімі нервамі яна яго сустракала. Не, яшчэ не ўбачыла, што гэта ён, Валетаў, не разгледзела, не пазнала. Сустрэліся тварам у твар — тады развяла рукі і аж у ладкі пляснула:
— Божа! Які госць!..
А ён яе таксама пазнаў не адразу. Глядзеў і не верыў: няўжо тая маленькая Жэнька, што некалі сядзела перад ім за суседняй партаю, сваімі коскамі, як круцілася, змахвала з задняй парты ягоныя ручкі, алоўкі? І тады была пухленькая, нібы булачка, але вясёленькая, вучылася без ахвоты, на траякі, а хлопцам вочы муліла. Што атрымалася з Жэнькі! Перад ім стаяла таўсценная старая баба, заплытая нездаровым салам, няшчасная ў тлушчы, і Валетаў адчуваў, як у ім усё дарэшты супраціўляецца назваць яе Жэнькай — яму ж некалі таксама падабалася. У старым сале ўбачыў свае гады, падумаў: няўжо і ён гэтакі? Не, ён гэтак не апусціўся, яшчэ — цьфу-цьфу — граму лішняга на сабе не цягаў, не на бяду мог бы нават нарасціць тлушчыку на косці. Але ж гады — тыя, што і ў яе? Не часта пра гады думаў. Зусім не думаў. А сёння — двойчы. Першы раз — у ложку з Маняю. Там — перад жаночай маладосцю. Тут — перад старасцю, таксама жаночай. І тады — разгубіўшыся, і цяпер. Цяпер яшчэ і здзівіўся: што жытка з чалавекам робіць!
Яго роспач яна заўважыла — сумелася:
— Не пазнаеш?.. Ну, заходзь у хату.
Ён пераступіў парог, і яна зачыніла за ім дзверы, сама застаўшыся ў сенцах.
У хаце гулялі дзеці: старэйшая, гадкоў дзесяці, дзяўчынка, і яшчэ дзяўчынка, і хлопчык, меншы за іх абедзвюх, гадкоў пяці. Пакой быў вялікі, завалены вопраткаю і дзіцячымі цацкамі. Убачыўшы незнаёмага дзядзьку, хлопчык зашыўся пад стол і гурчэў там з самазвалам, грузіў у яго, як пясок, цукеркі ў блішчастых абгортках, выгружаў і зноў грузіў, вёз, а старэйшая дзяўчынка пасабляла меншай апранаць чарнявую ляльку, негрытоску. Меншая хітранька пазірала на Валетава, і ён папрасіў у яе ляльку. Яна паклала ляльку яму на калені, і ён злавіў яе за ручку, узяў за галоўку, правёў пальцамі па шыйцы, памацаў падбародачак. Дзяўчынка рагатала, думаючы, што дзядзька жартуе. Падбегла старэйшая:
— І мяне...
Гульня дзецям так спадабалася, што і ціхі, як стомлены ці хворы, хлопчык вылез з-пад стала:
— І мяне, дзядзь, а дзядзь?..
У хату зайшла Сямёнаўна:
— Ну, Паўлавіч! Ну, малайчына, што адшукаўся! А то я цябе даўно заўважаю. Праскочыш праз вёску на машыне — і няма. Ну, думаю, заганарыўся, сваіх не пазнае. А я ж магу чым-небудзь і памагчы. Нам сюды, у зону, падкідаюць і каўбаску, і тое-сёе заморскае. Каб жылі, не паміралі. Ты ж не так сабе зайшоў? Што-небудзь трэба? Каўбаса будзе заўтра. А сёння зялёны гарошак бяры. Бананы сушаныя былі ўчора. Сабе пакінула, з табою падзялюся. Грэчка трэба?..
Валетаў успомніў, што ў яго ні капейчыны ў кішэнях, усё, што было, вытрас у краме са Шнэйдарам.
— Не трэба, Сямёнаўна. Нічога не трэба.
Самому прыкра зрабілася ад таго, як ён яе назваў. Якая Сямёнаўна? Разам вучыліся — Жэнька? Але і Жэнькаю назваць старую бабу язык не паварочваўся.
— Ну чаму не трэба? Цяпер усім усё трэба. Да мяне толькі і едуць, каб што ўзяць. І з горада. Хочаш — дам цэлую скрынку гарошку? Як свайму чалавеку. Не пашкадуеш. Венгерскі!
Цяпер ён зразумеў, што за скрынкі насіў з машыны ў хлеў хлопец.
— Ды не. Мне б...— Ён ледзь не загаварыў з ёю пра паўлітра, па якое прыйшоў, але замоўк, бо прыкра стала ад таго, як пачалася размова: каўбасы, кансервы, грэчка, гарэлка — іншага жыцця няма? Столькі гадоў не сустракаліся, не гаварылі, і адразу — чым шлунак напхаць? — Ты мне скажы, гэта ўсе твае ўнукі?
— Ну вядома ж, Паўлавіч, не дзеці. Мае дзеці вялікія. Во, падкідышаў панарабілі, а самі ў гарадах грошыкі зарабляюць. Сын у Віцебску, дачка ў Крычаве.
— Дык, можа б, там і дзецям здаравей? Тут усё ж зона?
Сямёнаўна зарагатала:
— Мае пра гэта не шманаюць. Заікнулася я ім пра зону, дык яны мне: не адлыньвай, матка, у вёсцы дзецям воля, а зона цяпер усюды. І што — не так? Было б што з’есці. Зона там, дзе галодныя. А ў нас слава Богу.
— Людзі ж адсюль едуць.
— Дурні едуць. Што яны лепшае знойдуць? Тут і аклады з працэнтамі, і грабавыя.
— Ну... ты дзяцей правер. Хоць на шчытавідку. У Магілёве японскія апараты — звазіла б? Насця таксама сядзела спакойная.
— А што толку, Паўлавіч? Не везла — была спакойная. А цяпер? У пятлю лезці?
Валетаў здзівіўся:
— Як гэта ты кажаш? Можа, Насці і было спакайней, але ж... дзіця лячыць трэба?
— Вылечаць? Хіба ў нас лейкозы ды ракі вылечваюць? Добра правяраць там, дзе вылечваюць. У нас у вёсцы ўжо ніхто не хоча правярацца. І дзяцей не вязуць. Туды, хоць і ў Магілёў, ехаць — адна мітрэнга. Дзе заначуеш, дзе чаго з’ясі? Калаціся ў чэргах. А толку? Лепш нічога гэтага не ведаць. Усё роўна, калі што якое, ратунку няма.
Думкі яе былі жахлівыя, але казала яна праўду. Людзі ўжо не хацелі думаць пра хваробы, дзяцей адмаўляліся везці і да ўрачоў, і на паўднёвае мора, не верылі ні ўрачам, ні курортам. Валетаў гэта бачыў і чуў. Усе дамагаліся аднаго: каб плацілі за тое, што яны тут, у зоне, ды каб было ў краме, ды каб ім не напаміналі пра зону, пра розныя там кюры, рэнтгены, нукліды.
— А ўсё ж... звазі.
Не сказаў, што яму не спадабаліся шчытавідкі ў хлопчыка і меншай дзяўчынкі, не адважыўся хваляваць,— сама павінна занепакоіцца, чаму ён, доктар, настойвае. А яна і гаварыць пра тое не захацела.
— Дык з чаго пачнем, Паўлавіч?
— А чаго нам не хапае?
— Ну... госць у хаце, стол накрываць трэба. Не хвалюйся, у мяне ёсць чым частаваць.
Яна выскачыла ў сенцы і вярнулася з пляшкай гарэлкі, слоікам зялёнага гарошку, паставіла ўсё на стол і адчыніла халадзільнік. Але Валетаў заўпарціўся:
— Не, другім разам. Мы ж яшчэ паміраць не збіраемся. У цябе работа, мяне чакаюць.
— А цябе хто чакае?
— Будавей.
— Ну, не вялікая шышка. Дзеці, кыш на вуліцу!
Сямёнаўна несла на стол палку дарагой каўбасы, але Валетаў стаў на дарозе:
— Лепш, калі можаш, пляшачку з сабою, напавер. Грошы, едучы, не ўзяў, а пляшка спатрэбілася. Нам з табою калі ўжо сесці за стол, дык трэба пасядзець. Ёсць што ўспомніць.
Яна зразумела Валетава, і выйшаў ён ад яе з поліэтыленавым мяшэчкам, у якім ляжалі пляшка гарэлкі, два слоікі з зялёным гарошкам і нават два пакецікі з сушанымі індыйскімі бананамі. На вуліцы яшчэ пастаялі. Яна прасіла, каб не забываў, заходзіў, зноў казала, што ў яе ёсць усё з прадуктаў, што ён заўсёды можа ў яе загрузіцца, што яна баба цёплая, сваіх не крыўдзіць, і ён абяцаў не аб’язджаць, бываючы ў Радзімцах. На гэтым разышліся. Яна завярнула за суседнюю хату і агародамі падалася ў магазін, а ён вуліцаю прайшоў дзесяць крокаў, спыніўся і яшчэ раз азірнуўся. А сапраўды, падумаў, чаму б не заглядаць да Сямёнаўны, чаму б не дружыць з гэтай цёплай бабай? Хто цяпер галоўны ў горадзе і ў вёсцы? Чалавек у белым халаце? Гледзячы які на ім халат. Доктар патрэбны, калі хвароба сагне ў дугу. А яна — усім, сагнутым і разагнутым. Шлунак напхаць хоча кожны, хворы і здаровы. Магазін у руках, дык і хата — поўная скрынка. Дзеткі з цукерачкамі гуляюць, як з пясочкам. І хлеў — склад. Цёплая баба? Цёплая. Шнэйдар недарэмна сказаў: шлунак жыццём камандуе.
За спіною прасігналіла машына. Валетаў сышоў з дарогі. Зялёны фургончык з чырвоным крыжам над лабавым шклом, рэзка затармазіўшы, спыніўся. Знаёмы малады шафёр адчыніў дзверцы і выскачыў з кабіны.
— Нарэшце мы вас знайшлі, Паўлавіч.
У кабіне сядзела сястра «хуткай дапамогі».
— Дужа патрэбны? — насцярожыўся Валетаў, загадзя ведаючы, што можа абяцаць яму гэтакая сустрэча.
— Загад галоўнага: знайсці і даставіць у хірургію.
— Ну, Федзя, выдумаеш. Я сёння ў адгуле. А ты адкуль дазнаўся, дзе мяне шукаць?
— Быў у вас дома. Сын сказаў, што ў аб’ездзе. А я ж ведаю, дзе ваш аб’езд.
Выклікалі, вядома, за аперацыйны стол, і загадак Валетаву тут не было, але сёння ўжо выпіў, ды яшчэ і ўчорашняе з яго не вычхалася.
— Там два хірургі. Батура... дзе?
— Ляжыць з радыкулітам.
— Ну дык... Панцялейчык?
— Не ведаю, Паўлавіч. Чуў, што не вярнуўся з Бабруйска. Як быццам званіў.
— Каму званіў? У Бабруйск адпусцілі на два дні — суботу і нядзелю. А сёння — панядзелак?
Шафёр няпэўна паціснуў плячыма:
— Не ведаю. Мне загадана вас знайсці.
— Ну і едзь. Скажы галоўнаму, што Валетава знайшоў, загад перадаў. А Валетаў законна п’яны, у адгуле.
Шафёр яшчэ раз паціснуў плячыма і сеў у машыну.
Прыкра зрабілася. Ні ў чым не схлусіў і віны сваёй ні перад кім не адчуваў, а прыкрасць пякла. Яго шукалі таму, што былі тэрміновыя аперацыі, не было іншага хірурга, і ў такіх абставінах ён ніколі не адмаўляўся выйсці на работу, нават у святы, колькі разоў перапыняў адпачынак, прыходзіў з-за сяброўскага стала, узяўшы не адну чарку, але сорамна было глядзець у вочы хвораму, рыхтаваць яго да аперацыі, калі бачыў, як хворы чуе пах гарэлкі, як ён поўніцца жахам, што рэзаць яго будзе далёка не цвярозы хірург. Усе аперацыі, слава Богу, дагэтуль заканчваліся добра, быў упэўнены, што ў любым стане любую аперацыю зробіць як след, але ж...
— Стой, Федзя! Не газуй. Ты едзеш назад?
— Ды не, Паўлавіч. У мяне яшчэ два выклікі. Цяпер еду ў Маліну.
— Ну дык падкінеш мяне да Халмянкі.
Пачуўшы, што ў машыне паедзе доктар, з кабіны выскачыла сястрычка, уступаючы сваё месца, але ён вярнуў яе назад у кабіну, сам палез у фургончык.
На нейкі час Валетаў забыўся, куды ішоў. Забыўся на Сямёнаўну і яе паўлітэрка, на Будавея, які чакаў у Насцінай хаце. Абрадаваўся магчымасці заглянуць да старога Данілы, разведаць наконт венічкаў, а яшчэ ўпэўніцца, што Халмянка жывая і Міцька дарэмна страшыў, быццам вёскі ўжо няма. Ды і размову з шафёрам на цяжкой ноце, адмовіўшыся вярнуцца ў бальніцу, гэтым самым як бы не закругляў, яшчэ як бы меў магчымасць, едучы, падумаць, ці варта паказваць нораў, ставіць сябе і шафёра ў дурное становішча перад галоўным урачом. Пакрыўдзіцца Будавей? Не паспее — праз паўгадзіны вернецца, ды яшчэ і з паўлітрам.
З фургончыка ў кабіну было круглае акенца. Валетаў адсунуў на ім засланачку, спытаў:
— У Маліне два выклікі?
— Адзін у Маліне, другі ў Ленінскім гарадку.
— Там, у Ленінскім, няма радыяцыі?
— Раней казалі, што чыста, а цяпер — што не чысцей, як тут.
— Тады навошта гарадок будавалі?
— А каб Цэзары не разбегліся з зоны. Куды цяпер пабягуць? Кватэрак, як тут, нідзе не знойдуць. Мільёны ўклалі. Жывіце, галубчыкі, з усімі ўтульнасцямі.
— А што яны ў Ленінскім робяць? Зямля ў іх чыстая?
— Нават пад балкончыкамі не сеюць і не жнуць. Зараслі чарнобылем. У вазоны, пад кветкі, зямлю прывозяць з іншых раёнаў.
— Хто ж іх корміць? Іншай для селяніна работы няма, як на зямлі?
Шафёр зарагатаў:
— Ёсць іншая, Паўлавіч. Гарэлку п’юць, а потым адзін аднаму морды б’юць. Не работа?
— Але ж... каб піць, трэба зарабіць?..
Гэтага здзіўлення шафёр быццам не пачуў. Спытаў:
— А вы чаго ў Халмянку, калі там няма душы жывой?
— Як гэта няма? — І яму, як раней Будавею, не паверыў Валетаў.— Мой сябра дзед Даніла з Халмянкі нікуды не ехаў. Куды яму на дзевятым дзесятку? Усё жыццё там пражыў. Пад вокнамі свой магільнік. Далёка не трэба несці.
Хлопец не спрачаўся. Ды ўжо і ехалі праз Халмянку.
— Да якой хаты падвезці?
— Спыняйся дзе хочаш. А лепш насупраць клуба.
Машына стала. Валетаў папрасіў шафёра, каб на гэтым самым месцы спыніўся і пасігналіў, як будзе вяртацца, забраў назад у Радзімцы, але, калі ў дзеда Данілы заседзіцца, на дарогу не выйдзе, дык каб не чакаў.
Сонца ўзнялося, сняжок, які выпаў за ноч, растаў, наваколле блішчэла мокрае, хаты паўз асфальт стаялі з пазашыванымі вокнамі, выганчыкі і сцежкі ля варот і платоў пазарасталі калматым быльнягом, яшчэ зялёным сёлетнім і спарахнела-бурым леташнім ды пазалеташнім, але мокры бляск шыферных дахаў і аконных шыбак, платоў і таго самага быльнягу, стужкі асфальтавай, што бегла насустрач сонцу, рабілі вёску не зусім і мёртвай, як бы яшчэ жывой. Валетаў звярнуў у бярозавыя прысады. Голыя, нібы велізарныя гальні, дрэвы блішчэлі, памытыя і яшчэ не абсохлыя, блішчэў і выганчык, раней стаптаны гусямі, авечкамі, свіннямі, а цяпер усцяж зарослы. Жывёлы і птушкі ў Халмянцы было заўсёды багата, у кожным двары раўла, рохкала і цыўкала, травіна нідзе не перастойвала, не ішла ў глум. Вось калі адчуў нежылы холад: дзе жывёла? Ні галавы, ні хваста, ні следу. Як на чужой планеце. І хоць бы адзін чалавечак? Мёртва. Але нешта бухала, ляскала. Нейкі ж ёсць яшчэ голас? Ніколі не чуў гэтакіх гукаў.
Валетаў пераскочыў цераз канаву. Тут раней пачыналася вузкая, паміж платамі, вулачка, у канцы якой на беразе возера стаяла хата дзеда Данілы. Дзе тая вулачка, тыя платы? Платы абваліліся, ад іх там-сям стаялі чорныя дубовыя слупкі, на якіх віселі канцы жэрдзя. Дошкі валяліся ў траве. Ад слупкоў да слупкоў — быльнёг. Узняўся за адзін год? Апошні раз Валетаў ішоў гэтай вулкаю да Данілы роўна год назад. Дзе-нідзе людзі тады яшчэ жылі. І дзед Даніла жыў, матам крыў усіх, хто ехаў з вёскі. Павярнуў налева — праз машынны двор. На двары спыніўся. Кантора, у якой механізатары збіраліся на нарады, была на замку, акно выбітае, пад акном шклянне. За свірнам — ток, на таку і далей — ламачча ад машын, камбайнаў. Гусенічны трактар, як і машыны, выпатрашаны, быццам нехта з яго павытрасаў шлунне. ЗІЛ з прычэпам стаяў на ступіцах. Ні колаў, ні рухавіка пад капотам. Па двары гуляў вецер, перамятаў рэшткі шэрай гнілой саломы. І зноў бухала блізка. Дзверы ў свірне? Цяпер заўважыў, як вецер іх адкідаў, а яны зачыняліся. Адляталі і зачыняліся. Бухалі.
У канцы двара пастаяў над «беларусам», звонку яшчэ новым: за якія грахі жахлівы лёс і ў гэтага зямелі? Задніх колаў не было, ад пярэдніх — адны дыскі, кабіну нехта сарваў і валялася побач. Успомніў, што шафёры з бальніцы ездзілі сюды ці не сюды, некуды ў зону, па запчасткі для сваіх машын, прывозілі часткі ад трактароў і камбайнаў, некаму прадавалі, выменьвалі. Ведалі, што нічога тут браць нельга, недарма людзі адсюль выязджалі, пакідаючы нават самае новае, дарагое, бо ўсё было заразаю, смерцю. Не — развалаквалі смерць па зямлі.
За дваром выйшаў на бераг возера, на жоўценькі пясочак і ўбачыў хату дзеда Данілы: высокі чырвоны комін, адзінае акенца на ваду, дошкамі, як іншыя ў вёсцы, не заканапачанае, адкрытае ветру і сонцу, адчыненыя варотцы, вярба ля берага насупраць варотцаў. Абрадаваўся: жывы, значыць, дзед Даніла, Халмянку не пакінуў, не даў вёсцы зусім, да апошняга чалавечка, вымерці? Але дзе чайкі, што заўсёды з пісклявым енкам лёталі над вадою і дзедавай хатаю? А качкі і гусі? Іх у Данілы поўна было, а тут — ні пярынкі. Ціша несусветная. Восень у зазімак?
Валетаў абышоў лазовыя кусты, якія з берага ўразаліся ў ваду, карчастую вярбу, зламаную навальніцай, ніц зваленую на пясок і жвір, у калецтве не ўсохлую, адно абмалочаную перадзімовымі халадамі. За вярбою стаяў бела-шэра-цагляны вясковы клуб. Але што ў вокнах? Ніводнай шкліны, з шыбак выляталі і на ветры матляліся не то вяроўкі, не то стужкі. Падышоў, спыніўся на хрумсткім аконным шкле. Вецер выдзімаў з вокан стужкі. Нехта парэзаў шторы на стужкі? Каму спатрэбілася?
Абышоўшы будынак, падняўся на ганак. Куды дзеліся дзверы? Увайшоў у залу. На сцэне стаяла чырвоная трыбуна з дзяржаўным гербам, за ёю на вяроўцы ўніз галавою вісеў партрэт правадыра. Вецер гуляў па зале і партрэт гайдаўся, нібы маятнік гадзінніка, бліскаючы васкова-жаўтлявай лысінай, а над ім пад столлю, на ўсю сцяну, вялізнымі чырвонымі літарамі, падобнымі на чырвоныя зубы, як здзек з людзей, з іх жыцця,— словы нібы таго самага дабрадзея: «Нынешнее поколение будет жить при коммунизме!» Тысячы разоў дзе толькі не бачыў гэты чырваназубы рогат, але першы раз адчуў, што гэта здзек з яго. Азірнуўся, пашарыў вачыма па падлозе — ні цагліны, ні кала. Торбачка ў руцэ са слоікамі? І пляшка. Іх ён пашкадаваў. Саскочыў са сцэны і нырнуў у бакавыя дзверы.
Наступны пакой пазнаў адразу. Некалі тут і быў вясковы клуб — атынкаваная і пабеленая вясковая хата. Пасля ўжо хату абнеслі цэглаю, прыбудавалі ў два разы большую хароміну з той сцэнаю, а раней усё было тут: кіно, танцы, сходы. І тут быў лозунг. Не той пра камунізм, іншы, але таксама вёў у жыццё шчаслівае. Сюды аднойчы прыходзіў з Лісачкаю. Танцавалі пад гармонік. У куточку на лаўцы сядзелі, шапталіся, слоўкамі цёплымі адно аднаго грэлі, яе руку ён трымаў на сваім калене. То і было шчасце? Ці проста адчуванне, што гэтак, з Лісачкаю, можна і ў загадкавы камунізм зайсці? Цяпер у куточку на падлозе ляжала гара кніг, пашкуматаных і брудных. Нехта з кніг разводзіў цяпло, а потым, мабыць, спужаўся, што спаліць стадолу, затоптваў агонь нагамі. Валяліся абгарэлыя томікі Пушкіна, Талстога, Гогаля. І Коласава «Новая зямля». Падняў Коласа, далонню абцёр пыл і бруд з кнігі, адагнуў заламаныя ражкі, адгарнуў вокладку і адразу пачуў, як з той школьнай пары, шчымліва-цёплы голас: «Мой родны кут, як ты мне мілы, забыць цябе не маю сілы...»
Падышоў да акна. За ім блішчэлі і возера, і жоўценькі беражок. Паклаў кнігу на падаконнік.
«А мы ж, Танечка, думалі, што вёсачкі нашы шэрыя, нецікавыя, што клуб наш брудны, халодны, танцы ў ім — таўкатнеча вясковая, што ўсё жыццё наша такое самае шэрае, гразкае. Шукалі шчасце ў чужых гарадах. І што знайшлі?..»
Валетаў дастаў з поліэтыленавай торбачкі пляшку, у кішэні знайшоў складанік, сарваў бляшаны корак. Піў нагбом. Адарваўшыся ад пляшкі, аж страсянуўся. Хутчэй сарваў аб падаконнік накрыўку са слоіка і прагна глытаў салодкі сок разам з мяккім салодкім гарошкам. Піў і бачыў Лісачку, гаварыў з ёю: «Дзе наша вёсачка, Таня? Дзе самі? На якім мы свеце?» Трымаючы ў адной руцэ пляшку і торбачку, у другой слоік з гарошкам, выйшаў зноў у вялікую залу, азірнуўся на сцэну, трыбуну, лозунг. Недаедзеным гарошкам, слоікам, запусціў у чырвонае зуб’е над правадыром і крыкнуў, як на ўвесь свет:
— Су-кі!..
Лодка ляжала на пяску, карма сядзела ў вадзе. Знаёмы быў і корч ад старой вярбы з ланцугом, замкнёным на носе лодкі. Замок вісеў іржавы — даўно ніхто не трымаў у руках. Некранутая ржа насцярожыла. Глянуў на Данілаву хату: шыбкі блішчэлі, белыя фіранкі за шыбкамі зашморгнутыя. Падышоў да хаты — варотцы прачыненыя ў двор, сцежка тораная, незарослая, быццам толькі што па ёй прайшоў чалавек.
— Дзед Даніла? — гукнуў Валетаў.
Ніхто не адгукнуўся.
Зайшоў у двор. Вароты ў хляўчук былі прачыненыя. Стаяла калода, на якой гаспадар сек дровы. Шырокая дошка пры сцяне хлява — тут стары габляваў, пілаваў. Жаўтлявае пілавінне пад дошкаю і на дошцы, габлюшкі жаўтлявыя. Нядаўна майстрачыў?
Сунуўся ў хляўчук. Святла ад прачыненых варот хапіла, каб заўважыць венічкі. Навязаныя парамі, яны віселі на жэрдцы, бярозавыя і дубовыя. А дзе карыта? Раней тут стаяла новая труна, якую стары жартачкамі называў карытам, і ўсё тужыў, што не хапіла дошак на века, збіраўся купіць ці пазычыць, каб пасля, як спатрэбіцца, людзі не бегалі, не шукалі, не рабілі тое, што сам сабе мог зрабіць. Выйшаў з хлеўчука: свежыя аполкі? Не іначай, як стары дошкі знайшоў, рабіў века. Але дзе яно? І карыта — дзе?
— Дзед Даніла? — гукнуў яшчэ раз.
У хаце халодна, сыра. Шырокі ўслон стаяў пасярод наўскас, адным канцом у покуць, другім да парога. Люстэрка на сцяне завешана шэрай анучкай, а пад ім, на стале ў шклянцы, агарак жоўтай свечкі. Пахла хвояй і воскам.
Валетаў апусціўся на ўслон. Спазніўся? Як жа так? І венічкі на зіму навязаў. Чакаў?
Выйшаў на двор і стаяў, не ведаючы, куды ісці. У вачах курчыліся жоўценькія габлюшкі, а ў галаве — думка: сыны века на труну рабілі?
За спіною ў хаце грукнула — здрыгануўся: хто тут? Хтосьці жывы? Ці зноў вецер? За парогам у суцемку нешта калыхнулася. Хацеў паклікаць Данілу — хто яшчэ мог гаспадарыць у ягонай хаце? — як раптам заўважыў вялізную сабачую галаву. Яна набліжалася: шырокая шэрая лабаціна, Валетаў зрабіў крок назад, саступаючы з дарогі. Істота, ледзь жывая, спынілася на сенечным парозе і глядзела, звесіўшы нос, уніз, баючыся скочыць з вышэйшага, як у хаце, парога. Цяпер Валетаў убачыў яе ўсю, ад галавы да хваста, і тое, што ўбачыў, не спалохала, але здзівіла. Перад ім стаяў нямоглы воўк. Страшэнна хударлявы, знясілены хваробай ці голадам, з абвіслай па баках поўсцю, зляжала-рудой, закарэлай на чэраве і грудзях, з вострым гарбатым хібам, на падагнутых, як перабітых, задніх лапах. На чалавека воўк не звяртаў увагі. Пастаяў і пайшоў у варотцы, цягнучы зад. Хвост вісеў, бытта галень. Чалавека воўк, вядома, чуў і бачыў, але ўсё роўна як страціў не толькі сваю драпежнасць — адчуванне асцярогі, страху смерці.
Валетаў выйшаў з варотцаў і падаўся следам за воўкам. Паляўнічы інстынкт падказваў забіць яго. Хоць колам, хоць каменем. Ледзь жывы, выпрастаецца, не паспее зубы ашчэрыць, калі яны ў яго яшчэ ёсць. Ужо ўзяў з-пад плота цагліну, нагнаў воўка і раптам адкінуў цагліну ў крапіву, адчуўшы, як сілы пакідаюць самога. У канаючай істоце ўбачыў сябе, сваю дарогу і свой канец. Ды не толькі свой. Канец свету.
Вёска скончылася. Валетаў спыніўся перад агародкаю. Над галавою шумелі бярозы, метучы па нізкіх хмарах голым галлём. Пралез паміж жардзін, прадраўся праз бэзавую зарасць, прайшоў паміж курганкоў і крыжоў, абагнуў помнічак з чырвонай зорачкай і фотаздымкам салдаціка ў круглай рамцы, спыніўся перад свежай наспачкай. На жоўтым пясочку, абкладзеным зялёным дзёрнам, ляжалі счарнелыя астры. Такія самыя астры ляжалі побач на магілцы дзедавай Куліны. Валетаў сеў на старую магілку, дастаў з торбачкі недапітую пляшку, паставіў на свежы курганок.
— Вось дзе мы з табою, Даніла, сустрэліся. Не дачакаўся ты мяне. Але не вельмі і памыліўся. На які тыдзень? А то б яшчэ і выпілі, і што-небудзь адзін аднаму сказалі. Ну... ты на мяне не сярдуй.—Лінуў з пляшкі на жоўты пясочак, а сам піць не спяшаўся.— Добры ты быў чалавек. Усе з вёскі паразбягаліся, а ты яе пільнаваў да апошняга свайго дзянёчка.
Валетаў піў па глытку і ў той жа час гаварыў са старым. Дзякаваў за венічкі, за дружбу. Спытаў, ці былі людзі на праводзінах, ці прыязджалі сыны. Нібыта ад самога Данілы пачуў, што прыязджалі абодва, Міша і Валік, што падышлі людзі, з Маліны прыходзіла старая Агрыпіна, якая заўсёды нюхам чула нябожчыка і з’яўлялася пачытаць псалмы, правесці спрадвечным бабскім плачам, што сыны памінкі справілі, хапіла гарэлкі, усё было як трэба, па-хрысціянску.
— Гэта добра, што па-хрысціянску,— нібыта на голас Данілы адказаў Валетаў.— А крыж я табе абяцаю. Косцік будзе рабіць свайму старому, зробіць і табе. Я яму закажу, каб зрабіў. І тады мы з ім прывязем крыж, паставім і блаславім.
У вачах усё зацягнулася змрокам — курганкі, крыжы, дрэвы, хмызняк. Галава напоўнілася шумам-гамам. Узняў галаву, глянуў угару: над бярозамі аж цёмна ад варання. Вялізныя чорныя птушкі кружылі ў небе, садзіліся на дрэвы і ўзляталі, хлябалі ў голлі бяроз чорнымі анучамі крылаў. Ці не той гэта быў вырай, што гнаў яго ад Лапаціч у Радзімцы, другі дзень крумкаў над ім, вісеў над галавою? Учора, пачуўшы і ўбачыўшы гэты чорны гвалт, зямлю пад яго ценем, сябе адчуў ценем, зямлёю, душу як бы хто загарнуў у чорныя анучы, а цяпер нечакана абрадаваўся крыкліваму варанню. Усё ж голас жывы ў вёсцы.
За магільнікам ляжала поле, і Валетаў, ідучы па ім, спыняўся і азіраўся. Магільнік з вараннём у старых бярозах застаўся адзаду, крумканне аціхла, а цемра не таяла, усё роўна як ужо і дзень канчаўся. Дзе тое сонца? Хмарыла, збіраўся дождж? Але дождж не палохаў. Валетаў ішоў не то полем, не то лугам. Раней тут было поле, сеялі жыта, віку з аўсом, лён, а цяпер густа буяла дзіч. Ужо і сцежка пад нагамі згубілася. Спыніўся: куды яшчэ ісці? Стаяў па грудзі ў пустазеллі, плямамі зялёным, сёлетнім, а плямамі леташнім шэрым, ажно чорным у сухастоі, з жыўцом змешаным, вятрамі скалмачаным — далей не прабіцца.
Ледзь выблытаўся на лысую выспачку, і калі ўжо з тае лысіны агледзеўся, дык жахнуўся: далёка навокал разлягалася мёртвае поле. Яно кацілася на ўсход і там, куды кацілася, на ўсходнім краі, з ягонае дзікасці ў неба паўставала незразумелая белая казка — гмахі, падобныя на светлы міраж у акіяне безнадзейнага змроку. Хмара ў небе схавала сонца, поле пад хмараю выдавала яшчэ больш дзікім, пагрозліва-шэрым, але далягляд быў пад сонцам, блішчэў геаметрычна дакладнымі, іскрыста-белымі, нібы з цукру, плоскасцямі. Белыя, злёгку блакітныя і ружовыя, яны паўставалі над безвыходна-мёртвай зямлёю, нібы светлы міраж перад вачыма здарожанага пустэльніка.
Ці гэта ўсё ж не міраж? Сонечны горад сярод мёртвых палеткаў? Горад-сонца, які, пэўна, не сніўся і вялікаму фантасту Томасу Мору? Валетаў раптам спахапіўся: ці не той гэта Ленінскі гарадок, які ў апошнія гады будавала ўся Беларусь, куды адусюль гналі цэглу, жалезабетон, цэмент, сталярку, шыфер, тэхніку, будаўнікоў? Ну як жа не той? Ён адзіны — той! Дзесяткі мільёнаў рублёў уклалі, каб ссяліць сюды мужыкоў і баб, разам з малымі дзеткамі, з Радзімцаў, Маліны, Халмянкі, Чудзікаў. Можа, пра гэтакі горад, малы, як вёска, але прыгожы, як сталіца, некалі марыў ён, Валетаў, марыла Лісачка? Марылі і шукалі, а прыйшоў час — сам горад сюды з’явіўся? І як гэта ён першы раз яго бачыць? Нядаўна вырас? За адзін год? За адно лета?
Валетаў сышоў з лысай выспы ў лагчыну, праз калматы быльнёг прадраўся да зарослай меліярацыйнай канавы, пераскочыў цераз яе, адчуваючы ў нагах маладую пругкасць, апынуўся на асфальце. У горад-сонца, горад-казку вяла блішчастая шэрая стужка, раўнюткая, нібы напятая струна, і ён, усхваляваны відовішчам, ішоў па ёй, не думаючы, навошта туды ідзе, чуючы музыку новай дарогі. Але спыніўся: на абочыне асфальту нечакана заўважыў знаёмага, з Данілавай хаты, ваўка — сядзеў да яго спіною, таксама ўглядаючыся ў светлую казку насупраць, за асфальтам і полем. «Ну, а цябе гэты горад накорміць і напоіць? — ледзь не ўголас спытаў Валетаў.— Дык ідзі, шукай і ты ў ім сваё шчасце». Успомніў пра торбачку — выхапіў з яе пляшку. На дне плёскалася гарэлка. І яшчэ быў слоік з гарошкам. Складаніка не знайшоў — пакінуў у клубе? Размахнуўся і шпурнуў слоік на асфальт у той бок, дзе сядзеў воўк, нібы ў яго цэлячы. Шклянне разляцелася, а гарошак, ці не ўвесь, які быў у слоіку, дзіўна раўнюткай купінкаю застаўся якраз перад ваўком на асфальце. Воўк падняўся на ўсе чатыры лапы, але з месца не сышоў. «Ну еш, жывіся, Цэзар ваўчыны!» Але воўк як не чуў, што яда пад носам. Сышоў з асфальту і пашыўся ў шэры быльнёг. Поўсць на ім была таго самага колеру, што і поле, шэрая з чорным і рудым, паклычаная, і Валетаў не заўважыў, як звер зліўся з полем, як ягоная поўсць сплылася з поўсцю зямлі. Зямля ў ваўчынай поўсці? Валетаў жахнуўся ад нечаканае думкі. Калі зямля, дык і ўсё астатняе? І ён, чалавек? Усё зарасло воўчай поўсцю?
Ускінуў над галавою пляшку і, не адрываючыся, выхлестаў з яе да дна. Адкінуў, перасмыкнуўся: чым рот заткнуць? Узяў нос у далонь, панюхаў — ад грудзей адхлынула. З асфальту сышоў у ваўчыную поўсць, у тым самым месцы, дзе сышоў воўк, падаўся ў поле. Нагам было мокра, халодна. Чаравікі вымаклі, брыдка шастала цяжкое мокрае калашынне. Куды ісці далей? Полем у Радзімцы? Яшчэ раз агледзеўся, падумаў: калі там жывуць мужыкі і бабы з Чудзікаў, Радзімцаў, Маліны, Халмянкі, дык як жа яны не аруць, не сеюць, не жнуць? Жывёлы няма, каб выгнаць на пашу? І пашы няма, каб выгнаць жывёлу? Дык праўду сказаў Федзя: пад вокнамі і балконамі зямля мёртвая? Воўчая поўсць абклала светлы горад? Тады які ж гэта горад? Лагво воўчае. Але ж і воўк у гэтым лагве здыхае?
Валетаў ішоў і ўжо не азіраўся. Кароткі дзень позняй восені згасаў. Халоднае шэрае поле навокал усё больш халаднела і дзічэла.
Падыходзячы да Радзімцаў, Валетаў углядаўся ўдалячынь, шукаў трубу мехустаноўкі, каб выйсці да блізкай ад яе Манінай хаты, але трубы не бачыў, хоць хаты ўжо выплылі з шэрані, набліжаліся. Ішоў полем, той самай воўчай поўсцю, збіраючы на калашынне сабак і ваўчкоў. Хаты былі ўжо блізка, а не пазнаваў іх. У вачах усё плыло і дваілася, як учора ўвечары, і ён, ідучы, гадаў, ці гэта гарэлка вінаватая, ці вінаватыя вочы? Ці, можа, хаты? Падышоўшы да нейкай драўлянай сцяны, пытаўся ці то ў сябе, ці то ў сцяны: што за будыніна — ні вокан, ні дзвярэй? Завярнуў за рог — зноў глухая сцяна. Што за ліха? За другі рог завярнуў — аж галавою затрос ад нечаканасці: шумела грыўка лясная і ў ёй, рылам у камель дрэва, стаяла малая машынка, нават нібыта ягоная — гарбун не гарбун? Бліжэй падышоў: гарбунчык?.. Ты чаго тут? Цябе хто сюды загнаў?.. Галаву вышэй ускінуў, агледзеўся: гэта ж Салаўкі? Хата Міцькава за асінавым астраўком, ганак, дзверы адчыненыя. Дзіва — не шукаючы і не гадаючы, да гарбунка прыбіўся. Нібы сабака — да сваёй будкі.
Адчыніў незамкнёныя дзверцы і сеў за руль. Цёплая радасць накацілася, аж пагаварыць захацелася.
— Ну дык што, канёк мой? Паедзем дадому? Загуляліся мы з табою, а дома чакаюць дзеткі і баба. Мы ім гасцінцаў з аб’езду прывязем, накормім, і яны будуць радыя.
Толькі цяпер успомніў, што ў руцэ поліэтыленавая торбачка. Вытрас з яе сабе на калені ўсё багацце — два блішчастыя, у цэлафане, пакецікі з бананчыкамі. Пачмыхаў носам — не пахлі ні Індыяй, ні хоць бы якімі прысмакамі. Але нешта і пахла? Яшчэ носам пачмыхаў, балотам ці рэчкаю — тванню? Маню ўспомніў: зноў чакае? Трэба ехаць да Мані. Па кішэнях курткі пачаў шукаць ключы ад машыны, але ключоў не было і ў адной кішэні, і ў другой. Можа, згубіў? Пра гэта думаў, пакуль галава не звалілася на руль. Пачуўшы, быццам нехта побач храпе, спытаў:
— Гэта ты, Міцька?
Ніхто з ім не захацеў гаварыць. Прыўзняў галаву, прыслухаўся: зноў ціха, ніякага храпу. Здагадаўся, што хроп ён сам, сябе чуў, не пазнаўшы.
Але дзе ключы? Паспрабаваў вылезці з машыны, каб паглядзець пад сядзеннем, ды вылезці цяжэй, як залезці. Павярнуўся бокам, павёў вачыма па заднім сядзенні. Там ляжаў мокры мех, ад якога якраз і пахла рачной тванню. Міцька рыбу ўкінуў? І сала побач з мехам, некалькі брусоў, абы-як загорнутых у газету. І рэшата з яйкамі — цётчын гасцінец. А ключы? Дзе ключы? Варочаючыся, локцем аблёгся на рулявую калонку і гарбун заспяваў хрыпата, як прастуджаны. Спяваў, пакуль гаспадар не ўсеўся як след. Усеўся — пачаў чакаць: ну, цяпер ужо Міцька прыбяжыць. Не, не бег Міцька. Працягнуў руку пад рулявую калонку, і гарбун загурчэў. Хацеў тут і заглохнуць, ды Валетаў даў яму газку — завыў. Што ж гэта? Ключ тырчэў у замку? Як той бацька, склеротык, некалі паўдня акуляры шукаў, увесь сад і ўсю пуню выпаўзаў на карачках, а яны сядзелі на носе. Гарбун пагурчэў-пагурчэў ды і з месца смаргануўся. Грукнуўся носам у дрэва, здрыгануўся і заглох. Ну, паскуда! Валетаў лаяў невядома каго — сябе, дрэва ці гарбуна? Трэба назад, а ён уперад, пацалаваўся з Міцькавай асінкаю. Морду суродаваў? Цяпер едзь уродзінаю. Валетаў хацеў зноў вылезці, паглядзець на машыну, але перадумаў — позна глядзець. Ключ у замку намацаў — гарбун зноў забурчэў. Куды паедзеш з пабітай мордаю? А хрэн з табою, з такой машынкаю. Ну, назад? Назад! — усё роўна як каню скамандаваў Валетаў. І цяпер ужо гарбун даў назад, ад любай яму асінкі. Назад і наперад? Але як з Міцькам не развітацца? Як не сказаць, што яго асінка з гарбунчыкам цалаваліся? Яшчэ патрубіў. А можа, Міцька ў Насці? Ехаць да Насці?
Ад’ехаў ад хаты. Дарога пад коламі ляжала коўзкая, усё роўна як тут, пакуль бадзяўся ў Халмянцы і вакол Халмянкі, прайшоў дожджык, і невядомая сіла ссоўвала машыну ў канаву. Спаўзці ў пагібель Валетаў ёй не даў. Выбраўся, газуючы, да крыжавіны дарог і ў вечаровай шэрані на ўзгорачку ўбачыў Аброк, Міцькавы пад крыжам драбіны. Тармазіць пачаў загадзя, каб яшчэ і з Аброкам не пацалавацца, а спыніўся пад самым крыжам. Дзверцы адчыніў — паклікаў:
— Міцька?..
І тут яму ніхто не азваўся. Пасядзеў пры адчыненых дзверцах, слухаючы, як шуміць вецер, і пачаў вылазіць з машыны. Вылез нарэшце, але адыходзіць ад яе не спяшаўся — больш надзейна было за яе трымацца. Ногі закалелі, мокрыя, увесь закалеў, ляскатаў зубамі — гарэлка, якую адзін выхлестаў, ужо не грэла. Дурань, што ў Сямёнаўны не ўзяў дзве пляшкі. Толькі цяпер пра гэта падумаў. Хацеў зноў сесці ў машыну, ад ветру схавацца, як заўважыў на драбінах ногі ў ботах. Падышоў: Міцька ніцма ляжыць, пахропвае. У куфайцы, зімовая шапка на патыліцы. Тузануў за плячо — не абазваўся, але храпці кінуў, дыхаць пачаў раўней. Валетаў аблёгся грудзьмі на драбіны — нешта, як востры камень, у грудзі ўперлася. Памацаў — біклажачка? Вось калі пра яе ўспомніў.
— Ці ты мяне чуеш, Міцька? Кажуць, што няма на зямлі радасці. Ёсць радасць. Чуеш?..
Міцька не чуў, як пялёскаўся спірт у біклажцы. Валетаў скруціў галоўку, усунуў у яе нос, скрывіўся. Але яшчэ панюхаў, грэючыся ад аднаго паху. Глытнуў разочак і аж захлынуўся. Не хапіла паветра, але і дыхнуць баяўся, ведаючы нораў чыстага спірту. Забегалі вочы, шукаючы на драбінах хоць што-небудзь у рот. Знайшоў яблык: хрумснуў, не жуючы праглынуў — аддыхаўся.
— Ну, прачынайся. Твая чарга, чуеш? — Убачыў белую капронавую вяроўку. Яна вісела з крыжавіны Аброку над Міцькавай галавою.— Што гэта?.. Ты што надумаў, га?..
Валетаў схапіў Будавея за плечы, страсянуў. Той прыўзняў галаву, пралупіў вочы:
— Ты што, Міхей?..
— Гэта?.. Адкуль узялася?..
Валетаў смаргануў за вяроўку, але яна, моцна прывязаная, мокрая, выслізнула з рукі.
— Га-га-га! — зарагатаў Будавей.— Ты, бачу, спалохаўся?..
Валетаў забыў, што гэта быў Міцькаў адвес, па якім яны разам раўнялі, калі закапвалі, крыж, і цяпер, убачыўшы вераўчаку, у ім сапраўды прачнуўся калі не страх, дык нейкі мёртвы холад, з якім ён заўсёды глядзеў на вяроўку, што вісела ў сваёй пуні яшчэ ад вайны, з тых часоў, як бацька варыў дзяржаўны морс. Тая вяроўка наганяла чорныя прадчуванні. І ўжо не толькі тая.
— Не бойся, Міхей. Па мне вяроўка не плача. Быў час, калі плакала. Я цяпер жыць хачу. А ты... куды збег? Я цябе даўно чакаю.
Міцька хоць і быў п’яны, а ўсё памятаў і гаварыў цвяроза:
— Я не збег, я быў у Данілы ў Халмянцы.
— І што табе сказаў Даніла?
— Што позна Аброк паставілі. Нашы Радзімцы ніякая трасца ўжо не ўратуе.
— Твой Даніла кепска бачыць з таго свету.
— Вёска плача па жалезных крыжах.
Чужыя зубы зноў зарыпелі ў роце ў Будавея.
— А ці бачыў там светлы горад?
Ён ужо неаднойчы казаў Валетаву пра той горад, які дужа спяшаліся будаваць.
— Бачыў і горад.
— І што цяпер скажаш?
Міцька п’яны чапляўся за жывое, як і цвярозы, як ён сам, Валетаў, чапляўся за тую жылачку ў чалавеку, дзе біўся пульс жывой крыві. Але зноў не паспачуваў Міцьку, не супакоіў:
— Тое скажу, што светлы не горад, а міраж. І той міраж, калі паглядзець блізка, не што іншае, як лагво воўчае.
— Дык ты нічога не ўбачыў. Там мільёнчыкі закапалі. А што такое мільёнчыкі? Дай іх табе ці мне?
— Мільёнчыкі закапалі ў лагво. І людзей сагналі, каб яны там ваўкамі каналі. Ваўчыная поўсць іх з усіх бакоў абклала. І задушыць. Як задушыла Маліну, Халмянку. І Радзімцы задушыць. І твае Салаўкі. Не выратуюць ні нулі, ні Аброк.
— Ты рэхнуўся, Міхей! Якая ваўчыная поўсць? Ты напіўся і трызніш.
— А ты пралупі свае цвярозыя бельмы. Твой Аброк, можа, не ў ваўчынай поўсці стаіць?
Будавей узняў галаву і доўгім позіркам глядзеў перад сабою ў поле. Паміж вёскаю, Салаўкамі і лесам яно ляжала шэрае і круглае, як жытні блінец, і шэрань па ім плыла хвалямі то ў адзін бок, то ў другі, нібы вецер яе ганяў. Міцьку хацелася зразумець тое, што сказаў Валетаў, ягоны страх пра ваўчыную поўсць, убачыць тую поўсць, але зразумець і ўбачыць, што зразумеў і ўбачыў Валетаў, не мог. У яго былі пытанні, але ён не любіў іх задаваць і да канца, да яснасці ў галаве стараўся дапяць сам.
— Не, Міхей. Я з табою не згодны. Гэта не поўсць, а зямля. І не воўчая, а наша з табою, родненькая.
— Зямля родзіць. Корміць цябе і мяне. А гэтая каго сёлета накарміла? Што ты на ёй пасеяў і зжаў? Крыж пасадзіў? У воўчую поўсць? А што з яго вырасце?..
Дзень выдаўся — усё наперакасяк. Словы Валетава душа Міцькава не прымала. Адкуль ён іх браў? Адкуль ахвота да гэтае скрухі? Каб яму, Міцьку, счарніць душу? А ці душа без таго не счарнела? Зноў сцяліся зубы, зарыпелі, бытта млыны.
— Маўчы!..
Маўчаць Валетаў умеў, але цяпер не мог. Калі б і Будавея не было побач, гаварыў бы тое самае, з самім сабою. Пагаварыць з самім сабою нават любіў. Асабліва як выпіўшы. І з гарбунчыкам, і з дрэвам, і з месяцам у небе. Учора, як ішоў да Мані, гаварыў з канём ля яе варот, з Бобікам. Можа, таму і піў, каб было з кім пагаварыць. Дык ці мог ён маўчаць цяпер з Міцькам?
— Зямля, кажаш? Была, пакуль не зарасла поўсцю.
— Была і ёсць! — павысіў голас Будавей.— Вось я — хто я такі? Чалавек на дзірках ад варожых жалезак. І торба мая была пустая. Усё забралі, вытраслі мяне і маю торбу. Ні маці, ні бацькі, ні братца-сястрыцы, ні страхі над галавою, ні дакуменціка, што чалавек, як усе. У мяне, можа, і твару не было людскага. Бабы ад мяне беглі — лагернік, арыштант. Адны дарогі пад нагамі, бясконцыя. І я пайшоў. І знайшоў бераг, зямлі латку. І акрыяў. І жыву. Дык я табе, Міхей, так скажу. У чалавека можна ўсё забраць, а ён будзе жыць, пакуль ёсць зямлі латка, рэчка, лес, поле, паветра глыток.
— А хто ў цябе ўсё забраў?
Пытанне было Будавею дужа цяжкое. Валетаў пытаўся пра гэта не першы раз, але адказу не пачуў ніводнага разу і неаднойчы здагадваўся, што адказаць яму Будавей можа ў нейкім асобым стане душы. Вось — можа, якраз і быў гэтакі выпадак? Валетаў замоўк і чакаў.
— Хто?.. А я не ведаю... Жытка забрала.
Апошняе, што Будавей дадаў, падумаўшы, слова пра жытку, падказала Валетаву, што тут нешта новае ў Міцькі ў галаве. Ён і ўчапіўся:
— Дурыш ты мяне. Якая жытка? Што такое жытка? Гэта ўсё, што вакол нас. Вялікае і агульнае. Не абхопіш. А што канкрэтна? Ці — хто?
— Ну... тое, што ёсць уласць.
— Во! — усклікнуў Валетаў.— Цяпер ты мне не збрахаў. Уласць усё ў цябе забрала. А навошта яна цябе абакрала? А каб ты сканаў. Толькі яна тады была дурнаватая, як цябе абкрадала, не ведала, што ўсё роўна жыць будзеш, бо ёсць у цябе зямля, ёсць рэчка, ёсць асінкі, поле. Пасля ўбачыла сваю памылачку, зразумела і забрала ў цябе ўсё. І поле, і лес, і рэчку, і да ўсяго яшчэ поўсцю ваўчынай абклала цябе. А ты ўхапіўся за нулі. На нулях хацеў утрымацца? Не, хрэна! Нуль — ёсць нуль! Не ўтрымаўся на нулях — ухапіўся за Аброк? А позна!.. Кранты табе, Міцька.
— А табе? — зарыпеў чужымі зубамі Будавей.
— І мне. Усім нам, Цэзарам.
— А ты ж не Цэзар, Міхей?
— Усе мы Цэзары. Ты сам казаў, што ўся зямля — зона. Вунь дзе пабываў — на Салаўках. Там — зона? А мой бацька быў у Чыце — і там зона. А дзе сканаў стары Шнэйдар? Не ў зоне?
Замоўклі. Будавей упарта глядзеў у поле, шукаючы ў ім нешта вельмі яму патрэбнае, але поле было аднастайна шэрае, глухое. Нічога новага не заўважыўшы, папрасіў:
— Дай мне, Міхей, вады.
Валетаў стаяў побач з Міцькам, грудзьмі аблёгшыся на тую самую ляжэйку драбін, з якой звешваліся Міцькавы, у цяжкіх ялавых ботах, ногі. У руцэ ён трымаў біклажку з рэштаю спірту і не ведаў, дзе ўзяць вады. На драбінах — якая вада? Калода карт ляжала збоку ад Міцькі — гуляў ці гадаў? Не адзін, значыцца, быў тут? Ці не была і Насця? Згроб карты, пачаў тусаваць.
— Міцька?..
Будавей маўчаў. Валетаў вытусаваў трэфовага вальта і разглядаў яго. Як ні паварочваў карту, а валет усё вісеў галавою ўніз. Праўда, быў і другі — галавою ўверх. Двайняты? Паспрачаліся і адвярнуліся адзін ад аднаго? Ці адзін — дваіўся? А ці можа гэтак дваіцца, каб галовы — у розныя бакі?
— Ты глядзі. Мой партрэт, Міць?..
Будавей пралупіў вочы:
— Вады, Міхей?..
Валетаў сунуў яму біклажку:
— Пі...
Будавей трымаў біклажку, звесіўшы над ёю чорныя кудлы, не ведаючы, што з ёю рабіць, а Валетаў усё дзівіўся з трэфовага вальта, быццам першы раз бачыў.
Нарэшце Будавей адкінуў галаву назад, біклажку занёс над шырока адчыненым ротам. Спірт цёк міма, па падбародку, але нешта ў рот трапіла, бо Міцька загуў, як у трубу, заматаў, апёкшыся, галавою.
— Трэфовы валет — гэта я, Міць... Мне цыганка на яго гадала. Я тады хадзіў уверх галавою. У мяне мама была. І дзядзька Ерахвей быў, і баба Тэкля. І бацька быў, сядзеў у турме за шклянку сіропу салодзенькага. Я любіў маму. Я быў увесь у маму. У мяне былі душа і слёзы, як у мамы. А цяпер ні душы, ні слёз. Я гарэлкі мала піў і кахаў Лісачку. Мы хацелі жыць, Міця. Прыгожа жыць хацелі! Як мама жыла. Чысценька. І каб Бог быў з намі. У мамы быў Бог. І ў бабы Тэклі. І ў дзядзькі Ерахвея. А ў мяне няма Бога. Я свайго Бога прапіў. Чуеш, Міця? За савецкую ўласць дужа доўга піў і прапіў Бога. Усё мы прапілі.
Міцькавага твару Валетаў не бачыў. Ён быў схаваны пад кудламі, чарнейшымі за ноч. Але бачыў, як Будавей уздрыгваў, быццам яго даймалі сутаргі, як ад вялікай злосці ў сэрцы сціскалася на каленях кулачча. Нешта і ён хацеў сказаць, але толькі раз-пораз ускідваў кудлатую галаву, хапаў вялізным ротам паветра, гікаў, стагнаў. Нарэшце і ў яго з рота прарваліся словы:
— Ты, Міхей, супраць савецкай уласці!.. А я, каб мне гэтая ўласць не налівала папоўніцы, даўно б здох. Як вып’ю, тады цёпла і мякка. Працверазею — магіла халодная і сырая.— Зноў закалаціўся, застагнаў.
Валетаў узяў біклажку, патрос: ці ёсць хоць кропля? Не пачуў — яшчэ трос.
— Гэтак і я, Міць...
Нешта знайшоў у біклажцы, злавіў на язык апошнія кроплі.
— Вады,— зноў папрасіў Будавей.
З біклагаю ў руцэ Валетаў зрабіў крок ад драбін, але адысці ад іх баяўся — другой рукою трымаўся за драбіны.
І хацеў ісці, і не пускалі драбіны. Нарэшце зрабіў другі крок — захістаўся. Ногі гнуліся ў каленках, але ён упарта імкнуўся да гарбуна, згадаўшы, што ў багажніку бутэлька з дысцыліраванай вадою для акумулятара. Ці там электраліт? Дзень назад што наліваў у бутэльку, як заходзіў да шофераў у гараж? Электраліт ці ваду? Ваду ці электраліт? Ногі распаўзліся на каўзаце, і ледзь не загрымеў у гразь, ды паспеў сігануць уперад — галавою ў сцяну ўпёрся, аж у галаве грукнула. Гарбун? Га, любенькі! Бадануў галубчыка? Дзверцы былі адчыненыя, і Валетаў зваліўся на сядзенне. Яшчэ раз мутна падумаў пра бутэльку, а падняцца ўжо не мог. Патузаўся на сядзенні і заціх.
Валетаў адчуў, як гараць твар і вушы. Нехта пляскаў па шчоках далоньмі, па адной і па другой, балюча цёр вушы, сморгаў за мочкі. І голас пачуў:
— Мілок, прачніся!..
Голас быў жаночы. Падалося, што Манін. Зноў ці не ў гасцях? Зноў напіўся? Рукі не Маніны — тоўстыя, грубыя. Без шкадобы трэслі за плечы.
Валетаў расплюшчыў вочы і за лабавым шклом гарбуна ўбачыў цемень. А яшчэ — светлая пляма, агнянае вока. Ноч? Машына з уключанымі фарамі? Павярнуў галаву: побач за рулём сядзела кабета ў белым халаце, у руцэ на рулі трымала адкаркаваную пляшку. Аж усяго страсянула. Не ад пляшкі. Ад таго, што ў жанчыне пазнаў Кірылаўну, сваю хірургічную сястру. Заўважыўшы, што ён прачнуўся, яна адразу сунула яму ў рот дзве ці тры таблеткі і следам — горла бутэлькі.
— Запівай вадзічкаю. Буль-буль, і яшчэ... буль-буль? Во мы і малайцы. І паедзем. І ты, мілок, станеш на ножкі. І галоўка будзе ясненькая.— Яна адчыніла каля сябе дзверцы машыны і крыкнула: — Паганяй, Федзя!
Святло за лабавым шклом зарухалася, агняныя вочы адвярнуліся, прамяні стрыганулі па полі, высвецілі вялізны, пад неба, крыж і драбіны пад крыжам. Крыж некуды плыў, як над полем па небе. Сплываў у цемень. Перад шклом акрэсліўся фургончык «хуткай дапамогі». З’явіўся шафёр Федзя, палез пад гарбунчыка, жалезкай паляскатаў. Машына загула. Гарбунчык здрыгануўся і зрушыў з месца, засвяціўшы адным вокам у зад Федзевай «дапамогі».
— Вады, мам-м...— вымавіў Валетаў.
Кірылаўна сядзела побач, круціла руль. Яна апусціла руку ўніз, каля ног знайшла бутэльку, падала Валетаву:
— Пі, мілок, прамый шлунак. А прыедзем, я цябе ўсяго памыю. Будзеш ты ў мяне як гурочак.
Валетаў напружана думаў, чаму за рулём не ён, гаспадар машыны, а Кірылаўна, чаму яна камандуе, а ў яго, Валетава, не пытаецца, ехаць ці не ехаць, куды ехаць? Да Федзевай «хуткай дапамогі» прывязаныя. На буксіры? Значыць, Кірылаўна прыехала па яго і едуць яны ў бальніцу? Ну, вядома, адна мамка мае ўладу над хірургам Валетавым — таму яна і мамка. І ўжо ён з яе рук не выцерабіцца. Як прыедуць, яна ўскіне яго руку сабе на плячо, без Федзевай дапамогі чорным калідорам зацягне на другі паверх у душавую, распране, пакіне ў адных сподніках, уключыць халодную ваду, зробіць душ Шарко, які, калі не схапіцца за сцяну, з ног зваліць. Галавамыйка будзе. А потым ваду Кірылаўна выключыць, прынясе чыстую прасціну, пакіне аднаго на той час, пакуль будзе выцірацца, аддыхвацца, апранацца. Душ усяго хмелю з яго не выб’е, але апранецца ён сам. Свае мокрыя споднікі схавае ў шафу, знойдзе, калі пашанцуе, якія-небудзь трусы, а не пашанцуе, дык штаны ўсцягне на голае цела. Яшчэ будзе хістацца ва ўсе бакі, ад сцяны да сцяны, і тут зноў з’явіцца Кірылаўна, возьме пад руку і хуценька, каб іх ніхто не заўважыў, адвядзе ў ардынатарскую. Там паднясе яму кубак гарачага, густа заваранага чаю, гэтакага моцнага, што аж у галаву шыбане, хоць і не так, як гарэлка. Галаву не адаб’е, як адбівае тая зладзейка, на месца нават паставіць, і ён адчуе, што ёсць у яго галава. Сядзець за чаем будзе столькі, колькі дазволіць Кірылаўна, а калі ёй падасца, што ў свой прыстойненькі вобраз хірурга ён яшчэ не вярнуўся, яна скажа: «А цяпер, мілок, дай мне сваю залатую ручку». Як тая цыганка, што некалі гадала яму на трэфовага вальта. І ён зноў нікуды не дзенецца, падасць ёй руку, сам загорне рукаў, і яна ўвалье ў вену паўшпрыца кафеінчыку. Пасядзеўшы яшчэ дзве-тры хвілінкі, ён устане на ногі і ўжо зусім іншым голасам, бадзёрым і нават патрабавальным, спытае: «Ну, дзе твае хворыя?» Адчуўшы яго патрабавальнасць, яна зробіцца добрай, паслужлівай, пасобіць апрануць белы халат, ужо без нахабства паднясе яму пад нос шматок ваты з нашатыром, ён назадаволена пачмыхае доўгім носам, а яна ласкава папросіць: «Трымайся, мілок, будзь героем»,— і сама пойдзе паперадзе да палаты, у якой яго чакаюць хворыя. Хто там будзе чакаць? З якімі болькамі? Пабітыя ў аварыях? Цяпер гэтакія кожны дзень, кожную ноч. З усіх дарог вязуць паламаных, абгарэлых, скрывянелых. Ці са шлункамі? Таксама поўна. Ядуць і п’юць абы-што, абы-як. Што б ні балела, а хірургу трэба кожнага ратаваць, каб кожны жыў. Ды не, не за ўсіх яму балела аднолькава. І таму было ў яго самае першае пытанне да Кірылаўны:
— Там дзеткі ёсць?
Гэтае пытанне насцярожыла мамку:
— Няма дзетак, мілок. Старыя лапці.
Цяпер бы і супакоіцца. Але Валетаў верыў і не верыў. Кірылаўна, каб яго загадзя не хваляваць, магла зманіць. Яна ведала, што больш за ўсё на свеце ён баіцца хвіліны, калі ў палаце хірурга сустракала заплаканая матка з дзіцяткам на руках і бачыла, што хірург п’яны, хоць і трымаецца на нагах, чула, як ад яго тхне гарэлкаю; калі, агледзеўшы дзіця, ён казаў, каб малое рыхтавалі да аперацыі, бо чакаць нельга, адкладаць аперацыю рызыкоўна, а маці аж калацілася, дзіця не аддавала яму пад нож. Ён тады хутчэй пакідаў палату і з той маткаю, з тым дзіцяткам заставалася Кірылаўна. Яна адна ведала словы, якія прымушалі жанчыну змірыцца з воляй хірурга. Але што з той жанчынай рабілася!
— Ты не маніш? — перапытаў Валетаў.
— А ці я, мілок, калі-небудзь цябе падвяла?
О, не! Кірылаўна ўсю бальніцу ні разу не падвяла, хоць рабіла аперацыйнай сястрою даўно, гадоў сорак. Ды ці толькі аперацыйнай? Шукаць і знайсці хірурга на нейкім зігзагу ягонага аб’езду, прывезці ў гэтакім стане — хіба яе абавязак? А хто яшчэ гэта зробіць, акрамя яе? Ніхто. І шмат чаго ў бальніцы ніхто не зробіць, акрамя Кірылаўны. І на аперацыі яна галоўны чалавек пасля хірурга. Ёй не трэба казаць — сама ўсё разумее, кожны яго рух і позірк. Што б ён, Валетаў, рабіў без яе? Хто б яго абмыў, прывёў у той стан, калі мог стаць за стол? Хто ўгаварыў бы тую гаротную матку аддаць дзіцёначка на аперацыю? Адна яна ўгаворыць. Бо яна ведае, што і ў гэтым выглядзе Валетаў аперацыю зробіць не горш за любога цвярозага. Нікога ён не называе ў хірургіі мамкаю — яе адну. Як і яна адна магла яму сказаць, нібы мамка родная: «Мілок...»
Едучы, Валетаў хістаўся ва ўсе бакі, соўгаў то правым плячом у дзверцы, то левым у надзейнае плячо Кірылаўны. Ён не заўважыў, як выехалі з Радзімцаў, але раптам, расплюшчыўшы вочы, убачыў за акенцам гарбунчыка чорнае поле і хату, два светлыя акны, чалавека пад вокнамі. І ўжо амаль цвяроза скамандаваў:
— Стой! Стой, кажу!..
Яна цісканула на тормаз, але гарбун не спыніўся. Успомніла, што ён на буксіры, пасігналіла, і тады за шклом загарэліся чырвоныя стоп-сігналы Федзевай «дапамогі».
— Ну што, мілок? Табе кепска?
Кірылаўна выйшла з машыны, абагнула яе, адчыніла дзверцы каля Валетава, пасобіла вылезці на дарогу.
— Што ў вас тут? — спытаў Федзя.
— Вазьмі ты яго, адвядзі за машыну. Можа...
Трымаючыся за Федзю, Валетаў загаварыў не пра тое, пра што падумала Кірылаўна:
— Дзе Лаўрэн?..
А ўжо і Хросны тут як тут:
— Гэта ты, Палыч, толькі з аб’езду вяртаешся? Ну, загуляўся! А я ж цябе чакаю з грузавіком.
— Нас-сыпаў? — пачаў заікацца Валетаў.
— А не забыў, глядзі ты! — здзівіўся Хросны.— І я не забыў. Як жа? Абяцаў, дык насыпаў.
— Н-нясі!..
— Куды ж ты пакладзеш тую бульбу? — Хросны падняў незачыненае века багажніка, з-пад якога тырчэў рог паўнюткага меха.— Камбікорм вязеш? Хто табе, Палыч, удружыў? Ці не Будавей?
— Н-нясі бульбу.
— Ды куды ж ты яе? На галаву?
— Вунь маш-шына.— Валетаў глядзеў у бок Федзевай «дапамогі».
Браць бульбу ў сваю чысцюлю Федзя не хацеў, баючыся натрэсці зямлі на дывановую дарожку, але ў размову ўстрэла Кірылаўна, ведаючы ўпартасць п’янага Валетава і падатлівасць цвярозага Федзі, і ўжо сам Федзя прывалок два цяжкія, насыпаныя бульбай мяхі, падняў у машыну. Зачыніў дзверцы:
— Паехалі.
Але Валетаў не спяшаўся садзіцца:
— Гэта ўсё?.. Не абд-дурыў мяне?..
Вясёлы настрой у лесніка знік. Ён не чакаў, што п’янаму Валетаву два мяхі будзе мала, быў вымушаны прызнацца, што насыпаў і трэці, але не завязаў.
— Ну т-ты і саб-бака!..
Трэці мех прывалок сам Хросны. Ад’язджаючы, Валетаў усё высоўваў у прачыненыя дзверцы нос і крычаў на развітанне:
— Я т-табе сп-плачу! З-за кожную бульбіну!..
А ляснік стаяў і не ведаў, што ў гэты час думаў Валетаў, што значыла ягонае абяцанне, чаго ў ім больш — удзячнасці ці пагрозы?
— Цяпер і я, Паўлавіч, пазычу ў вас бульбы,— казала Кірылаўна, улева-ўправа тузаючы руль.
— А я т-табе, мамка, дам цэлы мех.
— Ну, дзякуй.
— І Федзю мех. Т-табе, сабе і Федзю.
Сваё шчодрае абяцанне Валетаў паўтараў шмат разоў, пакуль не заціх, а як заціх, дык і захроп. І зноў занепакоілася Кірылаўна:
— Ты, мілок, яшчэ не выспаўся?
Яна ведала, што калі Валетаў моцна засне, то ёй зноў трэба будзе доўга яго раскатурхваць, рабіць з ім усё тое, што яна ўжо з ім рабіла: церці вушы, пляскаць па шчоках, соваць у рот таблеткі. І таму, пакуль машына ехала, ёй трэба было гаварыць з ім, не спыняючыся, каб ён яе чуў, каб хоць калівам мозгу думаў пра тое, што яна яму казала, не адключаўся.
— Эх, мілок, як ты мне ўеўся сваімі п’янкамі. І калі ўжо я ад цябе пазбаўлюся, калі пакіну вашу гэтую багадзель? Дацягну да канца года і пайду на пенсію. Во тады вы паскачаце без Кірылаўны. І ты, мілок, паскачаш.
Валетаў перастаў храпці, сядзеў ціха, чуючы, што казала Кірылаўна, і Кірылаўна ведала, што ён сапраўды баіцца, каб яна не пайшла на пенсію, бо іншай гэтакай мамкі, якая б з ім цацкалася, у яго не будзе. Якая-небудзь хірургічная сястра, вядома, знойдзецца, але, напэўна, маладая пстрычка, на аперацыі будзе стаяць, нібы тая цаца на выстаўцы, не ведаючы, што ёй рабіць пад рукой у хірурга, і ўжо валаводзіцца з ім, п’яным, хоць і хірургам, не стане. «Ну-ну,— думала сама сабе,— паслухай, што я табе кажу, якая маліна чакае цябе». І ўжо не замаўкала, вылівала ўсё, што накіпела ў душы, што не скажаш цвярозаму, а сказаць даўно ахвота:
— Колькі вас перабыло? Як добры хірург, дык і п’яніца. Былі, што не пілі. Але як не п’е — дуб дубам, рукі — у срацы. Быў Беленькі. Вайну хірургам прайшоў. Тысячы людзей да жыцця вярнуў. Пад агнём рабіў аперацыі! А тут, дзе не грымела і не гарэла, спіўся. Хавалі не старога, у самыя гады мужчыну. Ты, мілок, яшчэ школьны мячык ганяў. А я сама, як хавалі, клала яму ў дамавіну пляшачку медыцынскага спірту. Гэтак мне, маладой, загадаў галоўны ўрач бальніцы. Сказаў, што трэба выканаць апошнюю волю нябожчыка. І я выканала. А як памёр Сухін? Таксама не век — пяцьдзесят два гадкі. Галоўным хірургам вобласці паставілі — трыццаці не было. Са сталіц прыязджалі глядзець на яго аперацыі. Сам апарацікі прыдумваў, каб аперыраваць сэрца. У Мінск забіралі галоўным хірургам усёй рэспублікі. Вунь куды б выскачыў! А не забралі — чаму? Піў бязбожна. І як не ўзялі — запіў яшчэ мацней, па-чорнаму. Ты ж гэта ведаеш, мілок. Тады яго і з Магілёва турнулі, вярнуўся ў свой раён. Якраз і ты пачынаў, вучыўся ў яго. Я і яму, і табе прыслужвалася. Мне, помню, кажа: з Валетава я зраблю першую зорку хірургіі. А што? Не ён цябе зрабіў хірургам? Не Лявон Макаравіч? Ну, што ты маўчыш, мілок? Тваё шчасце, што быў побач з табою Сухін. І тваё няшчасце, што рана спіўся. Я ж помню, як да нас прыязджаў маскоўскі хірург, прафесар, як яны ўдвух ратавалі мужчыну з глыбокай чарапной траўмаю. Паміж іх стаяла. Пасля аперацыі прыйшлі ў ардынатарскую. Сухін па горле — шчоўк: намёк тонкі, і за шырмачку. Я яму — шклянку спірту. У мяне для яго заўсёды стаяла бутэлька. Ён — хлабысь, вадою запіў, выйшаў да прафесара, бярэ яго за руку і кажа: цябе да чалавека з гэтакім капытам падпускаць нельга, у цябе чалавек ледзь не памёр. А той глядзіць у вочы Сухіну, бачыць, што п’яны, і маўчыць — разгубіўся. А Лявон Макаравіч зноў за шырмачку: налі, мамка, яшчэ! А я: не, хопіць! Каб не чужы чалавек, наліла б, нікуды не дзелася, сам бы ў мяне пляшку забраў і наліў, а пры чужым — дзвярыма хлопнуў і пайшоў. І больш мы яго не бачылі жывога. Ні я, ні ты. Ты, мілок, тады быў у адпачынку, некуды ездзіў. А я... Можа, трэба было б тую пляшку яму аддаць? Усё думаю: вінаватая ці не вінаватая? Гэтакі быў, што, як яму закарціць выпіць, не спыніш. Няма — выкапае з-пад зямлі. Праз два дні ў парку знайшлі мёртвага. А хірург быў ад Бога. Ды і ты, мілок, мала ў чым ад яго адстаў. І што з вамі, мужыкамі, робіцца? Чуеш мяне, мілок?.. Ці чуеш?..
Валетаў зваліў галаву сабе на плячо і маўчаў. Кірылаўна зноў пачала сігналіць, не ведаючы каму: Валетаву ці Федзю? Валетаў яе сігналаў не чуў, але Федзя «дапамогу» спыніў. Падышоў:
— Ну што, Кірылаўна? Стамілася руль круціць? Ужо, бачыш, Сож блішчыць. Пераедзем — і дома.
— Пачакай ты са сваім домам. Мне... кроў з носа, а Паўлавіч павінен быць у форме. Дарога яго загайдала. Ты мяне чуеш, мілок?.. Ды падымі ты сваю сівую галоўку?..
Валетаў храпнуў, узняў галаву, і раптам яго ўсё роўна як не свая сіла кінула ўбок, у дзверцы.
— Федзя!.. Пасоб!.. Дзе ты?!.
Той ужо быў ля дзверцаў. Ледзь адчыніў, як Валетаў сунуўся яму галавой у жывот. Схапіў пад рукі, вывалак, а ён павіс на ім, малым, і свістануў цераз плячо рвоцікамі.
— Ты што, Паўлавіч?
— Трымай, цэлы будзеш.— Кірылаўна падхапіла Валетава пад руку.— Вядзі сюды, Федзя. На чыстую траўку. Ну!..
Валетава паклалі на зямлю. Прынеслі бутэльку з вадою, пачалі абмываць твар, кашулю. Ён сеў, трос галавою і форскаў, нібы конь.
Федзя стаяў над ім. Кірылаўна сядзела побач.
— Дзе мы? — Валетаў аглядаўся, нічога не пазнаючы ў цемені.
— Вунь Сож, мілок. Дубы над Сажом. Выпі вады. Яшчэ глыток. Пасядзім і паедзем.
— Я каліва паляжу.
— Зямля халодная. Гэта ж не лета?
— Лісце сухое.
Кірылаўна ціха абрадавалася, што гаварыў ён ужо амаль зусім цвяроза, нават дубовае лісцейка на зямлі заўважыў, сапраўды сухое. Скінула з сябе куртку, падсунула яму пад плечы.
Валетаў ляжаў тварам да зорнага начнога неба і надзіва ясна адчуваў, можа, усё, што рабілася пад ім і над ім. Пад ім была зямля, вялікая і жывая, над ім — неба, таксама вялікае, родненькае; ён ляжаў, сагрэты знізу і зверху, як паміж духмяным сеннічком і ватовай коўдрачкаю. Хто сказаў, што ўжо нельга легчы на сваю зямельку? Шнэйдар сказаў? А хто такі Шнэйдар? Немец? Яму яна заплёваная? Ну, заплявалі. І ён, Валетаў, рыгнуў. А хто на яе не рыгаў? І ўсё роўна цёплая, родненькая. На неба таксама рыгалі. І неба цёплае. Там — Бог. Колькі зорачак — дзетак Богавых!
— Мамка?..
— Ну што, мілок?
Ды нічога, нічога. Ён ні ад каго нічога не хоча. Яму ад зямлі цёпла — нічога больш і не трэба. Праверыў, хто тут жывы. Ці ёсць хто? Ёсць.
Грэла ў карак. Руку за плячо закінуў — адкуль цяпло?
— Ну, мілок, табе ўжо і бабу трэба? Мацаеш...
Кірылаўна весела засмяялася. Ён хмыкнуў: тоўсценькае мамчына калена пад галавою? Цёплае, нібы печка.
Зямля плыла і пагойдвалася. Хто сказаў, што яна нерухомая? Сам калісьці не верыў, што плавае, кружыць вакол свяціла. Не верыў, бо не адчуваў і не бачыў, што гэта так. А цяпер чуе: плыве і пагойдваецца разам з мамчыным цёплым каленам пад галавою. Раней не адчуваў таму, што гарэлкі не піў. А трэба піць — тады ўсё адчуеш і зразумееш. Міцька не збрахаў: каб не піў, даўно б здох. Кожны Цэзар гэтак скажа.
Валетаў зноў расплюшчыў вочы: убачыў і цемень, і святло ночы. Цемень усюды, але і святло ад зорак. Цямней, як дзе, на зямлі, навокал, хоць і зямля збоку, нават блізка, белым агнём палала, быццам у тым агні гарэла вёсачка. А над агнём, ад вёсачкі, у неба ішоў белы, як той агонь, шлях. І куды вёў? Каго вёў? Людзей — з зямлі да Бога? Цэзараў? А можа, калі пайсці і пайсці Белым шляхам, прыйдзеш да мамы?
Застагнаў, замармытаў. Кірылаўна адгукнулася:
— Ну што, мілок? Табе што трэба?..
Гэта — мамка. А мама — там, высока, дзе Белы шлях. Яны абедзве добрыя. І мама, і мамка.
Белы шлях плыў вышэй і вышэй — над самай галавою Валетава перасякаўся з яшчэ адным шляхам, кароткім. Белыя анучкі наплывалі на шлях, чапляліся за яго, адпачывалі на ім і пакідалі, нібы іх змятаў вецер. А ці не Аброк там? Той, што ставілі з Будавеем? З белага дубу. Валетаву здалося, што Белы шлях — крыж, і не ляжаў ён, а стаяў над зямлёю. І стаяў, і плыў са сваёй белаю крыжавінаю. Белыя ручнікі на крыжавіне віселі, на ветры матляліся. Хто іх павесіў? Хто паспеў ужо абрачыся зямлі і небу? Вакол белага крыжа сяйво зорак, Богавых дзетак,— яны абракліся на белым крыжы ручнікамі? Ці бачыш, Міцька, дзе наш крыж? Глянь!..
— Ты каго клічаш, мілок?..
Хтосьці штосьці сказаў? Валетаў прыслухаўся. Ціша ў небе і пад небам. Куды пайшоў Міцька?
Зноў усе думкі былі пра Аброк. Як жа так? Паставілі на сваім полі, а ён узнёсся на неба. Адмовіўся вартаваць Радзімцы? Паказаў шлях ратунку — Белы, у неба? На небе ратунак? Можа, усе з Маліны, Чудзікаў, Халмянкі туды перасяліліся? А Шастапалаў, сусед Косцікаў, чаму назад у Радзімцы вярнуўся? Дарогі не знайшоў? Блукаў-блукаў і не знайшоў Белы шлях да Аброка? Ці тады, як блукаў, яшчэ не было Белага шляху? Аброк учора паставілі? Цяпер знойдзе. Добра, Міцька, што Аброк паставілі, людзям шлях паказалі.
— Ну, мілок, паедзем?..
Мамка? Паедзем. Але не трэба кружыць, як Шастапалаў. Трэба ехаць на поле радзімецкае, пад Салаўкі — Белы шлях там пачынаецца. Там, дзе белы крыж, мама, дзядзька Ерафей з Кацярынаю, Сцёпачка. Там Таня-Лісачка. Там усе.
Валетаву здалося, што зямля пад ім паплыла хутчэй. Ён хапаўся за яе рукамі і не мог абаперціся.
— Ты хочаш устаць?.. Федзя! Пасоб мне яго падняць. Паедзем. Нас людзі чакаюць...
Валетаў стаяў на нагах, але зямля пад нагамі плыла-пагойдвалася, і ён абхапіў мамку аберуч, цяжка павіс на ёй, дзябёлай і цёплай.
— Ну во, мілок, то зямлю абдымаў, то мяне абдымаеш. Прытуліўся, як да жонкі.
— А ты цёплая, мамка...
Развесяліў Кірылаўну:
— Чуеш, Федзя? Я яму цёпленькая.
— Дай вазьму.
— Пачакай. Нешта ён хоча...
Падбародак Валетава ляжаў на плячы ў Кірылаўны, і ў яе за спіною Валетаў бачыў яркую поўню над чорнай начной зямлёю. Поўня была яшчэ нізкая, толькі падымалася, але ўжо свяціла белым агнём, смяялася вочкамі, носікам, роцікам. Дачушка? Валетаў хацеў нешта крыкнуць, але зямля загайдалася мацней, паплыла разам з Кірылаўнай, і ён у яе ў руках паплыў. І тварык у небе паплыў. Паплыў і знік. А галасок застаўся — ціхенькі: «Тата едзе ў аб’езд — дзеткам будзе што паесць...»
— Стой, Федзя. Нешта мокрае.
— Ён плача, Кірылаўна.
Зямля спынілася. Цёплая мамчына далонь легла на вочы Валетаву, шарганула па шчоках і падбародку.
— Не плач, мілок...
Ясны дзяціны тварык зноў з’явіўся на небе. Ён смяяўся. Зіна — дачушка? Смяялася з бацькі?..
Поўня падымалася ўсё вышэй — краем Белага шляху.