Ранічкай у нядзелю, калі яшчэ мала хто, прачнуўшыся, паказваецца ў двары нашага дома і пад вокнамі гуляе адно мятла сліваносага дворніка Варакі, за недалёкім часам гвардыі падпалкоўніка, будзіць настырна-дзяркатым шорганнем па асфальце, з пад’езда выходзіць Афган-чорны, з падсіненым бляскам, нібы экватарыяльная ноч, з нябеснай зорачкаю на лбе, чацвераногі жыхар першага, для пенсіянераў, паверха. Іншыя сабакі, розныя там балонкі ды спаніэлькі, аб’явяцца тут пазней, будуць вылятаць з пад’ездаў, быццам мячыкі, з незразумелай уранні злоснай брахлівасцю і сыта-здаволеным віскатам, кідацца, як ад смерці, у кусты, газоны, кветкі, і Варака ўскіпіць гневам да іх, пачне клясці, плявацца, мятлой замахнецца на каторага брахунчыка, шаргане пылам-смеццем пад хвост. Калі ж з пад’езда выходзіць Афган, Варака кідае шоргаць мятлою, стаіць задумліва, трымаючы дворніцкую зброю перад сабой, доўга глядзіць на сабаку і твар яго робіцца бязвольны, у вачах пачынае блішчаць спагада ці нават пакута, што жывуць-варушацца, як сам кажа, пад вострай гарлавой косткаю.
Афган доўга стаіць на адным месцы, усё роўна як баіцца саступіць з нізкага, на адну прыступачку, ганка. Яго сваякі, выскачыўшы на волю, точаць насы ў кожную дзірку і шчыліну, абнюхваюць кожны каменьчык, кожны драбок зямлі, кожную травінку. Афган — іншы. Ён стаіць з годна ўзнятай галавой на высокіх калматых нагах, стройных і моцных, такі малады і не па ўзросце задумліва-самотны, нават убок не зірне, усё роўна як нішто яму не цікава, нішто не хвалюе. Чорным аксамітавым носам п’е ранішняе паветра, а вочы глядзяць далёка-высока, вышэй за наступныя, што насупраць, дамы — у замглёнае неба. Яно, неба, прываблівае мацней, як зямля, і ўсё, што на зямлі, навокал, хоць і здаецца пустое.
Абапёршыся грудзьмі на мятлу, Варака ўважліва сочыць за Афганам. Яго хвалюе ў сабаку таямніца, якую ён, стары чалавек, адчувае, а зразумець не можа. Не першы раз углядаецца ў Афгана, у яго не па-нашаму асэнсавана-вытанчаную постаць, а таямніца не адчыняецца. Ён ловіць сабачыя вочы, ведаючы, што праз вочы да свету звяртаецца жывая душа і ўсё, што у ёй, добрае і злое, выходзіць на свет праз вочы, але вялікія чорныя вочы Афгана хаваюцца пад змрочна густымі брывамі.
Следам за Афганам на ганачак выходзіць жанчына. Яна яшчэ, можа, маладая, з твару прывабная, постаццю стройная, але яе старыць вопратка. Жанчына ў чорным доўгім плашчы і ў чорнай шапачцы, на шыі — чорны, з сярэбранай нітачкай шалік, а як захаладае, тады замест плашча на ёй лёгкае паліцечка, на галаве цяплейшая шапачка ці хустка, ды і тыя паліцечка, шапачка, хустка таксама чорныя, таксама стараць. Яе старыць чорны колер. Хоць і не толькі старыць. Калі яна праходзіць міма, Варака адступае ўбок з дарогі. І тады ўсё яго нутро ледзянее. Аднойчы, першы раз адчуўшы гэтую сваю слабіну, адчуў і прыкрасць: чаму ён, ветэран найцяжэйшай вайны, губляецца перад жанчынай? Але заўважыў, што іншыя жыхары дома перад ёй таксама спыняюцца і замаўкаюць. Нават дзеці, яе ўбачыўшы, перастаюць скакаць, робяцца ціхія, слухмяныя.
На ганку жанчына нейкую хвілінку стаіць побач з Афганам, глядзіць, як і сабака, у неба, потым схіляецца над ім, чапляе на карабінчык раменны павадок да ашыйніка, і яны разам ідуць міма дома, пад яго вокнамі і балконамі. Ідуць нетаропка, маўкліва, быццам з адной думкаю на дваіх, баючыся яе згубіць.
Яны, сабака і жанчына — не пабаімся паставіць іх побач і ў нашым аднолькава спагадлівым да абаіх радку,— падобныя і бездакорна чорным колерам сваіх вопратак, і настроем, і нечым яшчэ — большым.
Там, дзе дом канчаецца, яны спускаюцца па бетонных сходках, і Варака з мятлою ў руцэ крочыць следам за імі. Ён даходзіць да сходак і бачыць, як жанчына і сабака, сышоўшы з гары, стаяць на тратуары, як яна пазірае налева, направа — ці не бягуць машыны? Калі машын няма ні з аднаго боку, ні з другога, яны пераходзяць праспект, і нават цераз праспект ідуць тым самым разважліва-замаруджаным крокам, хоць там, дзе машынам дарога ў два бакі, разумней было б паспяшацца.
Далей парк і возера, узгоркі і лагчынкі. За узгоркамі хаваецца спачатку Афган, а неўзабаве хаваецца жанчына ў чорным.
Варака стаіць на гары ля дома, глядзіць у той бок — ужо не на Афгана, не на жанчыну. Іх ён не бачыць. Глядзіць на парк, на возера, якое блішчыць за старымі таполямі. Ёсць і ў яго думкі, ёсць настрой душы, якая пакутуе над гарлавой косткаю. Пастаяўшы, вяртаецца на ранейшае месца, якое мёў, пакуль не згледзеў Афгана, і зноў пачынае шоргаць па шурпатым асфальце, быццам нічога не здарылася. Але пад гарлавой косткаю ў Варакі варушыцца камяк горычы, і, кінуўшы мятлу, ён нервова крочыць у клятух да кантэйнера, загружае жалезнае чэрава смеццем з дванаццаціпавярховай трубы, выкатвае на двор, зноў хапаецца за мятлу, бяжыць да бачкоў з харчовымі агрызкамі, вяртаецца да кантэйнера — збіўся гвардзеец з ладу.
Тым часам Афган і жанчына ў чорным мінаюць возера і завулкам падымаюцца да Старавіленскага рынку.
Гэтай сцежкі Варака ўжо не бачыць.
Перайшоўшы брук, пакрамсаны трамвайнымі рэйкамі, Афган і жанчына ў чорным уваходзяць праз белую браму ў закутак, дзе горад як бы знікае, дзе яго мала што нагадвае і нават трамвайная трэль за белай рыначнай брамай падсвядома ўспрымаецца як званочак з неба, з-пад сонца, з вышыні, на якой жывуць жаваранкі.
Тут ганарыста-свядомая думка ці не ўзрадуецца магчымасці грэбліва пасмяяцца з пачуцця падсвядомага? Але ці не сама яна, свядомасць, пачынаецца з падсвядомасці? Як бы там, урэшце, ні сталася з гэтым антаганізмам, сюды, на рынак, часцей за ўсё прыходзяць з пэўным гукам у душы, з яе таемным памкненнем, бо тут, у палоне жалезна-каменнага меха, усім на дзіва і радасць дыхае першароднасць зямлі. Сюды прыходзіць той, у каго вайна са сваім д’яблам, бо тут, можа, як нідзе яшчэ, піруе дзень зваротнай вечнасці і хоць нейкай надзеі. Усё гэта — у памяці пра Конскі базар і яго цыганскую кроў, у калейдаскапічна-шматфарбным святле жывёльнага свету, у парасячым рохканні, конскім іржанні, пісклявым кукарэканні маладога пеўніка, у нечуваным для горада хоры, дзе саліруюць яшчэ і каровы, і каты, дзе адно сабачае племя можа выставіць унікальную па дыяпазоне галасоў капэлу. А які б кірмаш узняўся-раскінуўся над усім гэтым хорам, калі б раптам зніклі птушыныя клеткі і птушкі ўскінулі ўгару свае галубіныя, канарэечныя, канаплянчыныя, сівагракавыя і ўсе астатнія разнапёра-размаітыя хвасты ды крылы? Тут, толькі тут, ва ўсякім выпадку тут куды хутчэй, як дзе яшчэ, можна забыцца, што свет ганебна падзелены, пашкуматаны на загоны і шматкі, што ён дваісты, жыве ў разладзе, варожасці. Хоць параненае, збалелае сэрца ўсё гэта адчувае і тут.
Афган і жанчына ў чорным нейкі час губляюцца ў людскім стоўпішчы ля белае брамы, але не затрымліваюцца, з яго душнаты выбіраюцца на сонечную прагаліну, дзе красавіцкае сонца чэпка грэе зямлю і яна, засеяная саламянай ды сянной пацярухай з вазоў ды кузавоў, пахне прарошчанай у цеплыні ніваю, бражкаю і потнай аўчынкаю. Афган і жанчына спыняюцца, падставіўшы твары сонечным промням, усё роўна як знайшлі сваё месца. Але іх месца не тут. Ёсць на рынку падплоцце, дзе збіраюцца сабачыя галасы і ўсе, каго цікавяць сабакі, дзе іх прадаюць і купляюць. Гэтае месца Афган і жанчына ў чорным добра ведаюць. Пагрэўшыся на сонечнай ніўцы, яны ідуць далей да таго зялёнага плота — сабачае выставы.
І не даходзяць — спыняе дзяціны голас:
— Мама, глядзі... Які сабачка! Мама, давай купім?..
Іншых сабак, акрамя Афгана, блізка не відаць, зялёны плот, дзе яны ўсе, далей, і значыць гэта ён, Афган, віноўца слёзнай дзяцінай радасці. Але ў мамы свае погляды на жыццё:
— Яшчэ нам блох не хапала.
— Я хачу сабачку!..
Апошнія слоўкі малога тонуць у людскім натоўпе.
Ля зялёнага плота ўжо няма дзе прытуліцца, хоць яшчэ рана, з рынку ніхто не спяшаецца, а сюды людзей і сабак усё прыбывае. Ды месца тое Афгану не трэба. Яшчэ ён і жанчына ў чорным не падышлі да плота, а ўжо іх абступілі купцы, проста аматары падзівіцца з сабакі, з яго калматай пыскі, спартыўна-падабранага экстэр’ера, бездакорна, без бруднай прымесі, чорнай акрасы, пацягнутай блакітнаватым дымком горных паўднёвых пейзажаў, а галоўнае — з яго незалежнасці, самавітасці ў галасіста-ўзварушаным страката-мітуслівым свеце.
— Якая ж гэта парода? Адкуль фраер?
— Афганскія харты ўжо не рэдкасць, інтэрнацыяналісты панавезлі сувенірчыкаў.
— А я, напрыклад, першы раз бачу.
— А вы, мадам, не эталон. Вы, можа, наогул першы раз бачыце кабяля? І што з таго?
— А вы мяне, малады чалавек, не зневажайце.
— Ці ёсць на сабаку пашпарт? Хто тут гаспадар? Чый сабака?
— Які пашпарт? Не відаць па мордзе, што душман? Ціхім прыкідваецца, маўчыць, а дай яму ночку цёмную...
— Ды аўтамат...
Натоўп рагоча. Але камусьці рагатаць ахвоты няма.
— Як вам не сорамна? Гэта ж сабака...
— Ніхто не кажа, што слон. Ці, можа, душманаў не бачылі? Хоць сабе і ў тэлевізары. Калі бачылі, дык параўнайце. Дзе ў душмана вочы? Хаваюцца пад чорнымі калматымі брывамі. Не так? А ў гэтага тое самае? Ці нос — які ў душмана і які ў гэтай істоты? Доўгі і прамы, як калун. Глядзіце і параўноўвайце. Жывот падгалы. Яго, па сутнасці, няма, адны вантробы, падшытыя да хрыбціны. А які галоўны колер душмана? Кожны скажа, што чорны. Ноч — яго стыхія...
— Вы мастак, малады чалавек? Але вашы доўгія прамовы не надта прыстойныя і ў адносінах да сабакі, і ў адносінах да ўсіх нас. Акрамя вас, тут няма ворагаў гэтай мілай істоты. У вас проста злыя вочы і брудны язык.
— Каб бачыць, да вачэй трэба тоё-сеё яшчэ. Хоць бы памяць.
— Ну... вы яшчэ малады, каб шмат памятаць.
— Не кусайцеся, людзі. Хто прадае сабаку? Чый сабака?.. Хто прывёў сабаку?..
— А ён жа на шворцы. У чыёй руцэ шворка?
Усе глядзяць на чорны павадок. Адзін яго канец на сабачым ашыйніку, другі знікае паміж мужчынам і дзяўчынай. Гэтыя двое расступаюцца, і тады ўсе бачаць, што павадок трымае перад сабой жанчына ў чорным плашчы, у чорнай шапачцы, з чорным на шыі шалікам. Яна стаіць нібы скамянелая, глядзіць далёка праз натоўп, быццам тут, побач, нікога не бачыць і не чуе.
— Гражданачка? Афганскі хорт ваш?..
Яна ўздрыгвае, нібы прачнуўшыся, кідае спалоханы позірк на сабаку і, быццам цяпер здагадаўшыся, дзе яна і што з ёю, губляецца яшчэ мацней:
— Афган?.. Так-так. Мой Афган...
— Вы яго прадаяце?
— Ну як жа! Прадаю, вядома.
— Ваша цана?
— Ах, цана?.. Ну, вы самі бачыце. Якая можа быць цана гэтакаму сабачку? Не які-небудзь падваротнік. Вы... пыталіся пашпарт? — жанчына згадвае нейчы голас, цьмяна заселы ў памяці.— Ёсць і пашпарт. Дзіця міжнародных лаўрэатаў. Кроў выдатная. А пашпарт дома. Калі хто купіць сабаку, той атрымае пашпарт. І ашыйнік. І павадок. І дыванок аддам, на якім Афган спіць. Усё аддам. Нічога сабе не пакіну. Мне нічога не трэба.
Як стаміўшыся ад гэтай сумятлівай размовы, жанчына чырванее, пад шапачкай на лбе з’яўляюцца дробныя расінкі поту, які, можа, ніхто не заўважае пад чорным аксамітавым брыльком, белай шаўковай насоўкай выцірае павільгатнелы лоб, заплюшчваючы вочы, як бы зноўку на ўсё забываючыся.
— Яна трохі не-э... таго... Разумееце?..
І нават калі б мужчына, што гэтак сказаў, не хіхікнуў у кулак, яна, пачуўшы, зразумела б яго як след, бо чула гэта неаднойчы. Расплюшчыўшы вочы, на яго нават не глянула.
— Дык усё ж? Колькі вы хочаце за сабаку?
Пытанне да яе, на яго трэба штосьці адказаць, і яна ледзь чутна вымаўляе, усё роўна як абы адмахнуцца.
— Колькі?.. Ну... пяць?.. Пяць... дзесяць?..
Натоўп маўчыць, а яна думае: няўжо не вераць? Назвала малую цану? Ці надта вялікую? А колькі прасіла ў мінулую нядзелю? Кожны раз называла розную цану, пра грошы не думаючы, абы сказаць, і таму не памятала, колькі прасіла раней.
— Дык я забіраю Афгана.
Ад рашучага мужчынскага голасу яна губляецца, быццам яго, гэтага голасу, больш за ўсё баялася. Што адказаць? Што рабіць? Яна прысядае, абедзвюма рукамі абдымае сабаку, туліць да сябе, насовачкай выцірае лапы, грэючы іх, кожную, у далонях, чуючы, як яны замерзлі ад мокрага і халоднага ранішняга асфальту. Побач прысела дзяўчынка, цягнецца да Афгана ручкамі, каб пагладзіць ці хоць дакрануцца да яго кучаравага бляску. Яе тварык ззяе, нібы сонейка. Але над ёю стаіць мама, падобная ледзь не на ўсіх строгіх мам:
— Вось ён табе зараз зубы пакажа. Прыкідваецца ціхім, а ты, дурніца, яму верыш. Злосны нябось, як той душман.
— Шчыпец — о-го! Мёртвая, відаць, хватка.
Дзяўчынка не хоча пагадзіцца ні з мамай, ні з яе суседам:
— Ён хатні...
— Ты праўду кажаш, дзяўчынка,— падтрымлівае яе жанчына ў чорным.— Афган любіць ласку. Ты яго не бойся. Ну, пагладзь. Ён, бачыш, глядзіць на цябе.— І сама глядзіць на дзяўчынку, быццам яе адну перад сабою бачыць.
Малая гладзіць сабачку па лобіку, пальчыкам кратае белую зорачку і чорны нос. Афган задзірае галаву ўгару, і чорная блішчастая пасмачка спаўзае з ягонага вялізнага цёмнага вока.
Дзяўчынка ў захапленні:
— Глядзі, мама! Якое вока!..
Людзі, што стаяць за спіною жанчыны ў чорным, злева і справа ад яе і Афгана, прысядаюць, падсоўваюцца да дзяўчынкі, каб з яе месца, яе вачыма зазірнуць у сабачыя вочы. Не чорныя, як здавалася, калі хаваліся пад чорнай пасмаю, яны амаль чорныя, як тая пасма, але яшчэ і сінія, цёмна-сінія, гэтакія цёмныя і сінія, што сінька ў іх аж пераліваецца, як пераліваецца ў начной крыніцы густая, пад начным небам, вада. Глыбіня чароўная і жахлівая, ледзь-ледзь барвяная, падагрэтая водбліскамі нейкіх далёкіх пажараў, якую кожны чалавек можа зразумець па-свойму, па-рознаму.
Афган суе нос у руку дзяўчынцы, ліжа цёплым языком, але паміж дзяўчынкай і яе мамаю наперад прасоўваецца мужчына ў зліняла-абшарпанай шэра-зялёнай куртцы рыбака ці паляўнічага, з малой злінялай кепачкай на круглай і дробнай, што гарбузок, галаве, з раменнымі шлейкамі ад плеч пад рукі, на якіх за спіною вісіць рукзак. Над галавой з рукзака тырчыць нешта ў чорным чахле, можа, стрэльба. Ён працягвае да жанчыны руку з грашыма і звонкім, нібы метал, голасам, жадаючы хутчэй падвесці рысу пад размовай вакол сабакі, кажа:
— Тут усе пяцьдзесят, гражданачка.
Жанчына падымаецца з Афганам на руках, пераводзіць позірк на мужчыну, на шырокую, нібы капыт, руку з грашыма, нетаропка, як штосьці прыгадваючы, аглядае ўсяго, усю яго вопратку і тое ражно, што тырчыць з-за спіны, зачахлёнае, затрымлівае позірк на кепачцы, на прыжмураных пад казырком вачах — ён глядзіць на яе ўсё роўна як праз прыцэл стрэльбы,— і ў твары яе штосьці мяняецца. Усё, што бачыла перад сабою, быццам адплывае ўдалячынь, да іншага берага, позірк робіцца адчужаны, вочы глядзяць на ўсё і ўсіх з іншага, далёкага адсюль свету, яна сцінаецца ў сваім чорным плашчыку, мацней туліць да сябе чорнага сабачку, і на твары, як раней, з’яўляюцца расінкі поту. Сабачку яна трымае ўсё роўна як баючыся, каб яго ў яе не вырвалі з рук.
Але ўжо і мужчына глядзіць на Афгана як на свайго:
— Дык я забіраю, гражданачка. Вось вам пяцьдзесят. Усе, якія вы просіце за харта.
— Якія пяцьдзесят? Ды вы што? Як вы мне можаце такое казаць?..
Натоўп нямее, не варушыцца.
— Ну, пяцьдзесят, як вы сказалі. Людзі — сведкі...
— Вы такое мне кажаце?.. Ды вы... вы...
Яна выглядае страшэнна абуранай купцом і абурэнне ні ад каго не хавае. Але купец таксама абураецца не менш за яе і маўчаць не збіраецца:
— Вы ж самі сказалі, што пяцьдзесят? Людзі чулі. Ці перадумалі? Вы ўжо хочаце болей?
Ён глядзіць на яе раз’юшанымі вачыма, быццам патрабуе сваё, ёю прысвоенае без усялякага права, патрабуе груба, нахрапіста. Як спыніць гэтую нахрапістасць? І яна нетаропка, па складах, але рашуча адказвае:
— Пяць-сот!..
— Га?!. — рот у мужчыны расчыняецца і зачыніцца не хоча.— Чулі?.. Вы чулі?.. Яна просіць, як за карову!..
Натоўп заварушыўся, але яе не цікавіць, пра што гамоніць натоўп, хто з кім згодны і хто з кім не згодны.
— Карову? — перапытвае, быццам штосьці не разумее.— А чаму карову?.. Купіце каня!.. Быка!..
Натоўп у яе вачах плыве, накрываецца рабаціннем, як бывае з ціхай вадою, нейкім лясным ставочкам, калі ў яго бухне каменьчык і ад каменьчыка, ад вароначкі, дзе даў нырца каменьчык, ва ўсе бакі разбягуцца дробныя хвалі, і святлацені, якія дагэтуль трывала ляжалі на вадзе, адбіткі навакольнай прыроды, загойдаюцца, расплывуцца, пашкуматаныя, пакарабачаныя, нічым ужо не падобныя на тыя, якімі былі. Гэтак і натоўп: быў — няма. Былі твары — няма. Пакарабачаныя абрысы твараў, сплюснутыя насы, вочы, вушы, раты расплываюцца, як на вадзе. Жанчына, жахнуўшыся, адступае ад натоўпу-ставочка назад, яшчэ крок, яшчэ і яшчэ. За спіною таксама стаяць людзі, але яны расступаюцца, даючы дарогу, не бачачы, як бачаць тыя, што стаяць перад ёю, яе жахлівых вачэй, чуючы сутаргавае, балючымі глыткамі, дыханне, у якім, тымі глыткамі, яна ўсё роўна як захлынаецца, тонучы. Быццам тонучы, вырываецца на свой бераг, не бачачы яго, але чуючы за спіною. І вось ужо, вырваўшыся з людскога стоўпішча, паварочваецца тварам у той бок, куды хацела бегчы, спіною да натоўпу, які яе не разумеў, і была пабегла, прыціскаючы да грудзей сабачку, але іншы натоўп, які апынуўся наперадзе, паўстаў густым штыкетам і не пускае таксама. Яна кідаецца ўбок, прабягае тры крокі — зноў уперлася ў спіны, якія яе не бачаць і не чуюць. Як і куды бегчы? Цяжка дыхаючы, спыняецца, нарэшце пагадзіўшыся — куды дзенешся? — ісці з рынку адным з усімі крокам, паціху.
Праз белую браму жанчына выходзіць з Афганам на вуліцу і тут адчувае, што ногі зусім змагліся, не ідуць, а ў сэрца пакалвае садысцкае шыльца. Брукам бягуць машыны, прагрымеў чырвоны трамвай, падобны на доўгае вогнішча, памчаў змейкамі-рэйкамі, насустрач з-за вугла выпаўз яшчэ адзін, таксама чырвоны, як вогнішча. Жанчына не адважваецца пераходзіць вуліцу. Аглядаецца, дзе прысесці? Блізка ні лавачкі, ні якога-небудзь каменя ці бервяна. Падыходзіць да дрэва і хапаецца за яго, выпусціўшы з рук на зямлю, на ўтаптаны прыствольны круг, Афгана.
Чуе блізкі знаёмы голас:
— Гэта вы?..
Нервова паварочваецца на голас:
— Алежак?.. Божа мой!..
Яна кідаецца да высокага маладога мужчыны з такой радасцю, быццам нікога даражэйшага сустрэць не марыла, быццам даражэйшага ў яе і няма, аберуч хапае за галаву, нагінае, абцалоўвае, а потым сама прыхінаецца да яго галавою і ўсё тое, што ў грудзях збіралася тут, на рынку, а яшчэ раней збіралася дома ўсю ноч, калі не спала, чуючы, як ля парога пад вешалкай вые і скуголіць Афган, што горыччу пякло апошнія дні і ночы — ды ці толькі апошнія? — усё гэта, гэта і тое, раптам нібыта абвальвае нейкую перашкоду-плаціну, вырываецца ў плач, у слёзы, якія не хочуць быць ціхімі, і людзі, праходзячы міма, чуюць і бачаць, запыняюцца і гадаюць: што з жанчынай? А яна іх не бачыць. Яна ўжо навучылася не заўважаць людзей, якія не ведаюць яе болю, бо, не ведаючы яе болю, яны яе не разумелі.
Малады мужчына, згледзеўшы ў яе на руцэ, пад рукавом сукенкі, беленькую насоўку, выцягвае насоўку з-пад рукава і, прытрымліваючы жанчыну за плечы, выцірае белым шматком заплаканы твар. Ён не суцяшае. Ён хоць малады, але ведае, што спыняць слёзы дарослага, тым больш старэйшага за сябе чалавека нельга, што слёзы трэба выплакаць. Чакае, калі сама супакоіцца ў яго на грудзях. І яна супакойваецца. Плачучы.
Ад белай рыначнай брамы яны ідуць разам. Ён трымае яе пад руку і вядзе на раменьчыку Афгана. Ідуць завулкам, потым берагам возера. Ён ні аб чым не распытвае. У яе свой боль, а значыць, і свае думкі, і ён баіцца, што яго пытанні, яго словы акажуцца не тымі, якія ёй, жанчыне, у гэтую хвіліну патрэбны. Але яна таксама маўчыць. Даўкая горыч, скіпеўшы ў грудзях, не ўся вылілася са слязьмі ля белай рыначнай брамы, і гаварыць хлопцу тое, што душыць, яна не хоча, каб не псаваць яму дзень, а гаварыць іншае, калі душыць тое, не можа — няма сілы.
І гэтак, моўчкі, яны даходзяць да дома, у якім яна жыве, да пад’езда, з якога раніцай выйшла з Афганам. Даўгаватым калідорчыкам праходзяць міма сініх паштовых скрынак да апошніх дзвярэй, і там, упоцемку, яна доўга поркаецца ў кішэнях плашча, пакуль не знаходзіць ключы ад кватэры.
Ледзь адчыняе дзверы, як у глыбіні пакоя ляскаюць яшчэ адны дзверы. Штосьці аднекуль ляціць на падлогу. Яна ўся скаланаецца, як галінка на ветрабоі, але не бяжыць туды, дзе шугае вецер, замірае, нібыта чакае, ці не зваліцца зараз на падлогу штосьці яшчэ.
Ён скідае з ног чаравікі і ўваходзіць у пакой. Дзверы на балкон адчынены, вецер ганяе па пакоі лёгкі цюль ад акна, нібыта зношаны да празрыстасці белы сцяг, падымае аж пад столь. Хутчэй зачыніўшы дзверы, ён заўважае на падлозе пад сталом, на старым аблыселым дыванку, знаёмую вялізную вазу з белага фарфору, па якім блішчастым сінім глазурам невядомы мастак намаляваў прывабны вяночак з незабудак. Вазу яны, Алег і Сярожа, яе сын, куплялі на Камароўскім рынку, як заканчвалі школу, здаўшы апошні экзамен па гісторыі, падарылі Сярожавай маме, усё роўна як не яны, а яна школу заканчвала. Ён падхоплівае вазу з падлогі і радуецца, што ваза цэлая, не пабілася. Ад хвалявання ўсяму робіцца цёпла-горача. Аж вушы гараць. Яшчэ ён заўважае на дыванку мокрую пляму ад вады і рассыпаныя кветкі. Збірае і не ведае, што з імі рабіць. Ставіць зноў у вазу? Гэта даўно пасохлыя хрызантэмы, сухія былачкі. Іх пазнае таксама. Палова зімы і палова вясны мінулі, як ён тут быў з кветкамі пад Новы год, як сам ставіў кветкі ў вазу. З таго часу стаялі ў вадзе? Пасохлі даўно, вядома, яшчэ зімою, і няўжо яна ўсё яшчэ мяняла ваду ў вазе? Паставіў былачкі хрызантэм у вазу і выйшаў з пакоя.
Каля парога абуўся.
— Ты ўжо ідзеш?..
Яна выбегла да яго ў знаёмай цёмна-сіняй сукенцы з закрытым каўнерыкам, у мяккіх хатніх пантофліках, адразу неяк паніжэлая, з нечаканай крыўдай на твары.
— Я хутка вярнуся.
Ён выскаквае за парог, і праз імгненне яна бачыць у акне, як ён, танклявы і доўгі, бяжыць ад пад’езда. Расхрыстаная сівенькая куртачка матляецца ў яго за спіною, быццам хоча зляцець з плячэй, а ногі нясуць, нібы на пажар, і яна, на яго гледзячы, думае пра сына, бо ёй здаецца, што гэта бяжыць яе Сярожа.
Ён пазваніў не так хутка. Пачуўшы званок, яна кінулася адчыняць дзверы, і калі адчыніла — разгубілася: ён стаяў на парозе з вялізным букетам чырвоных ружаў.
— Ды... ты што надумаў?
— А вы доўга мяне чакалі?
— Я хвалявалася. Куды збег?
Цяпер яны разам ставяць ружы ў белую фарфоравую вазу, дзе з зімы стаялі пасохлыя хрызантэмы. Да вазы яна прысланяе партрэцік сына ў вузенькай, вішнёвага колеру, рамцы, які стаяў тут заўсёды, а як ваза скацілася на падлогу — ляжаў на краі стала. На стале перад вазай рассцілае белую льняную дарожку, і яны п’юць моцна завараны чай з гаркавым рабінавым варэннем, якое любіў яе сын. Паміж іх на канапе ляжыць Афган.
Поўдзень. За акном шчыруе сонца, а тут, у пакоі, курчыцца прыцемак, бо акно глядзіць на поўнач і сонца сюды не заглядае ніколі.
— Ты мне нічога не сказаў пра бабулю. Слабенькая?
— Як вярнуўся з арміі, дык яна, кажа, забылася на свае хваробы. І не жаліцца.
Ён жыў з бабуляй, якая даўно, яшчэ з трэцяга класа, была яму за маці, за бацьку. Бацька згарэў у гарэлцы, а маці праз паўгода выйшла за другога, і той другі не захацеў браць у сям’ю яе сына. Тады яна з мужам з’ехала ў Малдавію, на вінаграднікі, і да сына не прыязджала ні разу. Пачала пісаць лісты, як ужо сын вучыўся ў дзесятым класе, але аднойчы ён адказаў, каб не пісала, і яна замоўкла. З бацькам атрымалася амаль як у Сярожы. Яе муж таксама спіўся. Працуючы на чыгунцы, п’яны зачапіўся ноччу за рэйку і ляжаў на ёй, пакуль не дачакаўся сляпенькай начной дрызіны. Шмат агульнага было ў жыцці ў хлопцаў. Нават у армію пайшлі ў адзін дзень. Служылі разам, у адной часці. Вярнуцца павінны былі ў адзін дзень. Летась, па восені...
— Тваёй бабулі цяпер нельга хварэць. Ёй за табою самае што пажыць. Ты яшчэ не ажаніўся?
— Трэба інстытут закончыць.
— Рабі ўсё, пакуль малады.
Размова кружыць вакол яго, хоць ён не напрошваецца на ўвагу, і таму шукае, як павярнуць размову ў іншы бок. Шмат пра што ахвота запытаць, але ўсё, што думае, здаецца, можа ці зноў давесці яе да слёз, ці пакрыўдзіць, бо ўсё, што думае пра Сяргея і яе жыццё без сына. Нарэшце не вытрымлівае:
— Як вы?.. Як жывяце?..
Ажно зубы сцінае ад прыкрасці, што пытанне такое лабавое, банальнае, што разумнейшага не прыдумаў. Яна маўчыць. Ён у адказ чакае яе іронію. Але жаночая рука дацягваецца да яго галавы, гладзіць упартыя жорсткія валасы.
— Як мне жыць?.. Вось... з Афганам.
Сагрэты пяшчотай, усё роўна як матчынай далонню, ён ці то дабрэе, ці то смялее і, нарэшце, пытаецца пра тое, што даўно і вельмі моцна хвалюе, аж бянтэжыць, што, калі пачуў ад сваіх аднакласнікаў, прывяло сёння на рынак, каб самому пераканацца — ці так гэта? Пытаецца:
— Навошта вы прадаеце Афгана?
Яе рука на галаве ў яго цяжэе. Ён глядзіць ёй у твар і палохаецца — твар белы, бяскроўны. Што з ёй?
Яна павольна ўстае з-за стала і шлёпае на кухню.
Афган саскоквае з канапы і тупае следам за гаспадыняй.
Госць устае з-за стала.
На кухні яна стаіць ля акна, глядзіць у двор. Чуваць пах валяр’янкі.
— Раскажы, Алежак, як усё было? — пытаецца, пачуўшы яго за спіною.
— Я ж вам ужо расказваў.
— А ты раскажы яшчэ раз.
Ён здзіўляецца яе просьбе, бо ведае, як цяжка ёй слухаць тое, аб чым просіць расказаць зноў, каторы ўжо раз.
— Ну... як было? З Кабула павінны былі ляцець самалётам. Да аэрадрома — аўтобусам. Зброю здалі. Аўтобус чакаў ля КПП, за прахадной. Я затрымаўся ў штабе. Бягу, сустракаю Сярожу. А ён ужо з чамаданам, з Афганам. Спыніліся. Я, помню, пажартаваў: да мамы з бычком вяртаешся? А Сярожа — мне: бяжы развітайся з Дунькай, яна там галавою аб клетку б’ецца. Я пабег.
— А дзе ж ты ўзяў сваю кобру?
— На брані танка з бою вывезлі. Як апынулася? Была зрашэчаная кулямі, а жывая. Мухітдзінаў, сяржант, заўважыў — за аўтамат. Я ледзь паспеў яго спыніць. Кажу: з намі з бою выйшла — хай жыве. А ў гарнізоне стаяла клетка, раней у ёй аўчарак трымалі.
— Ну і... прыбег да кобры?..
— Яна аднаго мяне да сябе пускала. Ведала, хто яе ўратаваў. Як зайшоў, стала свечачкаю на хвост, язычок выкінула, сказаць штосьці хоча і не можа, а потым галаву мне на грудзі паклала, па плячах папаўзла. Абвілася вакол мяне, сціснула, аж ні рукой, ні нагой не варухнуць. Не пускае ад сябе. Ды што з табой, Дунька? Галоўку шэранькую ў мяне перад тварам паставіла, вочы зялёныя блішчаць, а з вачэй — слёзы. Жоўтыя, нібы тая сукравіца, што з ран сачылася, калі на брані прывезлі. І раптам — выбухі. Адзін і другі. І аўтаматныя чэргі. Зусім блізка. Я адчуў — бяда. Бегчы? А Дунька не пускае. Потым, калі прыбег на КПП, там ужо і санітарка, і белыя халаты. «Джып» з душманамі міма КПП праскочыў. Хлопцы якраз да аўтобуса збіраліся. Афганчык стаіць пад колам машыны, калоціцца, і павадок на зямлі...
У двары за акном — дзеці. Пад дрэвамі, на лаўках, арэлях, у пясочніцах. З імі, як заўсёды, мячыкі, веласіпеды, сабакі. І хоць тут, у кватэры, свае перажыванні, тое, што робіцца там, за акном, не можа не ўплываць на тое, што адбываецца тут, хоць тут як быццам нічога не адбываецца. Ля акна стаяць яна і ён, бы маці і сын, глядзяць у акно на дзяцей і маўчаць. Самі, яна і ён, не здагадваюцца, што маўчаць прымушаюць дзеці.
Пачынаецца дожджык. Спачатку сляпенькі, з сонейкам, нясмелы. Яго адразу мала хто заўважае, ва ўсякім выпадку дзеці ў двары не заўважаюць, але ён хавае сонца за хмары, мацнее і ўсіх, нават дзяцей, праганяе з двара. Двор пусцее, і ўжо там не чуваць ані голасу, адно дождж, лагодны і цёплы, пляскоча па асфальце. За шыбкамі звякае бляшаны карніз — зверху, як з неба, на яго звальваецца мокры калматы верабей. Ён тупаціць па карнізе, малоціць па жалезе дзюбкаю, ды звонка дзяўбе цішыню. І тады, быццам той верабей дзеўбануў у самае балючае, пачынае ўголас плакаць жанчына.
Ён абдымае яе за плечы, прыхінае да сябе, і яна праз слёзы то шэпча, нібы дождж, то крычыць:
— Каму спатрэбілася гэтая вайна?.. Каб ён, той, хто яе пачаў, сваіх дзетак не бачыў!..
І што ёй адкажаш?
— Той... ужо там, адкуль не ўбачыць нікога.
Яе гэта не суцяшае:
— Ён ужо там?.. А сынкі... яшчэ гінуць?!
Яны вяртаюцца ў пакойчык, сядаюць да стала на канапу. На стале стаяць кубкі з недапітым чаем. Ён адпівае глыток і ставіць кубак на стол. І яна таксама, следам за ім, адпівае са свайго кубка.
Яны абое глядзяць на чысты хлапечы твар на фотаздымку ў вішнёвай рамцы. Ясныя ўсмешлівыя вочы, светлы чубок, белая сарочка, расшпіленая на грудзях. Здымак рабіўся, як хлопцы канчалі школу, у школьны альбом.
Гэтакім сын пайшоў на вайну.
З кухні прытупаў Афган. Ускочыў на канапу і зноў улёгся паміж ёю і ім, гаспадыняй і госцем, паклаўшы галаву ёй на калена. Гладзячы сабаку па шаўкавістай поўсці, па вузкай доўгай галаве, па вялізных цёплых вушах, госць адчувае, што цяпер зручны момант, каб сказаць тое самае-самае, што хацеў сказаць і не асмельваўся, дзеля чаго шукаў сёння гэтай сустрэчы. І цяпер — кажа:
— Не вадзіце Афгана на рынак. Я вас вельмі прашу. Не прадавайце. Сярожа любіў Афгана.
Яна сцінаецца ў камячок ад нечаканых слоў, наліваецца ці страхам, ці большым, як быў дагэтуль, болем. Ён гэта заўважае і насцярожваецца, чакае, што зараз, вось-вось, яна не вытрымае таго страху ці болю, які яе скоўвае, чакае і баіцца, нібы выбуху, наступнай хвіліны. Але ў гэтым стане яна сядзіць доўга, прымушаючы сябе маўчаць. І ўсё ж ён не памыляецца ў прадчуваннях. Яе трывушчасць не бясконцая, і яна, змогшыся, кажа:
— Я не магу прадаць Афгана.
Ён ведае, што кожную нядзелю яна водзіць сабаку на рынак, сёння сам бачыў, і таму не можа яе зразумець:
— Вас часта бачаць на рынку з Афганам.
Ад гэтай ягонай жорсткасці яна бухае кулачкамі сабе ў грудзі, сціскае іх моцна, ажно хрумсцяць костачкі, не менш моцна, мабыць, сціскаецца ўся, але яго жорсткасць яе не пужае, наадварот, напаўняе не меншай упартасцю, і яна рашуча паўтарае ўсё роўна як не сваім агрубела перасохлым голасам:
— Я не магу!..
Тут ці не мяжа яе мужнасці і сілы. Яна быццам адчувае гэта сама. І таму, што сама як бы адчувае сваю мяжу, раптам бязвольна апускае плечы, абвялыя рукі падаюць на стол, вусны зняможана дрыжаць і, ужо не чакаючы яго пытанняў, яна гаворыць без ранейшай упартасці ў голасе, як просячы, невядома ў каго, спагады:
— І прадаць не магу, і жыць не магу з Афганам. І што мне з ім рабіць?.. Ён усё памятае. І сваю зямлю, сваё неба, свае горы і Сярожу... Ён кожную ноч сядзіць перад акном і вые. Усю ночачку вые, да раніцы. А я не магу слухаць, як ён вые. Не магу ні спаць, ні ляжаць. Я знемаглася жыць з ім у адной кватэры. Ён усю ноч дастае з мяне душу сваім выццём. Сам пакутуе і мне жыць не дае. Так, я кожную нядзелю вяду яго на рынак, каб прадаць, і калі знаходзіцца чалавек, купец, мяне гоніць з рынку Сярожаў голас, гоніць разам з Афганам. Я ведаю, што ён любіў Афгана. Ён мне пра гэта пісаў. Але я не магу жыць з Афганам. Жыву надзеяй, што заўтра прадам. Мне яго шкода, але я не магу з ім жыць. З ім лягчэй памерці, як жыць. Ён плача, і я плачу. І што мне рабіць? Што рабіць?
Апошняя ноч нічым не адрознівалася ад усіх папярэдніх начэй. За акном на мачце цьмяна ззяў ліхтар, сеючы вакол сівенькае святло і бляск на мокрым асфальце, на мокрых спінах прыпаркаваных аўтамашын. У небе ззялі сотні іншых ліхтарыкаў, драбнейшых і зырчэйшых, за цёмнымі начнымі вокнамі спалі людзі, бачылі ў снах фантастычнае жыццё, а ў маленькай аднапакаёвай кватэрцы на першым паверсе зноў, як усе папярэднія ночы, выў сабака, і жанчына кідалася то з пакоя на кухню, то з кухні ў пакой, у ванную і з ваннай, то ўключаючы святло, то выключаючы, не знаходзячы сабе месца. Яна і гаварыла з сабакам, і крычала, і плакала, і маліла, каб сціх, ён як быццам сціхаў, але калі яна выключала святло і зноў клалася за шафаю ў ложак, сабака зноў пачынаў выць, і яна зноў усхоплівалася з ложка і бегала па кватэры. Яна заганяла яго на кухню, у ванную, зачыняла за ім дзверы, завешвала дзверы коўдрамі, але кватэра была маленькая і выццё сабачае ўсё роўна было чуваць. Зачынены, ён выў яшчэ мацней. Яна неаднойчы выганяла яго ў калідор, але ён садзіўся пад дзвярыма і ад яго пакутлівага выцця не было паратунку не толькі ёй, але і суседзям.
Знерваваная, яна раптам падумала, што гэтак выць сабака можа толькі на магіле гаспадара. Недзе пра гэта чытала. Ад нечаканай думкі зрабілася жудасна. Адчула, што траціць розум. І што жыццё пакідае яе.
Як пачало світаць, сабака супакоіўся, выць перастаў, але з’явіўся Варака, пачаў грымець за акном жалезнымі кантэйнерамі, шоргаць мятлою па шурпатым асфальце, і цішыні зноў не было, каб хоць цяпер, уранні, змружыць вочы. І тады яна села на кухні да акна, пачала чакаць таго ранішняга часу, калі ўжо можна будзе апрануцца ў сваю чорную вопратку, узяць сабаку на павадок і з ім разам выйсці за дзверы.
Загадка, якая хвалявала Вараку, калі бачыў жанчыну ў чорным і Афгана, гэтым ранкам падалася незвычайнай. Можа, што быў панядзелак? Жанчына і сабака пакідалі двор заўсёды ў нядзелю, а ў панядзелак жанчына бегла з гаспадарчай сумкай на нейкую сваю работу, пра якую ён нічога не ведаў. Ён наогул мала ведаў пра сваіх жыльцоў. Як і яны адзін пра аднаго. Любіў за імі паназіраць, гадаць і здагадвацца — хто ёсць хто, а гаварыць з імі не любіў. Не таму, што быў па натуры маўклівы. Не гаварылі яны, і ён плаціў тым самым.
Гадаючы, што з імі, жанчынаю і сабакам, магло сёння здарыцца, Варака не заўважыў, як у канцы дома сышоў па бетонных сходках да тратуара, апынуўся на другім баку праспекта. Сцежкаю між таполяў спусціўся з узгорка ў лагчыну, выйшаў на бераг возера і адтуль, ад берага, заўважыў, як яны ўзыходзілі на шлюз. Спыніўшыся, схамянуўся: чаго ён тут з мятлою? Але як толькі жанчына з сабакам мінулі шлюз, схаваліся ў завулку за першым драўляным домам, цвярозыя думкі з галавы выскачылі і, ускінуўшы мятлу на плячо, ён паджгаў далей, у бок шлюза, трывожачыся, што згубіць сляды жанчыны ў чорным і Афгана. У гэты час не думаў, што ў недалёкім мінулым, добрую палову жыцця, служыў у асобым войску пад малінавымі пагонамі і цікаўнасць, якая вяла за жанчынаю і сабакам, была яшчэ тая, адтуль, што таямніца, якую адчуваў у жанчыне і сабаку, зварухнула ў ім былую малінавую жылку і цяпер мела той асобы малінавы сэнс. Тое, што некалі было ягонай работаю, стала ягоным характарам, пра вытокі якога ніколі не думаў.
Завулак ад возера скончыўся, і Варака спыніўся на рагу апошняга драўлянага, зусім струхлелага дома, які ўжо не рамантавалі, бо збіраліся зносіць. За домам пад вясновым ранішнім сонцам мякка блішчэла брукаванка, блішчэлі трамвайныя рэйкі, а на другім баку ад рэек і брукаванкі ў засені дрэў па тратуары крочылі жанчына і Афган. Варака вельмі спяшаўся, калі жанчына і сабака схаваліся за домам, цяпер адлегласць паміж імі аказалася невялікай, меншай, як была, таму ён пастаяў на трамвайным прыпынку, згубіўшыся сярод людзей, а затым пайшоў у той самы бок, як ішлі жанчына і сабака, не пераходзячы брук. Мінуўшы яшчэ адзін трамвайны прыпынак, спыніўся і нечакана заўважыў жанчыну і сабаку зусім блізка, на адлегласці шырыні вуліцы — насупраць. Жанчына і Афган стаялі перад рыначнай брамаю і глядзелі на браму. Яна была на замку.
Варака стаяў за дрэвам, каб жанчына не магла заўважыць, калі б раптам павярнулася ў яго бок тварам. Але яна стаяла да яго спіною. Побач з ёю чарнеў Афган.
Яны стаялі доўга, усё роўна як чакалі, калі адчыніцца брама. Але яна глуха маўчала, іх не чуючы. І тады, узняўшы над галавою рукі, жанчына схапілася за прэнты брамы, абвісла на тым жалеззі, і Варака ўбачыў, як яе танклявае цела закалацілася ў сутаргах, быццам распятае на зачыненай браме.
Міма брамы, жанчыны і сабакі праходзілі людзі. Яны прыпыняліся, але да жанчыны ніводны не падыходзіў.
Людзі здзіўлялі Вараку. Чаму ніхто не падыдзе? Няўжо ўсе гэтакія бяздушныя? Што з людзьмі?
І сам стаяў, нібы мёртвы.
Жанчына ў чорным усё ніжэй абсоўвалася на жалезных крыжах, і раптам закрычала не па-жаночы глухім голасам. Варака не разумеў, што яна крычала, але бачыў, як людзі, што праходзілі міма, кідаліся ад брамы, як там, блізка, у адзін міг нікога не засталося, акрамя жанчыны ў чорным і сабакі, падобнага на анучку ад яе чорнай вопраткі.
Яна крычала, пэўна, штосьці жахлівае. І яму таксама захацелася абы-куды бегчы.
Яе крык быў у пустэчу, а пустэча не адгукалася нават яе ўласным голасам.