epub
 
падключыць
слоўнікі

Віктар Праўдзін

Эксгумацыя

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16


1

 

Лета было ў самым разгары. Дзённая ліпеньская спёка цяжкім, даўкім смогам ахінула, сціснула, быццам абцугамі, двухмільённы горад і вось ужо месяц трымае яго ў напружаным чаканні - чаканні дажджу. Здаецца, што асфальт на вуліцах плавіцца, ператвараецца ў пластылін, і ад яго ўвачавідкі, паволі цягнецца ўгору цяжкае, гарачае, прыкра-горкае паветра, якое завісае над гмахамі дамоў, ствараючы вялізны яйкападобны панцыр. І нават ноч не прыносіць прахалоды, а слабенькі начны вятрыска як ні стараецца, не можа прабіцца да гарадскіх вуліц. Жыццё, здаецца, замарудзілася. Трава ўздоўж тратуараў і ў невялікіх скверах ды парках звяла, а на найбольш сонечных месцах заўчасна пажоўкла і пасохла. Дрэвы таксама неяк зніякавелі, лістота звісае скручанымі ледзяшамі, і немагчыма каля іх знайсці і лапіка ценю, каб перадыхнуць, схавацца ад прамяністага, бязлітасна-гаручага сонца. Разамлелыя людскія чэргі толькі і ўбачыш каля кіёскаў, дзе прадаюць марожанае. А вось заўсёды крыкліва-гаманкія аматары пеністага піва не здрадзілі любімаму пітву, а толькі пакінулі абгароджаную каля кіёска пляцоўку з трыма круглымі бруднымі сталамі і сцішана месцяцца ўздоўж сцяны жылога дома, дзе яшчэ крыху ёсць цень.

У адзінае акно кабінета старшага следчага пракуратуры Васіля Мікалаевіча Смаляка сонца зазірае ўранку ўсяго на якую гадзіну, і следчаму заўсёды яго не хапае. Нават гэтымі спякотнымі днямі, калі чырвоны слупок на тэрмометры пераваліў за дваццаць пяць градусаў і настойліва падкрадаўся да адзнакі трыццаць, следчы, не задумваючыся, змяніў бы свой пакой на той, дзе многа сонца і цяпла. Смаляк быў невысокі, але, як кажуць, чалавек шырокай косці, рухавы, выразныя быстрыя шэра-сінія вочы пазіралі з-пад чорных вузкіх броваў спагадліва і шчыра. Яму было трыццаць пяць гадоў, але выглядаў ён на ўсе сорак. Заўчасная сівізна, глыбокія, не па гадах, зморшчыны каля вачэй, па ўсім, ад таго, што саромеўся насіць акуляры, на лбе і ў куточках рота старылі, асабліва калі следчы быў нечым заклапочаны. У гэтыя хвіліны ён меў хваравіты, пакутніцкі выгляд. І наадварот, калі ўсміхаўся, ад хваравітасці не заставалася і знаку, твар свяціўся непадробнай шчырасцю, нейкім унутраным святлом, і Смаляк маладзеў на добры дзесятак год. Характар меў лагодны, спагадлівы, не ачарсцвеў за гады работы ў пракуратуры, але, калі трэба было, мог пастаяць, і не толькі за сябе. Мо якраз праз гэта і цягнуліся да яго людзі, давяралі асабістае, самае інтымнае, пра што нават на споведзі не кожны прызнаецца.

Смаляк, блізарука прыжмурыўшыся, хуткім размашыстым почыркам пісаў чарнавы варыянт пісьма - адказваў на скаргу, па якой праводзіў праверку. У гэты момант у дзверы рэзка пастукалі, і не паспеў следчы ўзняць галаву, як у кабінет уварвалася Люся, сакратарка пракуратуры.

- Васіль Мікалаевіч, вас на кавёр да шэфа! - адным духам выпаліла дзяўчына, бы стрэліла з кулямёта, і гэтак жа імкліва знікла, пакінуўшы пасля сябе пах прыемных французскіх духоў.

«Вось гарэза!» - усміхнуўся следчы і, няспешна перачытаўшы напісанае, затушыў недакурак у адмысловай важкай попельніцы, зробленай у выглядзе змяінай галавы. Хаваючы паперы ў стол, Смаляк усё ж зажурыўся, бо на выхадныя планаваў паехаць адпачыць з жонкай і сынам на возера. А што, калі Кучкун памяняў графік дзяжурства? Такое часцяком здараецца: падчас летніх адпачынкаў людзей не хапае.

Калі Смаляк увайшоў у кабінет да пракурора, Сяргей Сяргеевіч Кучкун нешта заўзята даводзіў па тэлефоне нябачнаму субяседніку: «...Не, так будзе няправільна, прынятае рашэнне супярэчыць закону...» Убачыўшы следчага, ён кіўнуў галавой на крэсла, запрашаючы прысесці, і, падпіхнуўшы яму шэрую папку, завязаную чорнымі матузкамі, прыкрыў далоняй тэлефонную трубку.

- Васіль, пакуль я пагавару, прачытай скаргу, якая ляжыць у папцы.

Кучкун быў высокі, хударлявы, крыху сутулы пяцідзесяцігадовы мужчына. Шэрыя вочкі-калючкі, сівыя, кароткія, стрыжаныя пад вожыка валасы, якія пагрозліва тырчалі ў розныя бакі, і асабліва строгі пракурорскі мундзір, з якім Кучкун не расставаўся нават у сёлетнюю трыццаціградусную спёку, надавалі яму выгляд жорсткага, непахіснага чалавека, прынцыповага законніка. Але гэта было толькі першае ўражанне, якое ён даволі артыстычна ствараў аб сабе ў людзей, з якімі сустракаўся ўпершыню. На самай справе Кучкун быў чалавекам настрою з падначаленымі і пракурорам-аднадумцам з вышэйшым начальствам.

Зразумеўшы, што ў выхадныя ён будзе вудзіць рыбу на Вячы, Смаляк паспакайнеў, усміхнуўся.

- Ты што смяешся? - зноў паклаўшы далонь на трубку, узвысіў голас пракурор. - Ты перш прачытай, а ўжо смяяцца будзем потым... Прабачце, Іван Пятровіч, гэта я не вам, - спахапіўся Кучкун і, апраўдваючыся, удакладніў: - Тут у мяне са следчым праблемы... Так, кажаце, Федарэнка вас падтрымлівае? Калі так, то і я не супроць, толькі трэба ўсё дэтальна абмазгаваць...

Смаляк, не зважаючы на парады Кучкуна, узяў у рукі папку і адразу пазнаў справу Альховіка, па якой ён два месяцы таму праводзіў праверку. Следчы спрабаваў успомніць хоць якую-небудзь дробязь, з-за якой начальства магло б засумнявацца ў правільнасці вынесенай пастановы аб адказе ўзбуджэння крымінальнай справы, і не знаходзіў: юрыдычна ўсё было правільна. Прычынай правядзення праверкі было ананімнае пісьмо, у якім сцвярджалася, што Альховік памёр не сваёй смерцю, і прыводзіліся даволі пераканаўчыя доказы. Ананімшчык абвінавачваў Вярбіцкую Таццяну Фёдараўну, якая даглядала старога, сцвярджаў, што толькі ў яе была прычына адправіць Альховіка на той свет. Далей узгадвалася завяшчанне, якое нябожчык за тыдзень да смерці змяніў на карысць Вярбіцкай і менавіта гэтым падпісаў сабе смяротны прысуд. Азнаёміўшыся з першым завяшчаннем і дапрасіўшы двух братоў Шчэрбаў, якія павінны былі ўнаследаваць усю маёмасць нябожчыка, Смаляк ужо дакладна ведаў, што ананімка напісана імі, хоць яны катэгарычна гэта адмаўлялі. Сваіх дзяцей у Альховіка не было, усёй радні - толькі Шчэрбы, пляменнікі памерлай пяць гадоў таму жонкі. Пасля смерці цёткі Шчэрбы пэўны час клапаціліся пра дзядзьку, дапамагалі яму, але калі стары склаў завяшчанне і адпісаў пляменнікам дом у прыватным сектары, машыну, дачу і астатнюю маёмасць, на яго забыліся, быццам ужо і не жыў. Вось у гэты час і з'явілася Вярбіцкая, якая ўвесь хатні клопат узваліла на свае плечы.

Смаляк перагарнуў дробна спісаныя, як яму падалося, дрыжачай рукой старонкі скаргі і зноў падумаў пра Шчэрбаў. Ён быў перакананы, што скардзіліся яны, але, каб праверыць сябе, зірнуў на подпісы і задаволена ўсміхнуўся: так яно і было.

Кучкун скончыў тэлефонную размову і, засяроджана думаючы пра нешта сваё, прыжмурыўшы вочы, смаліў чорную, адпаліраваную да бляску курыцельную трубку. На ягоны жаўтаваты, жорсткі твар лёг цень заклапочанасці, усхваляванай нервознасці. На стале натужліва гудзеў вялізны, магутны, дваццацігадовай даўнасці вентылятар, прапелер якога паволі паварочваўся то ўправа, то ўлева, быццам вяртлявая маладзіца перад люстэркам. Фіранкі на вокнах матляліся і хлопалі, бы ветразі, штучны, але прыемны вятрыска халадзіў твар, і гарачыня сапраўды адступала.

Смаляк дачытаў скаргу, яшчэ раз перагарнуў старонкі і прагледзеў месцы, пазначаныя чырвоным алоўкам. Следчы зірнуў на пракурора, іх вочы сустрэліся.

- Што скажаш? - нецярпліва спытаў Кучкун, у вачах якога мільгануў нядобры агеньчык.

Смаляк моўчкі, няспешна паклаў скаргу ў папку. Ён разумеў Кучкуна і не мог пагадзіцца з ягонай усхваляванасцю.

- Вы хоць разумееце, што, калі скарга пацвердзіцца, да нас прымуць меры!.. - Пракурор устаў з-за стала, некалькі разоў запар смактануў трубку і, зразумеўшы, што яна патухла, кінуў яе на стол. - Васіль Мікалаевіч, чаму вы, атрымаўшы першую скаргу, не правялі экспертызу? Чаму адхілілі версію забойства? Вось і вынік: пракуратура горада адмяніла вынесеную вамі пастанову.

Смаляк маўчаў, бо добра ведаў свайго непасрэднага начальніка: Кучкун спярша можа сарвацца нават на крык, распальваецца больш за ўсё сам, пыхціць, як самавар, а калі выгаварыцца, як кажуць, выпусціць пару, вось тады і пачнецца сур'ёзная гаворка. Так яно адбылося і на гэты раз, не прайшло і хвіліны, а Кучкун ужо гаварыў пра іншыя справы, якіх Смаляк нават і не расследаваў, крычаў, што яго ўвесь час наўмысна падстаўляюць, абы не даць дарабіць да пенсіі. Але калі размова пайшла пра рамонт будынка пракуратуры, пра камп'ютэры, паперу, ручкі, ён раптам на паўслове замоўк, неяк вінавата паглядзеў на Смаляка. У пакоі ўсталявалася цішыня, і толькі стары вентылятар натужліва і бесперапынна старанна рабіў сваю справу. Кучкун падхапіў са стала сваю трубку, чыркануў запалкай і, прысмальваючы, хуценька запыхкаў.

Пасля імпэтнага маналога пракурор колькі часу маўчаў, відавочна, чакаючы ад Смаляка апраўданняў, але следчы быў упэўнены ў сваёй праваце і не лічыў патрэбным даказваць ужо даказанае.

Першы парушыў маўчанне Кучкун:

- Гэтая скарга сама па сабе нічога не значыць, але ў мяне ўжо тры разы спраўляліся, як ідзе расследаванне.

Смаляк адарваўся ад папер і зацікаўлена паглядзеў на пракурора. Кучкун шматзначна тыцнуў пальцам угору.

- І не толькі з гарадской пракуратуры, - стомлена зазначыў ён. - А справа звычайная, выедзенага яйка не вартая. Родзічы нябожчыка ўчапіліся ў наследства і не могуць падзяліць. Магла б і міліцыя разабрацца... - пракурор цяжка ўздыхнуў і, унікаючы глядзець Смаляку ў вочы, дадаў: - З табой згодзен, пастанова вынесена правільна, але трэба дапрацаваць, гэта загад.

Смаляк зразумеў, што размова скончана, узяў са стала папку са справай Альховіка і, так і не сказаўшы ніводнага слова падчас размовы, пакінуў кабінет начальніка.

 

2

 

Смаляк дэтальна памятаў першую сустрэчу з Вярбіцкай, якая пакінула аб сабе прыемнае ўражанне. Ціхмяная, добра складзеная брунетка трыццаці пяці год, шчыра, іншым разам нават наіўна адказвала на пытанні следчага, а калі прыгадвала Альховіка, прыкладвала насоўку да вільготных вачэй і паспешліва жагналася на пусты кут, жадаючы яму царства нябеснага. Жыла яна са старымі бацькамі і двума сынамі-пагодкамі трынаццаці і дванаццаці год у невялікай двухпакаёвай кватэры-хрушчоўцы. Дзяцей гадавала адна, і зразумела было, чаго яна бралася за ўсялякую работу. У душы Смаляк быў задаволены і ўхваляў нябожчыка Альховіка за тое, што змяніў завяшчанне на карысць Вярбіцкай і яе дзяцей.

А другой гадзіне Смаляк выйшаў з метро і няспешна падаўся па вуліцы Валгаградскай у прыватны сектар, уяўляючы, як заўтра паедзе з сынам і жонкай на возера. Можна было праехаць некалькі прыпынкаў, але парыцца ў душным, прагорклым аўтобусе не было аніякага жадання, і ён пашыбаваў па шматлікіх пыльных вулачках прыватнага сектара. Праз трыццаць хвілін ён скінуў клямку на скасавураных, абшарпаных веснічках, калісьці пафарбаваных у зялёны колер, і ўвайшоў на панадворак. Адразу кінулася ў вочы, што тут ніхто не жыве. Тры акны сумна глядзелі на вуліцу зачыненымі стаўнямі, а чацвёртае, кутняе, ды невялічкія акенцы на верандзе былі крыж-накрыж забіты негабляванымі дошкамі. Дзверы вартаваў вялізны, руды ад іржы замок, а на ледзь прыкметнай сцяжынцы валяліся ссохлыя яловыя галінкі, па ўсім, не прыбраныя з дня пахавання Альховіка. Смаляк зірнуў на гадзіннік, прыкінуў, колькі часу ехаць назад, у пракуратуру, і пашкадаваў марна патрачаныя дзве гадзіны. Ён хацеў ужо пайсці, але ў гэты момант за хатай, у глыбіні гародчыка нешта зашамацела, пачуліся прыглушаныя галасы:

- Ідзі сюды, тут ажно абсыпана...

- І ў мяне поўна...

Смаляк зацікавіўся і наўпрасткі па высокай, ледзь не да калена, траве пайшоў на галасы. Калі завярнуў за бліжэйшы вугал, пад нагамі зазвінела бітае шкло, і адразу галасы сціхлі. З кустоў данеслася шамаценне, тупат ног: нехта задаваў лататы з абсыпанага спелымі, буйнымі ягадамі малінніку. Праз нейкі час у суседняй хаце бразнулі дзверы і ўсё сціхла. Смаляк усміхнуўся, набраў жменю сакавітых ягад і кінуў у рот. Маліна, набрынялая салодкім пахучым сокам, прыемным халадком таяла на языку, наталяла смагу. «Пільныя суседзі не дадуць прапасці ўраджаю», - падумаў следчы і абвёў позіркам агарод, на якім, акрамя малінніку, цягнулася да сонца толькі крапіва. Смаляк азірнуўся, пашукаў вачыма бліжэйшы шлях да вуліцы, але гарэзлівая думка падштурхнула да плота, за якім зніклі ўцекачы.

Едучы сюды, следчы вырашыў спярша сустрэцца з Вярбіцкай, а ўжо потым апытваць астатніх. Смаляк вагаўся, стоячы каля зламанага плота, да якога ў абодва бакі бегла добра-такі ўтаптаная сцяжынка, але цікаўнасць узяла верх, і ён пераскочыў у суседні гарод, зрабіў некалькі крокаў да будыніны, абмінуў вялізны куст парэчак і аслупянеў ад нечаканасці: невядома адкуль перад ім узнікла агромністая чорная аўчарка. У яе на хрыбеціне ўздыбілася поўсць, агністыя вочы іскрыліся злосцю, вялікія белыя іклы блішчэлі ў чорнай зяпе, пагражаючы ўчапіцца ў няпрошанага госця. Смаляк знерухомеў і з надзеяй паглядзеў на вокны, чакаючы паратунку ад гаспадароў, але нікога за фіранкамі не ўбачыў. Ён пераступіў з нагі на нагу, і аўчарка імгненна адрэагавала: злосна гыркнула, нацялася, бы струна, прысела на лапах-спружынах, вось-вось кінецца.

- Ты добры вартаўнік, маладзец! - зразумеўшы, што ніхто яму не дапаможа, а гэты звер не дасць і кроку зрабіць, загаварыў з сабакам Смаляк. - Ведаеш сваю справу, толькі я не злодзей...

Аўчарка ў адказ глуха забрахала, але ўжо не так злосна, быццам зразумеўшы сказанае. У гэты момант фіранкі ў крайнім акне варухнуліся і следчы ўбачыў праз цюлевыя занавескі сілуэт жанчыны, якая, цікуючы за ім, тварам прыпала да шкла. Смаляк з палёгкай уздыхнуў, прадчуваючы хуткае збаўленне ад небяспечнай апёкі, але жанчына не спяшалася на дапамогу, яму нават здалося, што яна смяецца. Следчы хацеў махнуць гаспадыні рукой, але толькі варухнуўся, як аўчарка натапырыла вушы і ашчэрылася.

- Пальма, фу! - на сцяжынцы з'явілася бялёсае, кірпаносае дзяўчо гадоў дзесяці ў лёгкай жаўтаватай сукенцы. - Пальма, марш на месца! - ссунуўшы да пераносся бровы, строга камандавала маленькая гаспадыня.

Аўчарка нехаця азірнулася, ледзь прыкметна матлянула доўгім, як палка, хвастом, але не скранулася з месца.

- Каму сказана, марш у будку! - пісклява крыкнула дзяўчынка і падняла з зямлі таўставаты дубчык.

Толькі цяпер, убачыўшы ў руках гаспадыні дубец, Пальма паволі павярнулася і нехаця пасунулася прэч, зласліва азіраючыся на Смаляка.

Сілуэт у акне знік, бразнулі дзверы, і з-за хаты шустра вынырнула невялікага расточку, худзенькая, высахлая, бы яблык, які перазімаваў на дрэве, старая. Яна прыдзірліва агледзела следчага, у насцярожаных, глыбока запалых, выцвілых вачах заіскрыліся хітраватыя агеньчыкі, зморшчаныя вусны кранула непрыхаваная ўсмешка.

- Ну што, алкаш, папаўся? Малінай ласаваўся ці гуркі на закусь спёр? - прашамкала бяззубым ротам старая і, азірнуўшыся на дзяўчынку, крыкнула: - Кацька, трымай Пальму напагатове, здадзём злодзея ў міліцыю...

Толькі цяпер Смаляк пазнаў суседку Альховіка. У першую сустрэчу, два месяцы таму, яна выглядала і паводзіла сябе зусім інакш: на пытанні адказвала блытана, неўпапад, была чымсьці заклапочана і штохвілінна скардзілася на ламоты ў касцях, дрэнны слых і благую памяць. Цяпер перад ім стаяла шустрая і задзірыстая жанчына, куды падзеўся радыкуліт, няма ў руках крывулістай кавенькі, на якую тады старая спадзявалася больш, чым на ўласныя ногі.

- Калі я не памыляюся, вы - Казіміра Францаўна Шашок, - прыгадаў прозвішча старой Смаляк і, выцягваючы з кішэні пасведчанне, прадставіўся: - А я, можа, памятаеце, следчы пракуратуры Смаляк. Мяркую, сабаку трэба прывязаць, і міліцыю турбаваць не будзем.

Гаспадыня нават не зірнула на дакумент, а падалася ўперад і, уважліва вывучаючы няпрошанага госця, дакранулася да ягонай скураной папкі з паперамі. У гэты момант твар яе прасвятлеў, і Смаляк зразумеў, што яго пазналі.

- От цяпер прыпамінаю, - расцягваючы словы, замітусілася старая, крутнуўшыся да дзяўчынкі, нешта прашаптала ёй на вуха і, ухапіўшы сабаку за ашыйнік, павяла за хату. - Праходзьце, таварышок начальнічак, госцем будзеце, - хітравата пазіраючы на следчага, крыкнула яна і забразгатала ланцугом, прывязваючы сабаку каля будкі. - А мы з унучкай ягады збіралі, як чуем, Пальма апанавала некага чужога. Сучка добрая, свой хлеб зарабляе, - пяшчотна нахвальвала сабаку гаспадыня. - Памятаю, летась злодзеі ўлезлі ў сад, дык не брахала, пакуль яны вішні латашылі, а калі набралі паўнюткае вядзерца, яна тут як тут. І вас не адпусціла б... Калі да нас, дык заходзьце.

- Я да вашай суседкі Вярбіцкай, - паспяшаўся патлумачыць свой візіт Смаляк, - толькі ў хаце ніхто не жыве. Не зразумела. Мо вы што ведаеце?

- Усё ясна як божы дзень, - сядаючы на прытуленую да высакаватай слівы лаву, чамусьці зласліва буркнула старая. - Чула, судзіцца яна за хату з Альховікавымі пляменнікамі.

- А я вас ледзь пазнаў, - сядаючы побач, дабрадушна прагаварыў Смаляк, - памаладзелі гадоў на дзесяць...

- Дасць Бог, пажыву, - унікаючы глядзець на следчага, стрымана адказала старая і ўжо непрыязна дадала: - Вы задавайце вашыя пытанні, бо мне ўнучку трэба карміць.

Смаляк адразу адчуў гэтую змену настрою, калі размова зайшла пра Вярбіцкую. Нават знешне жанчына выглядала заклапочанай і напружанай, у вачах ужо не было ранейшай задзірыстай смяшлівасці.

- Казіміра Францаўна, - афіцыйна прагаварыў следчы, - вось вы прыгадалі Шчэрбаў...

- А хто гэта? - запытальна ўскінула на Смаляка вочы старая.

- Ну як жа, гэта ж пляменнікі вашага суседа-нябожчыка, - стрымана, прадчуваючы, што шчырай размовы не атрымаецца, зазначыў Смаляк.

- Вам лепей знаць, мне што за дзела? - насцярожана адказала Шашок і, крыху памаўчаўшы, працягвала: - Ужо пасля смерці суседа ўваліліся ўтрох у хату, дык дваіх пузатых Альховікавых пляменнікаў пазнала, а вось трэці напужаў. Вяртлявы, насаты, усё мітусіўся, мянціў языком, бы памялом, ды вочкамі так і шастаў, так і шастаў, грэшнай справай, падумала, ці не злодзей? Ажно адвакатам аказаўся.

Старая замаўчала, азірнулася, некага шукаючы, і, убачыўшы ўнучку, якая стаяла зводдаль і ўважліва прыслухоўвалася да іх размовы, гукнула:

- Кацярына, ідзі абяры парэчкавы куст, што ля агурэчнага парніка.

- А якая патрэба прывяла іх да вас? - паспешліва пацікавіўся Смаляк, шкадуючы, што гаспадыня перапыніла ўспамін.

- Іх і Вярбіцкую турбавала адно - тастамент.

- А вы не маглі б расказаць падрабязней? - настойліва дапытваўся следчы, якому раптам здалося, што старая вагаецца, вырашае, расказваць усё, што ведае, ці, як падчас першай сустрэчы, прамаўчаць, спаслаўшыся на старасць і склероз. - Справа звычайная, жыццёвая, - падбухторваў ён, - не могуць людзі спадчыну падзяліць, вось і пішуць, а мы - разбірайся, быццам іншых спраў няма. Зноў прыйдзецца вас выклікаць у пракуратуру.

- Я вось што скажу, - крыўдліва загундосіла старая, - пішыце цяперака, бо не пайду ў вашыя кабінеты, хворая я, калі трэба, і доктар пацвердзіць.

- То ж і я пра гэта, - паспрабаваў усміхнуцца Смаляк.

Жанчына відавочна захвалявалася, бялёсыя, крыху рудаватыя вейкі нервова задрыжалі, быццам яна збіралася заплакаць, на шыі праступілі пунсовыя плямы, пальцы на руках штохвілінна ўздрыгвалі. Смаляк не мог зразумець гэтай раптоўнай перамены, узбуджанасці, і хваляванне перадалося яму.

- Казіміра Францаўна, калі нешта не так, я прыйду другім разам, - спачувальна прагаварыў ён.

- Што тут кожны дзень хадзіць? - запраўляючы сівыя валасы пад выцвілую, незразумелага колеру хусцінку, хмыкнула старая і, цяжка ўздыхнуўшы, дадала: - Ад вас не адчэпішся, праўду людзі кажуць, што лепш не звязвацца.

- Можа, яны вам пагражалі?

- Каго мне цяперака баяцца? - больш спакойна зазначыла старая і паглядзела Смаляку ў вочы. - Ніхто мне не пагражае, а цікавіліся яны Альховікам, Вярбіцкай і жанчынай, што складала другі тастамент, не ведаю, як яе назваць па-вучонаму. Першы раз сусед адпісаў маёмасць пляменнікам, а за тыдзень да смерці Вярбіцкая прывезла тую дзеўку з паперамі, паклікала мяне за сведку, і праз дваццаць хвілін - справа зроблена, усё стала ейнае. Як, лоўкая шэльма?! Тут усё жыццё гарбееш, укалваеш, а яна за дваццаць хвілін атрымала ўсё гатовае...

Смаляк толькі цяпер зразумеў сапраўдную прычыну змены настрою жанчыны, што яе так раптоўна выбіла з каляіны.

- Явілася, не запылілася, прынцэса! - распалялася старая. - Я пяць гадоў завіхалася вакол яго: «Фёдар Кузьміч, грыбнога супчыку не жадаеце?.. Фёдар Кузьміч, вось блінчыкі са смятанкай...» Цьфу, стары дурань! Не спакусіўся б на ведзьму - жыў бы па сённяшні дзень, - старая раптам замаўчала, на вачах праступілі слёзы. - Вы гэта не пішыце, лішняе кажу, - яна зноў замаўчала, усхліпнула, капрызна шморгнуўшы носам, быццам дзіця, у якога адабралі любімую цацку, і крыўдліва працягвала: - А вяртлявы, што прыходзіў з пляменнікамі, больш дапытваўся пра Альховіка: што гаварыў, сядзеў ці ляжаў, калі падпісваў тастамент, ці трэсліся рукі, мо падчас гэтай працэдуры засынаў альбо не разумеў таго, што адбываецца. А потым і зусім спытаў бязглуздзіцу: ці мог ён сам схадзіць у ўборную... Адзін з пляменнікаў пацікавіўся, ці пры сваім розуме быў дзядзька, калі падпісваў паперы. Я акурат думаю, што страціў Альховік розум, калі падпусціў да сябе Вярбіцкую, так і адказала, але нічога не падпісвала, няхай самі разбіраюцца.

- Казіміра Францаўна, да нас зноў паступіла заява, у якой сцвярджаецца, што Альховік памёр не сваёй смерцю, і прычына якраз у завяшчанні, што вы пра гэта думаеце?

- Яна ў нечым прызналася? - паспешліва, з ліслівасцю ў голасе перапытала жанчына, і яе бляклыя, выцвілыя вочкі ажывіліся, запрамяніліся радасцю, але толькі на імгненне, бо ў наступны момант яна зноў стала сур'ёзна-заклапочанай і збянтэжана ці то спытала, ці то пацвердзіла: - Гэта пішуць Альховікавы пляменнікі?

Смаляк згодна кіўнуў, і старая адразу неяк сцішылася, абмякла і, прыплюшчыўшы вочы, задумалася.

Пальма ўвесь час, выструніўшыся, сядзела каля будкі і цікавала за Смаляком. Нарэшце гэты занятак ёй надакучыў, яна пазяхнула, лянотна пацягнулася і, не выбіраючы месца, разляглася ў цяньку, заплюшчыла вочы, і толькі вострыя напружаныя вушы гаварылі за тое, што яна добра памятае свой вартаўнічы абавязак.

Смаляк разумеў, чаму Шчэрбы і іх адвакат задавалі Шашок такія блытаныя і на першы погляд незразумелыя пытанні. Каб давесці справу да суда, у першую чаргу трэба даказаць, што Альховік падчас змены завяшчання на карысць Вярбіцкай быў недзеяздольны. Калі ўлічыць, што яны цяпер, не тоячыся, абвінавачваюць Вярбіцкую ў смерці дзядзькі, ім гэта ўдалося.

- Казіміра Францаўна, - парушыў маўчанне Смаляк, - у чым канкрэтна Шчэрбы абвінавачвалі Вярбіцкую?

Старая неяк машынальна страсянула галавой, быццам вызваляючыся ад нечага цяжкага, і задумлівым, разгублена-неспакойным позіркам паглядзела на следчага.

- Яны толькі пагражалі вывесці зладзейку на чыстую ваду...

Смаляк з палёгкай уздыхнуў. Ніякіх «нявысветленых абставін па справе», на што спасылаўся пракурор, не ўзнікла, відавочна толькі, што Шчэрбы і Вярбіцкая будуць праз суд дзяліць маёмасць нябожчыка. Заставалася іх дапрасіць, і можна ставіць кропку. Але ў душы Смаляк быў незадаволены, не было ўпэўненасці, што справу Альховіка зноў не выцягнуць на белы свет. Яму вельмі карцела ведаць яшчэ аднаго зацікаўленага чалавека, ад якога шмат што залежала, таго «дабрадзея» з гарадской пракуратуры, які дапамагае Шчэрбам і робіць уціск на Кучкуна.

 

3

 

У панядзелак, па старой завядзёнцы, Смаляк прыйшоў на працу раней звычайнага. Выхадныя ён разам з жонкай і сынам правёў на прыродзе, ля возера, і цяпер, праглядаючы аператыўную зводку здарэнняў, не-не ды і прыгадваў цёплую, ласкавую ваду, з якой на санцапёк не хацелася вылазіць, як падсек на вуду кілаграмовага ляшча, як палілі вогнішча і варылі юшку. Нагадвалі пра адпачынак і чырвоныя свярбучыя пухіры, якія пакінулі на целе неадчэпныя прыліпалы-камары. Усе былі задаволеныя, асабліва сын Дзімка. Ён, атрымаўшы ў падарунак маску з трубкай для падводнага плавання і ласты, назбіраў з дна возера паўвядра ракаў.

Раздзел дарожна-транспартных здарэнняў Смаляк звычайна не чытаў, хапала і крымінальных злачынстваў, але сёння, хутчэй па звычцы, перагарнуў некалькі старонак і ўжо хацеў адкласці гэты занятак, як позірк зачапіўся за знаёмае прозвішча. Следчы засяродзіўся і прачытаў:

«У пятніцу, дваццаць першага ліпеня 1995 года, а дзевятнаццатай гадзіне на вуліцы Талбухіна, супроць дома нумар чатырнаццаць, аўтамашына замежнай вытворчасці «Audi-100», дзяржаўны нумар 21-44 МІ, якой кіраваў грамадзянін Цвіркун Анатоль Іванавіч, здзейсніла наезд на грамадзянку Шашок Казіміру Францаўну. У выніку здарэння пацярпелая Шашок К.Ф. атрымала цяжкія цялесныя пашкоджанні і шпіталізавана».

Ад нечаканасці ў Смаляка ажно перахапіла дыханне, непрыемны хваравіты халадок слізгануў па нагах, спіне і сцішыўся недзе ў патыліцы. Інтуіцыя падказвала, што гэта не звычайнае дарожнае здарэнне, не выпадковае.

«Хто такі гэты Цвіркун? Што ён гаворыць? Чаму менавіта пасля размовы са мной Шашок апынулася за пяць кварталаў ад сваёй хаты? Яна ж, наколькі я памятаю, нікуды не збіралася».

Смаляк, спадзеючыся пачуць адказы на свае пытанні, рашуча набраў нумар тэлефона начальніка дзяржаўтаінспекцыі раёна і, моцна прыціскаючы слухаўку, з хваляваннем чакаў. Трубку доўга не падымалі, і, калі нарэшце пачуўся прыемны барытон Шаўцова, следчы адрэкамендаваўся і, стрымліваючы нецярпенне, папрасіў удакладніць абставіны наезду на Шашок.

- Радавое здарэнне, - адразу ўпэўнена адказаў Шаўцоў і катэгарычна дадаў: - Жанчына сталага веку пераходзіла дарогу ў забароненым месцы і трапіла пад колы машыны. Мы правялі следчы эксперымент і віны вадзіцеля не ўгледзелі, у такіх абставінах пазбегнуць наезду было немагчыма.

- А што гаворыць сама Шашок?

Смаляк разумеў, што гэтае пытанне лішняе, трэба самому ехаць у бальніцу і там шукаць адказы.

- З жанчынай кепска, - з жалем у голасе адказаў Шаўцоў, - яна з моманту аварыі знаходзіцца ў коме, і ніякай надзеі на тое, што застанецца жыць.

- Я хачу прысутнічаць на допыце Цвіркуна.

- Справу вядзе следчы Канаплянік, ён вас папярэдзіць, - запэўніў Шаўцоў.

 

Праз паўгадзіны Смаляк быў у бальніцы і адразу падняўся на чацвёрты паверх у рэанімацыйнае аддзяленне. Загадчык аддзялення Адам Пятровіч Зайцаў, трыццаціпяцігадовы маладжавы мужчына, з якім Смаляк быў даўно знаёмы, пачуўшы прозвішча Шашок, толькі развёў рукамі.

- Надзеі аніякай, - і, каб пацвердзіць сказанае, паспешліва загартаў паперы, што ладным стосам высіліся на стале. - Ага, вось яе гісторыя... Вы толькі паслухайце: разрыў печані і селязёнкі, пералом чацвёртага і дзевятага пазванкоў, адкрыты пералом правай рукі, чэрапна-мазгавая траўма цяжкай ступені.

- Ці можна яе ўбачыць? - не губляючы надзеі, спытаў Смаляк.

Ён раптам зразумеў, што ехаў сюды з адным намерам - убачыць старую.

- Трэба, дык зойдзем, - хаваючы акуляры ў чорны футарал, спахмурнеў Зайцаў. - Недаверлівыя вы следчыя, да ўсяго хочаце сваімі рукамі дакрануцца... Ну, але ж зразумела, справа крымінальная!

- Чаму крымінальная? - насцярожыўся Смаляк, - звычайнае дарожнае здарэнне.

Доктар прыпыніўся на выхадзе з кабінета і з засяроджана-разгубленым выглядам пачаў корпацца ў вялізных, адтапыраных, здавалася, бяздонных кішэнях халата, выцягваючы нейкія вяроўкі, бруднаватыя анучы, мноства рознакаляровых таблетак, спісаныя і чыстыя, але аднолькава пакамечаныя бланкі рэцэптаў і нават гіпсавы злепак зубоў. Вось белы свет пабачылі рыбацкія прычындалы: чырвона-белыя паплаўкі, жылка, кручкі, і нарэшце з самага бяздоння Зайцаў дастаў аўтамабільныя ключы на восем, дзесяць і дванаццаць.

«Засталося яшчэ выцягнуць дамкрат!» - падумаў Смаляк, але ўслых з нарастаючай злосцю прагаварыў:

- Адам Пятровіч, ключы ад кабінета, мабыць, як заўсёды, у дыпламаце...

- Кажаце, звычайнае дарожнае здарэнне?! - не гледзячы на Смаляка, ці то пытаючыся, ці то сцвярджаючы, працягваў сваё доктар. Ён засунуў «кішэннае багацце» на месца і хуценька крутнуўся да стала, каля якога стаяў таўставаты стары дыпламат. Шчоўкнулі замкі, і Зайцаў, падкінуўшы на далоні звязку ключоў, радасна ўскрыкнуў: - Ваша праўда, Васіль Мікалаевіч, - і, хітравата прыжмурыўшыся, паглядзеў Смаляку ў вочы. - А вось сын пацярпелай Шашок чамусьці ўпэўнены, што быў замах на жыццё маці. Такі скандал тут закаціў, што прыйшлося супакаіцельны ўкольчык зрабіць. І яшчэ адно: з якіх гэта часоў пракуратура пачала цікавіцца звычайнымі дарожнымі здарэннямі?..

Смаляк не адказаў. Ён выйшаў у ярка асветлены калідор, сцены якога былі нядаўна пафарбаваныя. Чамусьці пах свежай фарбы, пытанні доктара, ягоныя бяздонныя кішэні раздражнялі, недзе ў глыбіні душы варухнулася непрыязнасць, нават варожасць. «Што табе да маіх спраў? - стрымліваючы сябе, каб не сказаць нешта абразлівае, падумаў Смаляк. - Ты вунь у сваіх кішэнях парадку не маеш, а мяне вучыш!» Ён да гэтай хвіліны не хацеў прызнацца самому сабе, што не пошук ісціны прывёў яго ў бальніцу, а хутчэй закранутае самалюбства, як кажуць людзі, гонар мундзіра. Што, калі і сапраўды ў справе Альховіка яго хтосьці водзіць за нос, абувае ў лапці?

У гэты момант па калідоры, прыціскаючы да грудзей апарат для замеру крывянога ціску, на высокіх абцасах працокала чарнявая медычка ў караткаватым халаціку. Убачыўшы ў прачыненых дзвярах Зайцава, яна прыпынілася.

- Адам Пятровіч, - пявуча загаварыла медычка, - гэты, так называемы хворы, П'яных ноччу зноў спрабаваў залезці ў жаночую палату, на гэты раз праз балкон...

- Падрыхтуйце дакладную на імя прафесара Баравога, - надаючы голасу як мага больш начальніцкай цвёрдасці, кінуў Зайцаў і павярнуўся да Смаляка, паказваючы, што размова на гэтым скончана. - Я да вашых паслуг, Васіль Мікалаевіч.

- Я ўжо рыхтавала некалькі дакладных, а мер ніхто не прымае, - роспачна перасмыкнуўшы плячыма, настойліва даводзіла сваё медычка. - Вось пабачыце, - узвысіла яна голас, - згвалціць гэты кабяліна каго, усім не паздаровіцца...

- Ну добра, добра, - ужо паблажліва загундосіў Зайцаў, - я сам давяду да прафесара, ён лечыць, яму і рашэнне прымаць.

Смаляка зацікавіла размова доктара і медыцынскай сястры, але ён не лез з роспытамі, моўчкі ішоў побач з Зайцавым, думаючы пра сына пацярпелай Шашок. Доктар раз-другі зірнуў з-пад ілба на следчага і, па-свойму расцаніўшы гэтае маўчанне, загаварыў:

- Хачу, каб вы зразумелі правільна. Справа ў тым, што тыдзень таму згаданы П'яных паступіў на лячэнне. - Зайцаў нервова аблізнуў сасмяглыя вусны. - Як бы гэта прасцей сказаць... Адным словам, даставілі яго з эрагіраваным пенісам, і мы пакуль што не можам прывесці ягоны фізічны недахоп да нормы. Баравы асабіста займаецца, а хворы спярша перажываў, а потым уявіў сябе гэткім «гігантам» і ўвесь час спрабуе спакушаць жанчын. Убіў сабе ў галаву, што гэта і не хвароба зусім, а «дар божы»...

- Ну і ну! - весела засмяяўся Смаляк.

Усё кепскае, што колькі хвілін таму бударажыла душу і думкі, раптам знікла, адкацілася, з'явілася пачуццё няёмкасці перад Зайцавым.

- Спярша і я пасмяяўся, - пакрыўджана зірнуў на следчага доктар, - а П'яных небяспечны, бударажыць бальніцу, хоць міліцыю выклікай.

- Калі гэты чалавек патрэбен навуцы, то берагчы і сцерагчы яго трэба адпаведна, як навуковую каштоўнасць, - жартаўліва, усё яшчэ смеючыся, адказаў Смаляк. - А калі сур'ёзна, раю на самай справе звярнуцца за дапамогай у міліцыю. Гарантую, што пасля размовы з участковым ваш навуковы экспанат умомант вылечыцца і прыйдзе, як вы кажаце, да нормы...

Доўгі калідор скончыўся адразу, як толькі Смаляк і Зайцаў павярнулі направа. Вялізныя, зробленыя з пластмасы дзверы з шыльдай «Рэанімацыя» адчыніліся не адразу, доктару давялося некалькі разоў націснуць на жоўтае вочка званка, і толькі пасля гэтага глуха шчоўкнуў аўтаматычны замок. Дзяжурная медыцынская сястра, апранутая ў цёмна-зялёную кашулю, гэткага ж колеру караткаватыя штаны, якія выгадна падкрэслівалі яе стройную фігуру, стаяла каля невялікага століка, выструнена цягнулася да вісячага на сцяне гаршчэчка з кветкамі і палівала іх вадой. Яе галаву ўпрыгожваў какетліва прышпілены да каштанавых валасоў цыліндрычнай формы зялёны капялюшык. Убачыўшы Зайцава і Смаляка, яна шчыра, прыязна ўсміхнулася, у крыху раскосых чорных вачах успыхнулі гарэзлівыя агеньчыкі. Медычка паставіла графін з вадой на столік, звычным грацыёзным рухам паправіла валасы, імгненна агледзела сябе ў люстэрка, што стаяла насупраць, каля шкляной шафы з медыкаментамі, і пайшла - не, хутчэй, як здалося Смаляку, паплыла ім насустрач. Прыгожы твар, на якім спакуслівай чырванню палалі пульхныя вусны, іскрыўся непрыхаванай радасцю. У гэты момант Смаляк злавіў сябе на тым, што ягоны твар расплываецца ў блазнаватай усмешцы. Ён зніякавеў, хуценька адвёў позірк ад прыгажуні медычкі і паглядзеў на Зайцава. Доктар выглядаў празмерна заклапочаным і строгім. Ён толькі зірнуў на медычку, адразу рэзка спыніўся і яшчэ больш насупіўся.

- Клаўдзія Сямёнаўна, - ссунуўшы да пераносся бровы, пужліва, амаль істэрычна ўскрыкнуў Зайцаў, - са мной следчы з пракуратуры...

Медычка быццам і не чула, нават не прыпынілася, не паглядзела на Смаляка, і следчы раптам зразумеў, што ў гэтай сітуацыі ён лішні.

- Адам Пятровіч, а я таксама не адна, - зляцела з яе чырвоных вуснаў-бутонаў, - у другой палаце прафесар Баравы...

Пасля гэтых слоў медычка неўпрыкмет цмокнула, паслаўшы доктару паветраны пацалунак. Зайцаў сумеўся, пачырванеў, незадаволена папераджальна кашлянуў у кулак, рэзка крутнуўся і прачыніў бліжэйшыя ад сябе дзверы.

- Праходзьце, Васіль Мікалаевіч, ваша пацярпелая тут, - і, быццам вінавацячыся, кіўнуў на медычку: - Гэта мая нявеста...

Не паспеў Смаляк зрабіць і кроку, як дзверы за спінай хуценька зачыніліся і да слыху даляцеў прыглушаны шэпт:

- Клава, мы ж на рабоце!

- Любы, калі гэты следчы сапраўдны мужчына, ён табе толькі пазайздросціць.

Смаляк прайшоў на сярэдзіну пакоя, каб не чуць размовы закаханых. У палаце стаялі два ложкі, адзін з якіх быў свабодны і запраўлены замытым да жаўцізны прасцірадлам з неахайнай лапінай пасярэдзіне. На другім ляжаў загіпсаваны чалавек, у якім немагчыма было пазнаць старую Шашок. У прыцемненым пакоі лунала нейкая своеасаблівая загадкавая цішыня, якая незразумелым цяжарам лягла на плечы, прымусіла часцей біцца сэрца, сціснула грудзі так, што перахапіла дыханне. Следчы паспешліва падышоў да акна і адчыніў фортку. Разам са свежым паветрам у пакой уварвалася рознагалоссе гарадской вуліцы, здалося, уварвалася жыццё.

Бінты на галаве пацярпелай ружавелі крывяной плямай, загіпсаваныя правая рука і левая нага высіліся на нейкіх мудрагелістых металічных канструкцыях. Да левай рукі ліпучкамі мацавалася іголка з празрыстай трубкай, па якой з бутэлечкі рытмічна па кропельцы сцякала ў сінюшную вену мутнаватая вадкасць. На безжыццёвым, сухарлявым, хваравіта-спалатнелым твары стала меней зморшчын, на ім застылі пакорлівасць і ціхамірнасць.

- Яна безнадзейная, - вынес жорсткі прысуд Зайцаў, які нячутна ўвайшоў у палату. - Мы зрабілі ўсё, што змаглі, але ж цудаў не бывае...

- Я хачу паглядзець яе рэчы, - чамусьці шэптам папрасіў Смаляк і накіраваўся да выхаду.

- А рэчы забраў сын, - услед прагаварыў доктар.

 

4

 

Праз гадзіну Смаляк адчыняў веснічкі са знаёмай шыльдай «Сцеражыцеся, злы сабака!». У гэты момант жоўтыя «Жыгулі» вырулілі з гаража на сярэдзіну панадворка, з машыны выйшаў мужчына гадоў пяцідзесяці і, не заўважаючы Смаляка, нервова бразнуў дзверцай. Ён быў высокі, хударлявы, крыху сутулы, з капой нячэсаных рудых валасоў, якія доўгай пасмай спадалі на лоб, і яму прыходзілася штохвілінна матляць галавой, скідваючы іх з вачэй. Даўгалыгі, як яго адразу ахрысціў следчы, нешта мармычучы, зайшоў у прыземісты цагляны гараж, а ўслед з машыны выпырхнула ўжо знаёмая бялёсая Кацярына. Смяляк зрабіў некалькі крокаў і, шукаючы «злога сабаку», прыпыніўся, агледзеўся. Каля будкі яго не было, ланцуг з ашыйнікам сіратліва валяліся на траве, а крыху далей, за драцяной сеткай, капашыліся ў пяску куры. Два маладзенькія цыбатыя пеўнікі пагрозліва кружыліся ў байцоўскім танцы, але справа да бойкі не даходзіла, яны толькі падскоквалі, растапырыўшы пер'е, выцягвалі худыя шыі, хлопалі крыламі, быццам высвятляючы, хто з іх больш грозны і жахлівы. Аўчарку Смаляк убачыў за сваёй спінай, на сцяжынцы, ля самых веснічак. Яна пільна сачыла за ім, усёй сваёй паставай паказваючы, што дарога да адступлення адрэзана.

- Вам каго? - нечакана прагучаў хрыплаваты, прастуджаны голас.

Смаляк азірнуўся. Да яго, выціраючы рукі прамасленай анучай, падыходзіў даўгалыгі. Шэрыя, глыбока пасаджаныя вочкі-калючкі свідравалі яго з непрыхаванай варожасцю, нават злосцю.

- Старшы следчы пракуратуры Смаляк, - афіцыйна адрэкамендаваўся Смаляк. - А калі вы Станіслаў Мікалаевіч Шашок, то я да вас.

Яны некалькі хвілін моўчкі вывучалі адзін аднаго, і калі гульня ў маўчанку зрабілася нясцерпнай, следчы працягнуў службовае пасведчанне.

- Вось мой дакумент.

- Ну, я - Станіслаў Мікалаевіч, - нарэшце выдыхнуў гаспадар. - Толькі са мной ужо гаварылі ў міліцыі, і новага нічога не скажу.

Шашок відавочна хваляваўся, унікаў глядзець Смаляку ў вочы і ўвесь час нервова круціў у руках анучу, не ведаючы, куды яе дзець.

- Тата, куды пакласці бабуліна адзенне? - тузанула бацьку за рукаў кашулі Кацярына і насцярожана-недаверлівым позіркам утаропілася ў Смаляка.

Шашок схамянуўся, паспешліва выхапіў з рук дачкі невялікі клунак і борздзенька пашыбаваў у хату, кінуўшы на хаду: «Я сам аднясу». Ён відавочна хваляваўся.

Праз некалькі хвілін ён падыходзіў да Смаляка ўжо спакойным і ўпэўненым у сабе чалавекам, ад узбуджанасці і няўпэўненасці не засталося і следу, толькі ў шэра-халодных вачах яшчэ не-не ды ўспыхвалі трывожныя, палахлівыя агеньчыкі.

На твар Смаляку звалілася некалькі халодных, нечаканых дажджынак. Ён, прыжмурыўшыся, з надзеяй паглядзеў на нізкія хмары, якія няўмольным чорным крылом напаўзалі на горад. Усё наўкол напружана сцішылася, нават ваяўнічыя пеўнікі знерухомелі і спалохана ціснуліся адно да аднаго, здзіўлена плюскаючы вачыма. Яны таксама чакалі дажджу, але адначасова і баяліся няведамай ім стыхіі.

- Ну, нарэшце дачакаліся, - з-пад далоні паглядзеў на аблокі Шашок і іранічна дадаў: - Па радыё дождж абяцалі яшчэ заўчора... Зойдзем у хату, там і пагаворым, хаця... - ён не дагаварыў, абыякава махнуў рукой і, не азіраючыся, пашкандыбаў у прачыненыя дзверы.

«Што крыецца за Шашковым «хаця»? - ідучы следам, падумаў Смаляк. - Ці не звязана гэта з ягонымі паводзінамі ў бальніцы? Чаму там ён, бы звар'яцелы, крычаў, што маці хацелі забіць, і слухаць не хацеў пра няшчасны выпадак? Калі так, то якая прычына, каму перайшла дарогу старая? Такога разважлівага чалавека, як Шашок, не проста выбіць з каляіны, і тым не менш... А цяпер ён трагедыю ўспрымае як няшчасны выпадак, і ўсё ж ён нервуецца і ў першыя хвіліны сустрэчы быў вельмі напалоханы, ледзь узяў сябе ў рукі. А зменлівыя паводзіны ягонай маці падчас допыту ў пракуратуры і апошняй сустрэчы... Не, відавочна, гэтыя Шашкі нешта змоўчваюць, адчуваю, што ёсць таямніца, якая, па ўсім, і прывяла да трагедыі, а калі так, то і паводзіны сына ў бальніцы знаходзяць лагічнае паразуменне. Трэба з гэтым разабрацца».

Шашок нецярпліва чакаў Смаляка ў прасторнай, светлай верандзе. Справа ад увахода стаяў адшліфаваны да бляску мажны круглы стол на мудрагелістых тоўстых нагах, зробленых у выглядзе лічбы «2». Вакол прыслужліва высіліся чатыры самаробныя драўляныя крэслы з конусападобнымі набалдашнікамі на спінках. Крэслы выглядалі маўклівымі ваярамі-ахоўнікамі свайго бліскучага гаспадара-стала, а крыху далей, каля сцяны, абклеенай блакітнымі шпалерамі, нясмела тулілася, быццам баючыся гэтых мажных крэслаў-ахоўнікаў, вузенькая белая шафа, у якой за шклом задзірліва, нават з выклікам, блішчэлі крышталёвыя шклянкі, іншы каштоўны посуд.

- Справу аб дарожна-транспартным здарэнні вядзе міліцыя, - сядаючы ў вялікае рыпучае крэсла, адразу прагаварыў Смаляк і, каб папярэдзіць магчымыя пытанні, патлумачыў: - Я ж праводжу расследаванне факта смерці вашага суседа, нябожчыка Альховіка, і якраз у пятніцу, напярэдадні няшчаснага выпадку, быў тут, размаўляў з Казімірай Францаўнай.

Смаляк з цікаўнасцю зірнуў на Шашка, спадзеючыся ўбачыць рэакцыю на гэтыя словы, але той і брывом не павёў, не змяніў паставы, прытуліўшыся да дзвярнога касяка і склаўшы рукі на грудзях, моўчкі чакаў, што скажа далей следчы. Толькі насцярожаныя палахліва халодныя вочы ды жаўлакі на сківіцах выдавалі ягонае напружанне і хваляванне.

- Вось я і хачу пачуць, - спакойна працягваў Смаляк, - чаму вы спярша заявілі, што быў замах на жыццё вашай маці? Чаму...

Смаляк не дагаварыў. Шашок быццам чакаў гэтага пытання і адразу паспешліва, з абурэннем перапыніў следчага.

- А што я мог падумаць?! - ускрыкнуў ён і, цяжка, роспачна ўздыхнуўшы, з горкім сумам паглядзеў на Смаляка. - Гэта ж маці!

Смаляк заўважыў не толькі гэты сум, але і тое, што дзесьці многа глыбей, можа, зусім і не ў вачах Шашка, стаілася спрактыкаванасць і нейкая незразумелая пільнасць, нават палахлівасць. Ён не адчуў у словах шчырасці, і гэта насцярожвала.

- Па-чалавечы я вас разумею, - ціха зазначыў Смаляк, - а як следчы - не зусім.

Шашок ускінуў галаву і запытальна паглядзеў на Смаляка, спрабуючы разгадаць сэнс апошніх слоў.

- Я і сам толькі потым зразумеў, што маці сама вінаватая, старая, даўно за семдзесят перакуліла, - вынес ён свой прысуд.

У гэты момант неяк нечакана сцямнела, наляцеў вецер, захісталіся, зашамацелі дрэвы, моцна бразнулі незачыненыя веснічкі, і адразу буйныя кроплі дажджу, спярша зрэдку, нясмела, бы спрабуючы на моц шкло, сыпанулі па вокнах. Смаляк і Шашок, як па камандзе, павярнулі галовы і, утаропіўшыся ў акно, колькі хвілін маўчалі, думаючы кожны пра сваё. А дождж з кожнай хвілінай мацнеў, і ўжо не кроплямі, а суцэльнай сцяной ліў з неба. Раптам чорныя хмары напалам рассекла крывулістая страла-маланка і ўслед грамыхнула раз, другі, трэці і пакацілася па небе і зямлі перунова калясніца, ды так, што здалося, рассыплецца на дробныя кавалачкі гэтая веранда і ўвесь дом.

- У міліцыі мне сказалі, што яны вядуць следства, - быццам між іншым зазначыў Шашок і сеў у крэсла насупраць Смаляка.

Следчы разумеў, да чаго вядзе гаворку субяседнік, і адказваць не спяшаўся, быццам і не чуў. Ён паволі дастаў з кішэні пачак цыгарэт.

- Можна?

- Смаліце, - абыякава махнуў рукой Шашок і, выцягнуўшы з шуфляды стала попельніцу, упершыню ўсміхнуўся: - Сам не смалю, а для гасцей трымаю.

- Ведаеце, Станіслаў Мікалаевіч, - афіцыйным тонам прагаварыў Смаляк, - пасля таго як Казіміра Францаўна трапіла ў аварыю, мяне не пакідае пачуццё віны.

- А вы тут пры чым? - адразу насцярожыўся Шашок.

- У тым уся і закавыка, што быццам бы і ні пры чым, - разважаў Смаляк, - але ж у аварыю яна трапіла на наступны дзень пасля размовы са мной.

- Ну ў вас і работка! - з палёгкай выдыхнуў Шашок. - Так можна абвінаваціць сябе ва ўсіх злачынствах, якія здзейснілі людзі, што да таго сустракаліся з вамі...

- У нечым вы маеце рацыю, але ж у дадзеным выпадку вы, паважаны Станіслаў Мікалаевіч, прымусілі мяне засумнявацца ў раней прынятых рашэннях.

- Я ж казаў, што ў бальніцы на мяне найшло нейкае насланнё, не памятаў сябе, як казалі медыкі, стрэс... Разумееце? - амаль закрычаў Шашок.

- Вы супакойцеся, я не пра тое, - прысмальваючы цыгарку, вёў сваё Смаляк. - Проста мне прыйшлося на пэўныя сітуацыі паглядзець пад іншым вуглом, напрыклад, пераасэнсаваць сам факт паступлення ў пракуратуру ананімкі і заявы, у якіх сцвярджаецца, што Альховік памёр не сваёй смерцю. А пляменнікі нябожчыка б'юць у званы, ужо і вінаватага знайшлі - Вярбіцкую.

- І што з таго? Мы тут ні пры чым.

- Я ў гэтым таксама ўпэўнены, але калі дапусціць, што Казіміра Францаўна нешта ведае? - Смаляк наўмысна зрабіў невялікую паўзу. - Мог жа Альховік перад смерцю ёй нешта даверыць?..

- Нічога яна не ведае! - ускочыў на ногі Шашок. - Не ўблытвайце нас у гэтую справу! - кінуў ён і, разважаючы аб нечым сваім, мітусліва затупаў па верандзе. - Усё, што здарылася з маці, - недарэчнасць, так склаліся абставіны. Следчы з міліцыі паказваў мне таго Цвіркуна, я яго бачыў: рукі трасуцца, тузаецца, бы ненармальны, балбоча чортведама што і ўвесь час плача. Хіба такі можа забіць? - Ён плюхнуўся ў крэсла і ўпершыню без боязі паглядзеў Смаляку ў вочы. - Не, не здольны такі чалавек на забойства!

- А Вярбіцкая? - насцярожана спытаў Смаляк.

- Вярбіцкая? - нядобразычліва перапытаў Шашок.

- Так, Таццяна Фёдараўна.

Пасля гэтых слоў надоўга запанавала цішыня. Смаляк не прыспешваў субяседніка, цярпліва чакаў, што ён скажа, якую дасць характарыстыку. Нарэшце Шашок, быццам вінавацячыся, паглядзеў на следчага, кашлянуў у кулак і шматзначна, па-блазенску ўсміхнуўся.

- З выгляду яна, канешне, жанчына ладная, як кажуць, усё пры ёй... Толькі... - ён зноў замаўчаў, відавочна збіраючыся з думкамі і падбіраючы патрэбныя словы. - Толькі занадта крутая.

- Не разумею, - падаў голас Смаляк, - што гэта азначае?

- А азначае тое, што свайго Вярбіцкая не ўпусціць, хоць бы ўзяць гэтага старога скнару Альховіка - акруціла, як хлопчыка.

- Вы яе добра ведаеце? - губляючы цярпенне, незадаволена спытаў Смаляк.

- Зусім не ведаю, толькі са слоў маці, і бачыў разы два, не болей.

Смаляк зразумеў, што размовы не атрымаецца. Ён устаў, прайшоўся па верандзе, прыпыніўся ля дзвярэй і падставіў далонь пад струмень дажджавой вады, што сцякала з даху.

- Вось і пагаварылі, мне пара.

- Куды ў гэткі лівень, перачакайце, - паспешліва прагундосіў Шашок і, крыху памаўчаўшы, дадаў: - Я тут прыгадаў, як Вярбіцкая на другі ці трэці дзень пасля пахавання Альховіка вельмі крута, - ён з непрыхаванай злосцю вымавіў апошняе слова, - узялася гаспадарыць, узарвала ва ўсёй хаце падлогу, вырашыла пераслаць. Але не паспела, наляцелі пляменнікі нябожчыка, прывезлі чалавека з суда і справу з рамонтам прыпынілі. Я да таго, што не бабская гэта справа, старая падлога яшчэ б сто гадоў праслужыла. Я, праўда, хацеў перакупіць тыя дошкі, дык не прадала, сказала прыходзіць пасля таго, як стане законнай гаспадыняй, пасля суда, значыцца.

Раптам Шашок спыніўся на паўслове і гучна паклікаў дачку. Дзверы з веранды ў хату адразу рэзка прачыніліся, быццам дзяўчынка толькі і чакала, калі бацька яе пакліча, і на парозе з'явілася Кацярына, адной рукой трымаючыся за дзвярную ручку, а другой адхінуўшы жаўтаваты цюль. Яна моўчкі, панура і непрыязна, спадылба глядзела на бацьку.

- Мы нікуды не едзем, - пільна ўзіраючыся ў твар дачкі, глуха скамандаваў Шашок.

Ён хацеў яшчэ нешта сказаць, але дзверы рыпнулі, і дзяўчынка гэтак жа хутка знікла, не сказаўшы ніводнага слова. Шашок устрывожана паглядзеў на Смаляка і, убачыўшы здзіўленне следчага, пачаў паспешліва і блытана апраўдвацца:

- Пасля няшчаснага выпадку з маці Кацярына стала як не свая, ёй трэба змяніць абстаноўку. Сёння хацеў адвезці на вёску да цешчы, але ж пасля такога дажджу дарогі, пэўна, развязло, не даеду.

- Пакіну вам сваю візітоўку, - згаджаючыся, кіўнуў галавой Смаляк, - магчыма, спатрэбіцца, - у гэты момант позірк зачапіўся за бальнічны клунак, і ён вярнуўся да стала. - Мне б яшчэ агледзець рэчы Казіміры Францаўны.

Шашок адразу замітусіўся, хутка развязаў вузлы і пачаў выкладваць перапэцканае крывёй і пяском матчына адзенне. Смаляк расчыніў невялікую чорную сумачку з адарваным рэменем і перакуліў. На стол вываліліся падрапаны карычневы кашалёк, насоўка, выкарыстаны квіток на праезд у гарадскім транспарце і самапіска. На квітку дрыготкай рукой зялёным колерам былі напісаны лічбы, па ўсім, тэлефонны нумар. Следчы склаў рэчы ў сумачку і яшчэ раз пашкадаваў марна патрачаны час.

 

5

 

Ціхая чэрвеньская ноч усяго на некалькі гадзін прыкрыла зямлю шэрым цёмным пакрывалам, і толькі зрэдку наляціць непаслухмяны вятрыска, і адразу зашамаціць лісце, загойдаюцца вершаліны дрэў старога лесу. Нечакана над самай галавой вухне пугач, недзе непадалёк ад дарогі трэсне пад нагамі невядомага звера галінка, і тады насцярожыцца, застрыжэ вушамі белы конік, што ўпрэжаны ў фурманку. А праз хвіліну зноў цішыня, і толькі дробны прыглушаны тупат па мяккім пяску ды прыцішаны шоргат колаў парушаюць цішыню на лясной дарозе. У вазку двое. Разгледзець іх немагчыма, і толькі калі адзін зацягваецца папяросай, асвечаныя чырвоным агеньчыкам, на імгненне мільгаюць чорныя невялікія вусы, у другога месяц добра высвечвае за плячыма вінтоўку. На абодвух вайсковыя фуражкі. Яны едуць моўчкі. Лес пакрысе радзее, вось ужо пералесак, і фурманка казачным прывідам выплывае з цемры і адразу трапляе ў бялюткі хісткі туман, які цягнецца з лугавіны.

- Хутка будзем на месцы, - па-начальніцку гаворыць той, у якога за плячыма вінтоўка, і адразу, бы пацвярджаючы ягоныя словы, недзе ўперадзе забрахаў сабака.

Другі, што кіруе фурманкай, сонна ківае і, хутчэй па звычцы, цмокае на каня, які не звяртае ўвагі на гэтыя цмокі, па ўсім, звыклы да начных вандровак.

- Сяржант, прачніся, - сіпіць чалавек з вінтоўкай і груба піхае вазніцу ў бок. - Спецыяльна праз лес круцяля далі, не хапае яшчэ праспаць хату папоўскага прыхвасня.

- Нам з Буланком усё адно, адкуль заязджаць, - незадаволена буркнуў сяржант і, пстрыкнуўшы пальцамі, выкінуў недакурак. - Служба такая, можна сказаць, начная, - і, расцягваючы словы, дадаў: - Прывозім... Адвозім...

- Пагавары ў мяне, - зласліва шэпча чалавек з вінтоўкай, - ураз Купрэеву далажу.

Сяржант нічога не адказаў, быццам і не чуў, толькі крыху мацней нацягнуў ляйчыны, і фурманка спынілася. Ён лёгка саскочыў на зямлю.

- Вазьму каня за цуглі, цішэй будзе і надзейней, - цвёрда прагаварыў ён і выцягнуў з-пад шыняля, што ляжаў у фурманцы, караткаствольны карабін, закінуў на плячо. - А Купрэевым мяне, таварыш лейтэнант, не запужаеш, справай нашай мы моцна звязаны... І, каб вы ведалі, ён мяне тыдзень таму прадставіў да ўзнагароды, як піць даць ордэн атрымаю... А царкоўнага старасту не праспім, я паскуду добра ведаю...

Лейтэнант, убачыўшы сяржантаў лёгкі карабін, каторы раз пазайздросціў. Ягоны асабісты табельны наган учора раніцай на стрэльбах пачаў даваць асечкі, давялося здаць яго ў рамонт. І вось цяпер ён, лейтэнант НКУС, ідзе на баявое заданне з цяжкай трохлінейкай, якую ўсучыў Купрэеў.

Нечакана туман скончыўся, і адразу непадалёк, злева ад дарогі, над кустамі навіс гмах доўгай будыніны. Сяржант спыніў каня, звёў з дарогі, прывязаў да дрэва і, кінуўшы добры ахопак свежаскошанай канюшыны, паспяшаўся да лейтэнанта, які, да нечага прыслухоўваючыся, стаяў ля плота.

- Сабакі няма, - па-свойму зразумеў лейтэнантава напружанне сяржант, - тры дні таму сам начальнік НКУС пусціў у распыл...

- Нехта ў хаце ходзіць, чуеш? - прапусціўшы міма вушэй словы падначаленага, прашаптаў лейтэнант.

І сапраўды, недзе ўсярэдзіне вялізнай будыніны рыпнулі дзверы, і адразу ў акне мільганула жоўтая палоска святла. Нкусаўцы пераглянуліся і, тоячыся, наўпрасткі па высокай някошанай траве сіганулі да хаты. Акно было шчыльна завешана з сярэдзіны, і толькі ў адным месцы, ля самага падаконня, танюсенькай палоскай лілося слабае святло. Сяржант першы прыліп да шкла, але, як ні сіліўся, нічога не ўбачыў, акрамя некалькіх дошак падлогі ля самай печы, адна з якіх, знятая, унахлёст ляжала на астатніх. Потым паглядзеў і лейтэнант. Відавочна, гаспадар быў у пакоі, бо ў нейкі момант аднекуль з глыбіні хаты данёсся пры глушаны сутаргавы кашаль, і ўсё зноў сціхла.

Лейтэнант пацягнуў сяржанта за рукаў гімнасцёркі і, адышоўшыся далей ад хаты, зашаптаў у самае вуха:

- Я грукну ў дзверы, а ты цікуй, што будзе рабіць папоўская морда. Убачыш зброю, страляй на паражэнне, пажадана па нагах.

Сяржант згодна кіўнуў, паправіў на плячы карабін і, прыгнуўшыся, сігануў да акна. Лейтэнант, крадучыся, вярнуўся да брамкі і па ледзь прыкметнай сцяжынцы, ужо не тоячыся, пайшоў да дзвярэй хаты. У ягонай афіцэрскай сумцы ляжаў ордэр на арышт ворага народа Нямцова. Як сказаў начальнік НКУС Купрэеў - ворага з цёмным і таямнічым мінулым.

 

6

 

Нямцоў з'явіўся ў Верацеях напрыканцы лета 1939 года. Ніхто яго не ведаў, вяскоўцы толькі пасмяяліся з дзівака, які заняў пусты, непрыстасаваны для жылля дом збяднелых шляхціцаў Пурхіневічаў і аб'явіў сябе іх родзічам. Людзі памяталі апошняга Пурхіневіча, царскага афіцэра, які апошні раз наведваўся сюды падчас грамадзянскай вайны. А гэты белы як лунь чалавек быў больш падобны на валацугу і нічым не нагадваў шляхціца. Адразу ў вёсцы пачалі прападаць куры, і лунявага куралова паймалі на крадзяжы. Паддаўшы «шляхціцу» добрых кухталёў, верацееўскія мужыкі выгналі злодзея з вёскі, але праз тыдзень ён быў тут як тут, ды не адзін, а з цэлай ротай чырвонаармейцаў - пачалося ўз'яднанне Ўсходняй і Заходняй Беларусі. Нямцоў зноў засяліўся ў стары дом і нейкі час хадзіў з высока ўзнятай галавой. Мужыкі пабойваліся помслівых зласлівых агеньчыкаў, што заўсёды, як якая хвароба, іскрыліся ў вачах сівога, і, каб не наклікаць на сябе бяды, талакой адрамантавалі шляхціцкі дом, зашклілі вокны, узнавілі плот. Усе чакалі, што Нямцоў будзе нейкім начальнікам пры новай уладзе, але той зрабіў нечаканае - пайшоў у царкоўныя старасты. З гэтага часу жыў ціха і непрыкметна, да ўлады ставіўся насцярожана, нават з бояззю, што асабліва падабалася ўпаўнаважанаму старшыні міліцыі Шаўчуку, які, здавалася, ніколі не злазіў са спіны чорнага танканогага жарэбчыка і, праязджаючы міма пакорліва схіленай паставы царкоўнага старасты, ганарліва адказваў на прывітанне.

Толькі ўсё ж канфуз з уладай адбыўся, як Нямцоў ні стараўся быць непрыкметным. І ўсё праз Тузіка, невялікага, але зласлівага рудога кудлача з адным вухам. Другога вуха не было, ад яго застаўся толькі пакалечаны агрызак, па ўсім, сабака згубіў яго ў бойцы. Гэты Тузік некалі прыбіўся да хаты Нямцова, ды так і застаўся, пашкадаваў аднавухага царкоўны стараста, не прагнаў. Дый самому стала жыць весялей. А адбылося вось што. Неяк прыехала ў Верацеі раённае начальства агітаваць за ўступленне ў калгас. У школьным двары праходзіў сялянскі сход, і Нямцоў не вытрымаў, таксама прышкадыбаў паслухаць, а следам прысунуўся і Тузік. Начальства, як і належыць, сядзела за доўгім сталом, сярод іх быў начальнік НКУС Купрэеў. Людзі з раёна ўсхвалялі калгасы, гаварылі прыгожа і шмат, а верацееўцы толькі згодна ківалі галовамі ды пераглядваліся між сабой, і, калі прапанавалі падаваць заявы, мужыкі панурыліся, прыціхлі, засмалілі махорку. Цішыня над школьнай палянай зацягвалася, рабілася цяжкай, трывожнай, нават злавеснай. Спахмурнела начальства, асабліва Купрэеў, сеў надзьмуты, што індык, і толькі зыркае, спапяляе цяжкім, затоена-лютым позіркам верацееўскіх мужыкоў. І невядома, чым скончылася б гэтая маўчанка, каб не аднавухі кудлач. Ён з самага пачатку неадчэпна круціўся пад сталом, ля ног начальніка НКУС, і, калі Купрэеў бесцырымонна адпіхваў, усё роўна вяртаўся, настырліва абнюхваў боты, якія бударажылі сабачую нюхаўку. Калі раптам на паляне ўсталявалася мёртвая цішыня, кудлач расцаніў гэта па-свойму і ўпэўнена ўзняў лапу на бліскучы хром... Дружны выбух смеху ўзняў з вясковых могілак у неба чорную хмару варання, людзі за сталом, нічога не разумеючы, паўскоквалі са сваіх месцаў. Першым ачомаўся Купрэеў. Ён з усёй моцы садануў Тузіка нагой, аж той падляцеў у паветра, і не паспеў аднавухі прызямліцца, як грымнуў стрэл...

«Вось што чакае ворагаў народа!» - крыкнуў Купрэеў і, хаваючы ў кабуру наган, руля якога яшчэ дымілася, шматзначна, прыдзірліва паглядзеў на верацееўцаў. А калі начальнік НКУС даведаўся, чый сабака, то прыгразіў і Нямцову.

Лейтэнант ведаў гэтую гісторыю, яе «па сакрэту» пераказвалі ўсім, хто прыязджаў служыць да Купрэева, але цяпер, ідучы з вінтоўкай напагатове, ён ухваліў маёраву прадбачлівасць, бо царкоўны стараста і сапраўды аказаўся ворагам народа, агітаваў сялян супраць савецкай улады і калгасаў. А пра тое, што ён варожы агітатар, стала вядома з пісьма, праўда, непадпісанага, якое атрымаў начальнік НКУС. І вось цяпер яны выконваюць загад, арыштоўваюць царкоўнага старасту Нямцова.

Сяржант прыставіў карабін да сцяны і, калі нахіляўся да шыбы, стукнуў брылём фуражкі аб шкло. Чалавек у пакоі адразу паменшыў святло ў газніцы, замітусіўся, вялікі цень захістаўся па падлозе над знятымі дошкамі, пачуўся металічны звон.

«Вось дурань!» - вылаяўся ў думках сяржант і садраў з галавы фуражку, але ад акна, праз якое прабівалася палоска святла, не адышоў. Яго ахапіла нервовая ўзбуджанасць, ён раптам усёй сваёй істотай адчуў, што павінна адбыцца нешта вельмі важнае, надзвычайнае. Глуха стукала ў грудзях сэрца, ажно аддавалася ў скронях, у кончыках пальцаў, у роце перасохла, неймаверна хацелася піць.

У гэты момант лейтэнант грукнуў у дзверы, і адразу цень на падлозе спыніўся, зрабіўся напалову меншым. «Сеў на табурэтку», - здагадаўся сяржант і намацаў халодную рулю карабіна. Чалавек у пакоі сядзеў нерухома ўсяго якую хвіліну, потым ён павялічыў святло, ужо не тоячыся, закашляўся, гучна затупаў па падлозе, і ў наступны момант сяржант убачыў парослыя чорным валассём рукі, якія паднялі яшчэ адну дошку падлогі і апусцілі ў схованку нейкую скрынку. Мільганула сівая лунявая галава царкоўнага старасты і знікла ў чорнай зяпе падзямелля. Дзе і калі Нямцоў вылез са схованкі, сяржанту не было бачна, але раптам дошкі, быццам пад уздзеяннем невядомай чароўнай сілы, адна за адной ляглі на сваё месца, па іх некалькі разоў туды-сюды прайшлася рука з венікам. А яшчэ праз хвіліну на гэтае месца сталі стол і дзве табурэткі.

Лейтэнант нецярпліва загрукаў у бліжэйшае да сяржанта акно, але Нямцоў азваўся толькі пасля таго, як замаскіраваў схованку.

- Хто там? - нарэшце нервова спытаў царкоўны стараста, спадзеючыся, што гэта хто-небудзь з тутэйшых.

- Адчыняй, Нямцоў! - кляцнуўшы затворам карабіна, пагрозліва крыкнуў сяржант, які ўжо стаяў побач з лейтэнантам.

- І без глупства, хата акружана, - успомніўшы, што ён тут галоўны, пайшоў на хітрасць лейтэнант. - Калі што якое задумаў - страляем без папярэджання.

На нейкі момант запанавала цішыня.

- Няма куды мне ўцякаць, - скідваючы цяжкую засоўку, прабурчаў Нямцоў, - і баяцца няма каго, даўно перажыў свой страх...

Нарэшце дзверы расчыніліся, і на парозе ўзнікла сутулая постаць Нямцова з учарнелай газніцай у прыўзнятай правай руцэ. Ён, прыжмурыўшыся, адначасова з надзеяй і страхам сіліўся разгледзець няпрошаных гасцей, але, убачыўшы людзей у нкусаўскай форме з вінтоўкамі напагатове, паспешліва адвёў позірк і, унікаючы глядзець на «гасцей», паволі павярнуўся і пашкандыбаў у хату. Пры свеце газніцы Нямцоў выглядаў гадоў на семдзесят, хаця паўгода таму яму споўнілася шэсцьдзесят. Асабліва ў гэтую хвіліну старыла ссутуленая спіна, але ў прыземістай, шырокай постаці адчувалася насцярожана-ваяўнічае напружанне, ён, быццам лясны звер, адчуваў небяспеку кожнай клетачкай арганізма. Гэтае напружанне перадалося і лейтэнанту, які раптам уявіў, што Нямцоў можа ў любы момант крутнуцца і запусціць у яго газніцай. Нават у носе непрыемна заказытаў прыкры пах газы. Ён, канешне, пасля стрэліць, але што, як загарыцца адзенне?

Лейтэнантава трывога быццам перадалася сяржанту.

- Стой, дзед! - рэзка скамандаваў ён і, калі ссутуленая постаць спынілася, скоса зірнуўшы на ўсхваляванага начальніка, выдыхнуў: - Кругом!

Адна смертаносная чорная руля ўперлася Нямцову ў грудзі, другая ў жывот. Ад гэтага дотыку халодныя, ліпучыя мурашы хваляй прабеглі па спіне, перахапіла дыханне.

- Стаў газніцу на падлогу, - працягваў камандаваць сяржант.

Нямцоў няспешна, па-старэчы крактануў, паставіў лямпу і, перасільваючы сябе, паблажліва ўсміхнуўся.

- Што гэта вы, хлопцы, раптам замітусіліся?

- Пагавары ў мяне... - сяржант балюча тыцнуў руляй карабіна Нямцову ў жывот. - Ураз у распыл...

- Цяпер рукі ўгору і два крокі да сцяны, - урэшце ўспомніў пра свой начальніцкі абавязак лейтэнант і, калі царкоўны стараста выканаў, кіўнуў сяржанту: - Абшукай.

- Ха-ха-ха! Кулямёт у штанах! - нервова рагатнуў царкоўны стараста, і гэты грудны смех быў больш падобны да рыку загнанага ў пастку звера.

«Пяць гадоў ішоў сюды, - адчайна шукаючы выйсця, думаў Нямцоў. - Перажыў усё, што толькі можа вынесці чалавек. Вужом круціўся, лісіцай звягаў, абы толькі выжыць і дайсці. І на табе, у апошні момант гэтыя зялёныя смаркачы тыцкаюць зброяй... Патрапілі б вы да мяне гэтак гадоў дваццаць таму, я б вам паказаў, дзе ракі зімуюць... А Пурхіневіч маладзец, перад смерцю не схлусіў... Эх, каб не была хата акружана, я гэтых смаркачоў разарваў бы рукамі, жылы б выцягнуў... Але супакойся, вазьмі сябе ў рукі, яшчэ не ўсё згублена, нічога на мяне няма... Прыкідвайся і ўлагоджвай, чакай зручнага моманту, глядзіш, Божа і не пакіне... Адных сутак не хапіла... Учора трэба было даваць лататы, у-чо-ра!..»

- Хлопцы, - услых лісліва загундосіў Нямцоў, - калі па якой патрэбе, дык заходзьце, гасцямі будзеце. Ёсць і шкварка, і чарка...

- Нам не да тваіх чарак, - аглядаючы вялікія сенцы, як адрэзаў лейтэнант. - Хто яшчэ ёсць у хаце?

- Адзін я, таварыш капітан, - наўмысна ўзвысіў афіцэра ў званні Нямцоў.

Той, напусціўшы на сябе яшчэ большую суровасць, шматзначна зірнуў на падначаленага і памякчэлым голасам удакладніў:

- Лейтэнант я, - і, крыху памаўчаўшы, сцішана дадаў: - Пакуль што лейтэнант...

- Будзеце палкоўнікам і генералам, - паспешліва загаварыў павесялелы Нямцоў, задаволены, што хоць гэтым улагодзіў вайскоўца.

- А мо хто на агеньчык зазірнуў? - перапыніў царкоўнага старасту сяржант і, па-змоўніцку блазнавата падміргнуўшы, рагатнуў: - Кабета якая вяртлявая?!. Ты, стары, відаць, не промах!..

«Значыцца, святло бачылі, - Нямцоў адразу ўлавіў, куды хіліць гэты нкусавец з бегаючымі вочкамі. - Няўжо пра схованку даведаліся? Не можа гэтага быць, калі б што ўведалі, даўно б заявіліся».

- Гэта ў вас, маладых, толькі дзеўкі ў галаве, - не прымаючы сяржантавай ігрывасці, сур'ёзна паглядзеў на яго Нямцоў. - У маім узросце пра душу трэба думаць, - ён перавёў позірк на лейтэнанта і ўзмаліўся: - Рукі хоць можна апусціць?..

- Сяржант, аглядзі хату! - рэзка, не зважаючы на словы гаспадара, загадаў лейтэнант. У нейкі момант ён інтуітыўна адчуў, што з гэтым чалавекам трэба быць напагатове, і, не зводзячы вачэй з царкоўнага старасты, спытаў: - А што, электрычнасці няма?

- Чаму ж няма, ёсць.

- А навошта газніца?

- Мне неяк зручней, - схлусіў Нямцоў.

Сяржант жвава, з непрытоеным нецярпеннем агледзеў пакоі, пстрыкнуў адным выключальнікам, другім, трэцім, і хата напоўнілася рудаватым святлом.

- У пакоях нікога, - адрапартаваў ён, хуценька нахіліўся, падняў з падлогі лямпу і, прысмаліўшы папяросу над чорным, закопчаным шкельцам, дзьмухнуў і затушыў яе. Потым выцягнуў з кішэні скураны зашмальцаваны раменьчык. - Ручкі, дзед, мы звяжам, табе ж лепей, не будзе спакусы ўскладаніць сваё жыццё, дый нам надзейней.

Нямцоў з цяжкасцю стрымліваў хваляванне, але калі лапавухі сяржант, як ён ахрысціў нкусаўца ў велікаватай фуражцы, спрытна, з веданнем справы, хутка і моцна звязаў раменьчыкам рукі, нешта ў грудзях быццам адарвалася, болем зайшлося сэрца. Ён хістануўся да сцяны, перад вачыма замільгацелі чырвона-белыя кругі, твары нкусаўцаў пачалі расплывацца, і Нямцоў ледзь утрымаўся на нагах.

- Хлопцы! - шчыра, са слязамі на вачах узмаліўся ён. - У чым віна мая?

- Ну-ну, дзед, - сяржант паблажліва паляпаў царкоўнага старасту па плячы, - годзе слёзы ліць, не баба... У нас усё па закону, ордэр на вобыск і на арышт маем, вунь ляжаць у лейтэнантавай новенькай сумцы... Так што паказвай сам усё, што хаваеш ад савецкай улады...

- У мяне толькі мышы ды пацукі па закутках.

- А мы ўсё ж пашукаем, - засмяяўся сяржант, - ад нашага пільнага вока вораг народа нічога не ўтаіць, - ён падштурхнуў Нямцова да адчыненых дзвярэй у пакой, крутнуўся да лейтэнанта і ўзбуджана, з радасцю ў голасе зашаптаў: - Бачыў схованку, стары схаваў у падполлі нейкую цяжкую скрынку, як піць даць шпіёна злавілі. Так што, лейтэнант, рыхтуй для ордэна дзірачку на гімнасцёрцы...

- Мо трэба было б сведак? - няўпэўнена сказаў лейтэнант, якому перадалася сяржантава ўзбуджанасць, але ж ён быў начальнікам і адказваў за правядзенне аперацыі, у тым ліку і за законнасць. Лейтэнант перасмыкнуў плячыма, па-дзіцячы шморгнуў носам. - А раптам ён у вёсцы не адзін? Без дапамогі не абысціся.

- Яно, канешне, усё можа быць, толькі нашто нам дзяліцца славай? Самі зробім вобыск, выкрыем шпіёна, а потым паклічам падмогу. Тут побач з вёскай стаяць вайскоўцы, у іх і тэлефон маецца. Так што, лейтэнант, кіруй, бяры быка за рогі, куй жалеза, як кажуць, пакуль гарачае... А што сведак няма, дык не бяда, пераможцаў не судзяць...

- А што скажуць Купрэеў і пракурор?

- Дзівак чалавек! - губляючы цярпенне, узвысіў голас сяржант, але, убачыўшы, што Нямцоў таксама ўважліва прыслухоўваецца да размовы, зноў перайшоў на шэпт: - Купрэеў сам так робіць, а пракурор падпісвае ўсё, што скажа начальнік НКУС, ён, убачыўшы нашага брата, мову губляе. Так што трэба спяшацца, трэцяя гадзіна апоўначы...

У Нямцова нясцерпна балела сэрца. Як толькі звязалі рукі, ён раптам інтуітыўна адчуў, што гэта канец. Яго, ніякага не Нямцова, а Артура Янавіча Замагільнага, былога царскага афіцэра, камандзіра знішчальнага батальёна арміі Дзянікіна, душылі, раздзіралі, клакочучы ў грудзях, крыўда і злосць. Пяць гадоў ён ішоў да гэтай клятай вёскі, да гэтай напаўразваленай хаты, перакапаў тоны зямлі, і ўсё дзеля таго, каб знайсці смерць, ды яшчэ ад рук кроўных ворагаў - бальшавікоў.

«Лепш памерці ад сухот у Стамбуле, як капітан Пурхіневіч, чым тут, - думаў Нямцоў-Замагільны. - Эх, капітан, капітан, навошта даверыў ты мне сваю таямніцу? Нёс бы яе з сабой у магілу, і я не ператварыўся б у таго, кім з'яўляюся цяпер. І па сённяшні дзень працаваў бы швейцарам у гатэлі, меў бы на чай, акрамя заробку, удзельнічаў бы ў тараканавых бягах... Дый баранеса Лапаціна папярэджвала, адгаворвала, прапаноўвала ажаніцца з ёй... Колькі гэта ёй было год? Дай Бог памяці, пяцьдзесят... Ну навошта мне старая вешалка! Ды я цяпер буду мець, якую захачу... Цьфу ты, што гэта я, не пра тое думаю, пень стары... Лепш круці сваім шэрым рэчывам, шукай выйсця. Галоўнае - выжыць, а калі трапіш у нкусаўскія апартаменты, пішы, прапаў, заказвай паніхіду. Пачнуцца допыты, што-што, а развязваць языкі яны за дваццаць гадоў навучыліся. І скончыш ты, капітан Замагільны, жыццё ў смярдзючым нкусаўскім сутарэнні з куляй у патыліцы. Не, трэба жыць, трэба бегчы...»

У гэты момант сяржант вялікім штыком-нажом падкалупнуў дошку, якой Нямцоў толькі што прыкрыў схованку, і адкінуў яе пад дзверы, следам туды ж паляцелі яшчэ дзве дошкі.

- А тут што? - пераможна ўскрыкнуў сяржант і, выскаляючы жоўтыя зубы, паглядзеў на Нямцова. - Дзед, ты што, заснуў?

Нямцоў невідушча ўтаропіўся ў чорную зяпу падполля. Яму раптам здалося, што адтуль, з самай глыбіні, на яго нехта глядзіць, патыхнула цвіллю, нежывым, смерцю... Валасы на галаве зашавяліліся, ён схамянуўся і ўпершыню па-сапраўднаму адчуў неймаверны страх.

- Хлопцы, бярыце ўсё, толькі адпусціце, - прагундосіў Нямцоў і бразнуўся на калені перад лейтэнантам. - Бярыце, толькі адпусціце...

Ён паўтараў гэтыя тры словы, не зважаючы ні на што, па парослых сівым шчаціннем шчоках каціліся буйныя слёзы.

- А што мы павінны знайсці? - лейтэнант трасянуў царкоўнага старасту за каўнер кашулі. - Можа, там міна заложана?

- Усё ваша, забірайце, толькі адпусціце, - кленчыў Нямцоў. Страх паціху адступаў, ён разумеў, што яшчэ можа паспрабаваць адкупіцца, выратаваць сваё жыццё... Толькі ні ў якім разе не прыгадваць Пурхіневіча, праз капітана могуць выйсці і на Замагільнага, усё ж у дзянікінскай арміі разам служылі, памяць аб сабе ён пакінуў «добрую», даведаюцца - спачування не будзе. - Не маё гэта, выпадкова знайшоў... А цяперака хай будзе ваша, толькі адпусціце, - скуголіў Нямцоў.

Сяржант стаў на кукішкі, нахіліўся, зазірнуў у падполле, але нічога там не ўбачыў. Ён паспешліва выцягнуў з кішэні карабок, чыркнуў запалкай. Лейтэнант кінуў на Нямцова пагрозлівы позірк і таксама схіліўся над ямай, спрабуючы ўбачыць тое, што схаваў царкоўны стараста. Святло ад запалкі на нейкі момант выхапіла з самага дна падполля некалькі бітых цаглін і больш нічога.

- Тут неглыбока, - узняў галаву сяржант і, не дачакаўшыся, пакуль лейтэнант прыме рашэнне, упёрся рукамі ў крайнія над ямай гнілаватыя дошкі падлогі, скокнуў уніз.

Невысокаму сяржанту было па самую шыю. Ён, скалячыся, падміргнуў Нямцову, чыркнуў аб карабок адразу некалькімі запалкамі і знік у падполлі. Адразу знізу, бліжэй да ўчарнелай, гадамі не беленай печы пачулася шамаценне, нешта глуха забразгатала, зарыпела. Сяржант вылаяўся, на нейкі момант усталявалася цішыня. Збялелы Нямцоў, нервова кусаючы вусны, не адводзіў ад ямы халоднага, нядобрага позірку. Няцяжка было зразумець, што творыцца ў душы царкоўнага старасты. Разам з болем, неймаверным адчаем, небяспекай, што дамоклавым мячом навісла над ім, з вачэй ірвалася вонкі, прамянілася неймаверная прага да жыцця, калі прыжмурваўся, мільгалі злыя агеньчыкі непераадольнай нянавісці да гэтых людзей, што так бесцырымонна расправіліся з ім, пазбавілі багацця і будучыні. У гэты момант у адной з суседніх хат нясмела, быццам не верачы ў свае сілы, падаў голас певень. Не паспеў скончыцца першы хрыплаваты спеў, як ранішнюю пабудку падхапіў другі голас, больш моцны і ўпэўнены, за ім трэці, чацвёрты... Першая хваля петушыных спеваў скончылася гэтак жа раптоўна, як і пачалася. Дзесьці зарыпеў калодзежны журавель, вёска прачыналася...

Лейтэнант відавочна занерваваўся, паспешліва зірнуў на гадзіннік і, схіліўшыся над ямай, крыкнуў:

- Ну што там, сяржант?

- Усё пуцём, - адразу вынырнула з ямы сяржантава стрыжаная пад нуль галава, запэцканая на патыліцы ў чорную сажу. - Хітры, сцерва, зрабіў схованку ажно пад самай печчу, выкапаў там нешта накшталт калодзежа: калі нават хата згарыць, агонь не кране...

- Дык што там? - нецярпліва перапыніў падначаленага лейтэнант.

Сяржант моўчкі знік у чорнай зяпе падполля, але толькі на якую секунду. У наступную хвіліну ён з цяжкасцю выцягнуў на падлогу драўляную, абабітую жалезам, амаль квадратную скрынку.

- Кіль дваццаць будзе, - цяжка выдыхнуў сяржант.

Лейтэнант падхапіў скрынку і, узважваючы, некалькі разоў падкінуў у руках. Усярэдзіне забразгатала, нешта дзынкнула. Нямцоў адразу схамянуўся, ускінуў кудлатую сівую галаву:

- Цяперака ўсё ваша, толькі адпусціце...

Лейтэнант не адказаў. Ён паставіў скрынку на стол і паглядзеў на сяржанта, які стаяў сярод пакоя і страсаў з адзення павуцінне і пыл.

- Што будзем рабіць?

Сяржант быццам і не чуў, ягоныя раскосыя вочы свяціліся нейкім хваравітым, шалёным бляскам, рухі зрабіліся нервовымі, на лбе, на перапэцканым носе праступалі буйныя кроплі поту і ручайкамі скатваліся на вочы, заміналі глядзець, але ён не звяртаў на гэта аніякай увагі.

- Рыхтуй, лейтэнант, дзірачку, - нарэшце, пырскаючы слінай, узбуджана ўскрыкнуў сяржант і, забыўшыся на субардынацыю, па-змоўніцку штурхануў начальніка локцем. - Як піць даць шпіёна злавілі, а за яго - ордэн, не меней...

Узбуджанасць перадалася і лейтэнанту, але ён не ўспрыняў сяржантавай радасці. Толькі цяпер ён зразумеў і ў поўнай меры адчуў асабістую адказнасць, і менавіта гэтае пачуццё падштурхоўвала да таго, каб дзейнічаць беспамылкова, па закону.

- Скрынку ўзламаем пры сведках, - строга як адрэзаў лейтэнант, - гукні суседзяў, усё павінна быць...

Ён не дагаварыў, змоўк на паўслове і застыў пасярод пакоя, быццам помнік, з высока паднятай рукой і адчыненым ротам. У гэтую хвіліну нешта грымнула, ды так, што захісталася пад нагамі падлога, са звонам разляцелася і высыпалася з акна шкло, хата зарыпела, задрыжэла, і здавалася, вось-вось разваліцца, па бервяну раскоціцца. На гарышчы нешта вялікае і цяжкае звалілася на столь, яна затрашчала, захісталася, прагнулася, пагражаючы праваліцца, але вытрымала. Электрычная лямпачка мільганула некалькі разоў запар і патухла. Ні нкусаўцы, ні Нямцоў не маглі ўцяміць, што гэта такое, што здарылася. Першы ачомаўся сяржант, ён кінуўся да адзінага, завешанага чорнай коўдрай акна і з усёй сілы рвануў тканіну, кінуў пад ногі. У пакой уварвалася моцнае вогненнае зарыва, якое высокай барвянай сцяной шугала да самага неба. Зноў грымнула, потым яшчэ і яшчэ, і ўжо не адрозніць асобных выбухаў, усё злілося ў адзіны працяглы, магутны роў. Невядомая сіла адкінула сяржанта ад акна, і ён ледзьве ўтрымаўся на нагах. Усёмагутнае чырвонае полымя праглынула ўскраек лесу, якраз тое месца, дзе знаходзіліся вайсковыя склады. У паветра ўзляталі бочкі, тэлеграфныя слупы, дрэвы, рэшты сцен, палыхаў лес, у вёсцы ўжо гарэлі некалькі хат, каля якіх мітусіліся людзі ў споднім. Паратунку не было, ажно ў вёску заляталі поўныя бензіну бочкі, што не паспелі грамыхнуць на складзе, некаторыя з іх разрывала ў паветры, іншыя - ад удару аб зямлю. Вогненныя феерверкі шугалі з усіх бакоў.

- Дыверсія?! - закрычаў лейтэнант і не пачуў свайго голасу, як не пачулі яго ні сяржант, ні Нямцоў.

Яны быццам прыраслі да падлогі, не скрануць, і толькі, вылупіўшы вочы, у нямым здзіўленні глядзелі ў акно. Каля плота, спрабуючы вырвацца, кідаўся з боку ў бок прывязаны сяржантам Буланок. Некалькі бочак з бензінам зваліліся прама на хаты, прыбудовы, і разнесла іх ушчэнт, быццам іх і не было. Па вёсцы, не разбіраючы дарогі, неслася нешта жывое, па ўсім, конь ці карова. Гэты жывы факел прабег каля хаты царкоўнага старасты і, урэзаўшыся ў раскідзісты дуб, паваліўся, паспрабаваў узняцца на ногі раз, другі і не змог. Праз некалькі хвілін агонь шчыраваў, паліў нежывое цела. Буланок, які бачыў усё, ад жаху ледзь не вылузнуўся са скуры, перакуліў фурманку, раз-пораз уздымаўся на дыбкі, але вызваліцца з прывязі не змог. Забыўшыся пра ўсё на свеце, лейтэнант кінуўся на вуліцу, за ім - сяржант.

- Вось яно, збаўленне! - прашаптаў перакошаным ротам Нямцоў і істэрычна зарагатаў. - Дзякуй табе, Божа! - Ён крутнуўся ўслед за сваімі крыўдзіцелямі, але зачапіўся за раскіданыя на падлозе дошкі і паваліўся. Болю Нямцоў не адчуў, не было ў яго і страху за сваё жыццё. Зноў Нямцовым-Замагільным, як заўсёды ў экстрэмальных сітуацыях, кіраваў халодны разлік. - Дурні! Халопы! Быдла! - шапталі ссінелыя, дрыготкія вусны. - Цяперака дулю вам з макам, не аддам, маё ёсць маё...

Ён хутка, наколькі гэта было магчыма зрабіць са звязанымі рукамі, устаў на ногі, але з хаты не пабег. Наадварот, Нямцоў вярнуўся да стала, на якім ляжала драўляная скрынка. Побач са скрынкай ён убачыў пакінуты сяржантам штык-нож і падзякаваў яму за такую ласку, а яшчэ падзякаваў, што рукі звязаў спераду. Нямцоў упэўнена, без лішняй мітусні ўзяў дзвюма рукамі нож і з усёй моцы ўсадзіў яго ў стальніцу. Потым хуценька, азіраючыся на акно і дзверы, зашморгаў рукамі па вострым лязу. Праз хвіліну ён зноў быў вольны, гэта надало яшчэ больш рашучасці. Нямцоў-Замагільны запіхнуў нож за папружку на спіне, перажагнаўся на жахлівае чырвонае полымя ў акне, якое прынесла збаўленне і волю, і, падхапіўшы скрынку, кінуўся прэч.

На вуліцы сяржант, не памятаючы сябе, прыгінаючыся, сігануў да Буланка. Ён не зважаў на тое, што з неба, пагражаючы зваліцца на галаву, падаюць іскрыстыя вогненныя галавешкі, некаторыя памерам у некалькі метраў, арматура, пакамечаныя да неверагоднасці кавалкі жалеза. Пачуццё адказнасці і жалю да жывёлы ўзяло верх над страхам і цяпер кіравала паводзінамі сяржанта. Выслабаніць каня ад паваленай фурманкі, якая ляжала ля старой ліпы, было немагчыма. Каб абрэзаць пастронкі, ляйчыны, патрэбны быў нож, і сяржант звычным рухам намацаў ножны, што віселі на шырокім афіцэрскім рэмені-партупеі. Штыка-нажа на месцы не было.

- Нож, лейтэнант, давай нож! - істэрычна закрычаў сяржант, але, убачыўшы летуценнага, паралізаванага страхам начальніка, які, абхапіўшы галаву рукамі, стаяў сярод панадворка, плюнуў пад ногі, мацюкнуўся і, прыгінаючыся, пабег у хату за сваім нажом.

У гэты момант Нямцоў-Замагільны сігануў за кут хаты, нагой выбіў некалькі дошак у плоце і, не азіраючыся, неяк бокам, прыпадаючы на правую нагу, пашкандыбаў да лесу. Ён трыумфаваў, пачуццё радасці перапаўняла душу, несла яго быццам на крылах.

Сяржант убачыў у вогненным зарыве бягучага царкоўнага старасту, калі той амаль дашкандыбаў да лесу, заставалася пракульгаць усяго некалькі метраў. Ён адразу ацаніў абстаноўку: калі згубіць дзяржаўную маёмасць, каня - самае большае пасадзяць на гаўптвахту, а калі яны з гэтым плюгавенькім лейтэнантам упусцяць шпіёна - Калыма забяспечана. Сяржант стаў як укапаны, ірвануў з пляча карабін. Руля паволі і ўпэўнена, зверху ўніз апусцілася на ўзровень шырокай спіны Нямцова, прыцэльная планка і цэлік супалі адразу. Сяржант затаіў дыханне, паволі, мякка, без рыўка націснуў на курок... Нямцоў нечакана спатыкнуўся, па інерцыі зрабіў яшчэ некалькі крокаў, яго павяло ўправа, потым улева, звалілася на зямлю скрынка, якая раптам стала неймаверна цяжкай, рукі натыкнуліся на маладую бярозку, і яе шурпаты, халаднаваты ствол быў апошнім, што бачыў і адчуваў царкоўны стараста. Потым усё ў вачах закруцілася, замільгала, заіскрылася, і ён праваліўся ў чорную пустэчу... Нямцоў паволі, неяк бокам асунуўся, сеў на зямлю, яго павярнула тварам да вёскі, спіна ўперлася ў бярозку. У нежывых вачах шугала, адбівалася зыркае полымя, зусім дзіцячае здзіўленне, неймаверны спакой, і толькі вусны крывіліся ў нядобрай, яхіднай усмешцы, быццам наперад ведаў, што чакае ягоных забойцаў, і радаваўся гэтаму.

Сяржант кляцнуў затворам, перазарадзіў карабін, няспешна закінуў яго на плячо, азірнуўся. Лейтэнанта на панадворку не было, ён стаяў каля Буланка, які цяпер ляжаў, заціснуты аглоблямі фурманкі, і з усёй моцы за аброць цягнуў уверх конскую галаву, спрабуючы дапамагчы жывёліне ўстаць на ногі. У конскіх вачах, якія, здавалася, вось-вось вылузнуцца з вачніц, у водсвеце вогненнага зарыва застыў неймаверны жах, з расчыненай зяпы разляталася ва ўсе бакі ружовая крывяная пена. Буланок выгінаў худую, з абпаленай грывай шыю, спрабаваў устаць на дрыжачыя пярэднія ногі, але яны не слухаліся, не трымалі, і ён куляўся на бок, дзіка хроп, галава бязвольна падала на зямлю.

- Рэж пастронкі, вызваляй ад аглобляў! - закрычаў сяржант і пабег да фурманкі, але на паўдарозе спыніўся, прыгадаўшы, што павінен забраць штык-нож.

Палова хаты царкоўнага старасты, якраз тая, дзе ён лазіў у падполле і знайшоў у схованцы скрынку, палыхала ў агні. Сяржант не стаў рызыкаваць, безнадзейна махнуў рукой і пабег да лейтэнанта: трэба было ратаваць Буланка...

Конь ляжаў бліжэй да дорогі, у невялічкім раўчуку, сілы яго пакінулі, і ён нават не рабіў адчайных спроб узняцца на ногі. Лейтэнант нешта істэрычна крычаў, учапіўшыся дзвюма рукамі за хамут, што ёсць моцы цягнуў уверх. Сяржант паспешліва пачаў выпрагаць Буланка з фурманкі, і тут яго позірк затрымаўся на конскім жываце. Ён жахнуўся, бязвольна апусціліся рукі: Буланкоў жывот быў рассечаны напалам вялікай, плоскай, раскаленай да чырвані жалязякай, якая тырчала ў жываце жывёліны і пагрозліва шыпела. На зямлю вываліліся вантробы, лілася кроў, усё ў гэтым месцы дымілася і пенілася. Буланок сутаргава тузаўся і хроп. Сяржант адштурхнуў ачумелага лейтэнанта, які ўсё яшчэ спрабаваў паставіць каня на ногі, прыставіў рулю карабіна да конскага вуха і выстраліў. Буланок тузануўся апошні раз і заціх. Сяржант павярнуўся, пашукаў вачыма месца, дзе ляжаў Нямцоў, і толькі цяпер заўважыў, што за лесам, там, дзе дзяржаўная мяжа, як кінуць вокам, таксама ўсё палыхае ў агні і грукоча. Ужо добра развіднела, было відаць, як на небе з-за лесу вынырваюць чароды чорных самалётаў з белымі крыжамі на крылах. Яны, цяжка равучы, сунуцца на ўсход, і здаецца, чорным жалезным птушкам не будзе канца.

- Што гэта? - падышоў да сяржанта лейтэнант. - Дыверсія?

- Вайна, - прашаптаў сяржант, і толькі цяпер яму па-сапраўднаму зрабілася страшна.

 

7

 

У пракуратуры Смаляка чакаў сюрпрыз: не хто іншы, як Таццяна Фёдараўна Вярбіцкая чытала кнігу ў прыёмнай Кучкуна. У пакоі лунаў пах дарагіх духоў.

«Добра, што сакратарка папярэдзіла», - падумаў Смаляк. У наведвальніцы ён з цяжкасцю пазнаў тую Вярбіцкую, якая была на першым допыце, і знаку не асталося ад гаротнай жанчыны, забітай беднасцю і сямейнымі клопатамі. Цяпер яна выглядала чалавекам рэспектабельным і задаволеным жыццём. На яе прыгожым дагледжаным твары, кранутым паўднёвым загарам, блукала загадкавая, таямнічая ўсмешка, чорныя вочы крыху звузіліся, запрамяніліся гарэзлівымі агеньчыкамі, калі яна, пазнаўшы Смаляка, узнялася насустрач і, вітаючыся, працягнула мяккую, цёплую далонь.

- Васіль Мікалаевіч, а я вас чакаю, - па-дзіцячы нявінна, схіліўшы прыгожую галоўку да правага пляча, пявуча прагаварыла Вярбіцкая і, прыкрыўшы вочы доўгімі вейкамі, пакрыўджана дадала: - Абароны шукаць прыйшла...

Да твару Вярбіцкай была і модная прычоска, мноства гарэзліва падкручаных чорных кудзерак спадалі на скроні, шыю, плечы, падкрэслівалі вабнасць і адначасова надавалі твару мацярынскую пяшчоту. На ёй была белая блузка з глыбокім выразам, на шыі на танюсенькім залатым ланцужку вісеў медальён у выглядзе ромбіка з бліскучым каменьчыкам, які быццам магнітам прыцягваў позірк да глыбакаватай складачкі між высокіх грудзей. Нешта шчымліва-салодкае раптам ускалыхнула Смаляка, малюсенькія малаточкі зацюкалі ў скронях, часцей забілася сэрца. Ён неяк разгубіўся, паспешліва паціснуў працягнутую руку і, унікаючы глядзець Вярбіцкай у вочы, адвярнуўся, зрабіў выгляд, што нешта шукае ў сваёй папцы. У гэтую хвіліну ён злавіў сябе на тым, што думае пра Вярбіцкую зусім не так, як пра абвінавачаную...

- Вас не пазнаць, - каб хоць нешта сказаць, выціснуў з сябе Смаляк.

Ён крыху ачомаўся ад раптоўнага наслання, узяў сябе ў рукі, але, узняўшы вочы на Вярбіцкую, адчуў, што неймаверная сіла прыцягвае позірк да медальёна... Смаляк замітусіўся, заспяшаўся да выхаду, твар палыхаў чырванню, ён адчуваў сябе так, быццам зрабіў нешта благое, непрыстойнае.

- Пойдзем у мой кабінет, - адчыняючы дзверы, гучна і строга, больш для сакратаркі, прагаварыў ён, - у мяне таксама ўзніклі да вас пытанні.

У кабінеце Смаляк прапанаваў Вярбіцкай кубачак кавы і, пакуль вада ў кававарніцы закіпала, маўчаў, ні пра што не пытаўся, думаў пра сваё. І ўсё ж зусім не думаць пра Вярбіцкую следчы не мог. Яго ўразілі змены не толькі ў яе знешнім вобліку, але і ў паводзінах, у душу запала незразумелая падазронасць. Ён наўмысна шукаў у гэтай пышнай, расфрэнчанай прыгажуні падабенства з той, якая калісьці глядзела на яго палахлівымі, спакутаванымі вачыма, гаварыла, быццам маці з сынам, і не знаходзіў, гэта быў зусім іншы чалавек. Тую, палахлівую і забітую жыццёвымі праблемамі, ён шкадаваў, а гэтую?..

«Жанчына змяніла свой імідж, стала вабнай, прыгожай і жаданай. Што тут дрэннага? - раздражнёна даводзіў сабе Смаляк. - І чаму цябе гэта так усхвалявала, устрывожыла?.. Стала лепей жыць, дык парадуйся за яе, а не шукай беспадстаўных зачэпак. Ты шчыра радаваўся, што Альховік завяшчаў ёй хату і ўсю маёмасць, дык што здарылася цяпер?»

Вада ў кававарцы забулькала, закіпела. Смаляк, перапоўнены супярэчлівымі пачуццямі, стоячы за спінай Вярбіцкай, наліваў у кубачкі каву. Ён хацеў спытаць у жанчыны, ці пакласці ёй цукру, і азірнуўся. У гэты момант Вярбіцкая, ведаючы, што следчы стаіць да яе спінай, заклапочана выбірала для сябе паставу ў крэсле. Яна некалькі разоў закінула правую нагу на калена левай і наадварот, вырашыла, што правае калена на левым глядзіцца лепш, і, высакавата падцягнуўшы спадніцу, супакоілася. Маленькія жаночыя хітрыкі рассмяшылі Смаляка, на душы стала лёгка, знікла падазронасць. Ён зразумеў прычыну свайго хвалявання, узбуджанасці пры сустрэчы з Вярбіцкай. Жанчына добра падрыхтавалася, яна вяла сваю гульню, і ён ледзь не прыняў ейныя правілы... Смаляк вырашыў не прыспешваць наведвальніцу, даць ёй магчымасць выканаць абраную ролю да канца, згуляць у сваю гульню.

Каву пілі моўчкі. Следчы бачыў, што Вярбіцкая хвалюецца, але трымаецца з годнасцю. Нарэшце яна не вытрымала:

- Васіль Мікалаевіч, вы сказалі, што ёсць пытанні да мяне?

- Так, - згодна зазначыў Смаляк.

- Я ведаю, хто ставіць пытанні, таму і прыйшла, - Вярбіцкая расчыніла белую сумачку з бліскучым жоўтым замочкам, пакорпалася ў ёй і дастала канверт. - Прыміце, калі ласка, спадзяюся, што пытанняў да мяне больш не будзе, - яна неяк стомлена ўздыхнула і паклала канверт на стол.

- Што гэта?.. - падазрона паглядзеў Смаляк на Вярбіцкую.

- Ой, прабачце, - засмяялася жанчына, - вы мяне не так зразумелі. - Яна выцягнула з канверта паперы. - Пакідаю вам афіцыйную заяву і хачу, каб далучылі яе да маёй справы...

- Да якой справы? - здзіўлена паглядзеў на Вярбіцкую Смаляк.

- Так, так, я не агаварылася: да маёй справы, - капрызна надзьмула вусны Вярбіцкая. - І не трэба са мной гуляць у жмуркі, бо дакладна ведаю, што браты Шчэрбы настоялі, каб пракуратура ўзнавіла справу з нагоды смерці Альховіка, і вінавацяць мяне.

«А яна добра праінфармаваная, - падумаў Смаляк. Цяпер ён больш за ўсё хацеў даведацца пра зычліўца, які стаіць за Вярбіцкай і вядзе пакуль што незразумелую гульню ў гэтай простай і зразумелай справе. - Вярбіцкая прынесла заяву і адмаўляецца ад Альховікавай спадчыны на карысць Шчэрбаў. Чаму? Нават не юрысту зразумела, што закон на яе баку, справа відавочна выйгрышная. Не хочаш у хаце жыць - прадай, лішняя капейка не пашкодзіць, асабліва калі на руках непаўналетнія дзеці».

- Я не хачу ні з кім судзіцца, - быццам прачытаўшы думкі Смаляка, удакладніла Вярбіцкая. - На момант смерці Альховіка ў мяне і сапраўды не было выйсця, жыла, што птушка ў клетцы. На руках хворыя бацькі-пенсіянеры, малалетнія дзеці, як адной управіцца з такой аравай? Патрэбныя грошы. З самага пачатку вырашыла: прадам хату Альховіка. Толькі лёс распарадзіўся інакш. - Вярбіцкая замаўчала, зрабіла глыток халоднай кавы і, нацягнуўшы спадніцу на калені, сцішана дадала: - Я выйшла замуж...

- Віншую.

- Дзякуй. - Вярбіцкая крыху памаўчала і, паглядзеўшы на следчага неяк звысоку, працягвала: - Вы, мабыць, думаеце, што я дурніца, сваёй выгады не бачу?

Смаляк нічога не адказаў, чакаў, пакуль Вярбіцкая выгаварыцца.

- У маёй справе выгада відавочная, толькі пасля таго, як я запісалася з Вільгельмам, абставіны змяніліся. Вільгельм, мой муж, і настояў, каб я адмовілася ад завяшчання.

- А хто ваш муж? - зацікаўлена спытаў Смаляк. - Вільгельм - імя рэдкае.

- Ой, хіба я не сказала? - артыстычна пляснула ў ладкі Вярбіцкая, якая наўмысна чакала, калі следчы пацікавіцца. - Вільгельм - бізнесмен з Фінляндыі...

- Вось як? - шчыра здзівіўся Смаляк.

- Так, Васіль Мікалаевіч, - ганарліва ўскінула галаву Вярбіцкая, - ёсць Бог на свеце, нарэшце і мне пашэнціла... У Вільгельма ёсць сродкі, каб забяспечыць мне і дзецям прыстойнае жыццё. Ён хоча, каб мы жылі ў Хельсінкі, але ж мой бацька зусім хворы, з бальніцы не выходзіць, дый маці патрэбен дагляд. Так што з пераездам пакуль пачакаем, а ад Альховікавай спадчыны я адмаўляюся, хай усё застаецца Шчэрбам.

Пры ўпамінанні Альховіка Смаляк улавіў у словах Вярбіцкай быццам бы выклік, незадаволенасць, нават пагарду. Ён заўважыў, што жанчына падчас размовы ні разу не назвала імя чалавека, які ў цяжкую хвіліну хацеў дапамагчы ёй. Значыцца, не ўсё было добра паміж імі пры жыцці старога? Астатняе выглядала праўдзіва і лагічна. Канешне, замежнаму бізнесмену не патрэбныя лішнія клопаты, асабліва каб яго прозвішча з залы суда трапіла на старонкі газет. Шчэрбы будуць задаволеныя, а значыць, ніякай «справы Альховіка» не існуе.

- Таццяна Фёдараўна, усё ж я мушу задаць вам некалькі пытанняў, чыста фармальных, каб спісаць заяву Шчэрбаў у архіў, - ціха зазначыў Смаляк.

- Пытайцеся, - паблажліва, быццам робячы паслугу, адмахнулася ад следчага Вярбіцкая, - мне б толькі вады папіць, горача ў вас.

Смаляк ахвотна наліў з сіфона газіроўкі і паставіў шклянку на стол перад Вярбіцкай. Жанчына зрабіла маленькі глыток, пакінуўшы на шкле чырвоную пляму ад памады і выціраючы яе бялюткай насоўкай, як добраму знаёмаму, усміхнулася следчаму:

- І ўсё ж мы хутка паедзем у Фінляндыю, Вільгельм хоча, каб я паглядзела наш новы дом і нашу фабрыку. А потым мы паедзем у вясельную вандроўку...

Вярбіцкая ажно свяцілася радасцю, убачыўшы ў Смаляку чалавека, здольнага яе выслухаць. Яна больш не магла сам-насам радавацца свайму нечаканаму шчасцю, ёй патрэбны быў зычлівы слухач, і жанчыну прарвала. Слоўны паток вадаспадам наваліўся на следчага, здавалася, што б цяпер ні здарылася, ні землятрус, ні паводка, ні нават канец свету, нішто не магло яе спыніць. Смаляку прыйшлося выслухаць і пра Фінляндыю, і пра багатага, дваранскіх каранёў, мужа, і пра ягоную радню, і пра футраную фабрыку, і пра Канарскія астравы, дзе яна планавала купіць дом для адпачынку...

Калі Вярбіцкая прыпынілася, каб зрабіць глыток вады, Смаляк наважыўся змяніць тэму размовы.

- Таццяна Фёдараўна, вы засталіся Вярбіцкай ці перайшлі на мужава прозвішча?

- Прозвішча пакуль што не мяняла, але вельмі хутка я буду пані Куклазе...

- Куклазе - прозвішча прыгожае, толькі не фінскае.

- Так, карані Вільгельма ў Эстоніі. Яшчэ да вайны ягоны дзед шукаў лепшай долі ў Фінляндыі, ды там і застаўся.

- Зразумела, - дзелавіта зазначыў следчы і дастаў з шуфляды стала чысты бланк. - Таццяна Фёдараўна, пакуль я буду запаўняць анкетныя даныя, распавядайце, што адбылося паміж вамі і Шчэрбамі пасля смерці Альховіка.

Смаляк змоўк, блізарука схіліўся над сталом, і самапіска хутка і размашыста зарыпела, зашкрабала па паперы. Следчы ведаў адказ на гэтае пытанне, браты Шчэрбы, старая Шашок падрабязна пра ўсё напісалі, але што скажа Вярбіцкая?

- Прыехалі Шчэрбы на трэці ці чацвёрты дзень пасля пахавання, нават не прыехалі, а наляцелі, быццам вараннё, - паспешліва, з адценнем пагарды прагаварыла Вярбіцкая. - Я ўжо распачала рамонт, але яны прывезлі адваката, судовага выканаўцу і афіцыйна, пад распіску, папярэдзілі, што не маю права жыць у хаце шэсць месяцаў, пакуль завяшчанне не набудзе сілу закону. Канешне, я спяшалася, хацелася хутчэй пачаць жыць па-чалавечы, не атрымалася. Шчэрбы паводзілі сябе прыстойна, не скандалілі, толькі пагражалі судом. Вось і ўсё, паплакала я па-бабску дый зачыніла хату. Яны - самі па сабе, і я таксама.

- Таццяна Фёдараўна, чаму Шчэрбы сумняваюцца ў законнасці завяшчання?

- Думаю, што пасля маёй сённяшняй заявы ўсялякія сумненні знікнуць і яны перастануць вам дакучаць.

- Можа, і так, - перагортваючы спісаную старонку, пагадзіўся Смаляк. - І яшчэ, Шчэрбы вінавацяць вас у смерці Альховіка.

- А што ім застаецца? - узвысіла голас Вярбіцкая. - Нанялі адваката, той і адрабляе грошы. Вы самі ведаеце, што займацца справай не будзеце, калі не вінаваціць мяне ў забойстве, таму я тут і сяджу... Дарэчы, адзін са Шчэрбаў, які, не памятаю, мне ў вочы сказаў, што я паскорыла смерць Альховіка. Чым я магла паскорыць? Хіба тым, што карміла з лыжачкі, даглядала, быццам малое дзіця? Спытайцеся ў іх, чаму яны не паклапаціліся пра старога?

- Таццяна Фёдараўна, у мяне няма жадання абмяркоўваць маральнае аблічча Шчэрбаў. Каб раз і назаўсёды паставіць кропку ў справе Альховіка, мне патрэбны факты.

- А хіба ў іх ёсць, як вы кажаце, факты?.. - ускіпела Вярбіцкая. - Ці нешта такое, што пацвярджае злосны навет?.. Каб не муж, я ні за што на свеце не ўступіла б, ні на грамульку, ні на капейку... Яшчэ вірлавокіх хапуг за нагавор прыцягнула б да крымінальнай адказнасці. Толькі цяпер усё ў мінулым, Бог ім суддзя.

- Вашу ўзбуджанасць, Таццяна Фёдараўна, я разумею, - перагортваючы спісаную старонку, зазначыў Смаляк, - і ўсё ж яшчэ некалькі фармальных пытанняў. Першае, гэта адносіны з суседзямі.

- Не разумею, пры чым тут суседзі Альховіка?

- Удакладняю: Шчэрбы ў заяве пішуць, што вы ў прысутнасці суседзяў Альховіка жадалі яму хутчэй памерці.

- Нешта я не прыпомню такога, - шчыра засмяялася Вярбіцкая. - Падумайце самі: на які ляд мне жадаць Альховіку смерці? Ён завяшчанне перапісаў усяго за некалькі дзён да смерці і ўвесь час разлічваўся грашыма. Які-ніякі, але ж заробак!.. А суседзяў я з дня пахавання не бачыла і не сустракалася з імі, не было патрэбы. Хаця, калі распачала рамонт, заходзіў Стась Шашок, дошкі старыя хацеў перакупіць. Вось і ўсё.

- Добра, прачытайце пратакол і падпішыцеся на кожнай старонцы, - Смаляк падаў паперы Вярбіцкай і па-сяброўску ўсміхнуўся. - Думаю, вы, адмаўляючыся ад спадчыны, робіце правільна, толькі на чыю карысць? Па закону можаце адмовіцца на карысць дзяржавы ці якога-небудзь дзіцячага інтэрната, няхай бы Шчэрбы судзіліся... А гонар свой ад такіх, як яны, бараніць трэба...

Вярбіцкая не адказала, быццам і не чула. Яна засяроджана чытала пратакол і, перагарнуўшы апошнюю старонку, узняла вочы на Смаляка.

- Усё запісана правільна, толькі жыву я цяпер у іншым месцы, Вільгельм настояў.

- Няма праблем, - машынальна адказаў Смаляк, - прама ў пратаколе пазначце адрас і тэлефон. І яшчэ хачу, каб вы ведалі, што з суседкай Альховіка здарылася няшчасце.

- З якой? - з трывогай і спачуваннем у голасе спытала Вярбіцкая, яе чорныя, шырока расплюшчаныя вочы палахліва паглядзелі на следчага. - Няўжо яшчэ хто памёр?

Смаляка кранула тое, як Вярбіцкая ўспрыняла, адрэагавала на чужое гора, следчы яшчэ раз пераканаўся, што яна не магла зрабіць Альховіку нічога благога.

- Ніхто не памёр, а вось Казіміра Францаўна Шашок трапіла ў аварыю.

- Засталася жывая? - дрыжачым, упалым голасам спыталася Вярбіцкая.

- Так, цяпер у бальніцы.

Жанчына апусціла вочы, нейкі час сядзела моўчкі, на твары праступілі ружовыя плямы. Яна відавочна хвалявалася і не хавала гэтага.

- Стан цяжкі, але ж не безнадзейны, - паспяшаўся супакоіць Вярбіцкую Смаляк. - Відаць, вы ў добрых адносінах?

- Францаўна мне бліжэй за іншых Альховікавых суседзяў, - паправіла прычоску Вярбіцкая і запытальна паглядзела на следчага. - А як усё здарылася? Хто вінаваты?

- Справу вядзе міліцыя, вадзіцеля затрымалі, разбіраюцца. Па ўсім, няшчасны выпадак, - суха адказаў Смаляк.

- Іншае цяжка і ўявіць, - уздыхнула Вярбіцкая. - Мне б хацелася яе наведаць, у якой Казіміра Францаўна бальніцы?

- У дзевятай, - складваючы паперы, удакладніў следчы, - толькі цяпер гэта немагчыма, дактары не дазволяць, можа, крыху пазней, - ён наўмысна не казаў усёй праўды, не хацелася канчаткова псаваць Вярбіцкай настрой.

 

Калі за Вярбіцкай зачыніліся дзверы, Смаляк яшчэ пэўны час прыязна думаў пра жанчыну. Следчаму падабалася, што яна не злапамятлівая, не трымае на ліхадзеяў камень за пазухай, Шчэрбы нават атрымалі, што хацелі.

«Бач, як тактычна яна прапусціла міма вушэй мае парады, - з дакорам падумаў пра сябе следчы. - А ты ніяк не адвыкнеш вучыць людзей жыць. Бяры прыклад: Шчэрбы ёй зрабілі зло - яна ім дабро...»

Смаляк падышоў да акна, расчыніў. За размовай нават не заўважыў, як прайшоў дождж, і цяпер на твар сыпанулі дажджавыя пырскі, якія ўсё яшчэ падалі з лістоты дрэў, мяккі, ласкавы вятрыска ўварваўся ў кабінет водарам пахучай ліпы. Смаляк з задавальненнем удыхнуў на поўныя грудзі саладкаватае паветра і ўслых прагаварыў:

- Вось і ўсё, засталося дапрасіць Шчэрбаў, і можна справу Альховікаў у архіў...

У двары дома ўвагу прыцягнуў бялёсы хлапчук гадоў чатырох, які стаяў па шчыкалатку ў вадзе і стараўся нагамі перагарадзіць ручаёк. Калі хлопчыку гэта не ўдалося, ён спярша незадаволена затупаў, а потым адважна плюхнуўся ў ваду...

Да слыху Смаляка даляцеў радасны звонкі смех. Напорысты ручаёк праз хвіліну перакуліў праз малечу і працягваў свой імклівы бег, але хлопчык успрыняў гэта як гульню і шчасліва пляскаў далонькамі па вадзе.

Малы рассмяшыў Смаляка, ягоная бесклапотная адвага ўзняла настрой. Ён вярнуўся да стала і, перш чым схаваць паперы ў сейф, яшчэ раз прабег вачыма заяву Вярбіцкай.

«А чаму толькі сёння яна адмаўляецца ад спадчыны? Чаму не раней?.. - сам сябе спытаў Смаляк. - Няўжо яе мужу спатрэбілася два месяцы, каб прыняць рашэнне?»

Неўпрыкмет гэтыя пытанні прымусілі следчага засумнявацца, у душы варухнулася незадаволенасць, якая ў любы момант магла перарасці ў падазронасць. Смаляк узяў самапіску, чысты аркуш паперы і па памяці напісаў:

«- дзесятага траўня памёр Альховік;

- дванаццатага траўня яго пахавалі;

- пятнаццатага траўня Шчэрбы і Вярбіцкая высвятлялі адносіны, у гэты ж дзень у пракуратуру прыйшла ананімка;

- дваццатага траўня Вярбіцкая выйшла замуж;

- сёмага ліпеня Шчэрбы напісалі афіцыйную скаргу ў пракуратуру;

- дванаццатага ліпеня я сустрэўся з Шашок Казімірай Францаўнай, і ў той жа дзень, пасля нашай размовы, яна трапляе ў аварыю;

- нарэшце, сёння, пятнаццатага ліпеня, Вярбіцкая адмаўляецца ад спадчыны».

Следчы задумаўся. Ён інтуітыўна адчуў, што даты і падзеі невыпадкова выстраіліся ў такой паслядоўнасці. Калі травеньскія падзеі, звязаныя са смерцю Альховіка, пахаваннем, замуствам Вярбіцкай, выглядаюць звычайнымі і лагічнымі, то ліпеньскія патрабуюць асаблівай увагі, тут не ўсё ясна... Не ўсё зразумела і са Шчэрбамі. Чаму яны спярша пішуць ананімку, а гэта дакладна вядома, і толькі цяпер, амаль праз два месяцы, ужо афіцыйна вінавацяць Вярбіцкую ў смерці Альховіка? Смаляк яшчэ раз перачытаў пратакол допыту Вярбіцкай па першай заяве-ананімцы і сённяшні. Ніякіх прынцыповых рознагалоссяў у іх не было. Смаляк перагарнуў апошнюю старонку сённяшняга пратакола допыту, позірк затрымаўся на прыпісцы, якую зрабіла Вярбіцкая. Яна пазначыла не толькі месца жыхарства, але і факс. Следчы ўсміхнуўся: «Ну што я магу ёй перадаваць па факсу? Ох, ужо гэтыя жанчыны!..» Смаляк паклаў папку ў сейф, шчоўкнуў ключом, яму раптам здалося, што тэлефон, пазначаны Вярбіцкай, недзе бачыў. Пакуль зноўку даставаў паперы, пачуццё няўпэўненасці знікла, ён быў перакананы: лічбы, напісаныя зялёным стрыжнем на праязным талончыку, які бачыў у сумцы Казіміры Францаўны Шашок, не што іншае, як тэлефон Вярбіцкай.

«Значыцца, яны падтрымлівалі сувязь, - разважаў Смаляк, - і ў дзень, калі Шашок трапіла пад машыну, калі не сустракаліся, то гаварылі. Справа звычайная, толькі незразумела, чаму Вярбіцкая гэта адмаўляе? Выходзіць, сёння была не апошняя наша сустрэча!..»

 

Назаўтра Смаляк раней звычайнага прыйшоў на працу. Ён няспешна перабіраў звязку ключоў, шукаючы патрэбны, калі за дзвярыма затарабаніў тэлефон.

- Пракуратура, Смаляк, - прадставіўся следчы і падумаў, што ў восем гадзін раніцы без патрэбы тэлефанаваць не будуць.

- Гэта доктар Зайцаў, - пачуўся ў слухаўцы прыглушаны голас. - Вы мяне чуеце?

- Так, Адам Пятровіч, - стрымліваючы нарастаючае хваляванне, выдыхнуў Смаляк і адразу падумаў пра Казіміру Францаўну Шашок. - Што, дрэнныя навіны? - з трывогай у голасе нецярпліва спытаў следчы і сцішыўся.

Было чуваць, як Зайцаў з некім размаўляе, але слоў разабраць было нельга.

- Васіль Мікалаевіч, ёсць навіны, - нарэшце па-змоўніцку азваўся доктар. - Наша пацыентка ў бяспамяцтве гаворыць пра нейкую бутэлечку з атрутай.

- Дык яна жывая?

- Жывая, але ж кажу, што ў бяспамяцтве гаворыць...

- Цьфу ты, ну і напужалі вы мяне, - сядаючы ў крэсла, упікнуў Зайцава следчы. - Толькі якое мае дачыненне да Шашок бутэлечка з атрутай? Яна ж трапіла ў...

Смаляк не дагаварыў, Зайцаў перапыніў на паўслове:

- Калі чалавек гаворыць пра атруту, нават у непрытомнасці, гэта нешта значыць! - крыкнуў ён.

Слухаўка рэзка запікала. Смаляк вылаяў сябе за нястрыманасць, тугадумства і адразу патэлефанаваў доктару, але трубкі ніхто не падняў. Працоўны дзень пачынаўся кепска.

Браты Шчэрбы, якіх Смаляк выклікаў на дзевяць гадзін, ужо чакалі. Па абавязку Смаляк часцяком сустракаўся з нядобрымі людзьмі, але Шчэрбы пераўзышлі ўсіх. Яны былі вельмі падобныя, хаця розніца ва ўзросце складала пяць гадоў. Тоўстыя, потныя, лысыя, яны ў пакамечаных клятчатых гарнітурах, як футбольныя мячы, укаціліся ў кабінет, утаропіліся ў Смаляка шэрымі насцярожана-ліслівымі вочкамі. Смаляк жэстам запрасіў іх сесці і адразу строга спытаў:

- Вы напісалі ў сваёй заяве, што Вярбіцкая паскорыла смерць... - следчы хацеў сказаць «дзядзькі», але язык не павярнуўся назваць гэтых таўстуноў родзічамі Альховіка.

Шчэрбы, сілячыся зразумець сэнс ягоных слоў, па-дзіцячы нявінна глядзелі следчаму ў вочы і згодна заківалі галовамі.

- Каб абвінавачваць чалавека ў такім цяжкім злачынстве, трэба мець факты, доказы... Яны ў вас ёсць?

Шчэрбы пераглянуліся і зноў заківалі галовамі.

- Тады гаварыце, я вас слухаю.

- Нам параілі так зрабіць, - устаючы з крэсла, наіўна адказаў старэйшы Шчэрба і выцер насоўкай спацелы твар.

- Хто?

Старэйшы Шчэрба, па ўсім, хацеў назваць імя дабрадзея-заступніка, але яго апярэдзіў малодшы:

- Непажадана ўблытваць высокае начальства, але калі настойваеце, вам патэлефануюць...

Смаляка ад гэтых слоў ажно скаланула, з цяжкасцю стрымліваючы парыў гневу, ён не сваім голасам спытаў:

- Вы ўсведамляеце, што за такія словы я вас прыцягну да адказнасці, за спробу ўціску, уздзеяння на следчыя органы ў карысных мэтах?

- А я скажу, што...

Смаляк не даведаўся, што хацеў сказаць Шчэрба. Грубым, бесцырымонным ударам локця малодшага перапыніў старэйшы.

- Васіль Мікалаевіч, - лісліва загаварыў ён, - не звяртайце ўвагі на бесталач, плявузгае абы-што, малады яшчэ... А вінавацім мы Вярбіцкую ў тым, што дрэнна карміла дзядзьку, вось ён і памёр заўчасна... Можна сказаць, ад голаду... - Шчэрба аблізнуў тоўстыя пасмяглыя вусны, змахнуў далоняй пот з ілба. - Стары плаціў грошы, а патрэбнага дагляду не меў... Вось і выходзіць, што Вярбіцкая катавала чалавека.

«А вы не такія простыя, як выглядаеце, - падумаў Смаляк. - А хутчэй за ўсё знайшоўся разумнік, навучыў... Паспрабуй дакажы іншае... Пра тое, што труп не ўскрывалі, ім таксама вядома, а значыцца, у прычыне смерці можна сумнявацца... Усё разлічана правільна».

- Скажыце, чаму вы толькі цяпер, праз два месяцы пасля смерці Альховіка, афіцыйна звярнуліся ў пракуратуру? - спытаў Смаляк. Ён наўмысна націснуў, вылучыў слова «афіцыйна», паказваючы, што ведае сапраўдных ананімшчыкаў.

Шчэрбы нават і не спрабавалі надаць сваім паводзінам, словам хоць бы нейкі выгляд прыстойнасці, чалавечнасці.

- Хацелі з Вярбіцкай дамовіцца па-харошаму, - роспачна, з жалем у голасе развёў рукамі старэйшы Шчэрба. - Чакалі, што яна за хату выплаціць грошы.

- І ананімку напісалі, каб прыстрашыць? - дапытваўся Смаляк.

- Што для яе некалькі тысяч даляраў? - ускіпеў малодшы Шчэрба і зайздросна дадаў: - Мі-лі-я-нер-ша!

- І дамоўленасць паміж намі была, - ціха зазначыў старэйшы Шчэрба, - абяцала заплаціць, а тыдзень таму крутнула хвастом, заявіла, што «ў труне нас бачыла»... Ну скажыце, чаму мы павінны адмаўляцца ад таго, што нам належыць па закону?

Смаляк прамаўчаў. Ён з горкім сумам паглядзеў на братоў-таўстуноў, дастаў заяву Вярбіцкай.

- Чытайце.

Шчэрбы, як па камандзе, па-вайсковаму, нага ў нагу, падышлі да стала і, схіліўшы над паперай потныя лысыя галовы, цяжка, перарывіста засаплі. Следчаму непрыемна было іх бачыць, а яшчэ больш чуць. У душы шырылася, расло пачуццё гідлівасці, і каб захаваць спакой і раўнавагу, Смаляк прысмаліў цыгарку і адышоў да акна. Ён пачуваў сябе не ў сваёй талерцы, і толькі Шчэрбы былі вінаватыя ў гэтым. Нешта яшчэ бударажыла і хвалявала, з'явілася шчымлівае пачуццё няўтульнасці, незадаволенасці. Ён чамусьці адразу паверыў Шчэрбам, што Вярбіцкая іх падманула.

«Вось і разгадка шчэрбаўскай скаргі, - падумаў Смаляк. - Не дачакаўшыся ад Вярбіцкай даляраў, яны вырашылі такім макарам з маёй дапамогай звесці разлікі. Толькі зноў нявыкрутка. Чаму Вярбіцкая памяняла рашэнне і наогул адмаўляецца ад Альховікавай спадчыны, ды яшчэ на карысць Шчэрбам? Спужалася? Тады каго? Няўжо гэтым таўстунам вядома нешта, чым яны могуць яе шантажыраваць? Не падобна...»

Разважанні следчага перапынілі ўзбуджаныя галасы. Ён азірнуўся. Шчэрбы, не зважаючы на Смаляка, трэслі адзін аднаму рукі і задаволена рагаталі. Іх потныя тлустыя твары свяціліся шалёнай радасцю.

- Ну што я табе казаў?! - басіў старэйшы. - Лепшая абарона - нападзенне...

- Не перабольшвай свае заслугі, сам ведаеш, каму мы павінны быць удзячныя, - адказаў малодшы і паглядзеў на Смаляка, але наткнуўшыся на пагардлівы позірк, сцяўся, хуценька адвёў вочы, здалося, нават паменшаў ростам.

Старэйшы Шчэрба стаяў спінай і не бачыў нерухомы, непрыступны твар следчага, яму, відавочна, карцела ў поўнай меры нацешыцца, атрымаць асалоду ад перамогі.

- Вышэй нос, братка! - ён паляпаў па плячы малодшага Шчэрбу. - Нашыя затраты пусцяковыя, а прыбытак добры. Што яшчэ трэба?!

- Прачыталі? - ледзь стрымліваючы нервовую ўзбуджанасць, спытаў Смаляк. - Тады пяройдзем да справы.

- А ніякай справы больш няма, - крутнуўся да следчага старэйшы Шчэрба. - Васіль Мікалаевіч, прыміце ад нас заяву, мы ніякіх прэтэнзій да Вярбіцкай не маем...

Смаляк наперад ведаў, пра што будуць гаварыць Шчэрбы, як вінаваціцца перад ім і апраўдвацца. Следчы ў гэтую хвіліну меў вялікае, амаль непераадольнае жаданне надаваць потным таўстунам кухталёў і выспяткам справадзіць з кабінета... Толькі ён нічога не мог ім зрабіць, нават прыцягнуць да крымінальнай адказнасці за нагавор магла адна Вярбіцкая. Але, відавочна, яна гэтага не зробіць... Смаляк паклаў перад Шчэрбамі чысты аркуш паперы і рэзка скамандаваў:

- Пішыце!..

 

8

 

Увечары зноў пайшоў дождж, праўда, ужо так не грамыхала, як мінулай ноччу, але чорныя хмары трымалі, не спяшаліся адпусціць з дажджавога палону горад і сыпалі на яго цёплыя шапатлівыя струменьчыкі. Ужо цяжка, немагчыма знайсці сухога лапіка, але зямля ненатольная, цёплая парнасць цягнецца ў неба, лянотна ахутвае і трымае ў абдымках вуліцы і праспекты, дамы і паркі. І ўсё ж раніцай чорна-шэрыя хмары расступіліся, і ў блакітнае неба выкулілася высокае летняе сонейка, залацістыя промні весела шуганулі на зямлю, у хмарным разломе заіскрылася чароўная вясёлка. Пасля месячнай спёкі прырода быццам занава адраджалася, і асабліва гэта адчувалася ў прыватным сектары горада. Тут кожны дом, кожную прыбудову паланілі яблыні, грушы, вішні ды слівы. Лістота на дрэвах весела шапацела, хаваючы ў сваіх кронах мноства ненаедных птушак. Нязвыклыя для гараджаніна плескачы, стрэлы цэлафанавых плёнак на парніках іншым разам спужаюць чародку вераб'ёў, якія плёскаюцца ў лужынах, ці шумна сарвуцца з абсыпанай яшчэ няспелымі ягадамі вішні шпакі.

Смаляк доўга, з вялікімі перапынкамі націскаў на кнопку званка. Як і чакаў, першы яго пачуў сабака. Убачыўшы следчага, аўчарка не забрахала, а па-гаспадарску ўселася на ганку і, скалячыся, пільна сачыла за чалавекам, які ўжо трэці раз парушае спакой у яе валоданнях. Нарэшце дзверы прачыніліся, і на ганак вываліўся сам гаспадар. Рыжыя нячэсаныя валасы пасмамі тырчалі ў розныя бакі, азызлы твар з прыпухлымі вачыма нагадаў Смаляку казачны персанаж ляснога ведзьмака. Шашок стаяў басанож, у спартыўных штанах, без кашулі і, салодка пазяхаючы, усёй пяцярнёй часаў валасатыя грудзі. Ён, пераступаючы з нагі на нагу, моўчкі пільна глядзеў на следчага і не пазнаваў.

- З пракуратуры, Смаляк! - губляючы цярпенне, крыкнуў следчы.

Шашка быццам падмянілі, куды дзелася санлівая абыякавасць. Ён басанож борздзенька пашкандыбаў да веснічак, не прамінуўшы на хаду піхнуць нагой сабаку і скамандаваць: «Марш на месца!»

- Прабачце, не прызнаў, - Шашок адчыніў брамку і, саступаючы дарогу, заклапочана спытаў: - Можа, што з маці? Учора доктар казаў, што яе стан палепшыўся...

Пачуўшы пра доктара, Смаляк з адчуваннем віны прыгадаў размову з Зайцавым.

- Наколькі мне вядома, стан Казіміры Францаўны ранейшы.

Смаляк зірнуў на Шашка, які, сустрэўшыся вачыма са следчым, хуценька адвёў позірк і, унікаючы глядзець на яго, замітусіўся, па шчоках нервова захадзілі жаўлакі.

- І за што гэткая бяда? - сцішана, разлічваючы на спачуванне, выдыхнуў Шашок.

Смаляк улавіў у голасе суразмоўцы няшчырасць, штучнасць, і менавіта гэта падштурхнула яго да незапланаванай размовы. Следчы напусціў на сябе начальніцкую важнасць, нават празмерную ў дадзеных абставінах, і строга, металічным голасам прагаварыў:

- А вось да вас, шаноўны Станіслаў Мікалаевіч, узніклі пытанні.

- Я ўсё, што ведаў, расказаў, - зразумеўшы па-свойму пагрозлівы тон следчага, паспешліва ўскрыкнуў Шашок і разгублена развёў рукі, - мне больш нечага сказаць...

- Я сумняваюся, - не мяняючы тону, загадкава кінуў Смаляк, - але пра гэта потым, спярша пакажыце матчыну сумку, якую забралі з бальніцы.

Следчы першы зайшоў на знаёмую ўжо веранду, сеў у крэсла. Шашок выцягнуў з-пад лаўкі вандзэлак і дрыжачымі рукамі спрабаваў развязаць вузел. Словы следчага і асабліва голас, якім ён гэта сказаў, імгненна выбілі з каляіны, кроў шыбанула ў скроні, нервовая дрыготка біла цела. Ён сіліўся схаваць, не паказаць хвалявання і ўзбуджанасці, але гэта не атрымоўвалася, рукі не слухаліся, да горла падкаціў даўкі камяк. Шашок злосна, з усёй сілы тузануў вузел вандзэлка за адзін канец, потым за другі, але той быццам знарок зацягнуўся яшчэ мацней. Шашок мацюкнуўся і ўпіўся жоўтымі зубамі ў тканіну.

Смаляк не прыспешваў Шашка, ён сядзеў і моўчкі назіраў. І менавіта гэтае маўчанне больш за ўсё нервавала Шашка, з кожнай хвілінай рос, шырыўся незразумелы пратэст і чамусьці злосць на сябе. Ён з цяжкасцю кантраляваў думкі, у любы момант мог сарвацца і, каб хоць як-небудзь разрадзіць напружанасць і, галоўнае, супакоіцца, суцішаным голасам загундосіў:

- Учора яму ў гаражы цэментаваў, літроўку з суседам расціснулі... А сёння - калатун...

- Людзі кажуць, клін клінам выбіваюць, - без спачування буркнуў Смаляк.

Нарэшце вузел быў развязаны, і Шашок паклаў на стол матчыну сумачку.

- Усё, як было, я нічога не крануў...

Смаляк тарапліва шчоўкнуў замком, зірнуў усярэдзіну і ўраз выцягнуў талончык. Нумары на талончыку і ў пратаколе допыту Вярбіцкай супалі, але, каб не было памылкі, следчы дастаў з кішэні нататнік, дзе быў пазначаны тэлефон, і яшчэ раз пераправерыў самога сябе.

- Так і ёсць... - засяроджана прагаварыў Смаляк і ўзняў вочы на Шашка. - А вы сядайце, кажуць, у нагах праўды няма, ды і размова ў нас будзе сур'ёзная.

- Я пастаю, - паспрабаваў усміхнуцца Шашок, - ды і спяшаюся я, праспаў... - Ён падышоў да расчыненых дзвярэй і, пазіраючы на хмарнае неба, быццам між іншым, дадаў: - А калі папраўдзе, дык не разумею вас, Васіль Мікалаевіч, такіх талончыкаў, калі пашукаць, у кожнай кішэні...

- Такіх, ды не такіх, - адказаў Смаляк з выглядам чалавека, які гаворыць многа менш, чым ведае, - ёсць у паперцы свая таямніца, гэты талончык, грамадзянін Шашок, мае ключык да разгадкі, а вось да якой?..

У Шашка падкасіліся ногі. Словы «ключык», «таямніца», а асабліва «грамадзянін», быццам токам, працялі цела, перахапіла дыханне, нервова затузаўся на гарляку востры кадык, кончыкі пальцаў біла дрыготка. Ён з цяжкасцю праглынуў саленаватую сліну, закашляўся.

- У мінулую нашу сустрэчу вы, Станіслаў Мікалаевіч, зманілі, сказалі няпраўду, - узвысіў голас Смаляк. Ён бачыў, у якім стане Шашок, разумеў, што гэтая «трасучка» не толькі з пахмелля. - На талончыку пазначаны нумар тэлефона Вярбіцкай, - вёў сваю лінію Смаляк, - значыцца, пасля смерці Альховіка вы падтрымлівалі сувязь?! Чаму гэты факт вы катэгарычна адмаўлялі? - Следчы рашуча ўстаў і пляснуў далоняй па стале. - Гэта першае, а другое: дзе бутэлечка з атрутай? І не блытайце следства, грамадзянін Шашок, нам усё вядома!..

Смаляк хітрыў, пытаючыся пра бутэлечку, такім макарам ён разлічваў знайсці тлумачэнне словам маці Шашка пра атруту, якую старая ўзгадвала ў бяспамяцтве і тым прыцягнула ўвагу доктора Зайцава. Яму рана ці позна давялося б пытацца пра бутэлечку, толькі, магчыма, пры іншых абставінах.

- Мне б вады, - хапаючыся рукой за сэрца, узмаліўся Шашок, яго захістала, павяло ўправа...

Смаляк не чакаў такой рэакцыі. Ён хуценька ўскочыў, падхапіў Шашка пад руку і ўсадзіў на драўляную лаўку ля ўвахода.

- У гаражы тая бутэлечка, - раптам з-за прачыненых дзвярэй данёсся з хаты дзіцячы голас, па ўсім, дачкі Шашка Кацярыны.

Смаляк азірнуўся, але дзяўчынкі не ўбачыў, дзверы былі зачыненыя, толькі да слыху даляцела, як шчоўкнуў замок.

- Мо «хуткую дапамогу» выклікаць? - спытаў следчы.

Шашок адмоўна закруціў галавой.

- Зараз пройдзе, - выціснуў ён і ўзняў на Смаляка прытухлыя, стомленыя вочы. - Я вінаваты ва ўсім! - упалым, плаксівым голасам прагундосіў ён і, адчайна абхапіўшы галаву рукамі, ускрыкнуў: - Што я натварыў!

Ён замаўчаў і, як маятнік, захістаўся з боку ў бок. Смаляк не прыспешваў суразмоўцу, ён інтуітыўна адчуў, што зараз гэты руды, касматы, даўгалыгі дзяцюк зробіць прызнанне, выгаварыцца, раскрые душу.

- Яшчэ па вясне, неяк увечары, - цяжка ўздыхнуўшы, не мяняючы паставы, загаварыў Шашок, - маці захацела зрабіць салату з зялёнай цыбулі. Пад старасць зусім здзяцінела: той зімовай цыбулі і ў нас поўна, дык не, суседская лепшая... Карацей, залезла яна ў Альховікаў гарод, шчыпле зеляніну, і раптам дзверы з хаты адчыніліся, на ганак выйшла Вярбіцкая. Маці, канешне, дзе стаяла, там і пляснулася на зямлю, а Таццяна шпурнула нешта ў гарод, далей ад хаты. Гэтае нешта якраз і аказалася бутэлечкай, такой невялічкай, са шчыльнай накрыўкай, і патрапіла яна ў маці... Старая спярша падумала, што Вярбіцкая падпільнавала і наўмысна так зрабіла, бо, калі шчыра, не першы раз гэткую «праполку» рабіла ў суседскім гародчыку. Але ж не, дзверы бразнулі, і Вярбіцкая знікла. Маці бутэлечку падняла і за вячэрай добра-такі пасмяшыла нас, прыгадаўшы свае прыгоды ў гародзе. Якраз той ноччу Альховік і сканаў. Праз некалькі дзён прыехалі Шчэрбы дзяліць хату і ўсё астатняе, толькі пазнавата: па новым завяшчанні ўсё было аддадзена Вярбіцкай. Прызнаюся, я тады ўхваліў Таньку, крутая аказалася кабета... А вось калі Шчэрбы пачалі яе вінаваціць у дзядзькавай смерці, задумаўся, прыгадаў тую бутэлечку. Ужо зусім па-іншаму я паглядзеў на ўсё, нейкі зуд з'явіўся: што, калі Шчэрбы праўду кажуць? Адным словам, знайшоў у сметніку бутэлечку, а на дне - рэшткі нейкага парашку. Сыпануў трошкі на хлеб, падкінуў курыцы, не пашкадаваў птушку. І ведаеце, чубатка праз некалькі хвілін скапыцілася. - Шашок замаўчаў, азірнуўся на дзверы, за якімі колькі часу таму хавалася дачка, і, не здаволіўшыся тым, што яны зачыненыя, шпарка ўзняўся, подбегам, на дыбачках наблізіўся, тузануў за ручку. Дзверы не падаліся.

- Кацярына, ты дзе? - гукнуў Шашок і, не дачакаўшыся адказу, гэтак жа, тоячыся, вярнуўся на сваё месца, вінавата зірнуў на Смаляка. - Кацька, гарэза, горш за бабку, усё хоча ведаць, а тое, што скажу, у чым прызнаюся, не для яе вушэй... Карацей, у той жа дзень, калі чубатка хлеб атручаны каўтанула, даведаўся, што Вярбіцкая замуж выскачыла, ды не за нейкага там нашага п'яніцу-жмурыка, а за замежнага капіталіста. Тут на мяне быццам насланнё найшло, спаць, есці не магу, распірае зайздрасць, усе думкі толькі вакол новаспечанай буржуйкі. Чаму Бог няроўна дзеліць? Атруціла чалавека, і ўсё шыта-крыта, ды яшчэ за гэта ёй панскае жыццё! А чаму шыта-крыта? Я ж ведаю!.. - Шашок замаўчаў, ён расчырванеўся, шэрыя вочы блішчэлі хваравітым агнём. - Мне, канешне, трэба было з той клятай бутэлечкай да вас, але ж... - Шашок зноў замаўчаў, відавочна, шукаючы патрэбныя словы.

- З нас выгады аніякай? - дапамог яму Смаляк.

Шашок згодна кіўнуў:

- Як ні круці, вінаваты я...

- Хто і ў чым вінаваты, мы высветлім пазней, цяпер расказвайце, што было далей.

- Сваімі здагадкамі падзяліўся з маці. Яна патэлефанавала Вярбіцкай, папярэдзіла, што бутэлечка з атрутай у надзейным месцы і каштуе дваццаць тысяч даляраў, - суха выпаліў Шашок і, разглядаючы пазногці на руках, абыякава дадаў: - Адным словам, вырашылі мы разбагацець...

- І як да ўсяго аднеслася Вярбіцкая? - напружана, усё яшчэ не верачы пачутаму, спытаў Смаляк.

- А што Вярбіцкая? Куды ёй дзецца? Ну, прыехала, прыкінулася, што нічога не разумее і ведаць не ведае... Толькі і мы не лыкам шытыя, падрыхтаваліся, што і як гаварыць, я маці навучыў, і ўсё прайшло, як па нотах...

- Дык вы не прысутнічалі пры размове? - удакладніў Смаляк.

- Я быў у суседнім пакоі і ўсё чуў, - узбычыў галаву Шашок і таропка працягваў: - Спярша маці расказала, як крала цыбулю і што бачыла. Вярбіцкая трымалася свайго. Прыйшлося паказаць цэлафанавы мяшэчак, куды я паклаў бутэлечку, і нагадаць пра адбіткі пальчыкаў і пра тое, што Шчэрбы таксама будуць нам удзячныя.

- І што? - нецярпліва спытаў Смаляк.

- І ўсё!.. - натужліва засмяяўся Шашок. - Наша ўзяла, Вярбіцкая пагадзілася выплаціць грошы, толькі крыху пазней. Але гэтыя абяцанкі-цацанкі зацягнуліся, а тут і вы завіталі. У той дзень, калі вы размаўлялі з маці, мы зноў патэлефанавалі і сказалі, што аднясём бутэлечку ў пракуратуру. Вярбіцкая адразу прызначыла маці сустрэчу на вуліцы Талбухіна, а што там здарылася, вы ведаеце. Думаю, гэта не выпадковасць, не звычайнае здарэнне, маці - галоўная сведка, і Вярбіцкая пайшла на крайнасць...

Такога павароту Смаляк не чакаў, Шашок, несумненна, гаварыў праўду.

- Скажыце, а з Вярбіцкай вяла перамовы і сустракалася толькі Казіміра Францаўна? - устаў Смаляк і, зрабіўшы некалькі крокаў па саматканым дыване, спыніўся супроць Шашка.

- Мы з самага пачатку вырашылі, што ўсе перамовы будзе весці маці.

- А чаму не вы? - дапытваўся Смаляк. - Усё ж мужчына і застрэльшчык шантажу!

Шашок адказаў не адразу. Ён незадаволена перасмыкнуў плячыма, твар скрывіўся, быццам з'еў дзічку, на клінападобнай галаве палалі чырвоным пераспелым памідорам вушы. Ён аблізнуў сасмяглыя вусны і неахвотна, унікаючы глядзець следчаму ў вочы, буркнуў:

- Так маці закамандавала...

- Значыцца, маці? - з'едліва перапытаў Смаляк, якому раптам стала непрыемна, нават гідліва глядзець на Шашка, гаварыць з ім. Следчы ўбачыў непрыхаванае каварства і хітрасць у чалавеку, які трусліва схаваўся за спінай васьмідзесяцігадовай маці. - А мне здаецца, што грамадзянін Шашок знарок спланаваў так! - голас Смаляка зазвінеў, непрыязнасць і пагарда чуліся ў кожным слове. - Вы, шаноўны, з самага пачатку думалі: а што будзе, калі шантаж не ўдасца? Раптам Вярбіцкая ні ў чым не вінаватая? Вось тут з кустоў з'явіцеся вы і заявіце, што маці на старасці зусім з глузду з'ехала, не разумее таго, што гаворыць і робіць. Так?!

Шашок маўчаў. Ён сядзеў, панура ўцягнуўшы галаву ў плечы, дрыжачыя далоні заціснуў паміж каленямі, левая, парослая рудым шчаціннем, шчака тузалася ў нервовым ціку.

- І не за Казіміру Францаўну ты спалохаўся, - у гневе перайшоў на «ты» Смаляк, - ты адчуў, што сеў не ў свае сані... А цяпер крыху паразважаем. Дапусцім, што маці ў аварыю трапіла невыпадкова, раптам і сапраўды ад яе вырашылі пазбавіцца? У такой сітуацыі ніхто не паверыць, што васьмідзесяцігадовая старая будзе займацца шантажом і патрабаваць, заўваж, не рублі, а даляры. Яна век пражыла, а даляраў тых ніколі не ведала... Вось і выходзіць, што, пазбавіўшыся ад галоўнай сведкі, будуць шукаць арганізатара шантажу і бутэлечку...

- Што мне будзе? - узмаліўся Шашок і ўзняў на Смаляка застылыя, спалоханыя вочы.

- Гэтае пытанне не да мяне, - ужо спакойна адказаў следчы, - па вашай сённяшняй заяве правядзём разбірацельства.

- Якое разбірацельства? - ускрыкнуў Шашок. - Хто мяне абароніць? Я ж добраахвотна пра ўсё расказаў, захаваў бутэлечку... Там і сапраўды маглі застацца адбіткі пальцаў Вярбіцкай!.. Гэта ж доказ!..

 

9

 

Справа Альховіка нечакана ўскладнілася, эксперты сапраўды знайшлі на бутэлечцы адбітак вялікага пальца правай рукі Вярбіцкай, а рэшткі парашку аказаліся пацучынай атрутай. Смаляк устрывожыўся, ён разумеў хваляванне Шашка, бо, калі прыняць ягоную версію аб дачыненні Вярбіцкай да смерці Альховіка, дарожнае здарэнне з Казімірай Францаўнай і сапраўды магло аказацца невыпадковым. Следчы павінен быў разблытаць альбо рассекчы гордзіеў вузел, які так раптоўна завязаўся паміж Шашкамі і Вярбіцкай. Ён разумеў, што звесткі Шашка нічым не падмацаваныя, галоўная сведка ў бальніцы, усё напісанае ў заяве і сказанае - гэта са слоў Казіміры Францаўны і, гаворачы на юрыдычнай мове, з'яўляецца ўскоснымі доказамі. Праўда, ёсць бутэлечка з атрутай...

«І што з таго, - разважаў Смаляк, - адвакат шчыра пасмяецца з гэткага доказу. Вярбіцкая больш за паўгода прыбірала ў хаце, хоць не хоць, смецце трэба выкідваць, а бутэлечак у кожнага хворага наскрабецца, калі не сотня, дык з добры тузін. Ды ёй і прыдумваць нічога не трэба, проста пагадзіцца з тым, што сама труціла мышэй, і ўсе доказы лопнуць, быццам мыльныя пузыры. Значыцца, застаецца адно - эксгумацыя трупа Альховіка, і калі эксперты знойдуць атруту ў целе нябожчыка, ускосныя доказы стануць неабвяргальнымі».

З калідора данесліся галасы, шум, смех, і Смаляк адразу пазнаў зычны, сакавіты бас маёра міліцыі Зубенкі, старшага інспектара па асабліва цяжкіх злачынствах. У наступны момант дзверы з шумам расчыніліся і на парозе, скалячыся, з'явіўся Зубенка, высокі, шыракатвары, з непаслухмяным бялёсым чубам і, як заўсёды, насмешлівымі, крыху раскосымі вачыма. Яны былі аднагодкі, даўно знаёмыя, яшчэ па ўніверсітэту, дзе разам вучыліся на юрыдычным факультэце. І потым, калі Смаляк працаваў у пракуратуры, а Зубенка - у міліцыі, іх шляхі часцяком перасякаліся. Праўда, сябрамі яны не сталі, нешта перашкаджала ў характарах, але шчыра радаваліся адзін аднаму падчас кожнай сустрэчы. З-за шырокай маёравай спіны выглядваў незнаёмы Смаляку малады мужчына.

- Васіль, колькі год, колькі зім! - падышоў да Смаляка Зубенка і моцна паціснуў руку. Твар сышчыка свяціўся радасцю, у вачах чорцікамі скакалі жартаўлівыя агеньчыкі. - Як толькі даведаўся, што табе патрэбны памочнікі, сам напрасіўся ды яшчэ і класнага хлопца прывёў. Знаёмцеся, Вілі Загіраў, курсант акадэміі міліцыі, мой стажор.

- Васіль Мікалаевіч, - прадставіўся Смаляк і ў думках зазначыў, што начальнік міліцыі абяцаў двух вопытных сышчыкаў, а прыслаў стажора.

- Вілі, - стрымана адказаў чарнявы сур'ёзны стажор і неяк недаверліва паглядзеў на Зубенку.

- Не дрэйфі, Вілі, - паблажліва прагаварыў Зубенка, - трымай хвост пісталетам. Васіль Мікалаевіч толькі з выгляду непрыступны ды суровы, на самай справе мужык што нада, і галоўнае, ёсць у яго чаму павучыцца! Ці праўду кажу? - ускінуў на Смаляка хітрыя вочы маёр. - Пара нам перадаваць вопыт моладзі!

- Ты падслухаў мае думкі, - разгадаў маёраву хітрасць Смаляк, - але ж твой начальнік абяцаў...

- Ведаю, што абяцаў, - замахаў рукамі Зубенка, - таму і камандзіраваў лепшых, пацвердзь, Вілі! - шукаючы падтрымкі, маёр падміргнуў Загіраву і, напусціўшы на сябе строгасць, выструніўся, шчоўкнуў абцасамі: - Мы гатовы выканаць любы загад...

- Ну і добра, - дабрадушна ўсміхнуўся Смаляк, - будзем працаваць, - і, спахапіўшыся, дадаў: - А вы сядайце, уладкоўвайцеся зручней, нам будзе над чым пакумекаць. І ўсё ж, калі не сакрэт, з каго ці з чаго вы смяяліся, калі ішлі сюды?

Зубенка кінуў на стажора адкрыты, дабрадушны позірк і, не зважаючы, што вучань імгненна заліўся чырванню, лагодна ўсміхнуўся.

- Вілі рассмяшыў, учора быў футбол, гулялі менскае «Дынама» і «Жальгірыс». Наш аддзел, як заўсёды, нёс службу ў восьмым сектары. Напярэдадні адзін з намеснікаў начальніка аддзела праводзіў інструктаж і напрыканцы папярэдзіў, што ў спіску асабовага складу супроць прозвішчаў супрацоўнікаў, якія абавязаны быць на стадыёне і забяспечыць ахову грамадскага парадку, будзе стаяць літара «Фу». Чаму менавіта «Фу» зляцела ў чалавека з языка, не ведаю, па ўсім, ад слова «футбол». Вілі расцаніў па-свойму, на стадыёне не аб'явіўся, а сёння яго ды заадно і мяне, як настаўніка, выклікаў на «кавёр» начальнік міліцыі. Ён хацеў зняць стружку з нядбайнага стажора, але Вілі патлумачыў прычыну, і пытанне аб пакаранні знікла. Аказалася, што толькі ён адзін з усяго аддзела дакладна выканаў загад. Загіраў убачыў у спіску супраць свайго прозвішча літару «Ф» замест сказанага «Фу» і з чыстым сумленнем застаўся дома. Вось табе і «Фу»!

- Чыста англійскі гумар, - засмяяўся Смаляк, з цікаўнасцю пазіраючы на Загірава.

- Дагестанскі... - сур'ёзна ўдакладніў стажор і з выклікам паглядзеў следчаму ў вочы.

Смаляк зразумеў, што гэты хлопец не жартуе, як не шуткаваў і тады, калі прачытаў «Ф» замест пачутага «Фу». Загіраў сядзеў, зацята-выструнены, як спружына, у любы момант гатовая стрэліць. Ён усім абліччам паказваў, што нікому не даруе насмешак над сабой; нават у такой дробязі, як няправільна названая літара, угледзеў замах на сваю чалавечую годнасць, расцаніў, што так было сказана наўмысна, каб пацешыцца з ягонага акцэнту.

- Вілі ў адзін момант паставіў на месца нашых перавучаных штабістаў, - выціраючы насоўкай спатнелы твар, пасур'ёзнеў Зубенка. - Але ж я чуў, што і ў цябе «чыста англійскае злачынства». Шкада, канешне, што не гумар...

Смаляк не адказаў. Ён паклаў перад маёрам папку са справай Альховіка.

- Чытайце, а потым абмяркуем, што да чаго.

Зубенка і Загіраў схіліліся над паперамі. Чыталі доўга, раз-пораз то адзін, то другі, робячы запісы ў аднолькавага колеру запісных кніжках. Нарэшце Зубенка ўзняў галаву і, не гледзячы на Загірава, спытаў:

- Прачытаў, Вілі?

Загіраў згодна кіўнуў і некалькі разоў правёў далоняй па шурпатай папцы, быццам выціраючы пыл.

- Анатоль, - сустрэўся Смаляк вачыма з Зубенкам, - што ты наконт усяго думаеш?

- А мо паслухаем моладзь? - хітравата падміргнуў следчаму сышчык.

Загіраў, па ўсім, быў звыклы да такіх паваротаў «шэфа», але цяпер яны былі не адны, прысутнасць Смаляка надавала кожнаму слову зусім іншую вагу. Стажор відавочна хваляваўся, ён хацеў далажыць па-вайсковаму, устаць, але Зубенка паклаў руку на плячо і спакойна прагаварыў:

- Вілі, не трэба лішняй мітусні, у акадэміі на пляцы будзеш нагамі чачотку адбіваць, а тут давай працаваць спакойна.

- Жанчыну трэба затрымаць, дапрасіць і пасадзіць у турму, - хвалюючыся, ускрыкнуў Загіраў і рашуча секануў рукой паветра.

- Добра, лічы, што затрымалі і дапрасілі, - пагадзіўся Зубенка, - а Вярбіцкая адмовілася ад усіх нашых абвінавачванняў, і што далей? Памятай, у нас толькі ўскосныя доказы! Адзіны сведка ў рэанімацыі ў беспрытомным стане, і невядома, ці застанецца старая жыць.

- Не, у нас ёсць яшчэ сведка, - запярэчыў Загіраў, - нават больш чым сведка - гэта Альховік! Трэба эксгуміраваць труп, правесці экспертызу...

- Прымаецца, - прысмальваючы цыгарку, задаволена зазначыў Смаляк, - будзем лічыць, што экспертыза пацвердзіла факт смерці Альховіка ад атруты.

- Значыць, Вярбіцкая вінавата, будзем дапытваць, пакуль не прызнаецца...

Зубенка і Смаляк пераглянуліся.

- Што, я не правы? - неяк разгублена спытаў стажор і таропка, быццам баючыся, што яму не дазволяць выказаць сваё меркаванне, дадаў: - Калі ў трупе няма атруты, Вярбіцкая невінаватая, і ўсё тут, - Загіраў паклаў руку на папку з матэрыяламі, - лухта, забойства не было!

- Усё правільна, - супакоіў Загірава Смаляк і дастаў з шуфляды стала дакумент, - вось пастанова на эксгумацыю трупа, так што, Вілі, ты разважаеш правільна.

- Як я зразумеў, мы едзем на могілкі? - засяроджана спытаў Зубенка.

Смаляк зірнуў на гадзіннік і згодна кіўнуў:

- Праз дваццаць хвілін выязджаем, судзебна-медыцынскі эксперт а дванаццатай гадзіне будзе чакаць на Паўночных могілках.

Зубенка таксама невідушча, хутчэй па звычцы, паглядзеў на свае камандзірскія, устаў, задуменна прайшоўся па кабінеце. Смаляк чакаў гэтага моманту, ён добра ведаў маёра, таму падчас размовы наўмысна больш маўчаў, яму было неабходна ведаць, што думае сышчык, у чым іх погляды супадаюць, а ў чым разыходзяцца. Маёр спыніўся ля акна, стаў так, каб бачыць і Смаляка, і Загірава.

- Паслухай, Васіль, а табе не здаецца, што тут прысутнічае нейкая незразумелая штучнасць, а часам нават надуманасць, а, калі прасцей, нехта спрабуе павесіць на вушы лапшу?

Смаляк не адказаў, ён з цікаўнасцю сачыў, куды прывядуць разважанні маёра, але ў душы ўзрадаваўся, бо менавіта гэткія пачуцці апошнім часам бударажылі думкі.

- Калі Альховік і сапраўды быў атручаны, - працягваў Зубенка, - то я згодны з Вілі і не сумняваюся, што гэта зрабіла Вярбіцкая, толькі... - сышчык замаўчаў на паўслове і ўважліва паглядзеў Смаляку ў вочы. - Толькі незразумелая прычына. У сітуацыі, якую мы маем, калі разважаць лагічна, завяшчанне - не асноўнае, складваецца ўражанне, што менавіта вакол гэтай паперкі хтосьці наўмысна стварыў мітусню і паніку. Ну скажы, як расцаніць паводзіны Вярбіцкай. Спярша яна ўсё зрабіла, каб завалодаць маёмасцю Альховіка, а праз пэўны час ад усяго адмаўляецца, ды яшчэ на карысць Шчэрбаў! Дапусцім, што яна спужалася іхніх пагроз, тады чаму толькі цяпер?

- А багаты муж? - падахвоціў Зубенку Смаляк.

- Вось! - маёр ускінуў угору ўказальны палец. - А з мужам і зусім нявыкрутка атрымоўваецца, няма аніякай логікі. Ён багаты бізнесмен, і гэтае завяшчанне нічога, акрамя непрыемнасцей, не абяцае, і ўсё ж амаль два месяцы глядзіць на жончыну валтузню са Шчэрбамі ды з Шашкамі. У чым прычына? Ён жа гэткіх хатак, калі захоча, можа мець сто і болей... Незразумела...

- А шантаж Шашкоў? - насцярожана зазначыў Загіраў. - Вярбіцкая, калі верыць сыну старой, вельмі рызыкавала.

- Не згодны, - запярэчыў Зубенка, - якраз у сітуацыі з шантажом Вярбіцкая, па-мойму, паступіла правільна, дакладней, яе дзеянні маюць сэнс і лагічнае тлумачэнне. Даведаўшыся, што рэшткі атруты трапілі да Шашкоў і старая нават бачыла, як яна выкідвала бутэлечку, Вярбіцкая занервавалася. Што ні кажы, а гэта - доказ. Яны сустрэліся і сышліся на дваццаці тысячах даляраў. Заўважце, Вярбіцкая не таргавалася, а паабяцала ўсё аддаць, але крыху пазней. Гэтае пазней расцягнулася на два месяцы, і пакуль што я не магу патлумачыць прычыны. Магчыма, не было такіх грошай, а хутчэй за ўсё трэба было пацягнуць час, па ўсім, закавыка не толькі ў далярах. Заплаціўшы, Вярбіцкая прызнаецца ў злачынстве, а гэта ні ў якім разе не ўваходзіць у яе планы. І потым, дзе гарантыя, што сквапны да грошай Шашок не пачне зноў выстаўляць рахункі? Значыцца, надалей яна павінна жыць пад страхам выкрыцця? Калі трымацца гэтай версіі, лагічна, што на вуліцы Талбухіна адбылося не выпадковае дарожнае здарэнне! Пазбавіўшыся старой Шашок, Вярбіцкая выходзіць сухой з вады, ніхто нічога не зможа даказаць.

- Што ты прапаноўваеш? - спытаў Смаляк, які быў поўнасцю згодны з разважаннямі Зубенкі.

- Па-першае, стаўлю пад сумненне вынікі разбірацельства, праведзенага па дарожнаму здарэнню на вуліцы Талбухіна. Па-другое, трэба ўсё яшчэ раз пераправерыць, больш дэтальна папрацаваць з вадзіцелем, пашукаць сведак, акрамя тых, што ўжо далі паказанні.

- Згодны, - падтрымаў маёра Смаляк, - толькі як на гэта паглядзіць тваё начальства?

Зубенка не адказаў. Маёр у гэты момант адхінуў на акне фіранку, позірк зачапіўся за вялікага рудога ката, які цікаваў за двума вераб'ямі. Вераб'і біліся, ніяк не маглі падзяліць скарынку хлеба і не зважалі на драпежніка, які, хаваючыся ў траве, на пузе поўз па клумбе, гатовы ў любы момант скокнуць і схапіць птушак. І ўсё ж у нейкі момант вераб'і быццам адчулі небяспеку, імгненна ўспырхнулі і зніклі ў зялёнай лістоце бэзу. Кот устаў, лянотна пацягнуўся, быццам птушкі яго зусім не цікавілі, падышоў да кінутай хлебнай скарынкі, панюхаў, але есці не стаў.

«Зусім як у справе Альховіка, - задумліва ўсміхнуўся Зубенка, - браты Шчэрбы, Шашкі, быццам тыя вераб'і, накінуліся, шкуматаюць спакусліва смачны кавалак, а нехта трэці цікуе, выбірае, каб іх сцапаць. А калі няўдача, то і кавалак, з-за якога біліся, трэцяму не патрэбны... Чаму так?..»

- Ты нешта спытаў? - ускінуў на Смаляка вочы Зубенка.

- Так, мне цікава, як адрэагуе тваё начальства, усё ж пераправяраць работу калег - не зусім прыемная справа.

- Для міліцыі гэта - звычайная з'ява, - адмахнуўся Зубенка, - і не ламай галаву, мы з Вілі ў тваім распараджэнні, так што камандуй.

- Добра, - згодна кіўнуў Смаляк. - Эксгумацыя, канешне, справа важная, толькі ваша прысутнасць там - чыстая фармальнасць, хопіць мясцовага ўчастковага. Вы ж дэтальна адпрацоўвайце версію замаху на жыццё Шашок.

- А як жа з Вярбіцкай? - нясмела, з хлапечай цікаўнасцю ў голасе спытаў Загіраў. - Калі будзем браць?

- Трохі пацярпі. - Зубенка адчыніў дзверы і, прапускаючы на выхад стажора, напаўжартам прашаптаў: - Загадае начальства браць - будзем браць, а цяпер, браток, ногі ў рукі і айда факты збіраць...

Па дарозе на могілкі Смаляк адчуваў сябе як не ў сваёй талерцы. Ён не быў слабанервным, даводзілася і раней эксгуміраваць мерцвякоў, але заўсёды незразумелае пачуцце душэўнай няўтульнасці прымушала часцей біцца сэрца, волю і нервы прыходзілася заціскаць у кулак. Такія мерапрыемствы хвалявалі, бударажылі думкі, здавалася, што яны, жывыя, парушаюць нейкія вышэйшыя законы, на што не маюць аніякага права. У такой сітуацыі заўсёды хочацца знайсці сабе апраўданне, і тады думкі міжволі цягнуцца да «Пастановы аб правядзенні эксгумацыі», хочацца верыць, што гербавая пячатка ўсё дазваляе і абараняе цябе. Толькі не, дастаткова зірнуць на гэты дакумент, і ён увачавідкі ператвараецца ў нічога не вартую, недарэчную і нават нікчэмную паперку. Рабілася сорамна за сябе, за ўсіх жывых перад тымі, чый пакой нават тут даводзілася парушаць. Менавіта гэтыя думкі бударажылі Смаляка, і, каб пераключыцца, адцягнуць ад іх увагу, следчы прымусіў сябе ўзгадаць Вярбіцкую. Упэўненасць Зубенкі ў тым, што Вярбіцкая прыклала руку да забойства Альховіка і арганізавала замах на жыццё Шашок, цяпер чамусьці раздражняла, на душы было тлумна і прыкра. Ён адчуваў сябе падманутым, не мог паверыць у тое, што Вярбіцкая акруціла яго вакол пальца. Але чаму ён павінен з гэтым пагадзіцца? Прамых доказаў яе віны няма, і цяпер усё будзе залежаць ад экспертызы трупа Альховіка.

- Васіль Мікалаевіч, - парушыў маўчанне вадзіцель пракурорскай машыны, высокі чарнявы хлопец гадоў дваццаці, - нешта вы сёння не ў настроі, гаворыце самі з сабой... Мабыць, па важнай справе едзем?

- Па важнай, - цяжка ўздыхнуў Смаляк і, апусціўшы бакавое шкло, падставіў твар цёпламу ветру.

Злева ад дарогі яшчэ высіліся гмахі гарадскіх дамоў з плоскімі дахамі, на якіх тырчала мноства тэлевізійных антэн, а справа, як кінуць вокам, каласілася зеленаватая рунь. Сярод поля, уваліўшыся носам у нейкую нябачную яміну, стаяў трактар, на чорнай трубе якога, стоячы на адной назе, знерухомеў бусел. Птушка, схіліўшы галаву, быццам пад цяжарам доўгай дзюбы, пільна паўглядалася на зямлю, за нечым цікавала.

- Васіль Мікалаевіч, можа, анекдоцік расказаць? - настойліва спрабаваў палепшыць Смаляку настрой хударлявы вадзіцель.

- Валяй, - адмахнуўся следчы і, дастаўшы пачак цыгарэт, засмаліў.

- Цяпер па тэлеку анекдоты балакаюць, - засвяціўся твар у вадзіцеля, ён заўчасна, ад аднаго толькі ўспаміну пра анекдот, засмяяўся проста і адкрыта. - У перадачы «Белы папугай» пачуў. Прыходзіць, значыцца, мужык дадому, а жонка да яго: «Вася, прас перагарэў, адрамантуй». Ён у адказ: «Што я табе - электрык?» На наступны дзень жонка просіць Васю адрамантаваць тэлевізар, а мужык: «Што я табе - тэлемайстра?» Потым зламаліся стол, водаправодны кран, а ў мужыка адказ адзін: «Я не цясляр і не сантэхнік!..» І вось неяк прыходзіць Вася дадому, рот адчыніў ад здзіўлення: святло гарыць, шкло ў акне ўстаўлена, водаправодныя краны адрамантаваныя, а жонка бялізну прасуе і ажно свеціцца ад шчасця. Мужык чухае патыліцу: «Маня, а хто гэта тут за мяне пагаспадарыў?» А Маня ў адказ: «Табе ж, Вася, усё няма калі, толькі праца ў галаве, вось і прыйшлося майстра наняць». - «А як ты разлічылася?» Сумелася жонка, вочы патупіла: «Ой, такі смешны чалавек трапіўся. Я прапаноўвала грошы, дык не ўзяў... Кажа, ты са мной, гаспадыня, разлічыся добрай песняй ці... натурай... Чуеш, што захацеў, каб я яму песні спявала. Ну, якая, Васечка, з мяне артыстка, ды яшчэ спявачка?»

Вадзіцель гучна зарагатаў, у вачах блішчэлі гарэзлівыя агеньчыкі.

- А што, Васіль Мікалаевіч, у кожнага бывае сітуацыя, што жонка цвіка ў сцяну ўкалаціць не дапросіцца? У мяне дык точна бывае!

Дарога рэзка павярнула ўправа, асфальт скончыўся, і машына, не збаўляючы хуткасці, ужо імчала праз рэдкі сасоннік.

- Ёсць такі грэх, - запознена ўсміхнуўся Смаляк.

Ён хацеў яшчэ дадаць, што мужыкі самі складаюць анекдоцікі і самі з сябе смяюцца, але не паспеў. Раптоўна сасоннік скончыўся і дарога таксама. Перад вачыма ўзнік, быццам прысыпаны зямлёй, невялікі цагляны будынак. Управа і ўлева ад яго цягнуўся высакаваты, метры са два, цагляны плот, левая частка якога гублялася недзе ажно на ўзлеску, а правая адразу прападала ў сасонніку, з якога толькі што вынырнула пракурорская машына. На стаянцы былі дзве легкавушкі і аўтобус. Некалькі чалавек у цывільным, сярод якіх вылучаўся форменным адзеннем міліцыянер, месціліся ў невялікай альтанцы. Убачыўшы Смаляка, усе, бы па камандзе, усталі, высокі, падстрыжаны пад вожыка бялёсы мужчына ў акулярах, з вялікім дыпламатам у руках, порстка пайшоў насустрач. Смаляк пазнаў у ім судзебна-медыцынскага эксперта Ластаўку.

- Васіль Мікалаевіч, у нас усё падрыхтавана, - здароўкаючыся за руку, нізкім строгім голасам паведаміў эксперт і, здымаючы акуляры, запытальна зірнуў следчаму ў вочы, - спадзяюся, у вас таксама ўсё ў парадку...

Смаляк згодна кіўнуў, павітаўся з астатнімі ўдзельнікамі правядзення эксгумацыі і заспяшаўся ў будынак, да дырэктара могілак. Ён імкліва ўвайшоў у прыёмны пакой, мімаходзь павітаўся з таўставатай шыракатварай жанчынай гадоў пяцідзесяці, па ўсім, сакратаркай, і, спяшаючыся, накіраваўся да дзвярэй з вялізнай шыльдай «Дырэктар». Не паспеў следчы зрабіць і двух крокаў, як яго спыніў адчайны крык:

- Стой! Куды?!.

Смаляк азірнуўся, яму напярэймы, расставіўшы рукі, бы птушка крылы, шалёна вылупіўшы вочы, бегла сакратарка. У правай руцэ яна трымала маленькі пэндзлік, якім яшчэ хвіліну таму наносіла лак на пазногці, левай ухапіла следчага за рукаў кашулі. Блакітныя, шырока расплюшчаныя вочы глядзелі на Смаляка з нейкім палахлівым здзіўленнем, быццам ён толькі што зрабіў ці хацеў зрабіць нешта страшнае.

- Вы, ета, што ўдумалі? - вырваўся з жаночых грудзей палахлівы агрубелы крык, неахайна пафарбаваныя ў ярка-чырвоны колер вусны скрывіліся ў нядобрай усмешцы, на зубах таксама былі чырвоныя пісягі памады.

- Нічога я не ўдумаў, - спрабуючы вызваліць рукаў кашулі, не разумеючы прычыны такой нечаканай агрэсіўнасці, здзіўлена перасмыкнуў плячыма Смаляк. - Мне патрэбны дырэктар.

- Усім ён патрэбны! - жорстка выпаліла сакратарка. - Нельга, без дакладу дырэктар не прымае, - жанчына неяк вінавата паглядзела на Смаляка і журботна дадала: - Мы тут, етае, дай Бог памяці, арэнднае прадпрыемства стварылі, і калі вы без дакладу, мяне звольняць...

- Дык далажыце, - губляючы цярпенне, прагаварыў Смаляк.

Жанчына, не зважаючы на незадаволенасць наведвальніка, усё яшчэ трымаючы яго за рукаў кашулі, выціснула з сябе ўсмешку:

- А вы, міл чалавек, прысядзьце, газетку пачытайце, а я тым часам усё культурна, як яны хочуць, аформлю.

Ад яе прытворнай усмешкі, а найбольш ад зубоў у чырвоных пісягах Смаляку зрабілася не па сабе, але спрачацца з жанчынай не было аніякага жадання, і следчы падпарадкаваўся, усеўся ў мяккае скураное крэсла.

Сакратарка задаволена, з выглядам чалавека, які выканаў свой абавязак, важна ўселася за стол і паблажліва ўздыхнула:

- Можаце курыць, інструкцыя дазваляе.

Смаляк не адказаў, ён моўчкі чакаў, што будзе далей. Сакратарка агледзела сябе ў невялікім люстэрку, звыклым рухам паправіла даўгаватыя чорныя валасы, схавала касметычку ў сумачку.

- Цяперака і ў нас, як у людзей, - распраміўшы спіну, няўпэўнена, хутчэй пераконваючы сябе, прагаварыла жанчына. Яна ўзяла аловак, падсунула бліжэй чысты аркуш паперы. - Перш чым зайсці да дырэктара, вы павінны мне расказаць пра ўсё.

- А дакладней?

- А дакладней: хто вы, каго прадстаўляеце, па якому пытанню.

- Я так разумею, што ў вашу арганізацыю звяртаюцца па адным пытанні...

- Фірму... - паправіла сакратарка.

- Называйцеся, як хочаце. - Смаляк працягнуў жанчыне пасведчанне і адрэкамендаваўся: - Старшы следчы пракуратуры Смаляк. Далажыце дырэктару, што ў мяне пастанова на эксгумацыю трупа...

У сакратаркі ад пачутага аловак вываліўся з рукі, вочы як не вылузнуліся з вачніц.

- І што ж вы маўчалі?! - Яна кінулася да дырэктарскага кабінета, але ў самых дзвярах прыпынілася, вінавата паглядзела на Смаляка. - Прабачце, што вы будзеце рабіць з мерцвяком, якога прывезлі?

- Нікога я не прывёз, наадварот, будзем забіраць.

- Як гэта?

Смаляк нічога не паспеў адказаць, дзверы дырэктарскага кабінета расчыніліся, і на жанчыну наляцеў мажны сівы мужчына гадоў шасцідзесяці ў пакамечаным чорным гарнітуры.

- Іванаўна, ты зноў за старое? - рэзкім, грубым голасам незадаволена ўскрыкнуў чалавек, па ўсім, дырэктар, і, як шкадліваму дзіцяці, паківаў пальцам жанчыне. - Глядзі ў мяне, звольню!

- Я больш не падслухоўваю, - расцягваючы словы, крыўдліва адказала сакратарка і, тыцнуўшы пальцам на Смаляка, шматзначна дадала: - Тут да вас з пракуратуры...

- З пракуратуры? - міжвольна перапытаў дырэктар і крутнуўся да Смаляка. У выцвілых, амаль бясколерных вачах мільганулі палахлівыя агеньчыкі.

- Старшы следчы пракуратуры, - адрэкамендаваўся Смаляк і падаў «пакамечанаму», як ён адразу ахрысціў дырэктара, паперы. - У мяне пастанова на эксгумацыю трупа.

- Іван Іванавіч Журба, - паспешліва адрэкамендаваўся дырэктар.

- Паклапаціцеся, Іван Іванавіч, каб нас не затрымлівалі, - строга зазначыў Смаляк і шматзначна паглядзеў на сакратарку, якая паспешліва адвяла позірк.

Магіла, да якой прывяла прадстаўнік адміністрацыі, была абстаўлена мноствам вянкоў. Невысокая вастраносая жанчына ў акулярах разгарнула тоўстую канцылярскую кнігу і, водзячы пальцам па старонцы, уголас прачытала:

- Альховік Фёдар Кузьміч, пахаваны пятнаццатага траўня тысяча дзевяцьсот дзевяноста пятага года, участак нумар дваццаць чатыры, месца сто трыццаць восем.

Жанчына закрыла кнігу і запытальна паглядзела на судмедэксперта Ластаўку.

- Можна пачынаць?

Ластаўка перавёў позірк на Смаляка, паправіў акуляры.

- Ну што, Васіль Мікалаевіч, пачнём?

Следчы згодна кіўнуў і, выцягнуўшы з партфеля чыстыя бланкі пратаколаў, капірку, пачаў хутка запаўняць дакументы.

Двое рабочых у зялёных камбінезонах адначасова кінулі на зямлю рыдлёўкі, пачалі здымаць вянкі і адносіць іх убок. Калі на жоўтым пясчаным бугарку нічога не засталося, акрамя ссохлых кветак і яловай ігліцы, адзін з рабочых абхапіў аберуч чорную тумбу з невялікім партрэтам нябожчыка, пацягнуў угору, другі паставіў нагу на рыдлёўку, лянотна папляваў на далоні.

- Ну, дык пачнём, - зазначыў ён і паглядзеў на прысутных мутна-жоўтымі, з чырвонымі пражылкамі вачыма.

Першая рыдлёўка пяску паляцела прама на ногі Смаляку. Следчы адышоў на некалькі крокаў, незадаволена паглядзеў на рабочых. Позірк адразу зачапіўся за чорную тумбу з фотаздымкам нябожчыка. Смаляка быццам токам працяла, стала горача, перахапіла дыханне.

- Стой, не руш!.. - не сваім голасам закрычаў ён і, не памятаючы сябе, адштурхнуў чалавека з мутнымі вачыма ад магілы. - Дзе, дзе тая, з кнігай?! - вырваўся з грудзей роспачны, чужы крык.

Прысутныя нічога не маглі зразумець, яны здзіўлена глядзелі то на следчага, то на рабочага, які ад штуршка пляснуўся на зямлю і цяпер, вылупіўшы вочы, спалохана азіраўся.

- Што здарылася? - зрабіла нясмелы крок да Смаляка жанчына з кнігай.

- Чытайце! - следчы ўхапіў яе за руку, падвёў да тумбы, змахнуў з шыльды рэшткі пяску.

- Пелагея Іванаўна... - прагучаў за іх спінамі голас Ластаўкі. - Што гэта ўсё значыць?

Твар жанчыны імгненна пакрыўся ружовымі плямамі, рукі задрыжэлі.

- Памылкі быць не можа, - надрыўным голасам няўпэўнена пралепятала яна. - Вось, чытайце, справа магіла нумар сто трыццаць сем, пахаваны Палякоў...

Смаляк і іншыя паглядзелі, куды паказвала жанчына, і згодна прамаўчалі.

- Злева, на сто трыццаць дзевятым месцы, пахаваны Якубовіч, - яна падышла да магілы, прыняла вянок, які замінаў прачытаць прозвішча. - Вось бачыце, усё, як запісана, а тут павінен ляжаць Альховік...

- Дык дзе ж ён?! - ускрыкнулі ў адзін голас некалькі чалавек.

- А што вы ў мяне пытаецеся? Я тут чалавек новы, без году тыдзень, - больш спакойна і разважліва прагаварыла жанчына і дэманстратыўна захлопнула кнігу. - Ёсць начальства, дырэктар, у іх і высвятляйце.

Прысутныя замаўчалі, па ўсім, асэнсоўваючы здарэнне.

- Вы тут будзеце за галоўнага? - парушыў маўчанне рабочы, якога Смаляк хвіліну таму адпіхнуў ад магілы.

- Я...

- Тады паслухайце, што скажу, - перамінаючыся з нагі на нагу, цяжка, відавочна, збіраючыся з думкамі, уздыхнуў рабочы. - Міхайлаўна тут ні пры чым, - ён кіўнуў на расчырванелую начальніцу. - Да яе быў у нас за шэфа Кузьмянкоў... - рабочы шморгнуў носам, азірнуўся на свайго памочніка, які, сустрэўшыся з ім вачыма, паспешліва адвёў позірк, але падышоў бліжэй, каб лепей чуць. - Дык вось, гэта Кузьмянкоў загадаў выкапаць мерцвяка, які запісаны ў кнізе, а Міхайлаўна тут ні пры чым...

- І куды вы яго дзелі? - стрымліваючы нервовую ўзбуджанасць, як мага спакойней спытаў Смаляк.

- Мерцвяка радня забрала, казалі, быццам не ў тым месцы закапалі.

- Што ж ты маўчаў? - ускіпела жанчына.

- А пры чым тут мы? - падаў голас другі рабочы. - Нам скажуць капаць - мы капаем, загадаюць адкапваць - адкапваем...

 

10

 

Тое, што адбылося на могілках, адкрыта сведчыла аб дачыненні Вярбіцкай да смерці Альховіка і замаху на жыццё Шашок. Гэтая версія цяпер была галоўнай, і Смаляк разам з сышчыкамі Зубенкам і Загіравым наступныя двое сутак рабілі ўсё, каб дакапацца да праўды. Давялося перажыць і непрыемныя хвіліны. Смаляка выклікаў намеснік генеральнага пракурора - пытанне стаяла аб адхіленні ад работы і правядзенні службовага разбірацельства. Што ні кажы, а следчы пасадзіў добрую пляму, выпацкаў пракурорскі мундзір, а такое яшчэ нікому не сыходзіла з рук. Невядома, чым магло скончыцца «прамыванне мазгоў», каб не Кучкун, які, як ні дзіўна, заняў цвёрдую пазіцыю і настояў, каб менавіта Смаляк да канца разблытаў справу Альховіка. Следчаму аб'явілі строгую вымову і паабяцалі службовае разбірацельства правесці па выніках расследавання злачынства. Смаляк разумеў, што яго ў справе Альховіка на нейкім этапе перахітрылі, аб'ехалі на крывых лыжах, і цяпер следчы імкнуўся ўзяць рэванш. Прынятае начальствам рашэнне задавальняла, і, як толькі за спінай з рыпам зачыніліся дубовыя дзверы генеральнай пракуратуры, усё адышло на другі ці нават на трэці план.

Сёння, у нядзелю, група Смаляка сабралася ў ягоным кабінеце. Следчы ведаў, што, акрамя запланаваных мерапрыемстваў, Зубенка і Загіраў нікому не даверылі і самі па чарзе дзяжураць у бальніцы, пільнуюць Шашок, каб узяць паказанні, бо раптам старая прыйдзе да свядомасці. Сышчыкі выглядалі стомлена, але вочы блішчэлі, свяціліся радасцю. Следчы разумеў гэта, бо і сам меў гэткі ж настрой. Яны ўсутыч наблізіліся да кульмінацыйнага моманту ў раскрыцці злачынства.

Смаляк правёў далоняй па няголенай шчацэ і, з-пад ілба зірнуўшы на Зубенку, сцішана прагаварыў:

- Бачу, што не з пустымі рукамі прыйшлі, дакладвай.

Зубенка марудзіў. Ён няспешна наліў з графіна ў шклянку вады, зрабіў невялікі глыток.

- Мы з Вілі лічым, што настаў час арыштаваць Вярбіцкую.

- Абгрунтуй сваё рашэнне, - таропка выдыхнуў Смаляк.

- Вярбіцкую апазналі па фотаздымку рабочыя могілак. Яна трыццатага траўня гэтага года, у аўторак, дала хабар Кузьмянкову і забрала труп Альховіка, якога ў той жа дзень крэміравала. З Кузьмянковым прыйшлося папрацаваць больш дэтальна. У рэшце рэшт ён прызнаўся, што атрымаў ад Вярбіцкай чатырыста даляраў. Знайшлі і сведкаў. Былая жонка Кузьмянкова, да якой ён у той дзень заходзіў, пацвердзіла, што ў лік аліментаў на дзяцей былы муж пакінуў трыста баксаў. У п'янай размове ўзгадваў жанчыну, якая дала грошы за тое, што дазволіў адкапаць труп дзядзькі і крэміраваць.

- Анатоль, ты разумееш, што па закону артыкул за дачу хабару мы да Вярбіцкай не прыменім. Прызнанне Кузьмянкова нічога не даказвае, - зазначыў Смаляк. - Тут трэба злавіць на гарачым...

- А я і не збіраюся ёй інкрэмініраваць дачу хабару, я даказваю, што Вярбіцкая ні перад чым не спынілася, хаваючы сляды зладзейства. Факт дачы хабару нядоказны, але лішні раз пацвярджае яе злосны намер у адносінах да старой Шашок. Цяпер ні ў кога не ўзнікне сумненняў, што заява Станіслава Мікалаевіча Шашка не высмактана з пальца, у ёй усё праўда. Але ідзём далей. Нам у такой сітуацыі неабходна звязаць у адзін вузел забойства Альховіка, якое, заўваж, таксама не мае прамых доказаў, і дарожнае здарэнне на вуліцы Талбухіна. Такім макарам, пазбавіўшыся ад мерцвяка, Вярбіцкая разумела, што рана ці позна мы дакапаемся да сутнасці, але што будуць значыць нашыя меркаванні без прамых доказаў? Упэўнены, што ў яе падрыхтавана сваё тлумачэнне крэміравання Альховіка, і ўсё, што ні скажа, мы мусілі б праглынуць і прыняць за праўду, калі б не бутэлечка з атрутай і сведка. А што для суда будзе значыць бутэлечка з рэшткамі пацучынай атруты?.. Адказваю: таксама ўскосны доказ яе віны... Вярбіцкая ўсё прадумала і прыняла рашэнне пазбавіцца ад старой Шашок. Яе сын у разлік не ідзе. Ён Вярбіцкую, калі тая выкідвала рэшткі яду, не бачыў, пра даляры размовы не вёў, не сустракаўся. А гэта азначае, што ён пры выпадку паўторыць тое, што быццам бы чуў ад маці.

- Мы прыйшлі да таго, ад чаго адштурхнуліся, - незадаволена перапыніў маёравы разважанні Смаляк.

- Правільна! - засмяяўся Зубенка. - Я да таго, каб нарэшце ўсе мы ўцямілі, з кім маем справу. Гэта, прабачце, трэба мець талент, каб відавочнае злачынства зрабіць недаказальным. Як ні круці, атрымоўваецца замкнёнае кола. Таму мы з Вілі засяродзілі ўсю ўвагу на дарожным здарэнні, і ў выніку вадзіцель раскалоўся.

- Што ж ты займаешся дэмагогіяй?! - ускіпеў Смаляк. - З гэтага і трэба было пачынаць.

- Не прыспешвай падзеі, - сур'ёзна зазначыў Зубенка, - узнікла яшчэ больш пытанняў ды загадак, чым было.

- Не разумею, - порстка ўстаў з-за стала Смаляк і зашпацыраваў па кабінеце. - Калі вадзіцель прызнаўся ў здзейсненым наўмысным наездзе на Шашок, усё завяршаецца лагічна, і віна Вярбіцкай неабвяргальная.

- Так, ды не так, - насупіўся Зубенка, - гэты вадзіцель сам нічога не можа зразумець. У той дзень нехта Лескавец патэлефанаваў і папрасіў прыехаць на вуліцу Талбухіна, дзе а шаснаццатай гадзіне каля кінатэатра «Партызан» яго будзе чакаць чалавек з сабакам, якога трэба адвезці ў ветэрынарную лякарню. За паслугу паабяцаў заплаціць сто нямецкіх марак. Вось так наш вадзіцель Цвіркун апынуўся на вуліцы Талбухіна. Сітуацыя звычайная, на гэта, канешне, падчас допыту ніхто не звярнуў увагі, дый, папраўдзе, не пыталіся. Мяне зацікавіў Лескавец. Трыццаці сямі гадоў, два разы прыцягваўся да крымінальнай адказнасці, і абодва за махлярства. Цяпер працуе ў таварыстве з абмежаванай адказнасцю «Белпрампуш». Сустрэцца з Лескаўцом не змог, ён праз тры дні пасля дарожнага здарэння паехаў у камандзіроўку за мяжу і цяпер знаходзіцца ў нямеччыне. І яшчэ, пакуль я займаўся Лескаўцом, Загіраў праявіў ініцыятыву, звярнуў увагу на машыну, з-за якой быццам бы на праезджую частку выйшла Шашок. Аказалася, што «рафік» таксама належыць «Белпрампушу»! Упэўнены, што дарожнае здарэнне невыпадковае, замах на Шашок Казіміру Францаўну спланаваны. У такой сітуацыі патрэбны паказанні самой пацярпелай, таму мы з Загіравым асабіста дзяжурым у бальніцы, паралельна шукаем сведкаў. Упэўнены, што старую сілком штурхнулі пад калёсы машыны Цвіркуна...

- Усё гаворыць за гэта, - думаючы пра тое, што зноў нешта важнае выслізнула з рук, заклапочана пагадзіўся Смаляк.

- Дык што наконт арышту Вярбіцкай? - стаяў на сваім Зубенка. - Самы раз правесці вобыск і іншыя мерапрыемствы. Пакуль яна на волі, у нас звязаныя рукі.

- Трэба ведаць, што шукаць.

- Я б шукаў атруту, - зазначыў Зубенка. - Калі знойдзем яе на месцы жыхарства Вярбіцкай, у нас будзе прамы доказ яе віны ў забойстве Альховіка. І трэба паспяшацца, яна афармляе дакументы на выезд у Фінляндыю, выпусцім - застанемся ні з чым.

 

Смаляк разумеў, што арышт Вярбіцкай - рызыка, але іншага выйсця не было. Чатыры аператыўна-следчыя групы адначасова праводзілі вобыскі па справе Альховіка: на месца жыхарства бацькоў Вярбіцкай, у хаце і на дачы нябожчыка Альховіка і ў гатэлі, дзе апошнім часам жыла сама Вярбіцкая з мужам. Смаляк знаходзіўся на вуліцы Вясёлай, дзе жылі бацькі. Дзверы адчыніла дробная, худзенькая жанчына гадоў сямідзесяці. Слепавата глянуўшы на Смаляка з-за прачыненых дзвярэй, яна, не пытаючыся, хто і чаго, моўчкі саступіла месца на ўваходзе. Але калі за спінай следчага ўзніклі людзі ў міліцэйскай форме, старая раптам захвалявалася, узбуджана ўскрыкнула:

- Я думала, вы доктар, а гэта міліцыя!.. Я не выклікала!

- Супакойцеся, Сцепаніда Андрэеўна. - Смаляк узяў пад руку старую, правёў у залу і ўсадзіў у крэсла. - Я старшы следчы пракуратуры, вось пастанова на правядзенне ў вас вобыску.

- А мне, старой, здалося, што вы з бальніцы, - усхліпнула маці Вярбіцкай, але вочы былі сухія. - Танька што ўтварыла? - праз секунду сурова спыталася яна.

Смаляк не адказаў. Ён кіўнуў таўставатаму капітану, каб пачыналі, і звярнуўся да гаспадыні:

- Сцепаніда Андрэеўна, мы шукаем пацучыную атруту, калі яна ў вас ёсць, пакажыце.

- Канешне, ёсць, - жанчына абвяла прысутных доўгім здзіўленым позіркам, няспешна ўзнялася і пасунулася ў калідор. - Тут яна, у шкапчыку...

Старая запаліла святло, адчыніла дзверцы невялікай тумбачкі, на якой стаяў тэлефон, і доўга корпалася ўсярэдзіне. - Была, сама бутэлечку ставіла!.. - Жанчына цяжка распрамілася, ускінула на Смаляка здзіўленыя вочы.

- Запратакаліруйце паказанні, - засяроджана скамандаваў капітану Смаляк і ўзяў у рукі тоўстую папку са скорасшывальнікам, што ляжала ў верхняй шуфлядцы тумбачкі.

- А гэта пісьмы майго мужа, - па-сапраўднаму заплакала жанчына. - Хворы зрабіўся Федзя, ляжыць у псіхушцы і ўсё піша і піша, а доктар нам прыносіць... Ды не каму-небудзь, а Генеральнаму сакратару ЦК КПСС Гарбачову. Таго сакратара даўным-даўно і след прастыў, а Федзя ўсё строчыць...

Смаляк паспачуваў жанчыне, хацеў пакласці папку з пісьмамі на месца, але нешта, па ўсім цікаўнасць, падштурхнула, і ён, перасільваючы няёмкасць, хутка прабег вачыма старонку, якая першая трапілася пад руку. Ад нечаканасці ў Смаляка запяршыла ў горле, следчы закашляўся, змахнуў далоняй набегшыя слёзы, прайшоў на кухню, каб ніхто не перашкаджаў, і цалкам засяродзіўся на пісьмах. Прачытаўшы, ён некалькі хвілін сядзеў моўчкі, асэнсоўваючы важнасць папер, што трапілі ў рукі.

«Калі даць веры напісанаму, - разважаў Смаляк, - учынкі Вярбіцкай становяцца зразумелымі і лагічнымі. Толькі зноў закавыка, нявыкрутка: Вярбіцкі - псіхічнахворы, і ў судзе з ягонымі паказаннямі лічыцца не будуць... Не будуць, калі не будзе пацвярджэння напісанаму... Значыцца, трэба шукаць, і як мага хутчэй!»

У той жа дзень Вярбіцкая была затрымана, а Смаляк начным цягніком выехаў у Маскву.

 

11

 

Праз двое сутак, у аўторак, дваццаць пятага ліпеня, у гадзіну ночы Смаляк сышоў з цягніка ў Менску. Ён быў стомлены, але задаволены, справа, якая так банальна пачыналася, нарэшце наблізілася да свайго кульмінацыйнага моманту. Следчы ўзяў таксоўку і праз паўгадзіны быў дома. Яму вельмі карцела адразу звязацца з Зубенкам, даведацца пра апошнія навіны ў справе Альховіка, але тэлефанаваць не стаў, прымусіў сябе не турбаваць ноччу маёра, пакінуў усё на заўтра. Раніцай, перш чым паехаць у пракуратуру, Смаляк наведаўся ў раённы ваенкамат па месцы жыхарства Вярбіцкай і толькі ў дзесяць гадзін адчыніў дзверы свайго няўтульнага кабінета. Следчы толькі паспеў сказаць па тэлефоне Зубенку, каб даставіў на допыт затрыманую, як у пакой уварваўся Кучкун. Не павітаўшыся, пракурор пагрозліва ўзбычыў галаву і накінуўся на падначаленага:

- Што вы сабе дазваляеце, шаноўны Васіль Мікалаевіч! Трое сутак прайшло з моманту затрымання Вярбіцкай па сто дзевятнаццатым артыкуле, а па вашым указанні яе ніхто не дапрасіў, не прад'явіў абвінавачванняў, быццам забыліся на чалавека...

- Сяргей Сяргеевіч, - спакойна прагаварыў Смаляк, - трое сутак з моманту затрымання Вярбіцкай будзе сёння ў дзевятнаццаць гадзін. Так што закон мы не парушылі, а ўзялі яе «пад штык» толькі з адной мэтай: не даць магчымасці чыніць перашкоды следству. І цяпер я перакананы, што зрабілі правільна. Сёння Вярбіцкай будзе прад'яўлена абвінавачванне.

- Я ўважліва вывучыў матэрыялы, - сядаючы па начальніцкай звычцы за стол на месца гаспадара, палагоднеў Кучкун. - З тымі доказамі, што маем, справа ў судзе не пройдзе, вернуць на даследаванне... Шкада, што асноўная сведка памерла падчас тваёй маскоўскай камандзіроўкі, - пракурор перайшоў на «ты», ён відавочна быў задаволены тым, што Смаляк прыехаў і цяпер не прыйдзецца асабіста прымаць рашэнне, чаго Кучкун у слізкіх выпадках пабойваўся. - Праўда, Зубенка паспеў дапрасіць пацярпелую, толькі матэрыялаў у справе я не бачыў. І самае галоўнае, - паспрабаваў усміхнуцца Кучкун, - хацеў папярэдзіць, што расследаванне справы Альховіка ўзяў пад асабісты кантроль генеральны пракурор.

Смаляк прамаўчаў. Звестка пра смерць Казіміры Францаўны Шашок яго ўсхвалявала значна больш, чым напамін пра генеральнага пракурора, у душы з'явілася трывога, заклапочанасць. Старая жанчына стала ахвярай абставін, сквапнасці свайго сына, і, канешне, цяпер будзе значна цяжэй улічыць Вярбіцкую ў злачынстве. Смаляку трэба было пабыць аднаму, падрыхтавацца да сустрэчы з Вярбіцкай, яшчэ раз прадумаць дэталі допыту.

- Сяргей Сяргеевіч, - заклапочана ўздыхнуў Смаляк, - я б хацеў падрабязна пра камандзіроўку далажыць пасля допыту затрыманай, а потым вы пра ўсё паведаміце начальству. Думаю, пытанняў не будзе.

Кучкун зразумеў, што яму ветліва прапаноўваюць пакінуць кабінет. Ён паспешліва ўстаў, кінуў з-пад ілба на Смаляка сярдзіты позірк і моўчкі выйшаў з памяшкання, гучна бразнуўшы дзвярыма, быццам гэтым паказваючы сваю начальніцкую важнасць і нязгоду.

Вярбіцкая зноў здзівіла Смаляка. Цяпер перад ім сядзела не затурканая жыццём жанчына, з якой следчы сустрэўся ўпершыню, не расфрэнчаная, спакуслівая маладзіца, што была на апошнім допыце. Яна была падобна на лісіцу, якая трапіла ў пастку і, зразумеўшы, што цяпер стала лёгкай здабычай нават для слабейшых, ашчэрыўшыся, чакала ворагаў, чакала і не ведала, хто і адкуль нападзе. Жорсткая лінія твару, нахабны, ледзяны позірк, нервознасць у рухах і асабліва смех, нядобры, здзеклівы, ператваралі Вярбіцкую ў асцярожную, хітрую арыштантку. Яна павіталася і доўга з-пад апушчаных веек углядалася ў следчага, па ўсім, спрабуючы разгадаць ягоны настрой і вызначыць сваю тактыку паводзін.

- Васіль Мікалаевіч, гэта непаразуменне, - наіўна пралепятала Вярбіцкая і, склаўшы рукі на грудзях, пакрыўджана ўздыхнула. - Мяне падазраюць у забойстве, - жанчына перажагналася на пусты кут, - ну скажыце, нашто мне гэта рабіць, калі і так усё атрымала. Я...

- Таццяна Фёдараўна, - перапыніў жанчыну Смаляк, - хачу папярэдзіць, што наша размова запісваецца на магнітафон, так што не спяшайцеся раскрываць душу, каб потым не шкадаваць...

Вярбіцкая кінула на следчага неспакойны, злы позірк, вусны скрывіліся ў гідлівай усмешцы.

- Значыць, мне трэба толькі адказваць на пытанні?

- Так, і, пажадана, праўду...

Вярбіцкая ўзяла са стала пачак цыгарэт, засмаліла. Нейкі час сядзелі моўчкі, думаючы кожны пра сваё. Зубенка ўстаў і направіўся на выхад, кінуўшы на хаду:

- Папрашу сакратарку зварыць каву.

- Дык задавайце нарэшце вашыя пытанні! - дрыжачым голасам нецярпліва ўскрыкнула Вярбіцкая, цыгарэта задрыжэла ў пальцах, попел зваліўся на сукенку, але жанчына не звярнула на гэта аніякай увагі.

- Зараз пачнём, толькі спярша распішыцеся, - Смаляк падаў затрыманай пратакол допыту. - Я вас, Таццяна Фёдараўна, афіцыйна папярэджваю аб крымінальнай адказнасці за хлусню.

Вярбіцкая размашыста падпісалася і з выклікам уставілася на следчага. Яна хвалявалася, але трымалася з годнасцю.

- Як вы пазнаёміліся з Альховікам? - спытаў следчы.

- Колькі можна пра адно і тое? - незадаволена скрывілася Вярбіцкая.

- І ўсё ж?

Жанчына крыху памаўчала, затушыла цыгарэту ў попельніцы, узняла на Смаляка вочы.

- Упершыню з Альховікам сустрэлася ў бараўлянскай бальніцы для ветэранаў.

- Пры якіх абставінах і, калі ласка, падрабязней.

- Абставіны былі не зусім прыемныя. Мой бацька таксама ляжаў там, і неяк яны гулялі ў шахматы з Альховікам. Бацька прайграў... Стары не стрымаўся і шахматнай дошкай пабіў Альховіка, а я, каб хоць як-небудзь загладзіць віну, пачала наведваць Фёдара Кузьміча, спярша ў бальніцы, а потым дома...

- А чаму вы псіхічнахворага чалавека памясцілі ў кардыялогію? - пацікавіўся Смаляк.

- Гэта вы ў дактароў спытайце, - буркнула ў адказ Вярбіцкая. - Да бойкі бацька быў не агрэсіўны.

- Добра, і што далей?

- Даведалася, што Альховік шукае жанчыну, якая б прыбірала, гатавала ежу, абмывала. Прапанавала свае паслугі, і ён пагадзіўся, вядома, не за дзякуй.

- Цяпер раскажыце, што здарылася той ноччу.

- Якой?

- Калі Альховік памёр.

- А што магло здарыцца? - пытаннем на пытанне адказала Вярбіцкая. - Хіба стары, хворы чалавек не можа проста ўзяць ды памерці?

- Я пытаюся пра бутэлечку, якую вы выкінулі ў гародчык.

Вярбіцкая сцішылася, на твар лёг цень заклапочанасці. Смаляк бачыў, што яна чакала гэта пытанне, была да яго падрыхтаваная. Жанчына перавяла позірк на Зубенку.

- Нешта кава доўга варыцца.

- Будзе вам кава, - адказаў маёр і загадкава падміргнуў Смаляку, - і да кавы таксама...

- Васіль Мікалаевіч, калі вы маеце на ўвазе бутэлечку з-пад пацучынай атруты, - хітра ўсміхнулася аднымі вачыма Вярбіцкая, - дык старога пацукі амаль жывога грызлі, што было рабіць? Вось я іх і труціла.

- Дзе вы ўзялі атруту?

- Не памятаю, - трасянула галавой жанчына, - мо купіла, а мо з дому прынесла, - яна хацела яшчэ нешта сказаць, але замаўчала, ускінула на Смаляка вялікія вочы. - Дык вы і сапраўды думаеце, што я атруціла Альховіка? - Яна раптам звонка, з выклікам засмяялася. - Ну скажыце, навошта мне гэта было рабіць? Навошта браць грэх на душу? Стары паміраў, і адзін-два дні, ну няхай сабе месяц, нічога змяніць не маглі. Уся маёмасць пераходзіла да мяне законна... Дзе ж логіка? Толькі вар'ят можа наважыцца на такое і падставіць самога сябе.

- Скажыце, чаму вы ўзламалі падлогу ў хаце Альховіка? - пацікавіўся Смаляк.

- Хацела зрабіць рамонт! - рэзка адказала Вярбіцкая і ўсхвалявана ўскрыкнула: - І наогул, Васіль Мікалаевіч, нічога ў вас не атрымаецца, не прышыеце забойства. У судзе толькі пасмяюцца з вас.

- Смяецца той, хто...

- Ведаю! - губляючы кантроль, ускіпела жанчына. - Толькі ёсць такая навука як юрыспрудэнцыя, чулі? Ведаю, што нават вывучалі, а калі так, то маё ўтрыманне незаконнае, я ўвечары выйду і адразу пакладу заяву аб парушэнні маіх правоў.

- Яшчэ не вечар, - ціха зазначыў Зубенка, і твар расплыўся ў белазубай усмешцы.

Заўвага маёра, а яшчэ больш гэтая ўсмешка зусім выбілі Вярбіцкую з каляіны. Яна сядзела расчырванелая, вочы-маланкі пагрозліва зіхацелі, рукі сціснуліся ў кулакі. Здавалася, калі Зубенка скажа яшчэ хоць слова, Вярбіцкая тыгрыцай кінецца на яго.

- Скажыце, а навошта вы крэміравалі труп? Ці не звязана гэта якраз з тым, што спярша атруцілі, а потым, замятаючы сляды, паспрабавалі пазбавіцца ад доказаў?..

- Усё проста, - узяла сябе ў рукі Вярбіцкая і ўжо нармальным голасам дадала: - Прабачце, нервы зусім здаваць сталі... Спярша пахавала Альховіка, а калі прыбірала ў хаце, рыхтавалася да рамонту, у рукі трапіла пісьмо, дзе ён прасіў аб крэмацыі і падхараненні ў магілу да жонкі. Так і зрабіла. Не магла я, атрымаўшы ад старога ўсю маёмасць, паступіць інакш, не выканаць апошнюю волю...

- Матыў зразумелы, толькі чаму тайна? Чаму праз хабар?

- Праз які хабар? - задзірліва ўсміхнулася Вярбіцкая. - Вы, мабыць, вырашылі ўсіх сабак на мяне навешаць, прышыць усе злачынствы, што ёсць у Крымінальным кодэксе? Прызнаюся, гарэлку рабацягам купіла, а пра хабар першы раз чую... Так што выбачайце, Васіль Мікалаевіч, нічога ў вас не атрымаецца. А наконт афіцыйнасці, скажу шчыра, хацелася хутчэй, а каб рабіла па-вашаму, мо і сёння збірала б подпісы на дазвол аб крэмацыі.

- Да пытання аб крэмацыі мы яшчэ вернемся, тады дэтальна і пагаворым пра вашыя адносіны з Кузьмянковым, з дазволу якога вы забралі з могілак мерцвяка. А цяпер мне цікава зірнуць на пісьмо Альховіка, пра якое вы толькі што ўзгадалі.

- А пісьма няма, - развяла рукі Вярбіцкая, яе вочы блішчэлі, твар спалатнеў, ёй, відавочна, падабалася гульня са следчым у кошкі-мышкі. - Згарэла пісьмо разам з Фёдарам Кузьмічом, ён так загадаў. Але яно было, можаце спытаць у майстра з могілак, ён пацвердзіць.

У гэты момант у кабінет увайшла сакратарка.

- Вось і кава, - ускочыў на ногі Зубенка.

Ён хацеў забраць у дзяўчыны паднос з заварнікам і трыма кубачкамі, але сакратарка не дазволіла, сама прашпацыравала да стала. Памяшканне адразу напоўнілася прыемным пахам. Вярбіцкая прыўзнялася і паспешліва, быццам баючыся, што ёй не дазволяць, узяла адзін кубак і адразу прыгубіла.

- Вось чаго мне гэтыя дні не хапала, - з удзячнасцю зірнула на дзяўчыну Вярбіцкая, - дзякуй табе.

Сакратарка не адказала, толькі кінула на затрыманую непрыязны, грэблівы позірк і накіравалася да выхаду.

- Ганарлівая, - зазначыла Вярбіцкая, - але каву зварыла добра... І вось што я падумала, Васіль Мікалаевіч, - яна з выклікам паглядзела Смаляку ў вочы і, утульней уладкоўваючыся ў крэсле, паклала нагу на нагу. - Урну з прахам я падзахараніла ў магілу жонкі Альховіка. Чаму б вам не ўзяць попел на экспертызу?

Зубенка і Смаляк пераглянуліся. Тое, што прапаноўвала Вярбіцкая, было ўжо зроблена, але ніякіх слядоў атруты ў праху Альховіка эксперты не знайшлі. Смаляк і Зубенка былі ўпэўнены, што і не знойдуць, бо чалавек, які хаваў доказы, не мог дапусціць, каб у ўрне быў прах Альховіка. Вярбіцкая ў гэты момант адчувала сваю беспакаранасць і ўпэўнена патрабавала правесці экспертызу. Яна разумела, што момант з экспертызай праху Альховіка - яе казырная карта, ні адзін суд не зможа прызнаць яе вінаватай пры такіх абставінах.

- Мы абавязкова правядзём экспертызу, - унікаючы глядзець затрыманай у вочы, буркнуў Смаляк. Ён ведаў «белыя плямы» ў справе і не мог дазволіць затрыманай узяць верх і дыктаваць умовы. - Я хачу пагаварыць пра ваш удзел у забойстве Шашок Казіміры Францаўны...

Пытанне для Вярбіцкай прагучала нечакана, на нейкі момант выбіла з каляіны, трэба было пераключыцца, скіраваць думкі ў зусім іншым накірунку. Псіхалагічны момант ціску на Смаляка быў упушчаны.

- Як?! - здзіўлена, амаль шчыра ўскрыкнула Вярбіцкая. - Я і яе забіла? Ну, Васіль Мікалаевіч, гэта ўжо занадта! Глядзіце, каб не прыйшлося нам памяняцца ролямі...

- Памерла ваша суседка, - не зважаючы на пагрозы, сурова зазначыў Смаляк, - але на памяць пакінула нам сёе-тое... Калі ласка, Анатоль Пятровіч, азнаёмце Таццяну Фёдараўну.

Зубенка чакаў гэтага моманту. Ён таропка шчоўкнуў замком чорнага дыпламата, дастаў паперы і працягнуў іх Вярбіцкай.

- Азнаёмцеся з пратаколам допыту Казіміры Францаўны Шашок.

Вярбіцкая ўзяла паперы з такім выглядам, быццам робіць паслугу, але ёй здалося, што нешта абарвалася ўсярэдзіне, па спіне пабеглі халодныя мурашы, кончыкі пальцаў па-здрадніцку ўздрыгвалі.

«А яна добра трымаецца, - у думках зазначыў Смаляк, - толькі ці надоўга гэтай цвёрдасці хопіць?»

Вярбіцкая чытала доўга, па некалькі разоў вярталася да прачытанага. Нарэшце паклала паперы на стол і ўзняла на Зубенку невідушчыя, заклапочаныя вочы.

- Па-першае, мяне на вуліцы Талбухіна не было, ніякага Лескаўца не ведаю і не ведала, і, каб пераканацца, што я кажу праўду, патрабую вочную стаўку. Пра сустрэчу са старой ніколі размовы не вяла, гэта па-другое. І апошняе, я сумняваюся, што тут напісана праўда, - Вярбіцкая адштурхнула ад сябе пратакол допыту. - Фальшыўка... Подпісу няма... Не мае юрыдычнай сілы!..

«Калі патрабуе вочную стаўку, значыцца, ведае, дзе Лескавец», - у думках зазначыў Зубенка, а ўслых прастадушна прагаварыў:

- Гэты запіс зроблены спецыяльна для вас, а для суда маем нешта іншае, - маёр расплыўся ва самаўпэўненай усмешцы. - Усё, што вы прачыталі, запісана з касеты. Хочаце паслухаць голас з таго свету?

- Хачу, - з выклікам паглядзела Вярбіцкая на Зубенку.

Маёр дастаў з дыпламата невялікі партатыўны магнітафон, уставіў касету.

- Жадаеце слухаць з самага пачатку ці толькі самае важнае?

- Толькі важнае! - не зважаючы на іронію ў голасе маёра, засяроджана прагаварыла Вярбіцкая. - Старая са сваім доўгім языком і курынымі мазгамі мне яшчэ пры жыцці надаела.

- Нядобра так гаварыць пра нябожчыцу, - падключаючы магнітафон, каб лепей было чуваць, спакойна зазначыў Зубенка, - але справа ваша... - Ён націснуў на кнопку, і адразу пакой напоўніўся слабым жаночым голасам.

Сведка гаварыла цяжка, часта перапынялася. Вярбіцкая сядзела напятая, быццам струна.

«...Я прыехала на вуліцу Талбухіна, дзе Таццяна прызначыла сустрэчу. Яе не было. Хвілін праз пяць да мяне падышоў малады хлопец і спытаў, ці не Вярбіцкую я чакаю. Я сказала, што яе. Тады ён узяў мяне пад руку і падвёў да машыны, прапанаваў сесці, бо Таццяна Фёдараўна затрымаецца і яго прыслала спецыяльна, каб сказаў мне пра гэта. Я ў машыну не села, пабаялася, а хлопцу сказала, што чакаць не буду, паеду дадому, і няхай Вярбіцкая прыедзе туды. Тады хлопец сказаў, што я павінна дачакацца Таццяну Фёдараўну, бо ён ведае, што яна паехала за грашыма, але калі я жадаю паехаць, то ён спыніць мне таксі. Я сказала, што на таксі няма грошай, а хлопец толькі пасмяяўся, маўляў, Таццяна Фёдараўна ўжо заплаціла. Я, старая дурніца, пагадзілася. Мы выйшлі на дарогу, і хлопец махаў рукой, але ніхто не спыняўся. Тады ён сказаў, каб паспрабавала я, мяне, старую, хутчэй падбяруць... Я стала сперадзі хлопца, узняла руку... У нейкі момант адчула моцны штуршок у спіну... Больш нічога не памятаю.

- Казіміра Францаўна, а ці пазналі б вы таго хлопца? - прагучаў голас Зубенкі.

- Каб убачыла, то, пэўна, прызнала б.

- Перад вамі пяць фотаздымкаў, ці ёсць сярод іх мужчына, пра якога вы гаварылі?

- Вось гэты быў на вуліцы Талбухіна і піхнуў мяне пад машыну...»

- Лескавец Яраслаў Іванавіч, - удакладніў маёр.

Зубенка выключыў магнітафон.

- Як вы разумееце, Таццяна Фёдараўна, магнітафонны запіс зроблены ў прысутнасці сведкаў. Дактары афіцыйна пацвердзілі, што Шашок Казіміра Францаўна на момант нашай размовы была ў нармальным стане і поўнасцю разумела сутнасць падзей і сваіх учынкаў.

- Што вы цяпер скажаце? - спытаў Смаляк.

Вярбіцкая маўчала, няспешна выцягнула з пачкі цыгарэту і доўга мяла ў пальцах, ажно пакуль не зламала. Пацягнулася за другой... Яна, відавочна, асэнсоўвала пачутае, шукала выйсця з сітуацыі.

- Я без адваката больш нічога не скажу, - нервова ўскрыкнула Вярбіцкая і кінула на падлогу зламаную цыгарэту.

- Добра, няхай будзе так, - устаў з-за стала Смаляк і, звяртаючыся да Зубенкі, дадаў: - Анатоль Пятровіч, выклікайце канвой і прасачыце, каб заўтра арыштаваную прывялі на допыт а дзевятай гадзіне.

Калі Смаляк і Зубенка засталіся адны, маёр з непрыхаванай крыўдай спытаў:

- Васіль, можа, раскажаш, што за сакрэтная камандзіроўка ў Маскву? Адну справу робім, і я разлічваю на большы давер.

- Цяпер ужо сакрэту няма. Вось пісьмы бацькі Вярбіцкай, прачытай і ўсё зразумееш, - Смаляк паклаў тоўстую папку перад Зубенкам. - І не крыўдуй, што толькі цяпер знаёмішся з гэтымі матэрыяламі. Па-першае, не хацелася, каб твае думкі былі занятыя нечым іншым, акрамя збору доказаў на Вярбіцкую ў выпадку з Шашок. А па-другое, ты ўсё ж маеш рацыю, трэба было, каб пра сапраўдную мэту камандзіроўкі ніхто не ведаў. Цяпер сітуацыя змянілася. Чытай, а я да шэфа, трэба дакласці і супакоіць...

Калі Смаляк праз паўгадзіны вярнуўся, узрушаны Зубенка шпацыраваў па кабінеце.

- Што ты думаеш? - адразу спытаў следчы.

- Неверагодна! - ускрыкнуў Зубенка. - Ты ўпэўнены ў праўдзівасці...

- Перакананы, - перапыніў маёра Смаляк, - бацька Вярбіцкай піша праўду, і першым чалавекам, які яму паверыў, была дачка. Для ўсіх ён псіхічнахворы, ды ён і сапраўды такі, але інфармацыя ў пісьмах праўдзівая.

- Я так разумею, што ў Маскве ты збіраў доказы словам Вярбіцкага?

- Так, - пагадзіўся Смаляк, - усё пацвердзілася.

- Чаму ты не прыпёр Вярбіцкую адразу? Навошта было сёння ўстрайваць маскарад?

- Канешне, можна было гаварыць з ёй інакш, - заклапочана ўздыхнуў Смаляк, - толькі застаецца некалькі нявысветленых пытанняў, і адно з іх - Лескавец. Без гэтага чалавека мы не зможам даказаць удзел Вярбіцкай у арганізацыі забойства старой Шашок. І яшчэ, мы павінны знайсці золата, а дзе яно, ведае толькі яна. Трэба ўлічваць нашыя суды, якія за дробязь могуць упячы за краты на дзесяць гадоў, а за сур'ёзнае злачынства, ды яшчэ, як у нашым выпадку, без прамых доказаў, ад сілы дадуць гадоў пяць, не болей. А там, на зоне, за добрыя паводзіны зменшаць тэрмін напалам. Значыцца, праз два-тры гады Вярбіцкая на волі.

- Пераканаў, здаюся, - жартаўліва ўскінуў рукі ўгору Зубенка. - Але мне здаецца, што ты ўпусціў адзін момант: магчыма, пра золата ведае і муж Вярбіцкай.

Пасля слоў маёра ў памяшканні надоўга запанавала цішыня. Смаляк утаропіўся ў Зубенку круглымі, устрывожана-здзіўленымі вачыма, быццам бачыў упершыню.

- Што я, саманадзейны дурань, натварыў! - нечакана ўскрыкнуў следчы і моцна пляснуў сябе далоняй па лбе. - Усё прапала!.. Гэтага Куклазе, пэўна, і след прастыў...

- Ды тут гэты Куклазе, у Менску, сёння бачыў. Кожны дзень абівае парогі, просіць дазволу на сустрэчу з жонкай.

- Тут?! - радасна, як малое дзіця, падскочыў у крэсле Смаляк і, паціраючы долоні, устаў на ногі, замітусіўся. - Ёсць, значыцца, Бог на свеце!..

- Супакойся, Васіль, - паклаў руку Смаляку на плячо Зубенка.

- Кажаш, просіць сустрэчу? - крутнуўся Смаляк да маёра, вочы заблішчэлі хваравітым агнём.

- Так.

- Дазволіць! - думаючы пра нешта сваё, секануў рукой паветра Смаляк. - Дазволіць і адразу ўзяць пад нагляд. Цяпер разумееш?

- Дайшло, - таропка пагадзіўся Зубенка, узбуджанасць следчага перадалася і яму. - Куклазе пакуль што не ведае, дзе золата, але...

- Правільна. Пасля сённяшняй нашай размовы Вярбіцкая можа яму сказаць... Яна думае пра будучыню, пра дзяцей, а золата - гарантыя, што з імі ўсё будзе добра... Ды і ёй патрэбны добры адвакат... І наогул, што мы ведаем пра Куклазе? Толькі тое, што расказала Вярбіцкая?!

- Ужо зроблены адпаведныя запыты, чакаю адказу, - каб папярэдзіць магчымыя пытанні, удакладніў Зубенка.

- А як пачувае сябе вадзіцель, што наехаў на Шашок?

- Да яго ў нас пытанняў няма, тое, што ён сказаў пра Лескаўца, крыміналам не назавеш. Па ўсім, яго падставілі.

- Я думаю інакш, - не пагадзіўся Смаляк. - Узнікае пытанне: чаму Лескавец штурхнуў Шашок менавіта пад ягоную машыну? Месца бойкае, машын дзесяткі, але не, выбіраў не выпадковую.

- Была дамоўленасць?

- Цяжка сказаць, але, відавочна, Лескавец на нешта разлічваў, тут не хапае звяна.

- Тады не разумею, навошта ён паведаміў нам пра тэлефонны званок і, практычна, здаў Лескаўца.

- Вось і папрацуйце з Загіравым, вам і карты ў рукі, - паблажліва паляпаў Зубенку па спіне Смаляк. - Пакумекайце, пашукайце доказы. І яшчэ трэба знайсці сведкаў бойкі паміж Вярбіцкім і Альховікам ў бараўлянскай бальніцы, цікава, як усё адбылося, хто завадатар?

 

12

 

Наступныя некалькі гадзін было зацішна. Апоўдні Смаляку патэлефанаваў Зубенка і паведаміў, што Куклазе сустрэўся з Вярбіцкай, пасля чаго быў узяты пад нагляд, і цяпер кожны ягоны крок кантралюецца. Пакуль што нічога надзвычайнага ў паводзінах замежнага бізнесмена не заўважана. Пасля сустрэчы з жонкай Куклазе хвілін сорак ездзіў на машыне па горадзе, палуднаваў у рэстаране «Планета» і а трэцяй гадзіне зачыніўся ў нумары гатэля «Масква», дзе жыў. Ні з кім не сустракаўся, нікому не тэлефанаваў, акрамя адміністратара, якога прасіў, каб не турбавалі да сямі гадзін вечара.

Але з семнаццаці гадзін падзеі пачалі разгортвацца з неверагоднай імклівасцю і выйшлі з-пад кантролю. Пачалося з таго, што ў кабінет да Смаляка без папярэдняй дамовы куляй уляцеў Зубенка.

- Куклазе трэба срочна браць пад штык! - з парога крыкнуў маёр і залпам асушыў адну за адной дзве шклянкі вады. - Яшчэ не позна, пакуль ён спіць у гатэлі, вынось пастанову аб арышце...

Смаляку не спадабалася імпульсіўнасць, імпэтнасць калегі, ён сурова ссунуў бровы і хацеў нагадаць аднакашніку, што хоць яны і даўнія знаёмыя, але ператвараць пракуратуру ў прахадны двор не дазволіць. Толькі следчы не паспеў і слова сказаць, маёра было не спыніць.

- Я зрабіў афіцыйны запыт у фінскае пасольства наконт Куклазе. Сам ведаеш, колькі пройдзе часу, пакуль атрымаем адказ. А тут на днях Куклазе заходзіў і прасіў дазволу на сустрэчу з Вярбіцкай і, як толькі што я, папіў вады ў мяне ў кабінеце. Загіраў адбіткі ягоных пальчыкаў і перасняў, проста так, на ўсялякі выпадак...

- І што? - прадчуваючы нядобрае, паволі ўзняўся з-за стала Смаляк.

- Не ведаю, радавацца нам ці наадварот, але камп'ютэр знайшоў у архіве дактакарту на Куклазе. Ён аказаўся Камаровым, Савіцкім, Эбергардтам, Вітаўсам. А на самай справе ён Вітаўс Эльдар Казіміравіч, адна тысяча дзевяцьсот пяцьдзесят трэцяга года нараджэння. У восемдзесят пятым падчас судовага працэсу ўцёк з-пад варты з залы суда ў Таліне. Тры разы прыцягваўся да крымінальнай адказнасці: два за махлярства, а апошні - за спекуляцыйную здзелку ў асабліва вялікіх памерах.

- Значыцца, знаходзіцца ў вышуку? - з надзеяй у голасе выгукнуў Смаляк і адразу схамянуўся: - Пра што гэта я, цяпер такога тэрміну, як спекуляцыя, няма... Выходзіць, ён чысты?

- Так, па ранейшым законе, які парушыў, але ж цяпер ён Куклазе, грамадзянін Фінляндыі!.. Чаму Куклазе, а не Вітаўс? Ёсць за што зачапіцца!

- Трэба прыспешыць фінаў з праверкай. Выходзіць, гэты Вітаўс-Куклазе невыпадкова аб'явіўся ў Менску?

- Атрымоўваецца, што так, - стомлена адказаў Зубенка і сеў у крэсла. - Думаю, трэба затрымаць да высвятлення асобы, можа, фіны яшчэ і ўдзячныя будуць.

- А мо наадварот?

- У любым выпадку ў нас ёсць падставы, закон мы не парушаем.

- Згодны, але папярэджваю, каб ніякай самадзейнасці.

Зубенка не адказаў, ён рашуча накіраваўся на выхад, але, нешта прыгадаўшы, спыніўся ў самых дзвярах, вярнуўся і паклаў перад Смаляком паперы.

- Зусім з галавы выскачыла, - таропка патлумачыў маёр, - Загіраў прасіў перадаць пратакол допыту сведкі, які прысутнічаў падчас бойкі паміж Вярбіцкім і Альховікам.

Першае, што зрабіў Смаляк пасля таго як за Зубенкам зачыніліся дзверы, гэта патэлефанаваў у ізалятар часовага ўтрымання. Яму неадкладна трэба было сустрэцца з Вярбіцкай, але арыштаваная ўсё яшчэ знаходзілася ў аддзеле міліцыі, чакала канвой. Гэтая акалічнасць спрыяла, не трэба траціць час на валтузню з афармленнем папер, аператыўны дзяжурны па аддзелу міліцыі паабяцаў мігам даставіць жанчыну. І сапраўды, хвілін праз пятнаццаць Вярбіцкая сядзела на тым самым месцы, што і раніцай, смаліла цыгарэту і, здавалася, зусім не пакідала памяшкання. Смаляк дачытаў пратакол допыту некага Івашкевіча, сведкі бойкі Вярбіцкага і Альховіка, узняў на арыштаваную неспакойны, узрушаны позірк.

- Таццяна Фёдараўна, абставіны змяніліся, мы павінны неадкладна пагаварыць, час працуе супроць нас.

- Супроць вас! - пераможна зазначыла Вярбіцкая і з'едліва ўсміхнулася. - І не трэба апраўданняў, я амаль прывыкла да бяспраўя. У вашай сістэме творыцца чортведама што, не верыла, пакуль вашую ласку на сабе не адчула.

- З вамі дрэнна абыходзіліся?

- Ну і не добра! Цэлы дзень чакаю канвой... У іх, аказваецца, ліміт на бензін, не могуць вазіць туды-сюды па аднаму чалавеку. А мне што да гэтага? Цэлы дзень галодная...

- Я зараз што-небудзь арганізую, - Смаляк паклаў руку на тэлефонны апарат.

- Не трэба! - ускрыкнула Вярбіцкая. - Без вас паклапаціліся, знайшліся добрыя людзі.

У гэты момант зазваніў тэлефон, пад далоняй затрымцела, запульсіравала, быццам нешта жывое. Следчы прыклаў слухаўку да вуха і адразу пазнаў Зубенку.

- Васіль, ты? - цяжка, перарывіста дыхаючы, спытаў маёр.

- Я.

- Куклазе мы прашляпілі, абуў ён нас у лапці. У гатэлі няма, ніхто пасля трох гадзін яго не бачыў, калі і куды падаўся, можна толькі здагадвацца. Трэба дапрасіць Вярбіцкую, яна ведае, дзе шукаць.

- Таццяна Фёдараўна ў мяне, - як мага спакайней прагаварыў Смаляк і афіцыйна спытаў: - Што вы прадпрынялі?

- У горадзе ў дзеянне ўведзены план «Пошук узброенага злачынцы», інфармацыя пайшла ў вобласці, на пасты ДАІ, на мяжу і гэтак далей...

- Я на сувязі, - Смаляк паклаў слухаўку на месца, паспрабаваў усміхнуцца, але, па ўсім, гэта ў яго дрэнна атрымалася.

- Што, мной цікавіцца начальства? - радасна спыталася Вярбіцкая і, не дачакаўшыся адказу, памахала сціснутым невялікім кулаком. - Гэта толькі пачатак, я даб'юся, каб вас і яхідну Зубенку знялі з работы. Муж знойдзе на вас управу!

- Таццяна Фёдараўна, калі я казаў, што час працуе супроць нас, я меў на ўвазе і вас, - прапускаючы міма вушэй пагрозы Вярбіцкай, вёў сваю лінію Смаляк. - Удакладню: нам вядома сапраўдная прычына вашых адносін з Альховікам.

- Ну-ну, - шчыра засмяялася жанчына, - цікава, у чым на гэты раз будзеце мяне вінаваціць, у якіх грахах?

Следчы бачыў, што Вярбіцкая на самай справе перакананая ў сваёй поўнай беспакаранасці і нават у думках ні на хвіліну не можа дапусціць, што хтосьці разгадаў ейныя крымінальныя камбінацыі.

- Каб не марнаваць час, папярэджу: я чытаў пісьмы вашага бацькі.

Вярбіцкая, не верачы пачутаму, працягвала смяяцца, але глыбока ў вачах мільгануў і затаіўся страх. Было відавочна, што яна не рыхтавалася да размовы пра бацькавы пісьмы да Гарбачова.

- Чаго ні напіша хворы чалавек? - каб хоць нешта сказаць, буркнула Вярбіцкая. - Я іх таксама чытала.

- Пісьмы чыталі ўсе, а вось паверылі ім спярша вы, а потым я.

Жанчына раптам сцішылася, уцягнула галаву ў плечы і з-пад ілба доўгім засяроджаным позіркам паглядзела Смаляку ў вочы. Ён маўчаў і вачэй не адвёў. Пераканаўшыся, што следчы не жартуе, Вярбіцкая спыталася:

- Вы хочаце сказаць, што паверылі лухце хворага чалавека?

- Не толькі паверыў, але і праверыў.

- І што з таго? - пачала нервавацца жанчына. - Хто праз пяцьдзесят з лішнім гадоў пацвердзіць праўдзівасць бацькавай пісаніны? Чаму ён пачаў пісаць цяпер, знаходзячыся ў псіхушцы, а не тады?

- Таццяна Фёдараўна, я мушу вам нагадаць, якія былі часы і што чакала вашага бацьку.

- Часы былі ўсялякія, - не пагадзілася Вярбіцкая і суха дадала: - Думаю, справа ў іншым. Вы зразумелі, што ні адно злачынства, у якім вінаваціце мяне, даказаць не зможаце, таму і выдумалі нешта фантастычнае. Толькі гэта вашыя праблемы, я аніякага дачынення да пісьмаў з псіхушкі не маю.

- Я не разлічваю на дапамогу следству, - са скрухай у голасе прагаварыў Смаляк, - і ўсё ж мушу, Таццяна Фёдараўна, нагадаць...

- Васіль Мікалаевіч, пакіньце гэтыя байкі для дурняў! - бесцырымонна, са злосцю перапыніла следчага Вярбіцкая.

- Значыцца, вы адмаўляецеся шчыра ва ўсім прызнацца і тым самым зменшыць сваю віну?

Вярбіцкая і брывом не павяла, толькі кінула на Смаляка пагардлівы позірк і абыякава перасмыкнула плячыма.

- Ну што ж, я шчыра хацеў вам дапамагчы, - зазначыў следчы.

- Не трэба ціснуць на маё сумленне, - зларадна ўсміхнулася Вярбіцкая, - я з задавальненнем паслухаю яшчэ адно бяздоказнае абвінавачванне, лепш пасядзець тут, чым у смярдзючай камеры.

Смаляк уважліва паглядзеў на жанчыну. Яна добра выконвала ролю беспадстаўна пакрыўджанай, але затоеную напружанасць выкрывалі насцярожана расшыраныя вочы.

- З вашага дазволу вернемся да пісем. - Смаляк, збіраючыся з думкамі, зрабіў невялікую паўзу. - Такім чынам, у адна тысяча дзевяцьсот сорак першым годзе, у ноч з дваццаць першага на дваццаць другога чэрвеня, супрацоўнікі НКУС лейтэнант Вярбіцкі і сяржант Гнацюк прыехалі ў вёску Верацеі. Яны павінны былі арыштаваць царкоўнага старасту Нямцова. Вярбіцкі, як вы разумееце, ваш бацька, да асобы Гнацюка вернемся крыху пазней. Нкусаўцам пашэнціла, праз акно яны падгледзелі, як Нямцоў нешта хаваў у падполлі, і адназначна вырашылі, што царкоўны стараста - варожы шпіён. Нямцова арыштавалі, з падполля выцягнулі скрынку, але адчыніць не паспелі. У лесе, які пачынаўся адразу за вёскай, размяшчаліся вайсковыя склады, у якіх у гэтыя самыя хвіліны раптам усё пачало ўзрывацца, гарэць. Пажар вельмі хутка перакінуўся на вёску. Лейтэнант з сяржантам разгубіліся. Нямцоў, улічваючы спрыяльны момант, задаў лататы, але пільны сяржант заўважыў уцекача і застрэліў. Калі ваш бацька і Гнацюк выбраліся з вогненнага пекла, яны зразумелі, што пачалася вайна. У скрыні аказалася не рацыя, як думалі Нкусаўцы, а золата. Яны некалькі дзён спрабавалі прабіцца да сваіх, але паўсюль былі немцы. Гнацюк ацаніў абставіны па-свойму, ён прапанаваў лейтэнанту падзяліць золата і адсядзецца, дзе хто зможа, да лепшых часоў. Я веру, што ваш бацька аб'явіў сяржанта ворам і патрабаваў здаць зброю. Канешне, Гнацюк разумеў, чым для яго можа ўсё скончыцца. Завязалася бойка, сяржант стрэліў... Вашаму бацьку пашэнціла, ён быў цяжкапаранены, але жывы. Гнацюк, палічыўшы лейтэнанта забітым, знік разам з золатам. Вярбіцкага падабралі акружэнцы і пакінулі ў адной з вёсак. Ваш бацька паправіўся, партызаніў, ваяваў, пасля вайны зноў служыў, але пра золата маўчаў. Спачатку баяўся, і меў рацыю, а потым, як сам прызнаецца, не хацеў кампраметаваць сваё імя, ён усё ж займаў высокія пасады ў Камітэце дзяржаўнай бяспекі. - Смаляк замаўчаў, засяроджана перагарнуў некалькі лістоў у папцы з пісьмамі Вярбіцкага, пакуль знайшоў патрэбны.

- Васіль Мікалаевіч, я гэта чытала, - нервова засмяялася Вярбіцкая. - Толькі пры чым тут я?

- Цярпенне, Таццяна Фёдараўна, - узняў на жанчыну вочы Смаляк. - Цяпер асноўнае... У мінулым годзе, у лістападзе, ваш бацька лячыўся ў бараўлянскай бальніцы для ветэранаў у кардыялагічным аддзяленні. Хворыя бавілі час, хто за картамі, хто за шахматамі. Неяк, а калі дакладна, семнаццатага лістапада, з вашым бацькам сеў гуляць «новенькі». Усё ішло ціха і мірна, перастаўлялі фігуры, успаміналі вайну. І раптам хворы Вярбіцкі накінуўся на саперніка і пачаў лупіць перапужанага чалавека шахматнай дошкай, ледзь разнялі. З гэтага моманту да хвароб вашага бацькі дабавілася яшчэ адна - маніякальная шызафрэнія агрэсіўнай формы. Яму пачало здавацца, што яго праследуе нейкі Гнацюк, ад якога ён хаваўся пад ложкам і пісаў пісьмы, просячы абароны. Ніхто не надаваў значэння таму, што піша хворы, згадвае цэлую скрыню золата, думаю, спярша і вы таксама. Але ўсё ж нешта падштурхнула вас, Таццяна Фёдараўна, на вышукі невядомага Гнацюка, які стаў прычынай сямейнага гора. Думаю, вы не маглі паверыць дактарам, якія спісвалі ўсё на бацькаву старасць і раненне ў галаву. Вы зразумелі адно: чалавек, якога бацька адлупцаваў шахматнай дошкай, мае дачыненне да хваробы. Праўда, ён не Гнацюк, а Альховік, але ж прозвішча можна змяніць... У той час вамі кіравала жаданне помсты, у наяўнасць скрынкі з золатам не верылі. Вы зрабілі вельмі проста: прыйшлі ў ваенкамат і папрасілі зрабіць запыт на бацькавага «дваюраднага брата», які без вестак прапаў у вайну, пры гэтым назвалі яго Іванам Мар'янавічам Гнацюком. Шанцаў было нямнога, але вам пашэнціла. Адказ прыйшоў праз месяц: Гнацюк Іван Мар'янавіч і сапраўды значыўся прапаўшым без вестак у 1941 годзе, апошняе месца службы - горад Беласток, войскі НКУС. Гэта для вас было вельмі важна, бацька перад вайной таксама там служыў, але больш узрадавала тое, што вы не першая шукаеце Гнацюка, у Маскве жыве ягоная родная сястра, Карпава Зінаіда Мар'янаўна. Цяпер вы ўсё часцей узгадваеце золата: што, калі бацька піша праўду? І вы робіце адчайны, але правільны, лагічна вывераны крок - наймаецеся да Альховіка служкай. Цяпер стары на вачах і пад наглядам. Адразу зазначу, што думка пра завяшчанне прыйшла пазней, пасля таго як даведаліся, што ён жыве адзін, а значыцца, прамых нашчадкаў няма. Вамі кіравала сквапнасць, але цяпер гаворка не пра завяшчанне.

Месяц, другі прыглядаліся да старога, вывучалі, ацэньвалі. Разумелі, што яго голымі рукамі не возьмеш, трэба прыперці так, каб не адкруціўся. І вы наважыліся, паехалі ў Маскву да сястры за фотаздымкам маладога Гнацюка. Пра што вы гаварылі з Карпавай, кім адрэкамендаваліся, прачытаеце потым, галоўнае - у сястры захаваўся фотаздымак з даваенных часоў. Заставалася толькі яго перазняць, і можна напрамую гаварыць з Альховікам-Гнацюком пра золата. І я не сумняваюся, што такая размова адбылася і цяпер золата ў вас.

- Прыгожую казку сачынілі, Васіль Мікалаевіч, - цяжка ўздыхнула Вярбіцкая. - Галоўнае, што самі верыце ў свае фантазіі, дрэнна скончыце...

- Я быў у Маскве, - не зважаючы на іронію Вярбіцкай, працягваў Смаляк, - спярша ў архіве, потым у Карпавай. Вашае прозвішча пазначана на запыце, што прыйшоў з Менска, сястра Гнацюка апазнала вас па фотаздымку, я ўжо не кажу пра ваенкома, які добра вас памятае. Так што, Таццяна Фёдараўна, на вашым месцы трэба ўжо гаварыць праўду.

- Праўду?! - з перакошаным ад гневу тварам ускрыкнула Вярбіцкая. - Вы раіце гаварыць праўду?! Значыць, дзяцей маіх будзеце карміць, вучыць, хворых бацькоў даглядаць, перадачы ў турму насіць? Не, дудкі, вам абы ўпячы чалавека за краты, а што будзе з маімі дзецьмі, з бацькамі, нікога не цікавіць. Хіба вы, жабракі, зможаце даць неабходнае маім родным, паклапоціцеся пра іх?.. Не будзе па вашаму!.. Лічыце мяне вінаватай?.. Добра, толькі дакажыце... Свае правы ведаю і чытала пра прэзумпцыю невінаватасці. Я ўсе абвінавачванні адмаўляю, ніякага золата ў мяне няма. Думаеце інакш - шукайце, знойдзеце - ваша ўзяла. Мая і дзяцей будучыня залежыць ад мяне, і я не збіраюся сваімі рукамі ўсё рушыць. Калі не верыце, прачытайце, - Вярбіцкая выцягнула з рукава світэра складзеную ў некалькі разоў паперку і, з выклікам зірнуўшы на следчага, кінула яе на стол. - Вось мая будучыня!

Смаляк разгарнуў лісткі, разгладзіў іх далоняй і ўслых прачытаў загаловак: «Шлюбны кантракт». Далей чытаў з цікаўнасцю і моўчкі. Вярбіцкая, нервова кусаючы вусны, напружана сачыла за следчым. Смаляк уважліва разгледзеў пячатку і асабісты подпіс натарыуса, які зацвердзіў кантракт, і з сумам паглядзеў на жанчыну.

- Значыцца, цяпер Таццяна Фёдараўна на роўных з Куклазе валодае футравай фабрыкай у Фінляндыі і паловай мужавай маёмасці?

Вярбіцкая прамаўчала. Следчы ўстаў, наліў у шклянку вады, падаў жанчыне.

- Нявыкрутка атрымоўваецца. Муж палову багацця, дарэчы, нажытага без вас, па шлюбным кантракце перадае жонцы, а што ўзамен?

Вярбіцкая здзіўлена паглядзела на следчага, узяла прапанаваную шклянку, але піць не стала.

- Я не хачу вады! - узбуджана, не разумеючы, куды Смаляк хіліць, ускрыкнула яна і з трывогай у голасе дадала: - У кантракце ўсё запісана.

- Як бы не так! - шматзначна ўздыхнуў следчы. - Думаю, што якраз за кантрактам і блішчыць золата Альховіка.

- Я ўжо сказала, што ніякага дачынення да золата не маю, - паспешліва выдыхнула жанчына і ўставілася на свае рукі.

- Як вы пазнаёміліся з Куклазе? - прапускаючы міма вушэй словы Вярбіцкай, спытаў Смаляк.

- Наша знаёмства лічу асабістай справай, якая вас не тычыцца, - з выклікам прагаварыла Вярбіцкая. - Я не хачу, каб Вільгельма ўблытвалі.

- Вы сёння з ім сустракаліся, і, думаю, шлюбны кантракт Куклазе перадаў падчас размовы?

- Гэта лішні раз даказвае, як ён мяне кахае. Хто б іншы ў такой сітуацыі падаў заяву на скасаванне шлюбу, уцякаў, як ад пракажонай, а Вільгельм не, ён шчыры і ўсё зробіць, каб абараніць мяне.

- Не, Таццяна Фёдараўна, гэта якраз даказвае іншае, - рашуча секануў рукой паветра Смаляк. - Усё гаворыць за тое, што Куклазе невыпадкова з'явіўся каля вас, а дакладней, каля золата.

- Нам няма пра што гаварыць, я стамілася слухаць адно і тое! - выходзячы з сябе, ускрыкнула жанчына. - Адпраўце мяне ў камеру.

- Зараз пазаву канваіраў, - суха кінуў Смаляк, - толькі я разлічваю пачуць, дзе золата.

- Вы ненармальны! - істэрычна засмяялася Вярбіцкая.

- Не, шаноўная Таццяна Фёдараўна, - прысмальваючы цыгарку, прыплюснуў вочы Смаляк. - Хто-хто, а вы ўпэўнены ў маёй нармальнасці, ведаеце, што ўсё, сказанае Смаляком, - праўда, ніякай хлусні. А цяпер пра Куклазе, і адразу папярэджу, што, у адрозненне ад вас, я не манюка, - следчы зрабіў невялікую паўзу. - Ваш муж такі бізнесмен, як я касманаўт...

Вярбіцкая змоўчала. Яна пагардліва, нават здзекліва ўсміхнулася, абыякава перасмыкнула плячыма. Гэтая ўсмешка імгненна ўскалыхнула Смаляка, непрыемнае пачуццё гідлівасці напоўніла душу. Ён з цяжкасцю трымаў сябе ў руках.

- Вам прыйдзецца паверыць мне, што Куклазе Вільгельм, ён жа Камароў, Савіцкі, Эбергардт - ніякі не бізнесмен, а раней двойчы судзімы Вітаўс Эльдар Казіміравіч. Маем і фотаздымкі, такія, якія робяць толькі ў нас, анфас і профіль, праўда, цяпер ён з барадой, але пазнаеце, - Смаляк паклаў перад Вярбіцкай фотаздымкі і з прадчуваннем перамогі дадаў: - Калі і ім не дасцё веры, вось дактакарта з адбіткамі ўсіх пальчыкаў Вітаўса. У гісторыі з Куклазе ўсё фальшыва, і кантракт таксама. Не, ёсць адна праўдзівая акалічнасць - ваш шлюб, але, думаю, і ён будзе прызнаны несапраўдным... І яшчэ, мы наўмысна не затрымлівалі Куклазе-Вітаўса, разлічвалі, што вы скажаце яму, дзе схавалі золата, і ён прывядзе нас да схованкі. Толькі не ўсё атрымоўваецца так, як плануем, Куклазе вось ужо тры гадзіны, як знік з-пад нагляду, а пра што гэта гаворыць, думаю, тлумачыць не трэба.

Вярбіцкая слухала моўчкі, ніводзін мускул не здрыгануўся на твары, яна выглядала ганарлівай і ўпэўненай, быццам усё, што гаварыў следчы, да яе не мела ніякага дачынення. Смаляк замаўчаў, уважліва паглядзеў на жанчыну. У гэты момант нешта падобнае на ўсмешку скрывіла яе вусны, твар спалатнеў, фотаздымкі выпалі з рук. Вярбіцкая невідушчымі вачыма ўтаропілася ў следчага, неяк часта заміргала, захісталася і страціла прытомнасць. Смаляк ледзь паспеў падхапіць жанчыну, не даў зваліцца на падлогу і, прытрымліваючы ў крэсле абмяклае цела, ухапіў шклянку, што стаяла побач, пырснуў вадой на твар. Вярбіцкая здрыганулася, вейкі затрымцелі, на шчоках і шыі раптоўна праступілі нездаровыя ружовыя плямы. Яна зрабіла глыбокі ўздых, расплюшчыла асалавелыя вочы.

- Што са мной? - прашапталі ссінелыя вусны.

Смаляк выцягнуў з шуфляды стала невялікую паходную аптэчку і, падыходзячы да Вярбіцкай, корпаўся ў ёй, шукаючы нашатырны спірт.

- Ужо ўсё добра, Таццяна Фёдараўна, у вас закружылася галава.

Жанчына ўбачыла на падлозе фотаздымкі Куклазе, нахілілася, каб падняць, але ў апошні момант перадумала, адхапіла ад іх руку, быццам дакранулася да чагосьці пякучага.

- Каб не вы, а хтосьці іншы расказаў пра Куклазе, ці як яго на самай справе...

- Вітаўс, - падказаў следчы.

- Чорт з ім, хто б ні быў, - прыходзячы ў сябе, ускрыкнула Вярбіцкая і нервова засмяялася. - Гэта, аказваецца, злодзей у злодзея ўкраў...

Яна раптам замаўчала, неяк сцялася, уцягнула галаву ў плечы і дрыжачай рукой пацягнулася за шклянкай. Смаляк паспешліва падаў ваду і, пакуль Вярбіцкая нетаропка цадзіла скрозь зубы, нахіліўся, падняў фотаздымкі. Цяпер ён быў упэўнены, што нарэшце пачуе ўсю праўду. Іх позіркі сустрэліся, Вярбіцкая глядзела на следчага так, быццам бачыла ўпершыню.

- А вы, Васіль Мікалаевіч, малайчына, - роспачна ўздыхнула жанчына, - чаго не скажаш пра мяне.

- Можа, нашатырным спіртам скроні пацерці? - працягнуў жанчыне бутэлечку і вату Смаляк.

- Не трэба, мне цяпер самы раз спірту выпіць і забыцца пра ўсё на свеце.

- Выбачайце, чаго няма, таго няма, - усміхнуўся Смаляк і артыстычна развёў рукі.

- Яно сабе, абыдуся і вадой, - зрабіла невялікі глыток Вярбіцкая. - Гэта вы пераможца, вам і чарку піць. Уключайце свой магнітафон, ваша ўзяла.

Смаляк згодна кіўнуў, таропка ўставіў новую касету, падсунуў мікрафон бліжэй да жанчыны і ўключыў запіс.

- Ніколі б не прызналася, калі б мне гэты Куклазе такую казу не падсунуў, дык няхай і яму нічога не дастанецца. Альховікава золата ў мяне, і сёння я сказала пра яго Куклазе. Калі ён даў лататы, у два месцы вы точна не паспееце, а вось трэцяе... Золата я раздзяліла на тры часткі: адна ў камеры захоўвання нумар дванаццаць на чыгуначным вакзале, код 2000, другая частка закапаная на саракавым кіламетры шашы Менск-Віцебск, каля ўказальніка павароту на Лагойск, трэцяя закапана ў Менску, у двары суседзяў Альховіка Шашкоў, пад сабачай будкай...

 

13

 

Зубенка, чакаючы аператыўна-следчую групу ў гатэлі, дзе жыў Куклазе, пачуваў сябе як на іголках. Канешне, зусім не ён вінаваты ў тым, што Куклазе перахітрыў і ўцёк з-пад самага носа, тут начальства знойдзе вінаватых. Маёр разумеў, што калі раптам Куклазе-Вітаўс уцячэ з золатам за мяжу, тады для яго і Смаляка пачнуцца сапраўдныя непрыемнасці. Праўда, больш дастанецца Васілю, бо ён, даведаўшыся пра золата, павінен быў падключыць да справы Камітэт дзяржаўнай бяспекі, а не самадзейнічаць. Толькі калі гэта было рабіць? Яшчэ раніцай ён сам і не падазраваў ні пра якое золата, а ўвечары скарб можа знікнуць назаўсёды.

«Ну што ён там цягне ката за хвост?! - не адыходзячы ад тэлефона, у думках лаяў Смаляка Зубенка. - Будзе «выкаць» авантурыстцы, забойцы, дабівацца прызнання!»

І ўсё ж нешта, акрамя золата, не давала спакою, трывожыла думкі, і маёр не мог зразумець, у чым прычына. Ён каторы раз агледзеў двухпакаёвы нумар, зайшоў у ванную, паўсюль былі чысціня і парадак. І раптам Зубенка зразумеў, што менавіта гэты ідэальны парадак і бударажыць: чалавек, які тут жыве, на ўцекача не падобны. Асабістыя рэчы Куклазе-Вітаўса на месцы, нават зубная шчотка. Падсвядома з'явілася пачуццё незадаволенасці: што, калі Куклазе-Вітаўс сачэння за сабой не заўважыў і нікуды не ўцякаў? Можа, ён у гатэлі ў іншым нумары, у сяброў ці сяброўкі? Маёр выйшаў у калідор і папрасіў міліцыянера, які стаяў ля дзвярэй, зайсці ўсярэдзіну, каб самім не «спугнуць» Куклазе.

Нечакана ў гатэлі з'явіўся Загіраў. Ён порстка ўвайшоў у нумар і, убачыўшы Зубенку, шчыра ўсміхнуўся.

- Анатоль Пятровіч, я знайшоў сувязь паміж Куклазе-Вітаўсам, Лескаўцом і Цвіркуном: яны ў тысяча дзевяцьсот восемдзесят трэцім годзе разам сядзелі ў турме УЖ 15/14 у Навасадах. Акрамя гэтага, Вітаўс і Лескавец па апошняй справе ў Эстоніі праходзілі як саўдзельнікі. Вітаўс уцёк з залы суда, а праз некалькі год артыкул, па якім яму маглі даць да пятнаццаці гадоў пазбаўлення волі, быў скасаваны. Лескаўцу пашэнціла меней, ён пяць гадоў адбарабаніў ад званка да званка. Цвіркун - дробная сошка, звязаны з Лескаўцом грашыма, вінен яму тысячу даляраў.

- Цяпер зразумела, чаму яго абралі на гэтую ролю, - зазначыў Зубенка і міжволі паправіў тэлефонную трубку. - Лескавец не хацеў рызыкаваць: хто б іншы, убачыўшы, як ён піхнуў старую пад машыну, не змоўчаў, а Цвіркун павязаны, і, мабыць, не толькі грашыма. Толькі прамашка выйшла: Цвіркун з-за «рафіка» якраз і не ўбачыў Лескаўца, таму нам пра хворага сабаку і расказаў.

Зубенка не вытрымаў, адкінуўшы сумненні, рашуча набраў тэлефонны нумар і, чакаючы, пакуль Смаляк возьме трубку, нервова забарабаніў пальцамі па стале. У гэты момант дзверы адчыніліся, у пакой з шумам увайшло некалькі чалавек, і невысокі капітан у акулярах далажыў:

- Таварыш маёр, аператыўна-следчая група...

- Ціха! - ускрыкнуў Зубенка і жэстам рукі перапыніў капітана. Ён шчыльней прыціснуў слухаўку да вуха і паспешліва спытаў: - Што чуваць, Васіль Мікалаевіч, як там наша... - маёр не дагаварыў, таропка выцягнуў з кішэні блакнот, самапіску і хутка нешта пазначыў, потым патрабавальным, неспакойным позіркам абвёў прысутных. - Ну вось, чаканне скончылася, цяпер за справу. Капітан, да майго вяртання затрымлівайце ўсіх, хто прыйдзе ў гэты нумар, я асабіста з гэтымі людзьмі буду гаварыць. Загіраў, нам пара.

Яны імкліва пакінулі гатэль. У машыне Зубенка расказаў пра золата і дзе Вярбіцкая яго схавала.

- Зараз заедзем у аддзел, - стрымліваючы нервовую ўзбуджанасць, разважаў услых маёр. - Адну групу адправім на чыгуначны вакзал, другую - на саракавы кіламетр, трэцюю - да Шашкоў. Дзе-небудзь ды перахопім злодзея-прайдзісвета.

- Анатоль Пятровіч, а можна мне з вамі? - няўпэўнена спытаў Загіраў, ягоныя вочы іскрыліся азартнымі агеньчыкамі.

- Ты на некалькі гадзін узначаліш засаду ў Шашкоў, - Зубенка кінуў на вучня насцярожаны позірк. - Думаю, удзень туды не сунуцца, а ў прыцемках заменім. Куклазе-Вітаўс не дурань, рызыкаваць не стане, дый да сабакі так проста не падступішся. Як піць даць сённяшняй ноччу там будзе горача.

- Мне б з вамі, - паспрабаваў змяніць рашэнне настаўніка Загіраў.

- Будзеш рабіць тое, што загадана, - узвысіў голас Зубенка і рэзка, як адсек, дадаў: - Не ў цацкі гуляем!

Маёр асабіста падвёз Загірава і двух сяржантаў міліцыі да Шашкоў. У мэтах канспірацыі ён загадаў вадзіцелю няхутка праехаць міма і спыніцца праз тры хаты. Зубенка з задавальненнем адзначыў, што ў панадворку Шашкоў ціха і мірна, сабака спіць каля будкі, а значыцца, Куклазе-Вітаўса тут яшчэ не было. Загіраў і сяржанты хутка, каб не назаляць вочы суседзям, зайшлі ў патрэбны панадворак. Вялізная аўчарка, пачуўшы чужых, пачала кідацца, узняла такі лямант, што здавалася, цугундзер, які ўтрымліваў яе, можа не вытрымаць і ў любы момант парвацца. Але якраз гэтая акалічнасць і задаволіла Загірава. «Золата пад надзейнай аховай», - у думках зазначыў ён і адчыніў дзверы ў хату. На парозе сустрэў гаспадар, адразу пазнаў Загірава і, павітаўшыся, саступіў месца на ўваходзе.

- Сюды, калі ласка, - Шашок паказаў рукой на жоўтыя дзверы і сцішана, па-змоўніцку дадаў: - У зале будзе зручней.

- Загіраў першы ўвайшоў у пакой і на імгненне аслупянеў ад нечаканасці: пасярод за круглым сталом сядзеў падпалкоўнік міліцыі і нешта хутка пісаў. Ён быў чарнявы, у акулярах, шырокі ў плячах.

- А, вось і засада! - убачыўшы Загірава і міліцыянераў, усміхнуўся падпалкоўнік. - Зараз, калегі, яшчэ хвілінку і прымеце пост. Вас я ведаю, здаецца, памочнік маёра Зубенкі, - перакладаючы спісаныя лісткі, зазначыў незнаёмы падпалкоўнік, - сустракаліся ў Анатоля Пятровіча. Дарэчы, дзе ён сам?

- Будзе пазней, - аблізаў сасмяглыя вусны Загіраў.

- Я падпалкоўнік Ігнацьеў з Упраўлення па барацьбе з арганізаванай злачыннасцю. А вы сядайце, у нагах, як кажуць, праўды няма.

Загіраў і міліцыянеры расселіся хто дзе.

- Смаляк, каб пазбегнуць нечаканасцей, папрасіў мяне канфіскаваць золата, якое Вярбіцкая схавала пад сабачай будкай. Вось хітруння! Бачылі, якая звяруга ахоўвала пяць кіль? Калі і сунецца гэты Куклазе, яму не паздаровіцца, - падпалкоўнік звонка рассмяяўся, падміргнуў Загіраву і, нечакана стаўшы сур'ёзным, зазначыў: - Ноччу ён абавязкова прыйдзе, перадайце гэта Зубенку, няхай сур'ёзна падрыхтуецца.

- А я ўсё не мог зразумець Вярбіцкую, - падаў голас Шашок. - Як ні прыйдзе да нас, нясе Пальме то кусок мяса, то каўбасіну. Аказваецца, прыручала.

- Станіслаў Мікалаевіч, - устаў з-за стала падпалкоўнік, - вось, прачытайце акт і распішыцеся на двух экземплярах, адзін пакіньце сабе.

Зноў забрахала Пальма, і падпалкоўнік порсценька крутнуўся да акна, уважліва агледзеў двор.

- Будзеце сачыць адсюль, - стоячы спінай да прысутных, пачаў даваць указанні падпалкоўнік, - панадворак як на далоні, і памятайце, што Куклазе можа аб'явіцца і з другога боку, гародамі. Канешне, ён будзе ўзброены... Дзе вы пакінулі машыну?

- За намі прыедуць, а калі што якое, дык ёсць радыёстанцыя, - адказаў адзін з міліцыянераў.

- Гэта правільна, ухваляю, лішняя валтузня нам не патрэбна. Я свайго вадзіцеля таксама адпусціў. Але мне пара, - падпалкоўнік крутнуўся, падышоў да тэлефона. - Пазваню Смаляку, няхай прышле машыну, - ён набраў нумар і, расплыўшыся ва ўсмешцы, прагаварыў: - Васіль Мікалаевіч, усё нармальна, засаду я дачакаўся, так што пост здаю. Куды везці золата? Да вас? Добра, высылайце машыну і няхай чакае каля аўтобуснага прыпынку, я сам падыду.

Падпалкоўнік падышоў да стала, уважліва прагледзеў паперы, ці ў тых месцах паставіў подпісы Шашок, і, задаволены, паклаў лісты ў папку. Потым нахіліўся і падняў з падлогі мяшэчак, падкінуў у руцэ, быццам узважваючы:

- Пяць кіляў вяртаем дзяржаве, так што, калегі, зарплату сваю адпрацоўваем.

Ён развітаўся з кожным за руку і накіраваўся да выхаду, але ў дзвярах прыпыніўся.

- Пазначце мой нумар тэлефона, - падпалкоўнік назваў нумар. - Я буду ў Смаляка, але раптам спатрэблюся не толькі сёння.

Роўна праз гадзіну, пасля таго як за падпалкоўнікам зачыніліся дзверы, пад люты брэх сабакі, неяк бокам, увесь час азіраючыся, у хату прысунуўся Зубенка. Маёр быў пануры і злы, але, выслухаўшы даклад Загірава, павесялеў.

- Ну, хоць тут паспелі, - стомлена ўздыхнуў ён, - цяпер Куклазе-Вітаўсу канец, сам лягу ў бур'ян замест псіны, але яго спаймаю. А Смаляк правільна зрабіў, што перастрахаваўся і паслаў сюды Ігнацьева. Падпалкоўніка ведаю даўно, свайго ён не ўпусціць, так што, Вілі, будзь упэўнены: шышкі дастануцца нам, узнагароды - яму. Але яно сабе, цяпер галоўнае затрымаць Куклазе.

 

14

 

Пайшла другая гадзіна, як Смаляк уключыў магнітафон і запісваў споведзь Вярбіцкай. У асноўным яна гаварыла ўжо вядомае, і следчаму амаль не было патрэбы перапыняць жанчыну і нешта ўдакладняць. Толькі зрэдку Смаляк пазначаў у занатоўніку пытанні, на якія хацеў пачуць больш дэтальныя адказы. Вярбіцкая сядзела расчырванелая, узрушаная, а калі загаварыла пра Куклазе, вочы заіскрыліся гнеўнымі, сцюдзёнымі агеньчыкамі.

- Я б яго разарвала на кавалачкі, - ускрыкнула жанчына. - Кожны дзень ружы, вершы пра каханне чытаў, дакрануцца баяўся... Я, дурніца, і растала, паверыла! Захацелася вялікага кахання, жыць за граніцай, а на вось, выкусі, кукуй, дзеўка, на нарах!..

- Таццяна Фёдараўна, яшчэ раз узгадайце першую сустрэчу з Куклазе, - вёў допыт у патрэбным кірунку Смаляк. - Як, на ваш погляд, яна была выпадковая ці ўсё ж спланаваная?

- Ні за што не паверу, што такое можна спланаваць, хіба толькі ў якіх шпіёнскіх раманах. А можа, - Вярбіцкая ганарліва паглядзела на Смаляка, - я з мяхом золата для яго больш важная птушка, чым Мюлер для Шцірліца.

- А сур'ёзна?

- Калі сур'ёзна, я сама выбрала Куклазе, убачыла, падышла, першая загаварыла... А адбылася сустрэча на пачатку красавіка на прэзентацыі фірмы «Белпрампуш». Прыкмеціла я сярод замежных гасцей чарнявага, з бародкай, а як падысці, не ведаю. Стану непадалёк, слухаю, як ён лапоча не па-нашаму, усярэдзіне ажно млее ўсё, сэрца ў пятках, цягне да чарнявага быццам магнітам, а ён нуль увагі. Прыдумала: папрасіла мужыкоў, каб «цыганачку» сыгралі. Тут мне роўных не было, мужыкі да мяне, як мятлікі на агонь, а чарняваму хоць бы што, паглядзеў і адвярнуўся. Не вытрымала, падбегла і сілком у круг зацягнула, прымусіла танцаваць. Эх, ведаць бы наперад, дзе павалішся! - роспачна ўздыхнула Вярбіцкая. - Гэты чарнявы з бародкай і быў Куклазе. Да сённяшняга дня мы, як галубкі, ні дня адно без аднаго не маглі, і раптам такое?! Яшчэ раніцай падлюка кляўся ў вечным каханні, абяцаў вызваліць, а калі не ўдасца, будзе чакаць. Меўся дзяцей з бацькамі да сябе ў Фінляндыю забраць, шлюбны кантракт, каб на яго халера, паказаў. Гэты кантракт і быў апошняй кропляй, расчулілася я, соплі распусціла... Эх, бабы ёсць бабы!.. Мы, бы тыя коткі: хто пагладзіў, таму і замурлыкала. Успрыняла я паганцаву ману за чыстую манету і расказала пра золата. Верце, да сённяшняга дня размовы пра золата не было, дзецьмі клянуся.

- Я веру, што вы гаворыце праўду, - пагадзіўся Смаляк, - у іншым выпадку Куклазе-Вітаўса даўно б і след прастыў. І ўсё ж, Таццяна Фёдараўна, як вы апынуліся на той вечарыне ў фірме «Белпрампуш»? Хто запрасіў? Наколькі мне вядома, вы там не працавалі.

- Лескавец запрасіў... Так, Васіль Мікалаевіч, той самы, - убачыўшы здзіўленне на твары следчага, пацвердзіла Вярбіцкая, і ледзь прыкметная ўсмешка кранула яе вусны. - Прызнаюся, пакуль не сустрэла Куклазе, ён быў маім палюбоўнікам. Прадбачу, што вы хочаце спытаць, таму давайце вернемся да больш ранніх падзей, чым тая вечарына... Вы казалі праўду, каб прыперці Альховіка, адных бацькавых пісем было недастаткова, хаця напужаць імі можна. Што ні кажы, ніхто не ведае, якія яшчэ грахі цягнуцца за ім. Пашэнціла з сястрой Гнацюка і з даваенным сямейным фотаздымкам. З такім арсеналам доказаў прымусіць Альховіка сказаць праўду было няцяжка, толькі ж ці ёсць у яго золата? Мяне цікавіла толькі яно, а не тое, што Камітэт дзяржаўнай бяспекі праз пяцьдзесят год будзе выкрываць сапраўдную дзейнасць падчас вайны нейкага Альховіка-Гнацюка. Я пайшла на хітрасць, сказала старому, што, калі ён дасць мне дзесяць залатых манет, я пра ягонае існаванне забудуся. Ён, ёлупень, клюнуў, пятачкі залатыя царскай чаканкі і высыпаў на наступны дзень. Лескавец дапамог мне прадаць золата. Толькі і яму я ні слова, ні паўслова пра Альховіка. Сказала, што ў спадчыну ад бабулі дасталіся манеткі.

- А мог Лескавец пісьмы вашага бацькі прачытаць? - спытаў Смаляк.

- Думаю, не, - няўпэўнена адказала Вярбіцкая. - А праз тыдзень аб'явіўся Куклазе, і мы з Лескаўцом разышліся. У той дзень, калі старая Шашок патэлефанавала і прыгразіла, што аднясе вам бутэлечку з атрутай, я па-сапраўднаму спужалася. І было з чаго: на карту пастаўлены мой далейшы лёс, багатае жыццё ў Фінляндыі ці ў іншым месцы, дзе я захачу. Я прыгадала Лескаўца і паабяцала яму дваццаць залатых манет, калі ён пазбавіць мяне ад старой Шашок. Як ні дзіўна, але Лескавец пагадзіўся, а што было далей, вы ведаеце.

- Ён адразу пагадзіўся?

- Не, папрасіў гадзіну на роздум.

- Ці сустракаліся з Лескаўцом пасля дарожнага здарэння? - удакладніў Смаляк.

- Два разы, - згодна кіўнула Вярбіцкая. - Першы - пры разліку, другі - калі стала вядома, што старая засталася жывая. Мне прыйшлося пераконваць Лескаўца з'ехаць за мяжу.

- Дзе ён цяпер?

- Гэтага я не ведаю.

- Добра, зноў прыгадаем Альховіка, - Смаляк доўгім, уважлівым позіркам паглядзеў на Вярбіцкую.

Ён хацеў ведаць сапраўдную прычыну, чаму яна атруціла старога і тым самым наклікала на сябе бяду. Што штурхнула яе на крайнасць, калі ў гэтым не было патрэбы? Дачакайся Вярбіцкая смерці Альховіка - і ўсё было б пахавана разам з ім.

- Хочаце ведаць праўду, чаму я яго атруціла? - быццам прачытала думкі следчага Вярбіцкая.

- Хачу.

- Спужалася, - наіўна ўсміхнулася Вярбіцкая. - Гэта ён для дактароў заўсёды нямоглы і хворы: і там баліць, і тут коле, а на самой справе дзядок вылучаўся зайздросным здароўем. Вы, пэўна, падумалі, што ён паміраў і мне заставалася пачакаць тыдзень-другі? Як бы не так! Альховік збіраўся жыць не меней як сто гадоў. Думаеце, чаму ён узяў мяне служкай, каб суп варыла ды харч з магазіна прыносіла? Гэта магла зрабіць і суседка Казіміра Францаўна, а са мной ён хацеў спаць... І не смейцеся, - Вярбіцкая заўважыла, як міжволі ўсміхнуўся Смаляк, - ён мяне дамагаўся, ажно пакуль я не прыехала з Масквы і не прыперла старога пралюбадзея фотаздымкам. Трэба было бачыць, як ён закруціўся, бы ўюн на патэльні. Пасля гэтага Альховік пачаў баяцца мяне, а я яго, можа, нават яшчэ больш.

- Таму і атруцілі?

- Не толькі. На той момант я дакладна ведала, што золата Альховік хавае ў хаце. Ведала, а ўзяць не магла. Вось і вырашыла патрошкі падсыпаць атруту то ў ваду, то ў суп ці кашу. Калі стары скапыціўся і ўжо не падымаўся, распачала пошукі. Частку знайшла ў невялікай бочцы, у якой рос фікус, другую...

- Другая была закапана пад падлогай? - не вытрымаў Смаляк.

- Так. І яшчэ адна акалічнасць: я не магла чакаць, Куклазе прыспешваў ехаць у Фінляндыю.

У гэты момант дзверы адчыніліся і на парозе ўзнікла рашучая, мажная постаць маёра Зубенкі. За ягонай спінай віднелася кучаравая галава Загірава.

- Не перашкодзілі? - няўпэўнена спытаў маёр, які прытрымліваў дзверцу рукой і быў гатовы ў любы момант уключыць заднюю «перадачу».

- Наадварот, - прасвятлеў тварам Смаляк, - нам з Таццянай Фёдараўнай цікава ведаць, ці затрымалі Куклазе-Вітаўса.

Зубенка скасавурыўся на Вярбіцкую, усім выглядам паказваючы, што пры ёй гаварыць пра аператыўна-вышуковыя справы непажадана.

- Нічога, Анатоль Пятровіч, - зразумеў маёра Смаляк. - Зрэшты, Таццяна Фёдараўна расказала пра золата, так што таямніцы тут няма.

- Ну, калі так, - незадаволена прабурчэў Зубенка і, сядаючы ў крэсла, важна прагаварыў: - У два месцы не паспелі, - і, крыху памаўчаўшы, удакладніў: - На чыгуначны вакзал і на саракавы кіламетр.

- Ну? - нецярпліва ўскрыкнуў Смаляк. - А ў Шашкоў?

- А ў Шашкоў пакінуў засаду, - выдыхнуў Зубенка і таропка дадаў: - Ноччу Куклазе абавязкова прыйдзе, пяць кіляў золата засцяць вочы...

- Адкуль ты ведаеш, што там менавіта пяць кілаграмаў? - насцярожана спытаў Смаляк і перавёў позірк на Вярбіцкую.

- Як адкуль? - пакрыўджана прабасіў Зубенка. - Твой падпалкоўнік Ігнацьеў на бязмене ўзважыў, так, Вілі?

- Так, - пацвердзіў Загіраў.

- Які падпалкоўнік? Які бязмен? - прадчуваючы нядобрае, амаль прашаптаў Смаляк. - Я нікога туды не пасылаў.

- Што?! - паволі ўзняўся на ногі Зубенка.

На некалькі хвілін у пакоі ўсталявалася мёртвая цішыня. Смаляк глядзеў на Зубенку, Зубенка на Загірава. Стажор ускочыў на ногі і, пераводзячы позірк з настаўніка на Смаляка, адным духам, крыху заікаючыся, выпаліў:

- Нас падвезлі да Шашкоў... Сабака, будка на месцы... У хаце падпалкоўнік у міліцэйскай форме, прадставіўся Ігнацьевым з Упраўлення па барацьбе з арганізаванай злачыннасцю... Шашок для яго выкапаў золата з-пад сабачай будкі, і ён пісаў акт выемкі... Важыў бязменам... Тэлефанаваў вам, Васіль Мікалаевіч, прасіў машыну... Пакінуў свой тэлефон...

Загіраў выцягнуў з кішэні некалькі разоў перакладзеную паперку, разгарнуў і паклаў на стол. Смаляк абхапіў галаву рукамі, Зубенка, усё яшчэ на нешта спадзеючыся, хутка набраў нумар, пазначаны Загіравым. Праз секунду паклаў трубку на месца і чамусьці шэптам прагаварыў:

- Пахавальнае бюро...

- Ха-ха-ха, - зайшлася істэрычным смехам Вярбіцкая, - сышчыкі, маць вашу...

Яна ўхапіла шклянку з вадой, прыгубіла, зубы дробна застукалі па шклу.

Зубенка ўзяў са стала фотаздымкі Куклазе, падышоў да Загірава.

- Гэты падпалкоўнік?

- Ён, толькі без акуляраў, - патупіўся стажор і заліўся чырванню.

- Анатоль Пятровіч, - афіцыйна звярнуўся да Зубенкі Смаляк, - цяпер восем гадзін вечара, папрашу раніцай пісьмова далажыць начальству пра вашыя аператыўна-вышуковыя мерапрыемствы.

- Будзе зроблена, - адрапартаваў Зубенка.

- Думаю, нас усіх ад справы адхіляць, - роспачна, быццам між іншым, зазначыў Смаляк.

- Да раніцы яшчэ цэлая ноч, - рашуча секануў рукой паветра Зубенка і крутнуўся на выхад, кінуўшы на хаду: - Вілі, за мной...

Загіраў, хаваючы вочы, развітаўся са Смаляком і матроскай паходкай, шырока і цяжка ставячы ногі, пасунуўся ўслед за Зубенкам. Ён пачуваў сябе пагана, пачуццё асабістай непаўнацэннасці прыніжала, ірвала душу на часткі. Невядома, чым магло б усё скончыцца, каб не маёр, які цярпліва чакаў стажора на вуліцы ля машыны. Загіраў, пакуль ішоў, зрабіў для сябе выснову, што стажыроўка сённяшнім днём скончылася, а магчыма, і служба ў міліцыі. Ён у нерашучасці спыніўся зводдаль ад Зубенкі, узняў на яго самотны, невідушчы позірк і, не ведаючы, што гаварыць, пераступіў з нагі на нагу. Маёр стаяў, засунуўшы рукі ў кішэні, і прыхільна ўсміхаўся.

- Што зажурыўся, не чакаў такой свінні? Практыка, Вілі, лепшы настаўнік, цяпер усё жыццё будзеш памятаць гэты ўрок. Думаю, дзве запаведзі сышчыка ты сёння засвоіў: першая - давярай, ды правярай, другая больш тычыцца мяне, - Зубенка пачухаў патыліцу, - не ўзвышай сябе, бо заўсёды знойдзецца разумнейшы і хітрэйшы.

Загіраву ў гэтую хвіліну лягчэй было выслухаць натацыю, чым спачуванне, але пасля маёравых слоў быццам камень зваліўся з душы, даўкі, саланаваты камяк падступіў пад самае горла, і каб хтосьці яму сказаў: «Паплач, Вілі!» - ён, пэўна, расплакаўся б. Загіраў нават не заўважыў, як Зубенка сеў у чырвоны «жыгуль», і поўнасцю ачуняў, калі з прачыненых дзверцаў машыны даляцеў грубаваты маёраў голас:

- Ты што, аслупянеў? Паехалі, кожная хвіліна дарагога каштуе!

- Куды едзем? - уладкоўваючыся побач з Зубенкам, спытаў Загіраў.

Маёр не адказаў, ён завёў машыну, даў задні ход, развярнуўся і, выязджаючы на вуліцу, паказаў правы паварот.

- А куды мы паедзем, скажаш ты.

Праз хвіліну машына ўлілася ў вулічнае шматгалоссе.

Спыніўшыся на скрыжаванні на чырвоны святлафор, Зубенка ўдакладніў:

- Ты займаўся фірмай, дзе працаваў Лескавец?

- Я.

- Колькі там штатных адзінак?

- Чатыры, - не разумеючы, куды хіліць маёр, адказаў Загіраў.

- Усяго чатыры, - зазначыў Зубенка. - Думаю, дзейнасцю «Белпрампуша» будзе каму пацікавіцца. Ведаючы, хто такія Лескавец і Вітаўс, я перакананы: гэтая фірма прыкрывае нейкую крымінальную арганізацыю, займаецца адмываннем крымінальных грошай. Толькі я пра іншае: жанчыны там працуюць?

- Так, бухгалтарка і сакратарка.

- Якога яны ўзросту?

- Бухгалтарка - пенсіянерка, а сакратарцы... Вось куды вы хіліце! - нарэшце зразумеў маёра Загіраў. Ён выцягнуў з кішэні занатоўнік, разгарнуў і ўслых прачытаў: - Вера Рыгораўна Іўчык, адна тысяча дзевяцьсот семдзесят другога года нараджэння, пражывае па адрасу: праспект Пушкіна, дом трыццаць, кватэра...

- Да Веры Рыгораўны і паедзем, - перапыніў стажора маёр. - Думаю, цікавая ў нас атрымаецца размова...

Дзверы адчыніла кідка-прыгожая чарнабровая брунетка ў блакітным караткаватым халаціку. Чорныя доўгія валасы спадалі на плечы, кудзеркамі віліся на скронях, выразныя, крыху раскосыя вочы глядзелі на Зубенку і Загірава насцярожана, нават палахліва. Даведаўшыся, што яны з міліцыі, палахлівасць і няўпэўненасць зніклі, як і не было. Яна глядзела на сышчыкаў з непрыхаванай пагардай.

- Што трэба? - зляцела з прыгожых ярка-чырвоных вуснаў. - Я не выклікала...

- Мы самі прыйшлі, - з выклікам прагаварыў Зубенка і, не чакаючы запрашэння, адхіліўшы рукой гаспадыню, прайшоў у шыкоўна абстаўлены пакой. - Вы Вера Рыгораўна?

- Я Вера Рыгораўна, а што вам трэба? - ускрыкнула Іўчык.

- Хто яшчэ ёсць у кватэры? - спытаў Зубенка.

Ён ведаў, што дзяўчына ў пакоі адна, балкона не было, а Загіраў ужо крутнуўся на кухню і ў ванную.

- Што гэта ўсё значыць? - дрыжачым голасам спытала Іўчык. - Па якому праву?!

- А вы, Вера Рыгораўна, прысядзьце, - спакойна, не зважаючы на агрэсіўнасць гаспадыні, прагаварыў Зубенка. - Мы шукаем Лескаўца, вашага шэфа. Ён падазраецца ў цяжкіх злачынствах, вісіць на ім і забойства.

Пачуўшы пра Лескаўца, Іўчык сумелася, вочы неспакойна забегалі, шчокі пачырванелі, твар ад нечаканасці выцягнуўся ў нямым здзіўленні. Яна, нервова кусаючы вусны, села ў мяккае крэсла, быццам патанула ў ім, рукі машынальна спрабавалі прыкрыць крысом халата высока аголеныя ногі, і калі гэта не ўдалося, яна паклала на калені блакітную, як і халат, невялікую падушку.

- Толькі я ні пры чым, - з цяжкасцю перасільваючы хваляванне, ці то спыталася, ці то спрабавала запэўніць міліцыянераў Іўчык.

- Калі вы апошні раз бачылі Лескаўца?

- Крыху больш тыдня мінула. Ён самалётам адлятаў у Варшаву ў камандзіроўку, я праводзіла, - засяроджана адказала дзяўчына і раптам спалохана, па-дзіцячы шморгнуўшы носам, спыталася: - Выходзіць, ён уцёк?

- Выходзіць, - пагадзіўся Зубенка.

- А як жа я? - са слязьмі на вачах плаксіва прагаварыла Іўчык. - Яны ж мне грошы абяцалі...

- Якія грошы, хто і за што?

Іўчык адразу спахапілася і, зразумеўшы, што сказала лішняе, яшчэ больш пачырванела. Было відавочна, што гаспадыня на раздарожжы, ёй сорамна ў нечым прызнацца. Зубенка зразумеў нерашучасць сакратаркі Лескаўца па-свойму і, надаўшы голасу начальніцкую цвёрдасць, пайшоў у наступ.

- Вера Рыгораўна, а вас не засмучае той факт, што мы прыйшлі не да каго-небудзь, а да вас?

Іўчык не адказала, яны выструнена сядзела ў крэсле і нервова, з усёй сілай камячыла рукамі падушку, што ляжала на каленях.

- А прыйшлі мы да вас таму, што ведаем, якія грошы і за што вінен Лескавец...

Зубенка хітрыў, ён здагадваўся, якая ў душы Іўчык ідзе барацьба: з аднаго боку, ёй зусім не хочацца хоць на кроплю скампраметаваць сябе, а з другога - з'явілася рэальная магчымасць адпомсціць Лескаўцу за падман. Праўда, яна не вельмі разумее, як гэта зрабіць практычна, але ж, калі раскажа міліцыі ўсё, пра што ні спытаюць...

- Мы шмат ведаем, - працягваў Зубенка, - і калі інфармацыя пацвердзіцца, а дакладней, калі яна стане вядома быццам бы ад вас, знікне патрэба выклікаць Веру Рыгораўну Іўчык як сведку ў суд.

- Я не хачу ў суд, - схамянулася дзяўчына. - Пытайце, я ўсё раскажу.

Зубенка сядзеў суровы і непрыступны, ён ні жэстам, ні мімікай не паказаў свайго задавальнення.

- Якія абавязкі вы выконвалі ў фірме «Белпрампуш»? - адразу зляцела з ягоных вуснаў.

- Была сакратаркай, - ускінула на маёра нявінныя вочы дзяўчына, але, наткнуўшыся на патрабавальна-суровы позірк Зубенкі, патупілася і, цяжка ўздыхнуўшы, дадала: - Афіцыйна была сакратаркай, а неафіцыйна забаўляла патрэбных Лескаўцу мужчын.

- Гэтага таксама? - Зубенка паказаў фотаздымак Куклазе-Вітаўса.

Іўчык кінула хуткі позірк і згодна кіўнула:

- І яго...

- Вера, - пацяплеў голас Зубенкі, - нам патрэбны падрабязнасці.

- Вы ненармальныя! - зноў пачала нервавацца Іўчык. - Якія падрабязнасці? Вам хочацца ведаць, што і як мы рабілі?

- Ты няправільна зразумела, - канфузліва кашлянуў у кулак маёр. - Ты ж не ў офісе фірмы гэтым займалася?

- З гэтым было і ў офісе, - адказала сакратарка і, губляючы цярпенне, ускрыкнула: - Што вы ад мяне хочаце?

- Хто ён? - спрабуючы перавесці размову ў іншы кірунак, спытаў Зубенка.

- Альберт Пятровіч... Прозвішча не ведаю. Лескавец на падпітку зваў яго «Артыстам».

- Вы куды-небудзь з ім выязджалі? Нам трэба ведаць усе месцы, дзе ён любіў паяўляцца.

Дзяўчына на хвіліну задумалася.

- Так трэба было і сказаць, - усміхнулася яна, - а то дзе ды як... Альберт Пятровіч - даўні сябра Лескаўца і яшчэ ён вялікі аматар папарыцца, ды каб лазня абавязкова была выцеплена, як даўней, па-чорнаму.

- Так, так, ужо цяплей, - падахвоціў сакратарку Зубенка.

- Мы разы тры ці чатыры ездзілі ў лазню да нейкага ненармальнага дзеда. Жыве адзін сярод лесу, усяго за кіламетр ад польскай мяжы, - Іўчык паглядзела на Зубенку. - Альберт Пятровіч неяк п'яны сказаў, што надзейней месца і чалавека няма. Яны звалі дзеда Бабром.

- А чаму гэты Бабёр ненармальны? Толькі таму, што жыве адзін у глушы?

- Не толькі. У яго ёсць лось, ды не дзікі, а прыручаны. Дзед гэты, як нап'ецца, запрагае лася ў фурманку і катае нас... І яшчэ, ён глуханямы і ў яго падучая... Напужаў мяне да паўсмерці.

Зубенка з Загіравым пераглянуліся. Маёр інтуітыўна адчуў, дзе трэба шукаць Куклазе-Вітаўса. Злачынец добра разумее, што ўся міліцыя пастаўлена на ногі і цяпер лепш за ўсё залегчы, адсядзецца ў надзейным месцы.

- Вера, а ты памятаеш назву вёскі ці хутара, дзе жыве дзед? - удакладніў Зубенка.

- Назвы аніякай там не бачыла, гэта ў накірунку Берасця, непадалёк ад памежнага перахода Казловічы.

- Паказаць зможаш?

- Я нікуды не паеду, - падхапілася на ногі Іўчык, - такога ўгавору не было.

- Цябе ніхто не ўбачыць, - узняўся Зубенка, - пакажаш хутар і адразу дадому.

- Што, прама цяпер паедзем? - здзіўлена спыталася сакратарка. - Хутка ноч, а туды піліць і піліць. І потым, мне заўтра на работу.

- Вера, якая работа? - паблажліва ўсміхнуўся маёр. - Такой фірмы як «Белпрампуш» больш не існуе...

 

15

 

Праз дваццаць хвілін Зубенка зрабіў чарговы паварот, і машына, хістануўшыся, выруліла на кальцавую дарогу.

Загіраў раз, другі запытальна паглядзеў на настаўніка і нарэшце не вытрымаў:

- Анатоль Пятровіч, у аддзел за дапамогай заязджаць не будзем?

Зубенка і брывом не павёў, як і не чуў. У гэты момант ён кінуў машыну на абгон вялізнай фуры, потым была яшчэ адна і яшчэ... І толькі калі горад застаўся ззаду і яны мінулі пост ДАІ, Зубенка, быццам супакойваючы самога сябе, уздыхнуў:

- Пераможцаў не судзяць...

Загіраў больш ні пра што не пытаўся, ён зразумеў маёра па-свойму і быў недалёка ад праўды. Па-першае, Зубенку не хацелася з'яўляцца ў аддзел з фактамі, якія прадыктаваў Куклазе-Вітаўс, і наткнуцца на начальніка. Гэта азначала, што іх маглі адлучыць ад справы, не дачакаўшыся раніцы. Па-другое, і гэта было асноўнае, губляўся час. Пакуль збяруць групу захопу, складуць план дзеянняў, узгодняць з вышэйшымі інстанцыямі, і сонца ўзыдзе... Не, яны павінны дзейнічаць самастойна, хутка і нечакана. Зубенка разумеў, якой рызыцы ён падвяргае сябе і Загірава, у іх нават пісталет адзін на дваіх... Колькі разоў прасіў начальства замацаваць за стажорам зброю, адказ адзін: «Не маем права, стажору не паложана». Быццам складзены чалавек з іншага матэрыялу, а вучоная куля спытаецца, хто на ейным шляху, сапраўдны сышчык ці толькі стажор, а даведаўшыся, абміне, праляціць міма.

Ім не шэнціла. Два разы сакратарка Лескаўца памылялася, збочвалі з шашы раней патрэбнага і, прапыліўшы па гравійцы з добры дзесятак кіламетраў, вярталіся. І толькі за трэцім разам дзяўчына пазнала прыкмету - вялізны камень-валун, на якім якісьці жартаўнік намаляваў белай фарбай вялізную чалавечую галаву з вусамі ў выглядзе складзенай з пяці пальцаў фігі. Дваццаць кіламетраў ехалі гравійкай, Зубенка прыкмеціў на спідометры, потым яшчэ пяць полем, пакуль святло фар не выхапіла з цемры бярозавы гай.

- Тут недалёка, - падала голас Іўчык і, перасільваючы страх, дадала: - Трэба стаць, каб не пачулі.

Маёр збочыў, наколькі гэта было магчыма, заглушыў рухавік, выключыў святло.

- У дзеда ёсць сабакі? - крутнуўся Зубенка да дзяўчыны.

- Два былі, але Лескавец, як прыехалі першы раз, іх застрэліў. Дзед глухі, а сабакі кідаліся на нас, як шалёныя, ніякай рады даць не маглі. Ну іх і...

- Гэта добра, - задаволена прабасіў Зубенка і бадзёра загадаў: - Вілі, пайшлі, ды не забудзься радыёстанцыю, а ты, Вера, тут пасядзі. - Маёр пачакаў, пакуль стажор вылез з машыны, сам зачыніў з сярэдзіны дзверцы, дастаў з дыпламата радыёстанцыю і ліхтарык.

- Я баюся... - плаксіва ўзмалілася сакратарка Лескаўца. - Не пакідайце мяне!

- Вера, - як мага лагодней прагаварыў маёр, - ты зрабіла добрую справу, але зразумей: я не магу, не маю права адправіць да глуханямога аднаго Загірава. Пацярпі паўгадзінкі.

Зубенка паспешліва вылез з машыны, замкнуў дзверцу на ключ і накіраваўся да Загірава, які чакаў зводдаль. Некалькі хвілін ішлі моўчкі, плячо ў плячо, пакуль не адчулі пад нагамі мяккі, рыпучы пясок. Маёр раптам спыніўся, прысеў на кукішкі, тузануў Загірава за калашыну.

- Прысядзь і захіні святло, - прашаптаў Зубенка.

Загіраў выканаў загад настаўніка, і ў наступную хвіліну крыху жаўтаватае святло ліхтара выразна абазначыла на зямлі след пратэктара легкавой машыны.

- Куклазе тут! - дрыжачым голасам узбуджана прашаптаў стажор.

- Можа, і тут, - водзячы пальцамі па адбітках на пяску, няўпэўнена пагадзіўся Зубенка. - Толькі зірні: вось след ад пратэктара, які кіраваўся да хаты, а крыху збоку другі, бачыш?

- Машына заехала і выехала...

- Так, відавочна, Куклазе прыязджаў, а вось ці застаўся ён у глуханямога, невядома.

Зубенка выключыў ліхтарык, сышчыкі разам, як па камандзе, узняліся і, не згаворваючыся, трусцой пабеглі па ледзь прыкметнай уначы лясной дарозе. Метраў праз трыста дарога рэзка скіравала ўлева, і сышчыкі нечакана апынуліся на вялікай паляне. Непадалёк, справа ад іх, трывожна заіржаў нябачны няпрошаным гасцям конь, і адразу забразгатаў ланцуг, на якім ён быў навязаны. Непадалёк, за высокай агароджай, хтосьці вялікі і магутны замітусіўся, засоп, затупаў капытамі. Гэтыя гукі адразу падхапіла рэха, і панёсся па лесе тупат і металічны перазвон.

- Лось, пра якога гаварыла Іўчык, - прашаптаў Зубенка, і яны, прыгінаючыся, подбегам скіравалі да хаты, адкуль ужо неслася казінае бляянне і свінячае рохканне.

«А гэты глуханямы добры гаспадар», - падумаў Зубенка і залёг за капешкай сена. Ён націснуў на кнопку падсветкі гадзінніка, было дзве гадзіны ночы. Загіраў сцішыўся за вялізным дрэвам і напружана слухаў, ці не падасць хто голас у хаце, але ўсё было ціха. Зубенка дачакаўся, калі выкліканае іх паяўленнем бляянне і рохканне скончыцца, і рыўком дабег да вугла хаты. Ён прысеў: сцішыўся і азірнуўся на дрэва, за якім стаяў Загіраў. Аканіцы былі шчыльна зачыненыя і замкнёныя. Зубенка выцягнуў з кабуры пісталет, даслаў кулю ў патроннік і, трымаючы зброю напагатове, пасунуўся ўздоўж сцяны. Мінуў адно акно, другое, каля трэцяга спыніўся, яно было без аканіц. З хаты даносілася нейкае незразумелае прыглушанае храбусценне, падобнае на тое, калі сабака грызе костку. Зубенка затаіўся, прыслухаўся, і толькі праз пэўны час да яго дайшло, што гэта не што іншае, як чалавечы храп. Ён, прыгнуўшыся, джгануў пад акном, абышоў прыбудову, нешта накшталт веранды, і ўбачыў, як насустрач яму паўз сцяну кіруе Загіраў.

- Абышоў хату вакол, усё ціха, - прашаптаў стажор, - вокны зачыненыя, быццам ніхто тут не жыве.

- Жывуць, - запэўніў Загірава Зубенка. - Хтосьці спіць каля крайняга ад нас акна і храпіць так, што мерцвяка ўздыме.

- А што, глуханямы можа храпець?

- Зараз праверым, хто там такі! - паціху націскаючы рукой на дзверыну, выдыхнуў Зубенка.

Дзверына не падалася, была зачынена на кручок з сярэдзіны. Маёр выцягнуў з кішэні сцізорык, расклаў, прасунуў лязо ў шчыліну вострым уверх. Ён павольна падняў руку, пакуль лязо не ўперлася ў металічны крук, асцярожна зняў яго і, прытрымліваючы рукой дзверыну, якая, нечакана адчуўшы вольнасць, рэзка расчынілася, увайшоў у сенцы. Патыхнула кісла-прэлым, як у перапоўненай вайскоўцамі казарме, і мышамі. Зубенка ўключыў ліхтарык. Дзверы ў правы пакой, адкуль даносіўся храп, былі расчыненыя, на ўваходзе валяліся смярдзючыя анучы і гумавыя боты.

- Заставайся на ўваходзе, - сцішана кінуў Загіраву маёр і, трымаючы ў левай руцэ ліхтарык, а ў правай - пісталет, пераступіў цераз брудныя анучы і боты.

Зубенка апынуўся ў невялікім пакойчыку. Злева на ўсю шырыню быццам ўрасла ў падлогу прыземістая, закопчаная печ з гэткімі ж чорнымі чыгункамі на прыпечку. Супроць, ля акна, на шырокай драўлянай лаўцы, падклаўшы пад галаву ватоўку, хроп чалавек. Маёр накіраваў прамень на падлогу так, каб разгледзець спячага і не патрывожыць. Гэта быў не Куклазе-Вітаўс. На ватоўцы ляжала кудлатая галава з вялікім, тоўстым носам-бульбінай, доўгая сіваватая барада пры кожным уздыху дыбілася на грудзях. На невялікім стале-тумбачцы стаяла раскаркаваная, напалову парожняя бутэлька гарэлкі, побач пустая, з-пад каньяку «Напалеон», і два гранёныя двухсотграмовікі. У алюмініевай місцы і на патэльні валяліся недаедкі хлеба, каўбасы, зялёнай цыбулі.

«Барадаты для сябе каньяк купляць не будзе, - у думках зазначыў Зубенка. - Значыцца, сустракаў гасцей і, раз гаспадар спіць на лаўцы, ягоны ложак можа быць заняты!..»

Маёр хацеў запаліць святло, але перадумаў, вырашыў спярша агледзець астатнія пакоі. Ён, крадучыся, накіраваўся да дзвярэй, што аддзялялі кухню ад другой, як лічыцца на вёсцы, чыстай палавіны. Пад нагамі глуха, па-здрадніцку зарыпелі масніцы, і адразу на лаве, быццам пачуўшы гэтае рыпенне, заварушыўся гаспадар. Зубенка выключыў ліхтарык, сцішыўся. Барадаты перастаў храпці, перавярнуўся на бок і, гучна пацмокаўшы вуснамі, з прысвістам засоп. Маёр, напружана затаіўшы дыханне, прыслухаўся, сілячыся ўлавіць хоць якія-небудзь рухі за перагародкай, але ўсё было ціха, толькі з вуліцы данеслася далёкае, прыглушанае конскае ржанне. Зубенка навобмацак знайшоў дзверыну, паціху прачыніў і, жвава прашмыгнуўшы ў пакой, уключыў ліхтар. Ён імгненна агледзеўся. Пасярод пакоя высілася круглая металічная грубка, насупраць, паміж вокнамі, уладкавалася вялікая шафа з люстэркам на ўсю дзверыну, у якім Зубенка нечакана ўбачыў чалавечую постаць з пісталетам у руцэ. Сэрца ад нечаканасці здрыганулася, ён ледзь не стрэліў у сваё адлюстраванне... Уздоўж сцен стаялі тры металічныя ложкі з гарой падушак на кожным. У пакоі было пуста, і, як ні дзіўна, ён вылучаўся чысцінёй і парадкам, адчувалася жаночая рука. Мерна цікаў насценны гадзіннік, і гэтае ціканне навявала спакой і ўтульнасць. Зубенка слізгануў промнем па сцяне, каля якой стаяў, убачыў выключальнік, запаліў святло. Ён зразумеў, што зноў спазніўся, Куклазе-Вітаўс быў у глуханямога, але гадзін пяць таму.

- Нікога? - прыглушана, напаўголаса спытаў Загіраў. - Але ж відавочна: ён тут быў! Калі не схавацца, не залегчы на дно, дык дзеля чаго? Што яму трэба ад глуханямога?

- Праўду кажаш, - пагадзіўся Зубенка, - не такі Куклазе-Вітаўс чалавек, без прычыны не пацягнецца за некалькі соцень кіламетраў, каб моўчкі каўтануць шклянку каньяку. А што глуханямы?

- П'яны, спіць як пшаніцу прадаўшы.

- Прыгані сюды машыну. - Зубенка схаваў у кабуру пісталет, дастаў з кішэні ключы, працягнуў Загіраву. - А я паспрабую растармасіць барадатага, толькі якая з гэтага карысць, усё роўна нічога не скажа.

Застаўшыся адзін, Зубенка яшчэ раз абышоў хату, патармасіў глуханямога за плячо, але той нават не паварушыўся. Маёр сеў на табурэтку пасярод кухні, задумаўся.

«Кроў з носу, а трэба разгадаць, чаго сюды прыязджаў Куклазе-Вітаўс, - разважаў Зубенка. - А што б ты сам зрабіў на ягоным месцы, маючы на руках пятнаццаць кілаграмаў золата? Дзеля чаго сюды пхнуцца? Схавацца, залегчы на дно?.. Магчыма. Толькі ён гэтага не зрабіў, выходзіць, ёсць больш надзейнае месца. Што прывабіла прайдзісвета? Хутар у лесе, за кіламетр ад дзяржаўнай мяжы... Стоп, дзяржаўная мяжа! - Зубенка ўскочыў на ногі і зашпацыраваў па пакоі, тры крокі да печы, тры да стала. - Нелегальны пераход?.. Магчыма, толькі Куклазе-Вітаўс рызыкаваць золатам не стане, пры пераходзе ўсялякае можа здарыцца... У такім выпадку застаецца адно - схаваць золата тут, на хутары ці непадалёк, а потым, калі ўсё сціхне, ён прыедзе за ім, і хутчэй за ўсё, з-за мяжы, бо больш надзейнай схованкі для сябе ён не знойдзе».

Да хаты ўсутыч пад'ехала машына, і праз хвіліну ў дзвярах узнік Загіраў.

- Што рабіць з Іўчык? - заклапочана спытаў стажор. - У яе істэрыка, з машыны выходзіць катэгарычна адмовілася.

- Няхай сядзіць, - адмахнуўся Зубенка, - менш клопату. Ты вось што, нясі вады, трэба будзіць гэтую спячую статую.

Але вада не спатрэбілася, глуханямы раптам расплюшчыў вочы і, убачыўшы невядомых яму людзей, ускочыў на ногі. Ён быў аднаго росту з Зубенкам, гэткі ж шырокі і моцны, пад цеснаватай кашуляй, якая пагражала ў любы момант трэснуць па швах, угадвалася мускулістае цела. У правай руцэ барадаты трымаў сякеру. Дзе ён яе хаваў, заставалася толькі здагадвацца. Барадаты моўчкі, неяк па-звярынаму ашчэрыўся, шэрыя вочы глядзелі з-пад касматых брывоў з лютай нянавісцю. Зубенка выхапіў пісталет. Іх позіркі сустрэліся. Маёр не ўбачыў у вачах глуханямога нават і намёку на страх, толькі адно - рашучую нянавісць.

«Ён прымае нас за кагосьці іншага, толькі не за міліцыянераў», - раптам мільганула ў думках, і Зубенка левай рукой выцягнуў з кішэні службовае пасведчанне і падаў барадатаму. Той нерашуча пераступіў з нагі на нагу, зрабіў крок уперад і, трымаючы сякеру напагатове, асцярожна ўзяў дакумент, хутка прабег вачыма. У наступны момант сякера паляцела на падлогу, гаспадар адпіхнуў яе нагой як мага далей і, вінавата паглядзеўшы на маёра, паляпаў сябе па плячах, развёў рукі, паказваючы, што не ведаў, хто яны такія. Зубенка ўсміхнуўся, схаваў пісталет, кіўнуў на лаўку, прапануючы глуханямому сесці. Барадаты запусціў пяцярню ў кудлатыя валасы, паспрабаваў іх прыгладзіць і прагна паглядзеў на бутэльку з гарэлкай. Зубенка заўважыў гэты позірк.

- Вілі, налі паўшклянкі, няхай апахмеліцца.

Загіраў наліў роўна палову двухсотграмовіка і паставіў шклянку перад глуханямым. Барадаты з удзячнасцю паглядзеў на яго і, выказваючы задаволенасць, узняў вялікі палец угору. Зубенка гаспадара не прыспешваў, дастаў блакнот, самапіску і моўчкі чакаў, пакуль той вып'е і закусіць. Барадаты таксама не спяшаўся, ён выпіў і паволі засоўгаў сківіцамі, захрабусцеў прывялым агурком, раз-пораз макаючы яго ў насыпаную на стале соль. Ён аб нечым засяроджана думаў, і зразумець гэтыя думкі было няцяжка. Нечакана цішыню парушыў сігнал машыны. Загіраў імпэтна крутнуўся на выхад. Гаспадар схамянуўся, паспешліва зірнуў на гадзіннік - і адразу яго быццам падмянілі. Ён замітусіўся, кінуў недаедзены агурок у алюмініевую місу, спужаўшы добры дзесятак мух, якія жыравалі ў недаедках, і запытальна ўставіўся Зубенку ў вочы. Маёр чакаў гэтага моманту, ён зразумеў, што гаспадар хаты хоча ведаць прычыну начнога візіту, і адразу працягнуў фотаздымак Куклазе-Вітаўса. Барадаты панура паглядзеў на фота і адмоўна закруціў галавой, маўляў, не ведаю. Ён відавочна маніў. Зубенка захваляваўся, ягоная задача ўскладнялася, але адступаць не было куды. Маёр хутка, але разборліва, вялікімі літарамі напісаў у блакноце: «Мы дакладна ведаем пра вашае даўняе знаёмства, так што раю гаварыць праўду. Чаго ён учора ўвечары прыязджаў?»

Глуханямы прачытаў і нечакана прыгожым почыркам напісаў: «Чалавека не ведаю... Мне трэба даіць карову!»

У хату ўвайшоў Загіраў і, прытуліўшыся спінай да дзвярнога касяка, прагаварыў:

- У сакратаркі Лескаўца істэрыка, - і, крыху памаўчаўшы, дадаў: - Віднее, хутка чатыры гадзіны.

Зубенка не адказаў, быццам і не чуў. Ён зразумеў, што больш нічога ад глуханямога не даб'ецца, той будзе стаяць на сваім.

«Дай свой пашпарт і ідзі даіць карову», - напісаў Зубенка ў блакноце.

Барадаты прачытаў, цень заклапочанасці, нават разгубленасці прабег па твары. Ён нерашуча ўзняўся на ногі, пратупаў вакол стала і, увесь час азіраючыся на маёра, накіраваўся на чыстую палавіну хаты.

- Вілі, прыглядзі за гаспадаром, - загадаў Зубенка.

Ён быў у роспачы, цяпер заставалася адно: выклікаць аператыўна-следчую групу і шукаць золата.

- Вось ягоны пашпарт, - працягнуў чырвоную кніжачку Загіраў.

Глуханямы зноў сеў на лаўку, на якой спаў. Зубенка абыякава паглядзеў на гаспадара хаты, узяў у рукі дакумент.

- Вілі, скажы яму ці пакажы, каб ішоў даіць сваю карову, і сам прыглядзі, каб не задаў лататы. А я тут пашастаю, золата, можа, і не знайду, а вось самагонны апарат - точна. Будзе чым адбрахацца перад пракурорам...

Загіраў падышоў да барадатага, паляпаў па плячы і сціснутымі кулакамі зашморгаў зверху ўніз, як гэта робяць, калі дояць карову. Глуханямы зразумеў, згодна заматляў галавой, згроб ватоўку, на якой спаў, і таропка пашкандыбаў на выхад. З ватоўкі звісаў і цягнуўся па падлозе даўгаваты скураны раменьчык. Зубенка прытупленым, невідушчым позіркам глядзеў у спіну барадатаму, потым перавёў позірк на раменьчык, на ногі Загірава, які ішоў следам і ў любы момант мог наступіць на яго.

«Наступіць ці не?» - быццам гуляючы ў нейкую гульню, толькі падумаў Зубенка, як Загіраў наступіў...

Рэмень выструніўся, ірвануў ватоўку з рук глуханямога, і яна бразнулася аб падлогу. Барадаты спыніўся, спалохана азірнуўся, нахіліўся, каб падняць, але Загіраў апярэдзіў. Ён ужо трымаў у руках тое, што вывалілася з ватоўкі. Гэта было нешта падобнае да панчохі, сшытай са шкуры нейкага ляснога звера. «Панчоха» мела даўжыню крыху больш метра, а шырыню - каля трыццаці сантыметраў. Пасярэдзіне і па канцах матляліся прышытыя даўгаватыя раменьчыкі.

З грудзей глуханямога вырваўся нейкі звярыны рык, ён кінуўся на Загірава, спрабуючы завалодаць «панчохай». Яны паваліліся і пакаціліся па падлозе. Зубенка падаспеў своечасова, якраз у той момант, калі барадаты асядлаў Загірава і, трымаючы адной рукой «панчоху», указальны палец другой рукі нацэліў стажору ў вока. Маёр перахапіў руку глуханямога, закруціў за спіну, кляцнулі бранзалеты.

Сумнення не было: у гэтай скураной «панчосе» было золата, усе пятнаццаць кілаграмаў. Зубенка ажно свяціўся радасцю: золата будзе вернута дзяржаве, а што не ўдалося затрымаць усіх злачынцаў - справа звычайная, такіх, як яны, тысячы. Аб'явіцца вышук, і нікуды гэты Куклазе-Вітаўс з Лескаўцом не дзенуцца. Галоўнае зроблена...

І ўсё ж сапраўднай радасці не было, нешта перашкаджала, шчыміла і вярэдзіла душу, не давала спакою думкам. Зубенка не мог зразумець, чаму Куклазе-Вітаўс даверыў золата глуханямому? Чаму сам не схаваў, не закапаў? І потым, гэтыя дзівацтвы са скураным мехам...

- Я баюся, - з крыкам уляцела ў хату перапужаная Іўчык, якая ўся дрыжэла ад страху. - Яны зараз прыедуць і мяне заб'юць!.. - Дзяўчына ўбачыла звязанага, ляжачага на падлозе глуханямога, прыкрыла далоняй рот, усхліпнула і бязвольна апусцілася на табурэтку.

- Вера, - як мага спакайней прагаварыў Зубенка, - мы зараз паедзем дадому, табе ніхто і нішто не пагражае. Ты, наогул, малайчына.

- Мы не паспеем, - умольна паглядзела на Зубенку Іўчык, - яны завуць... Нам трэба ўцякаць!..

Нядобрае прадчуванне ахапіла маёра. Ён глядзеў на сакратарку Лескаўца, і яму раптам здалося, што ў дзяўчыны дрэнна з галавой, яна на мяжы зрыву.

- Не глядзіце на мяне так! - істэрычна завішчала Іўчык. - Я нармальная, выйдзіце на вуліцу і паслухайце. Яны завуць!..

- Вілі, схадзі паслухай, - толькі каб супакоіць дзяўчыну, адправіў на вуліцу Загірава Зубенка. - А мы зараз паедзем... Можа, гарэлкі на дарожку, ад нерваў памагае.

- Ага, - пагадзілася Іўчык, - вып'ю...

Яна наліла ў той самы двухсотграмовік, з якога піў глуханямы, і маленькімі глыткамі, моршчачыся, доўга скрозь зубы цадзіла гарэлку. Выпіла, пацягнулася за кавалкам хлеба, але, убачыўшы на стале мух, закусваць не стала, папрасіла цыгарэту. Рукі ў дзяўчыны дрыжэлі.

У хату вярнуўся Загіраў, кінуў здзіўлены, спачувальны позірк на Іўчык, перасмыкнуў плячыма.

- У лесе хтосьці трубіць.

- Вось, а што я гаварыла! - усхапілася Іўчык. Гарэлка пачала дзейнічаць, дзяўчыну крыху павяло ўправа, яна ўхапілася за край стала. - Яны зараз сюды прыедуць.

- Вера, пра каго ты гаворыш? - сілячыся зразумець, хто можа ў такую рань трубіць у лесе, спытаў Зубенка.

У гэты момант да слыху даляцеў далёкі працягла-патрабавальны гук трубы, падобны да таго, якім паляўнічыя падзываюць сабак.

- Чуеце, гэта Лескавец ці Альберт Пятровіч лася завуць, - выдыхаючы воблака шызага дыму, зноў ускрыкнула Іўчык. - Таго, якога бачылі ў загародцы ў панадворку. Яго так прывучылі, што адкуль ні патрубяць, туды і бяжыць... І цяпер вар'яцее, можа, ужо і загародку разлупіў капыцішчамі.

Зубенка раптам усё зразумеў: лось глуханямога быў кантрабандыстам. Ён на сабе пераносіў праз мяжу любы тавар у «панчохах», наўмысна сшытых са шкуры, колерам ворсу падобнай да ласінай. Здалёк не разгледзіш, а блізка ён чужога не падпусціць. І памежнікі вялікіх прэтэнзій не маюць, як з аднаго боку, так і з другога.

- Толькі сёння ў вас, шаноўныя кантрабандысты, прамашка выйшла, - услых прагаварыў Зубенка.

- Вы пра што, Анатоль Пятровіч? - спытаў Загіраў.

- Я, Вілі, разгадаў іх тактыку, - усміхнуўся Зубенка. - Лось пераносіць праз мяжу кантрабандны тавар як у адзін бок, так і ў другі. Чуеш, трубяць? Гэта Куклазе-Вітаўс законна перайшоў мяжу і цяпер у Польшчы чакае лася з гэтай «панчохай» золата. Цяпер зразумеў? Лось перабег, прынёс, яго нечым добрым пачаставалі, і да пабачэння. Дадому ён вернецца. Вось я і кажу, што сёння Куклазе-Вітаўс ні лася, ні золата не дачакаецца.

- Вы так спакойна гаворыце, - захваляваўся Загіраў. - Там жа забойцы! Мы ведаем гэта і нават чуем іх!

- Што праўда, то праўда, ведаем, чуем, а затрымаць не можам.

- А калі паспрабаваць?! - заіскрыліся вочы ў Загірава.

- Не паспеем папярэдзіць польскіх калег.

- Я не пра тое. Давайце выпусцім лася, няхай бяжыць, а мы следам на кані...

- Удвух на адным? - прымаючы ўсё за жарт, усміхнуўся Зубенка. - Ды я ў жыцці ні разу на каня не садзіўся. Гэта - па-першае, а па-другое, нас памежнікі могуць запраста падстрэліць... І нават калі паспяхова перасячом мяжу, ды не затрымаем злачынцаў, уяўляеш, што будзе?

- Тады дазвольце мне, я на скачках першы прыз заваяваў у чатырнаццаць гадоў, - настойваў Загіраў.

- Вілі, ты гэта сур'ёзна? - няўпэўнена спытаў Зубенка.

- Сур'ёзней не бывае, - адчуваючы, што Зубенка на раздарожжы, засвяціўся Загіраў і таропка пачаў пераконваць начальніка: - Анатоль Пятровіч, нельга адмаўляцца ад шанца, мы павінны паспрабаваць затрымаць злачынца.

- Як ты сабе гэта ўяўляеш?

- Мы выпускаем лася, а я - на кані следам. Лось прывядзе да Куклазе-Вітаўса. А вы тым часам на заставу да памежнікаў... Ну, Анатоль Пятровіч, вырашайце, час бяжыць!

- Не, Вілі, не магу цябе аднаго адправіць.

- Вы ж на кані не ўмееце, а потым, хто на заставе паверыць стажору, ды яшчэ з маім каўказскім акцэнтам? А я толькі прасачу, ні ў што ўмешвацца не буду, дачакаюся вас. Радыёстанцыі ёсць, таму праблем не будзе.

- У Менск, дадому трэба ўцякаць, - п'яным голасам, ікнуўшы, абыякава прагаварыла Іўчык і пацягнулася за бутэлькай.

- Табе ўжо хопіць, - прыняў са стала гарэлку Зубенка і паглядзеў на звязанага глуханямога.

- Не хопіць, - прысмальваючы цыгарку, прабурчала дзяўчына. - Мне трэба ад нерваў...

Загіраў зразумеў, пра што падумаў маёр.

- А яго, - кіўнуў ён на звязанага, - занясём у машыну, памесціцца на заднім сядзенні. На заставе будзе каму прыглядзець.

- Маёр, канчай базар, - хістаючыся, устала Іўчык, - давай ключ, я сама паеду, не хачу тут заставацца.

- Ідзі, Вера, у машыну, зараз паедзем, - рэзка скамандаваў Зубенка, было відавочна, што ён прыняў рашэнне. - Згодзен, Вілі, трэба рызыкаваць...

Сакратарка Лескаўца, трымаючыся, каб не паваліцца, за сцяну, пасунулася на выхад, кінуўшы на хаду:

- Перш чым ехаць, мне трэба зрабіць пі-пі...

 

16

 

Праз некалькі хвілін усё было падрыхтавана да ад'езду Зубенкі. Глуханямы напаўляжаў на заднім сядзенні машыны, Іўчык драмала на пярэднім. Загіраў знайшоў у хляве аброць і ўжо вершкі пад'язджаў да хаты на невысокім жвавым рудым коніку з белай плямай на лбе. З боку дзяржаўнай мяжы зноў даляцеў, ужо бліжэй, чым раней, працяжны гук трубы, і адразу за агароджай, высока задзіраючы рагатую галаву, занерваваўся лось. Ён уставаў на дыбкі і пярэднімі капытамі лупіў у агароджу, спрабуючы вырвацца.

- Пара, Анатоль Пятровіч, - азіраючыся на ляснога прыгажуна волата, крыкнуў Загіраў і, паляпаўшы каня па караткаватай шыі, усцешна дадаў: - У нас ногі карацейшыя, але ў рэзвасці не ўступім.

Зубенка падышоў да каня, узяў яго за аброць і знізу ўверх паглядзеў на Загірава нейкім вінаватым позіркам.

- Мне трэба скакаць за ласём самому, можа, не зваліўся б, толькі ты кажаш праўду, на заставе не павінна ўзнікнуць пытанняў, у хуткасці наш поспех... А ты, Вілі, дзейнічай, як дамовіліся, - заклапочана, з трывогай у голасе папрасіў Зубенка. - Твая задача - толькі вызначыць месца знаходжання Куклазе-Вітаўса і перадаць каардынаты па радыёстанцыі. Памежнікі, як нашыя, так і польскія, дапамогуць. А я на заставу, тут рукой падаць, калі ехалі сюды, я прыкмеціў указальнік. Ну, ні пуха...

- К чорту! - задзірыста крыкнуў Загіраў і, усміхаючыся, дадаў: - Паспяшайце, Анатоль Пятровіч, як толькі вы паедзеце, выпускаю лася.

- Вазьмі на ўсялякі выпадак, - Зубенка працягнуў стажору пісталет, - і памятай: толькі каардынаты...

Як толькі шум рухавіка машыны, на якой паехаў Зубенка, растварыўся ў бярозавым гаі, Загіраў адчыніў браму. Лясны волат, быццам не верачы, што яго выпускаюць, яшчэ некалькі хвілін гарцаваў у загароджы, потым з перасцярогаю наблізіўся, мінуў браму і, зразумеўшы, што ён нарэшце вольны, з месца рвануў наўгалоп. Ён імчаў, ганарыста адкінуўшы галаву з цяжкімі рагамі назад, тонкія, прыгожыя ногі, здавалася, не датыкаліся да зямлі. Загіраў не паспеў і вокам міргнуць, як лось-прыгажун знік у лесе.

- Ну, канёк, даганяй, - прашаптаў Загіраў і галопам пусціў каня ўслед за ласём.

Конь і сапраўды быццам зразумеў словы вершніка. Па збітай, прымятай траве было відаць, што ён імчыць след у след за лясным волатам. Адкуль Загіраву было ведаць, што конь і лось яшчэ малымі жарабяткамі ганяліся адно за адным, і цяпер гэты малады, шустры конь з завязанымі вачыма знойдзе даўняга сябра. У лесе Загіраў амаль ляжаў на конскай спіне, галінкі дрэў хлёстка білі па твары, спіне, і ён вымушаны быў сцішыць бег, прытрымаць каня. Ён паспрабаваў углядацца ў зямлю, шукаючы сляды лася, але гэта быў пусты занятак, унізе слаўся густы туман.

Гук трубы каторы раз парушыў ранішнюю лясную цішыню, конь трусіў якраз у тым напрамку, і Вілі даверыўся жывёліне.

«Як бы там ні было, а на арыенцір, гук трубы, мы выскачым», - супакоіў сябе Загіраў. Прайшло дзесяць хвілін, дваццаць, а Вілі ўсё яшчэ шукаў вачыма дзяржаўную мяжу, не ведаючы таго, што з-за туману не ўбачыў, як яе перасек. Увесь гэты час не чуваць было і гуку трубы. Загіраў хваляваўся, але напрамку не мяняў. Раптам непадалёк, за густым ельнікам, пачуліся галасы, і не паспеў Загіраў нацягнуць аброць, як конь радасна заржаў. Галасы сціхлі, да слыху даляцеў тупат, хтосьці бег ад ельніку. Вілі нічога не заставалася, як прышпорыць каня. Ён праз некалькі секунд абмінуў ельнік і ўбачыў у метрах сарака ад сябе дваіх, якія, прыгінаючыся, беглі да машыны. За ўцекачамі няспешна трусіў лось.

- Стой, Вітаўс! - закрычаў Загіраў і, выхапіўшы пісталет, стрэліў у паветра.

Адзін з уцекачоў рэзка спыніўся, ускінуў руку. Загіраў усё зразумеў і з усёй моцы нацягнуў аброць, конь узвіўся на дыбкі за імгненне да таго, як прагучаў стрэл. Каня захістала, ён ірвануўся ўперад, зрабіў некалькі крокаў і пачаў валіцца набок. Чалавек стрэліў яшчэ і яшчэ... Куля цвіркнула каля самага вуха, і Загіраў, амаль не цэлячыся, стрэліў у адказ два разы. У наступны момант ён зваліўся з каня, стукнуўся галавой аб дрэва... У вачах адразу ўсё закруцілася, замільгацела, неба і зямля памяняліся месцамі. Ён бачыў, як да яго нагамі ўверх, а галавой уніз набліжаўся вельмі знаёмы чалавек. Вілі сіліўся прыгадаць яго і не мог, нешта перашкаджала, і раптам пазнаў схілены над сабой твар падпалкоўніка Ігнацьева.

«Што ж я хацеў сказаць падпалкоўніку?..» - напружана падумаў Вілі і праваліўся ў чорную пустэчу...

Вілі адкрыў вочы, агледзеўся і нейкі момант сіліўся зразумець, як ён апынуўся ў ложку. Ён добра памятае, што павінен перадаць Зубенку каардынаты месца знаходжання Куклазе-Вітаўса і таго другога, што страляў у яго...

У гэты момант дзверы рыпнулі, неяк нерашуча адчыніліся, і ў пакой увайшоў Зубенка, за ім Смаляк. Яны былі ў белых халатах, і Вілі зразумеў - ён у бальніцы. Зубенка са Смаляком на дыбачках падышлі да ложка, маёр зірнуў на Загірава, іх вочы сустрэліся. Твар у Зубенкі засвяціўся радасцю.

- А кажуць, ты спіш, - выскаляючыся ў шчырай, радаснай усмешцы, прашаптаў ён і, піхнуўшы локцем Смаляка, дадаў: - Васіль Мікалаевіч, глянь, які маладзец мой вучань!

- Прывітанне, Вілі, - усміхнуўся Смаляк. - Ну, як ты?

- Я добра... - адказаў Загіраў і перавёў позірк на Зубенку: - Анатоль Пятровіч, я не паспеў перадаць каардынаты Куклазе-Вітаўса, першы раз у жыцці з каня зваліўся, і трэба ж было ў такі момант!

- Вось што цябе хвалюе, - пасур'ёзнеў маёр. - Ты, Вілі, каардынаты перадаў, ды яшчэ якія. Пасля першага стрэлу не прайшло і пяці хвілін, як мы былі на месцы. З тваёй дапамогай затрымалі ўсіх, і Вітаўса таксама. А з каня ты, браток, не зваліўся, застрэлілі яго пад табой.

- А той другі, што страляў?

- І другога затрымалі. Гэта быў Лескавец, так што твой план удаўся, не хвалюйся. А мы, урэшце, па справе, - Зубенка і Смаляк разам азірнуліся на дзверы: - Павіншаваць прыйшлі. Цябе прадставілі да дзяржаўнай узнагароды...

Ён хацеў яшчэ нешта сказаць, але ў гэты момант дзверы адчыніліся, на парозе ўзнік невысокі, з жорсткімі рысамі твару чалавек, па ўсім, доктар. Смаляк і Зубенка, быццам дзеці, якія зрабілі нешта забароненае, разам падміргнулі Загіраву і моўчкі, на дыбачках пайшлі на выхад. Вілі ўжо не чуў, пра што яны гаварылі з доктарам, яму ў гэтую хвіліну зрабілася добра і спакойна, усе трывогі адступілі і неймаверная сіла заплюшчвала вочы. Ён заснуў ціхамірным, здаровым сном.

Смаляк і Зубенка на калідоры моўчкі выслухалі прэтэнзіі медыцынскай сястры за тое, што тайком прайшлі да хворага, падзякавалі доктару, чым вельмі яго здзівілі, і ў выдатным настроі выйшлі з бальніцы.

- Паедзем? - прапанаваў Смаляк.

- Адпусці машыну, хочацца прайсціся, - папрасіў Зубенка.

Яны доўга ішлі моўчкі, але іх думкі былі амаль аднолькавыя. Галоўнае, што жыццю Загірава больш нічога не пагражала, крызіс мінаваў...

Зваліўшыся з каня, Загіраў атрымаў цяжкую траўму галавы, і менавіта гэтая акалічнасць выратавала яму жыццё. Лескавец страляў у яго і забіў каня. Загіраў першым жа стрэлам напавал улажыў бандыта. Убачыўшы мёртвага сябрука, Вітаўс ашалеў, яго нішто не магло стрымаць. Ён вярнуўся, каб забіць Загірава, але, убачыўшы акрываўленую галаву, безжыццёвае цела, палічыў за мёртвага. Калі папраўдзе, у Вітаўса быў шанц уцячы, калі б ён не вяртаўся да Загірава...

- Як ідзе расследаванне? - парушыў маўчанне Зубенка.

- Практычна завершана. Вітаўс, Лескавец і глуханямы Раманюк даўно займаліся кантрабандай, як перапраўлялі тавар праз мяжу, ты ведаеш. І вось да Лескаўца, які быў каханкам Вярбіцкай, трапляе пісьмо яе хворага бацькі. Лескавец паказаў яго завадатару злачыннай групы Вітаўсу, і той паверыў напісанаму, распрацаваў план, па якім потым і дзейнічалі. Так што не пашэнціла Вярбіцкай з замежным мужам, як адказала пасольства, няма такога ў Фінляндыі, ён наш прайдзісвет... Вось і ўсё. У цябе, я чуў, непрыемнасці?

- Ерунда, - бадзёра падміргнуў Зубенка Смаляку. - Галоўнае, Вілі будзе жыць.

- І ўсё ж?

- Са мной, Васіль, усё проста і правільна. За дапушчаныя памылкі ў аператыўна-вышуковай дзейнасці, самаўпраўства і перадачу зброі Загіраву з сённяшняга дня я не маёр, а капітан...

- Значыцца, судзяць і пераможцаў! - стрымана зазначыў Смаляк. Яны прыпыніліся каля ўвахода ў рэстаран. - Анатоль, прачытай назву.

- «Ры-зы-ка», - услых па складах прачытаў Зубенка і гучна засмяяўся. - Хто не рызыкуе, той не п'е шампанскага! Гэта лёс, зойдзем?!

- Рызыкнём...

 

1996-1997


1996-1997

Тэкст падаецца паводле выдання: невядомае
Крыніца: невядомая