У пятніцу вечарам нечакана зайшоў да мяне Гурскі: «Давай з’ездзім па грыбы. Да маёй вёскі недалёка. Там лясок ёсць — грыбоў! Хоць касой касі».
Я павагаўся крыху: сын быў у бальніцы, пасля аперацыі, і трэба было наведаць яго. Жонка штурхнула локцем, маўляў, едзь.
І вось раніцай на «Жыгулях» Гурскага, якія блішчаць новенькай фарбай, мы імчым у бок Лагойска. Да нас падсеў яшчэ адзін сусед з першага паверха. Я рэдка калі бачыў яго цвярозым, і сядзець з ім побач у машыне мне не зусім прыемна. Гурскаму, мусіць, не хацелася браць яго з сабою. Але гэты сусед толькі спытаў: «Па грыбы?» — і, не чакаючы адказу, сеў побач са мною.
Дарога збліжае людзей. Аднак прысутнасць трэцяга ў машыне стрымлівае Гурскага. Ён безупынна курыць. Маўчу і я.
Сусед з першага паверха заснуў. Ад яго моцна пахла перагарам, і я адчыніў акенца. Свежае ранішняе паветра імгненна запоўніла машыну. Мне стала так добра, што захацелася спяваць. «Як цудоўна, што паехаў па грыбы»,— думаў я.
Абапал дарогі бег высокі сасняк. Часам выскаквала з гушчару прыгажуня-бяроза. І здавалася, што яна махае нам услед сваімі галінкамі.
— Трэба раней было выехаць,— сказаў Гурскі.— гэтага б не было,— ён хітнуў галавою на майго суседа.
— Сапраўды... Як яго зваць?
— Мусіць, Паўлам ці мо не... Не, Павел. Ён летась рамантаваў краны ў ванне і на кухні. Няёмка цяпер было адмовіць. Грошай за работу не ўзяў.
— Дзе ён працуе? — я спытаў, каб падтрымаць размову. Мне хацелася выскачыць басанож з машыны і, закасаўшы нагавіцы, пабегчы па расе, адчуць холад волкай травы. Я не разабраў, што сказаў Гурскі. Дый ці так гэта важна мне — дзе і што робіць сусед Павел. Яго рукі, шырокія, з тоўстымі пальцамі, былі ў мазалях, цёмныя ад машыннага масла.
— Далёка яшчэ?
— Дзесяць кіламетраў. Пасля завернем направа, пераедзем вёску, і там будзе наш лясок.— Гурскі нахіліўся да мяне.— Я ж родам з гэтых мясцін.
Як ён і гаварыў, мы хутка з’ехалі з асфальту і павярнулі да вёсачкі, якая стаяла ля таго самага ляска, куды нас вёз Гурскі. Дарога — пясок і выбоіны.
— Калі нарэшце мае землякі зробяць дарогу? — сказаў Гурскі. Машына ішла цяжка, пакідаючы за сабой слуп дыму.
У вёску мы не заехалі, а абагнулі яе з правага боку і вузенькай сцежкай па нейчым поплаве выскачылі да лесу. За першымі ж дрэвамі спыніліся. Павел адразу прачнуўся, дастаў з сумкі бутэльку кефіру і нагбом выпіў.
— Грыбы самі палезуць у сумку,— ён зарагатаў і штурхнуў мяне ў плячо.— Давай, хто больш назбірае?..
Я зморшчыўся ад яго прапановы. Тым болей што сімпатыі Павел у мяне не выклікаў. Непаголены твар, рыжыя, як медзь, валасы на галаве, руках.
Гурскі скептычна агледзеў Паўла і хмыкнуў.
— Ты і збіраць не ўмееш. Павучыся спачатку.
— Я? Ну паглядзім!
Лес быў падобны на маё Падверб’е. Спярша, нібы на зрэбным палатне, на шэрым пяску раслі крываватыя сосны. Трошачкі збоку ад балота, на якім трава была ўжо скошана, купкамі стаяў алешнік. Падумалася, што недзе за балотам — рэчка. Калісьці так было каля маёй вёскі... Праехаў амаль усю Беларусь і быў у многіх вёсках, і мне яны здаваліся падобнымі на вёску, дзе нарадзіліся мае бацькі, браты, сёстры і дзе я ўпершыню ўбачыў сонца, лес, раку, неба, зямлю. Усюды мяне сустракалі сасна і бяроза, ліпа і клён. А за вёскай быў апошні людскі прытулак — могліцы...
Я прайшоў пясчаны ўчастак лесу, і нага мякка ступіла на верас. Сасна ўжо была як карабельная мачта, роўненькая, дужая. Па кары там-сям паўзлі ўзгорачкі цёмна-жоўтай смалы-жывіцы.
Зніклі ў гушчары Гурскі і Павел. Мабыць, удача іх напаткала, бо абодва адгукнуліся дружна. У маім кошыку пакуль не было нават маленькай лісічкі альбо сыраежкі. Шчыра кажучы, я ніколі не прыносіў многа грыбоў. Мне хораша ад таго, што я ў лесе.
Праз некалькі крокаў пад ярка-зялёным маладым ядлоўцам я заўважыў грыба. Нібыта баючыся, што мяне нехта апярэдзіць, подбегам рушыў да куста — і ледзь не заскакаў ад радасці. Быццам вітаючы мяне, з травы прыўзняў сваю круглую і гладкую шапачку белы грыб. Колькі ганарлівасці і ўпэўненасці было ў ім!
Я адгарнуў ад грыба траву і асцярожна каля самай зямлі перарэзаў сцізорыкам яму ножку. Ай-яй-яй! Знешне такі здаровы і магутны, а ўсярэдзіне — чарвівы. Мабыць, шапка чыстая — і я грыб распалавініў. Аднак скрозь былі чорныя кропкі.
Я хацеў выкінуць грыб, але чамусьці палажыў яго ў кошык. Надта ўжо ён быў ядраны.
За ядлоўцам мяне сустрэла цэлая сям'я лісічак — адна ў адну. Я павесялеў. Чым далей, тым больш грыбоў. Сыраежкі праз кожны крок, падняў купку рыжыкаў. А ў грудзях надзея: павінен быць белы грыб, ці, як гавораць у нашых мясцінах, праўдзівы. Гэта, значыцца, сапраўдны.
Гурскага і Паўла не чуваць. Я закрычаў, і мне лес вярнуў мой голас.
Удалечыні пасвятлела. Я перайшоў круты ўзгорачак, парослы чэзлым асіннікам, мінуў перасохлую балацявіну і недзе праз крокаў дзвесце апынуўся на нешырокай лясной дарозе. Па ёй, відаць, рэдка ездзілі. Высокім шчаціннем буяла крышачку прыпаленая сонцам трава. Слядоў ад машыны не было. На сярэдзіне дарогі трава прыціснулася дзвюма вузкімі пасачкамі. Мабыць, праехалі калёсы.
«Э-гэ-гэй!» Ад майго крыку са старой сасны з крывымі галінамі, заляпаўшы крыламі, узляцела нейкая птушка.
— Заблудзіўся, паважаны?
Пад дрэвам недалёка ад мяне сядзеў Гурскі. Я ўзрадаваўся, што знайшоў сваіх таварышаў. Кошык у Гурскага быў паўнюсенькі. Дый якіх грыбоў, не маіх лісічак і сыраежак! Белыя і асавікі-падасінавікі, нібы блізняты. Я толькі і прамовіў:
— Во, гэта грыбнік!
Гурскі стомлена ўсміхнуўся. Пашараваў ножыкам халявы ботаў.
— Я ж тут вырас. Кожны куст знаёмы.
— Дзе Павел?
— Вунь сядзіць,— паказаў мне цераз дарогу Гурскі. У Паўла было грыбоў не менш, чымсь у яго. Але я не засмуціўся. Колькі ёсць — хопіць.
— Куды гэта дарога?
— Куды?..— Гурскі зрабіў паўзу.— У тым баку вёска, а за павароткай — могліцы... Мае бацькі на іх пахаваны...
Ён трымаў у руцэ магутнага асавіка з шырокай рудаватай шапкай.
— Прыгажун! А гэты? — ён узяў з кошыка белага грыба.
— Пойдзем? — нерашуча прапанаваў я.
— Навошта?.. Нічога цікавага...
— Чаму ж не? — я стаяў на сваім.
— Што ж...— Гурскі неяк занадта ўважліва паглядзеў на мяне.
Мы паціху пайшлі па дарозе да павароткі. Дарога скончылася раптоўна. Перад намі ўзнік даволі высокі плот, зроблены з новых дошак. Слупы былі бетонныя. Паўз плот раслі кусты, а далей углыб — сівыя сосны.
Гэта былі звычайныя вясковыя могілкі з драўлянымі крыжамі, без багатых мармуровых помнікаў. Каля іх ляжалі кветкі, вянкі. На ўскрайку пад старой замшэлай сасной узвышаўся чорны агромністы крыж, на якім па-стараславянску было напісана прозвішча і гады нараджэння і смерці чалавека. Магіла была дагледжаная, і на ёй ляжаў букецік васількоў.
— Гляньце! — паклікаў я Гурскага і Паўла.
— Дзіўна... 1820 год.
— Тут пахаваны нейкі князь ці граф, што супраць цара ваяваў.— Гурскі нахіліўся да крыжа, спрабуючы прачытаць надпіс.— Пра гэта мне яшчэ дзед расказваў. Гар... скі. Нельга зразумець.
— А дзе твае бацькі ляжаць? — спытаўся Павел.
— Штосьці не відно... Зарасло ўсё,— трохі разгублена сказаў Гурскі.— Праўда, гады тры-чатыры прайшло, як пахаваў... Не было часу прыехаць. Ну нічога. Потым...
Што ж, хай будзе потым. Я ішоў, і было адчуванне, нібы ззаду стаялі не крыжы, а людзі і глядзелі нам услед.
Смутак апанаваў мяне. Прыгажосць, якая хвіліну назад радавала маю душу, некуды знікла. Вакол глуха шумеў цёмны і насцярожаны лес. На сонца набеглі хмары, яно, нібы ратуючыся ад іх, заскакала.
Гурскі зняў з галавы капялюш і лёгенька памахваў ім. Павел курыў. Дым пахнуў рэзка і нясцерпна.
— У водпуск пайду, помнік пастаўлю.— Гурскі падняў сыраежку. Яна была, напэўна, чарвівая, таму што ён не ўзяў яе.
— Куды яго паставіш? — Павел нешта ўбачыў таксама, нахіліўся да зямлі.
— Як гэта? Гародзіць нейкі агарод,— нервова паціснуў плячыма Гурскі.
— Ну дык куды паставіш? — усміхаўся Павел.
— Знайду! — выгукнуў Гурскі.
— Ну-ну...
Памаўчалі.
— Каб твой бацька гэта чуў, мусіць, падняўся б з зямлі.
— Ты б язык свой прытрымаў.
— Далё-ё-ка пойдзеш! — не сунімаўся Павел.— Мабыць, ніхто не ведае, што ты не варты бота.
— Не вельмі тут... Распусціў язык!
— Пэўна, інтэлігент, машыну купіў — за бацькавы грошы. Цьфу! — Павел вылаяўся, а затым коратка кінуў: — Паскуднік ты! Вось што.
— П'янчужка! За абразу здам першаму ж міліцыянеру. Сведка ёсць.
— Хопіць! — я спрабаваў памірыць суседзяў. Яны не слухалі мяне, сварыліся да самай машыны. Я вырашыў — што будзе. Хоць, з другога боку, Гурскі мой начальнік. Дый жывём у адным доме...
— Я лепш прайду пехатой сорак кіламетраў, чым сяду з табой у машыну.— Павел забраў з «Жыгулёў» свой пінжак, нагою зачыніў дзверцы і пайшоў прэч ад нас.
Гурскі крыкнуў яму наўздагон нешта бруднае і злоснае. Я адчуваў сябе так, нібы толькі што выскачыў са сцюдзёнай вады.
Павел хутка знік за вёскай. У вёсцы хадзілі людзі. Мужчына на поплаве касіў траву. На хляве заляпаў крыламі бусел і пераляцеў на хату.
— Паехалі! — Гурскі надзеў скураны пінжак, джынсы, брудную вопратку палажыў у багажнік. Я сеў на задняе сядзенне і кошык паставіў сабе на калені.
Паўла мы дагналі за вёскай. У яго твар быў чырвоны і мокры ад поту. Гурскі прытармазіў і адкрыў дзверцы. Але Павел прайшоў міма.
— Бач,— колькі пыхі! — сказаў Гурскі.— Хай паб’е ногі... Толькі... нікому не гаварыце пра гэта. Вы нічога не бачылі і не чулі. Добра?
Я махнуў у знак згоды галавою, і ён супакоіўся. Пачаў расказваць анекдот пра маладых вучоных і прафесара.
Я ўзяў з кошыка жменю лісічак. Невялічкія, простыя грыбы. Мой сябра, які напісаў кнігу пра грыбы, гаварыў мне не раз, што зусім кепскіх грыбоў няма. Прырода ўсе грыбы стварыла нездарма.
Я ўспомніў пра белага грыба, што ляжаў на дне кошыка. Сапраўды, ён быў прыгожы і знешне здаровы, ядраны, таму я і не выкінуў.
За гэты час, што я блукаў па лесе, чорных кропак на грыбе з'явілася больш. Шкада, але ад яго могуць зачарвівець і сыраежкі. Навошта мне такі грыб? Я кінуў яго на дарогу, і ён разляцеўся на гнілыя кавалачкі. Усё, што засталося ад майго прыгажуна. І мне раптам стала непрыемна. Я падумаў: няўжо я, які пражыў нямала на гэтым свеце і быў заўсёды прынцыповы, адкрыты (ці так мне здавалася?), горшы за Паўла? Дагэтуль я не лічыў яго ўвогуле за сур’ёзнага чалавека.
Перада мной пакалыхвалася шырокая скураная спіна. Машына стрымгалоў імчала мяне, падпарадкаваўшы маю волю.