Нібыта шукаючы паратунку, часта і нервова застукалі ў дзверы. Сяргей Сяргеевіч толькі ўвайшоў у хату, прысеў на ўслоне. Пасля доўгага дня не адчуваў ступакоў, і ў галаве нейкая была каша.
Хацелася, каб нехта пайшоў замест яго ў сенцы і адчыніў гэтаму нахабнаму чалавеку, які, напэўна, думае, што старшыня калгаса жалезны і яму не трэба хоць трохі пабыць у сваёй хаце. Вось так, выцягнуўшы ногі.
Ён заплюшчыў вочы і, каб не голад, які жыў недзе ля самага горла, бо не еў ад додніцы,— лёг на канапу і заснуў.
У дзверы перасталі барабаніць і ўжо ляпалі ў акно. Нешта гукалі. Потым сціхлі. Сяргей Сяргеевіч пачуў скрозь кашу ў галаве: «Мо ён п’яны?»
Нічога не зробіш, трэба адчыняць. «Чорт бы пабраў гіцля гэтага...» Сяргей Сяргеевіч скінуў пантофлі, так ступакам было лягчэй. Ветрык быў як бярозавік з пограба ў спякоту, прыемна казытаў стомленыя ногі.
Ён рэзка адчыніў дзверы і злосна, амаль з нянавісцю, спытаў:
— Ну, шчо такое? Пажар чы памёр хто?..
На ганку стаяла Антоля Казліха, тэлеграфістка і яна ж начальнік пошты. Баба ў целе, з ружовым гладкім тварам. Зараз яна была як смятана і дыхала з усхліпамі, нібы астматык. Відаць, і сіл не было, але жаночая прырода брала сваё: спрабавала Антоля сяк-так схаваць пад хусткай растрапаныя валасы, падфарбавала губы, але не зусім удала. На падбародку чырванела памада.
Сяргею Сяргеевічу зрабілася смешна, і ён адвярнуўся, каб не пакрыўдзіць жанчыну. Яна маўчала, усё ўсхліпвала.
— В-вось! — нарэшце выдыхнула Антоля і падала яму скамечаную паперчыну, па выгляду — нібыта тэлеграма. Пазаўчора ў яго быў дзень нараджэння, і ён падумаў, што нехта яшчэ віншуе.
— Дзякуй! — Сяргей Сяргеевіч палажыў паперу ў кішэню і, не чакаючы, што скажа Антоля, зачыніў за сабою дзверы. Жанчына нібыта памкнулася за ім, перасмыкнула плечукамі, але ён раней ускочыў у сенцы.
У гасцінай званіў тэлефон, гэтак жа настойліва, як Антоля барабаніла ў дзверы. Сяргей Сяргеевіч не зняў трубку. Дастаў з халадзільніка мяса, нарэзаў шырокіх, з далонь, скібаў і кінуў на патэльню.
Голад ужо, здаецца, схапіў за горла. Сяргей Сяргеевіч не вытрымаў, узяў з патэльні кавалак недасмажанага мяса, адрэзаў хлеба і пачаў есці. Еў і еў, аж пакуль не асалавеў ад яды. Адразу паабедаў і павячэраў. Ці так пахудзееш? Урачыха прызнала гастрыт, і так наядацца нельга, але лепш, чым быць галодным.
Пасля яды пацягнула на сон. Час быў позні. Гадзіннік адбіў палову дванаццатай. Праз шэсць гадзін пад’ём, як у арміі. Галава — нібыта вяроўкай прывязана да падушкі. Была б на тое воля, дык і не раздзяваўся б — лёг бы ў апратцы і заснуў.
Сяргей Сяргеевіч прыслухаўся — без жонкі і сыноў у хаце было пуста і адзінока, як у склепе. Ён зазірнуў у адзін пакой, у другі і — нібыта апынуўся ў чужой кватэры. Усё было застылае і насцярожанае, як лес уначы. Быццам упершыню бачыў гэтыя дываны, што схавалі пад сабою сцены і падлогу, крыштальныя люстры, посуд у «сценцы» з югаслаўскага гарнітура. Было ўсё гэта ягонай маёмасцю, нават часткаю жыцця, бо не проста дасталося, і ў той жа момант здавалася, што нехта знарок гэта налажыў, наставіў. Калі б сказалі: аддай якомусь чалавеку, ён ні на хвіліну не задумаўся б — яшчэ памог бы вынесці з хаты. Бо адчуў раптам, што ён не ў сябе дома, а ў нейкага пана з не зусім добрым густам. «Сценка» ў гасцінай была надта вялікая, дываны заяркія, крыклівыя, як бабы на сходзе.
Штосьці ўсё было не так, як трэба, як, можа, калісьці марыў. І ад гэтага адчування з яго зляцеў сон. Ён бяздумна бадзяўся з кутка ў куток, узяў з паліцы кнігу, пагартаў яе. На кухні ўбачыў, што брудны посуд пакінуў на стале. Зняў кашулю і памыў талеркі, відэлец, лыжку, акуратна выцер іх ручніком.
Зайшоў у спальню і сеў на чыстыя прасціны, ад якіх пахла сырасцю, уключыў таршэр і пагасіў верхняе святло. У яго была звычка пяць — дзесяць хвілін чытаць у ложку. Кніжак у спальні не было, і тут Сяргей Сяргеевіч успомніў пра паперчыну, якую прытарабаніла яму паўгадзіны назад Антоля. Ён усміхнуўся: вельмі ж яна была дзіўная, нібыта хтось яе знячэўку напалохаў.
Ён знайшоў паперу, раздзеўся і лёг на ложак. Можна было пачытаць, што жадаў яму стары сябра на дзень нараджэння.
Тэлеграма была на простым бланку, а не на святочным, з двума радкамі слоў. Ён прабег вачыма па тэксце і нічога не зразумеў, але ўсё-ткі падняўся з ложка. Нечага расхінуў фіранкі на акне, нібыта на дварэ было відно, а не стаяла ноч,— і зноў перачытаў тэлеграму. Толькі з трэцім разам ён змог асэнсаваць тое, што бегла па гэтай паперцы імклівымі тэлеграфнымі радкамі. «СЯРГЕЙ ПАМЁР БАЦЬКА ПАХАВАННЕ ЗАЎТРА ДРУГОЙ ПАЛОВЕ ДНЯ ВЫЛЯТАЙ АРСЕН...»
Сяргей Сяргеевіч палажыў тэлеграму побач на прасціну і прыціх. Гадзіннік цяжка, нібыта барабан, бухаў, як несучы на сабе сам час.
Сяргей Сяргеевіч механічна ўзяў вопратку з табурэткі і пачаў адзявацца. Адзежа не паддавалася яму, ён глянуў уніз — замест штаноў нацягваў кашулю.
Яшчэ хвіліну, а мо і крыху болей, ён быў у затарможаным стане. Потым, як уцякаючы ад кагосьці, імгненна надзеў новы цёмны касцюм, на хаду завязаў шнуркі туфляў. Кашулю, рабочыя штаны, пінжак кінуў у ваннай у скрынку для бруднай бялізны. Зазірнуў у халадзільнік, але нічога не ўзяў. За гэты ж час, які збіраўся і бегаў па хаце, ён паспеў пазваніць Аляксею і Уладзіміру Паўлавічу.
З парога Сяргей Сяргеевіч вярнуўся. Яму здалося, што малавата ўзяў грошай. Дадаў у партманэ дзвесце рублёў. Закрываючы хату на замок, падумаў пра плашч, які не пашкодзіў бы ў дарозе.
З гасцінца даляцеў трэск, быццам статак кароў убіўся ў малады ельнік. На пастаўніку хорам выспеўвалі жабы.
Паветра было празрыстае і крыху салодкае, як крынічная вада ў Падверб’і. Пазаўчора ён лёг на траве ля гэтай крынічкі і нажлукціўся, ажно вечарам забалела горла.
...Тэлеграфныя радкі беглі перад вачыма і беглі, як мурашкі. Галава зрабілася якойсь бязмозглай. «Доўбня!..» — вылаяў ён сябе.
Малады ельнік стагнаў пад ветрам, і пошум ішоў з саду, з суседніх двароў. Трывожна загаманіла лістотай яго любімая вішня, якую прывёз ажно ад крымскіх гор.
З-за хаты Восіпа Караля выскачылі два жоўтыя ваўчыныя агеньчыкі «Жыгулёў», туды-сюды прабеглі па плоце, хатах, спыніліся на Сяргею Сяргеевічу. Ён рушыў насустрач машыне.
Ля Паталёўцавага саду Аляксей развярнуўся і адчыніў дзверцу. Ён сеў у кабіну, прыціснуўся лобам да халоднага шкла. Адразу ўсё было проста: ехаць у Мінск, у аэрапорт. Заставалася толькі скамандаваць Аляксею, і ён памчыць без слоў і пытанняў. Трэба было вырашыць, і як мага хутчэй. Сяргей Сяргеевіч коратка загадаў:
— На хутар...
Як толькі ён сказаў, машына шалёна паляцела па вёсцы. Ён павінен быў заехаць да жонкі: калі хоча, хай едзе з ім. Хоць у душы хацелася, каб Марыя засталася. Навошта ёй туды ляцець, ён даніну і сам аддасць. Тым больш што яна з бацькам была амаль незнаёмая.
Аляксей гнаў машыну напрасткі — ля калгаснага аэрадрома, праз кукурузу, вузенькай дарожкай-сценкай, якую чамусь не ўзаралі. На рачулцы быў кволы масток, па ім не ездзілі. Пра гэта Сяргей Сяргеевіч успомніў пасля таго, як ззаду засталося выхапленае з цемры люстэрка вады, як штосьці з надрывам трэснула і гахнула, нібыта чалавек жыватом аб раку. «Добра, шчо ноч»,— падумаў ён, але нічога не сказаў Аляксею.
Цешчына хата стаяла ад лесу апошняй на хутары. Суседзямі былі тэлеграфістка Антоля і тры пенсіянеры, таксама ўсе з прозвішчам Казёл. Адзін з іх, самы стары, згорблены, як пытальнік, дзед Фядул, да шасцідзесятага года быў у Самолавічах старшынёй калгаса. Сяргей Сяргеевіч даўно хацеў, каб цешча пераехала да іх, але старая ўпарцілася. І ён вырашыў: хай сабе жыве там.
Святло гарэла ў цешчынай хаце і ў дзеда Фядула, а навокал была цемра, нібы ў мяху з брызенту, ніводнага агеньчыка не відаць з бакоў.
Аляксей затармазіў ля веснічак і зноў нічога не спытаў у старшыні. Быццам яму ўсё роўна. Сяргей Сяргеевіч быў упэўнены, што ён ведае пра тэлеграму.
Дзверы былі на засаўцы. Ён за фіранкамі ўгледзеў на кухні Марыю з цешчаю, пастукаў у акно. Жонка пазнала яго, пабегла ў сенцы адчыняць.
— Добра, шчо прыехаў,— яна абхапіла яго за шыю сваімі мяккімі рукамі, моцна пацалавала. Ад яе пахла дзіцём і свежым хлебам ці нават хутчэй рошчынай. У хаце гэты пах быў такі густы, што ў яго з двара ажно кругам пайшла галава.
— Вы тут хлеб рашчынілі, чы шчо? — сказаў наўгад і зразумеў — не памыліўся. Ён, нічога больш не гаворачы, аддаў тэлеграму Марыі і выйшаў на ганак.
— Мамо! — пачуўся прыглушаны крык Марыі. Калі Сяргей Сяргеевіч вярнуўся, абедзве жанчыны плакалі. На іхніх тварах быў такі смутак, што не паверыў бы — ім хвіліну назад было весела. Ён заўсёды здзіўляўся жаночай здольнасці ўмомант пераходзіць ад смеху да слёз.
— Мо і мне з табой? — прыхілілася да яго пляча Марыя.
— Як жэ ж.— Цешча збірала яму ў дарогу торбу, паклала кумпяка, сала, трохлітровы слоік кілбасы, залітай свіным тлушчам.
— Не трэба нікому ехаць,— адрэзаў Сяргей Сяргеевіч.— Нічога не паможаш.
Да аэрапорта Аляксей давязе ў машыне, а што ён будзе рабіць з гэтым грузам потым? Рук не хопіць.
— Дай мне мяшок,— папрасіў Марыю. Ён узяў свой стары турысцкі мяшок. Так будзе лацвей, плечы гэты цяжар вытрымаюць, абы лямкі не трэснулі.
Здаецца, усё сабраў. Ён зайшоў у пакой і пацалаваў дзяцей. Яны спалі без коўдры, упокат. Сяргей Сяргеевіч накрыў іх, бо з форткі цягнула свежаком. Дзецям гэта не спадабалася — раскрыліся. Ён паціху зачыніў за сабою пакой.
— Сядзем перад дарогай,— цешча быццам адразу пастарэла.
— А мо паеду? — перапытала Марыя.
— Навошта? — Ён заспяшаўся, абняў яе і пабег.
Ля веснічак чамусьці вярнуўся і пацалаваў цешчу. Такога ад стрыманага і нават суровага зяця яна не чакала, таму аж заплакала. Ён падумаў, што сёння занадта многа вяртаецца і гэта, мусіць, дабром не скончыцца. Трэба спяшацца. Абы не падвяла машына. Аляксей вытрымае. Дзень і ноч можа сядзець за баранкай. І скуль сіла ў яго: худы, маленькі, нос тырчыць, як у бусла дзюба. Хоць дзед Саўка калісьці казаў, што галоўная сіла мужчыны ў носе, а ўсё астатняе ад яго.
Дарога была пустая, і Аляксей ціснуў на газ. Стрэлка спідометра дрыжала ля ста трыццаці кіламетраў. «Вось будзе, калі ўсмалімся ў шчо-небудзь». Што людзі тады скажуць пра яго? Відаць, як звычайна: міліцыі на яго не было, вялікім панам стаў. Сяргею Сяргеевічу раптам зрабілася страшна, і ён ужо хацеў папрасіць Аляксея, каб ехаў цішэй, але прамаўчаў.
Па баках нічога не было відаць. Яны рэзалі цемру святлом фар, і толькі дарога існавала для іх. Некалькі разоў штосьці глуха стукалася аб машыну, мо якая птушка альбо заяц, але яны не спыніліся.
Чым далей ад’язджаў Сяргей Сяргеевіч ад дому, тым больш спакайнеў. Памалу знікала каша з галавы. Усё роўна як не ў яго памёр бацька. Ён яго бачыў апошні раз тры гады назад у Ерэване. Яны пасядзелі трошкі ў рэстаране, гаварыць ім не было пра што. Моўчкі пілі, елі і слухалі маладую спявачку, а потым ён разлічыўся, і пайшлі — кожны ў свой бок, як чужыя людзі. Калі б хто паназіраў за імі, то не зразумеў бы, чаго яны сустрэліся, што іх яднае. Ён падумаў так тры гады назад. Бацька быў здаровы, мужчына ў сіле.
Ён не сказаў маме пра іх сустрэчу і потым доўга перажываў, усё ўзнікаў у памяці той маўклівы пасядынак. Многа што хацеў сказаць Сяргей Сяргеевіч бацьку, прыгадаць, але не змог пачаць размову. Цяпер позна ўжо...
Яму трэба было пачуць мацерына слова, пагаварыць з ёй хоць трохі, каб упэўніць сябе, што ён усё робіць правільна. І Аляксей зноў зрабіў як трэба, не пайшоў проста па шашы цераз мост, а павярнуў направа, на шурпатую гравійку — у вёску Чарцёж. Адкуль у селішча такая тэхнічная назва, ніхто дакладна не мог сказаць. Малечай чуў Сяргей Сяргеевіч ад старых людзей, седзячы з імі на прызбе, што пайшло гэта ад п'янага пана. Залез ён на дах свайго палаца, а ўнізе, нібыта пад нагамі, раскінулася вёсачка. Маленькія курныя хаткі, ціхія, спакойныя людзі на дварах, як куры. З вышыні — усё як намалявана на паперы. «Ну чыста, галгане, чарцёж!» — сказаў пан лёкаю і цівуну, якія падтрымлівалі яго. «Чарцёж, чарцёж!» — радасна гукнулі яны. А ці многа было трэба. Па панскай прыхамаці што хочаш рабілася. Мо праўда гэта, а мо і не. Ніхто новага не прыдумаў. Сяргей Сяргеевіч гэту байку ўсім расказваў, хто здзіўляўся назве вёскі. Нават некалі бацьку.
Мама, канечне, спала. Адна ў хаце, з засаўкай на дзвярах, нібыта за ёю можна схавацца ад хваробы, непрыемных навін ці ад благога чалавека. Проста каб душа была на месцы.
Як пастукаў, падхапілася з ложка і, не пытаючы — хто, упусціла ў хату.
— Шчо-небудзь ліхое, сынок? — у мацерыных вачах трывога. Сяргей Сяргеевіч калі ехаў да яе, дык звычайна ўдзень. Мама з паўтыдня як у яго гасцявала ў Самолавічах.
Ён лічыў ужо хвіліны, і не было калі тлумачыць, што да чаго. Не стаў чакаць, пакуль мама знойдзе акуляры. Не сваім, хрыплым голасам, робячы праз кожнае слова паўзу, прачытаў: «СЯРГЕЙ ПАМЁР БАЦЬКА ПАХАВАННЕ ЗАЎТРА ДРУГОЙ ПАЛОВЕ ДНЯ ВЫЛЯТАЙ АРСЕН...»
— Ах, божачкі! — Мама схапіла тэлеграму, усё ж знайшла акуляры, перачытала ўголас сама, гэтак жа марудна, нібы шукаючы нейкі іншы сэнс.— Значыць, памёр...
І гэта было сказана настолькі спакойна, амаль абыякава, што Сяргею Сяргеевічу стала трошачкі не па сабе. Мама апусцілася на ўслон, ахінула плечы хусткай, і рукі затрэсліся. З вачэй папаўзла цяжкая і буйная, як са шкла, сляза. Ніводнага гуку не пачуў Сяргей Сяргеевіч. Мама рагамі хусткі выцерла твар.
— Свой час — ягадзе, свой час — баравічку. Едзь, сыночак, трэба па-добраму. Чы паспееш?
— Калі на самалёце...
— Тады хутчэй.— Яна перахрысціла яго, як некалі ў маленстве, і правяла да дзвярэй. Яшчэ доўга Сяргей Сяргеевіч бачыў прамавугольнік святла, які паступова звузіўся да промня, што, нібыта нож, сек цемру ад хаты да машыны, а потым зусім растаў.
Аляксей грудзьмі налёг на баранку, быццам спрабуючы гэтак павялічыць хуткасць. Абы не заснуць, падумаў Сяргей Сяргеевіч, тады паспеем.
— Колькі бацьку было гадоў? — сказаў Аляксей. Ён адхіліўся ад баранкі, зубамі выцягнуў цыгарэту з пачка.
— Шэсцьдзесят... — Сяргей Сяргеевіч заплюшчыў вочы і нібыта ўбачыў бацьку, не па гадах маладога, у джынсах, ружовай кашулі з кароткімі рукавамі. Ва ўсёй паставе — самаўпэўненасць і задаволенасць жыццём. Вусікі, якія былі б да твару халасцяку гадоў трыццаці пяці. Вочы халодныя і абыякавыя, усё роўна як не сын перад ім.
— Ара, ара, арыстэ! — галёкае на ўсю вуліцу цётка Ануш і гаворыць-гаворыць штосьці, а ён амаль нічога не разумее. Вакол высокія горы пад белымі шапкамі, і ён штодня глядзіць на іх і здзіўляецца: ніяк не прывыкне. Яны з Беларусі прыехалі да бацькі ўсяго як паўгода, а там ля вёскі — лес, у якім грыбы, ягады, і проста за хатай рэчка, з якой, здаецца, не вылазіў бы, каб не мама з дубцом.
Аднак ён вельмі хацеў да бацькі, таму што ва ўсіх сяброў бацька быў, а ён жа не горшы за астатніх. Мама доўга думала, раілася са сваякамі, з дзядзькам Мартынам, калгасным конюхам і яго найлепшым сябрам, бо ён дазваляў Сяргею ездзіць на конях колькі хацелася. Урэшце, яны з мамай тут, з бацькам. Сустрэлі іх бацькавы сваякі цэлым кагалам, заглядвалі ў вочы, нешта гаварылі, а ён нічагусенькі не разумеў. Усе былі чорнавалосыя, з пукатымі вачмі. Ён спярша нават бацькі баяўся, але нічога, ужо прывык — і ён цяпер яму самы прыгожы і самы дужы чалавек на свеце. Толькі шкада: яны вельмі мала разам. Бацька працуе на будаўніцтве нейкай дарогі, ён начальнік, бо за ім прыязджае машына, і, відаць, большы, чымсь старшыня калгаса, які ездзіць на калёсах.
За Сяргеем наглядае цётка Ануш, бацькава сястра, вучыць яго армянскай мове. Мова падабаецца яму, таму што так размаўляе бацька са сваякамі. Здаецца, мова падобная на горы, на якія хочацца залезці, але страшна, і мама з цёткай Ануш не пускаюць.
Яму маркотна на душы, бо штосьці даўно не прыязджае з будаўніцтва бацька. Мама ўпотайкі плача, яна гэта хавае ад Сяргея, але ён здагадваецца: падушка кожны дзень мокрая. Вочы ў мамы чырвоныя. Цётка Ануш сярдзіта гаворыць ёй, што трэба думаць галавой, а не нагамі. Чаму яна так кажа? Хто ж гэта думае нагамі?
— Арыстэ, ара! — крычыць цётка Ануш, дае яму грошы, каб збегаў у аптэку па лекі для мамы. Яна ўжо тыдзень не падымаецца з ложка. Лепш, каб гэта хвароба прычапілася да яго, чымсь да мамы. Ён дужы, адбіўся б.
У аптэцы яго ўжо ведаюць. Называюць Сяргей-джан, і як толькі ён уваходзіць, усміхаюцца, адразу аддаюць таблеткі і розныя медыкаменты, нібыта чакалі. Ён здзіўляецца, як гэта аптэкаркі могуць, толькі глянуўшы на паперку, даўмецца, што яму трэба.
Ён бегае ў аптэку летам, увосень, зімой, увесну маму забіраюць у бальніцу, праз два тыдні яна зноў дома. Цётка Ануш іх шкадуе, але часам усё ж крычыць, што яны селі ёй на шыю і чаму дарагі брат не дбае пра сваю сям’ю. Ён слухае, і яму вельмі хочацца заплакаць, а мама ледзь чутна шэпча, каб пайшоў на вуліцу пагуляў. І так штодзень. Яму здаецца, што, калі вернецца бацька, будзе інакш. Аднак бацькі няма.
Сяргей прачнуўся пасярод ночы ад яркага святла, якое чамусьці запалілі ў пакоі. І ўбачыў бацьку, што сядзеў на табурэтцы ля мамінага ложка. Яны не размаўлялі: мама плакала, а бацька, сціснуўшы далонямі твар, курыў. «Татачка!» — ён з гэтым крыкам скінуў з сябе коўдру і скочыў да яго. Аднак зацятасць не знікла з бацькавага твару. Ён глянуў на сына з такой абыякавасцю, што Сяргей спалохаўся і, не дайшоўшы кроку, спыніўся. Раптам абхапіў маму за шыю, пачаў цалаваць яе з плачам.
Ён ледзьве ўгаманіўся, і то ў пакоі цёткі Ануш, якая забрала яго да сябе ў ложак. Калі прачнуўся, у вокнах былі відаць горы і бялюткі снег ля самага неба. Мама яшчэ спала, побач з ложкам стаяла табурэтка, на якой ніхто не сядзеў. Ён выбег на двор — там нікога не было. Цётка Ануш карміла курэй і гаманіла аб нечым з суседкай Розай, у якой муж Хачык ездзіў на вялізным «студэбекеры». Сяргей некалькі разоў быў з ім у гарах ажно ля самага Раздана: адтуль вярталіся праз Эчміядзін. Хачык зайшоў у царкву і паставіў маленькія свечачкі ў металічную скрыню з пяском.
І зараз, мабыць, Хачык збіраўся ехаць у рэйс, бо паклікаў яго з сабою. Толькі як пакінуць маму? Яму вельмі хацелася залезці ў гэту вялікую кабіну ехаць, ехаць, каб з усіх бакоў узвышаліся горы. Наверсе, ля белых шапак, удзень горача, нават зімой, хоць загарай.
Ён быў ужо немалы, хадзіў у трэці клас і шмат ведаў, чаго мо і не трэба было ведаць. Цётка Ануш яму сказала, што мама прыехала з Беларусі ў Арменію ў канцы вайны па нейкім аргнаборы і працавала на тэкстыльным камбінаце, дзе і злавіла бацьку. Як гэта яна злавіла, ён не ўяўляў. Мама супраць бацькі была як кураня. Дый яна ціхая, нясмелая, доўга не магла вырашыць: ехаць назад у Арменію з сынам ці не. Навошта бацька прысылаў тэлеграму? Каб пакінуць хворую, нямоглую?
Мо напісала мама альбо хто іншы, але аднойчы прыехаў дзядзька Мартын і з парога заявіў, што забірае іх у сваю вёску. Калі ўжо надумала паміраць, дык трэба на роднай зямлі, бо там мякчэй — няма столькі камення. Яны з дапамогай цёткі Ануш сабраліся ад’язджаць, і тут з’явіўся бацька на чорнай «Пабедзе». Узняўся гвалт на ўсю вуліцу, але дзядзька Мартын нікога не слухаў, рабіў па-свойму: маму неяк пасадзіў у таксі. Сяргея бацька не пусціў. Маўляў, мой сын, буду яго сам гадаваць.
Мама з дзядзькам паехалі ў вёску, а бацька — на будаўніцтва новай дарогі, дзе былі ў яго жонка і сын Арсен. Сяргей застаўся пад наглядам цёткі Ануш. Тры разы ўцякаў ад яе, і два разы здымалі яго міліцыянеры ў Ерэване з поезда. Усё-ткі ўцёк. Паехаў праз Баку са ста рублямі, і там не злавілі ўжо. Галодны і босы, у парванай кашулі, на пачатку трэцяга тыдня дабраўся ўсё ж да сваёй вёскі. Дзядзька Мартын як убачыў, толькі войкнуў, і слоў не хапіла на здзіўленне. Недзе з паўгода бацька або, можа, цётка прысылалі тэлеграмы з пагрозамі і патрабавалі вярнуць сына бацьку. Калі старшыня сельсавета спытаўся ў Сяргея, дзе застанецца — з мамай ці паедзе туды, у горны край, ён дзіка залямантаваў і выгнаў дарослага мужчыну з хаты. І адчапіліся. Бацька прыслаў пісьмо, калі яму было дзевятнаццаць год і якраз атрымаў позву з ваенкамата — забіралі ў армію.
У Чарцяжы помняць, як Сяргей з маленства пасвіў кароў; калі падрос, але быў самы малы з сваіх равеснікаў, працаваў плугавіком, ці, як там-сям называюць, прычэпшчыкам. На лекі для мамы трэба былі грошы, а ў дзядзькі Мартына сваіх сямёра дзяцей на печы і на лаўках, і Сяргей працаваў па дзве змены ў полі. Баючыся, што хлапчук упадзе з плугоў, трактарысты прывязвалі яго.
Маме была радасць, што ў яе такі сын, дый людзі нібыта ўсе родныя, кожны як мог падтрымліваў. Дзядзька Мартын не пакінуў надзеі вылечыць сястру. Апошнія грошы аддаваў на лекі, адрываючы ад дзяцей. Праз год ён знайшоў ці пазычыў тоўстую кніжку пра травы ў Беларусі. Як вольная хвіліна, бег у лес, на поплаў; толькі дзівіліся, калі нёс бярэмем кветкі, галінкі дрэў, траву. Што памагло: ці любоў сына і брата, суседзяў, ці сапраўды мо травы, але, праляжаўшы больш за пяць год, мама паднялася і пайшла нагамі па цёплай ласкавай зямлі. Хутка яна, мусіць, нават забыла пра сваю хваробу. Мама правяла Сяргея да ваенкамата і хацела ехаць ажно ў вобласць, але дзядзька Мартын не дазволіў, усё яшчэ баяўся за сястру.
Амаль усё жыццё Сяргея прайшло на вачах у аднавяскоўцаў, і яны моцна шкадавалі, што ён не ў іх старшыня калгаса, а ў нейкіх Самолавічах, куды яго забрала жонка, з якой ён пазнаёміўся ў цягніку.
Не было ўжо і дзядзькі Мартына, чыё слова для Сяргея заўсёды было законам. Памёр ён раптоўна, урачы прызналі рак. Хоць пасля не раз думаў Сяргей, што мог дзядзька Мартын і сябе вылечыць, калі б моцна захацеў. Але за клопатамі пра іншых не было яму калі падумаць аб сваім здароўі.
У Мінск яны прыехалі рана. Золак яшчэ не прабіўся праз навіслыя над горадам хмары. Ішоў нудны дождж.
— А калі самалёты не лятаюць? — сказаў Аляксей.
Сяргей Сяргеевіч не адклікнуўся, стомленымі ад дарогі і ночы без сну вачыма ўглядаўся ў вуліцы, дамы. Раптам захацелася вярнуцца дамоў. Якраз праз тры гадзіны пачнецца ў калгасе планёрка.
У касе Аэрафлоту таўсматая кабета нібы халоднай вады ў запазуху выліла: «Білетаў няма».
— Я з тэлеграмай! — памкнуўся бліжэй да яе Сяргей Сяргеевіч.
— Звяртайцеся да начальніка змены.
У начальніка змены ён таксама нічога канкрэтнага не пачуў: «Чакайце...»
— Мо пазваніце Лезіну? — ціха сказаў Аляксей.
— Лезіну? — Ён пасварыўся з Адамам Міхайлавічам, назваў яго свалатой і злодзеем. Цяпер званіць? Не, толькі не гэта.
— Машыну закрыў? — спытаў для парадку.
— Два разы ключ павярнуў.— Аляксей быў гатовы выканаць любое даручэнне, абы скажы старшыня. Што гаварыць, калі і сам не ведаеш.
Яны ўзняліся на другі паверх аэравакзала, прыселі на жоўтых мяккіх крэслах. Вакол яшчэ спалі людзі. Насупраць Сяргея Сяргеевіча на двух крэслах, шырока раскінуўшы ногі ў кірзавых ботах, спаў дзяцюк у вышыванай кашулі. З кішэнь штаноў тырчалі дзве бутэлькі гарэлкі. Дзецюку было нязручна ляжаць, ён круціўся з боку на бок, пакуль не пачуўся звон і не запахла гарэлкай. Там-сям прачыналіся людзі, падымаліся са сваіх месц, некуды сонна-заклапочана ішлі.
Сяргей Сяргеевіч успомніў, як яны сварыліся з Лезіным і той крычаў наўздагон: «Не плюй у калодзеж, бо напіцца, можа, прыйдзецца». Перад вачмі беглі кругамі нейкія чорныя кузюркі. Кінуць бы ўсё, сесці ў машыну і назад з Аляксеем. На дні два залезці на цешчын хутар, каб нікога не бачыць і не чуць.
Ніколі не думаў, што так нудна і непрыемна чакаць на вакзале — нібыта жабрак, які даўно не еў і спадзяецца на лустачку хлеба.
Побач бестурботна драмаў Аляксей. Душа ў яго спакойная, яму не трэба некуды ляцець, нечага шукаць... Сяргей Сяргеевіч глянуў на гадзіннік. Здавалася, што ён на вакзале немаведама колькі, а мінула толькі сорак хвілін. Ён паціху, каб не разбудзіць Аляксея, падняўся з крэсла і даўжэйшай дарогай, міма кафэ і розных кіёскаў, пацягнуўся да начальніка змены. Не было ў яго звычкі прасіць нешта для сябе, клянчыць. Увесь час кланяўся, шукаў знаёмых для калгаса. А цяпер білет, каб паляцець на пахаванне бацькі, не можа купіць, яго проста не заўважаюць.
Начальнік змены гаварыла па тэлефоне, а ля тамбура сабралася чалавек дваццаць мужчын і жанчын. Многія трымалі ў руках тэлеграмы, відаць, не з запрашэннем на вяселле альбо хрэсьбіны. Сяргей Сяргеевіч, узняўшы над галавой сваю тэлеграму, крыкнуў гэтай усемагутнай жанчыне: «Ёсць у Ленінград?!» Яна зрабіла выгляд ці мо сапраўды не пачула. Тады ён падышоў да тамбура, паклаў перад ёй тэлеграму на стол. Начальнік змены прачытала і, гледзячы на яго злоснымі, у густой сетцы зморшчын вачыма, сказала, каб чакаў.
Пасярэдзіне залы разгублена азіраўся Аляксей. Касцюм неадпрасаваны, на нагах боты — забыў пераабуцца,— за вярсту відаць, што хлапчына з вёскі.
— Як, Сяргей Сяргеевіч?
— Век пражыў, а розуму не нажыў. Хаджу як мыла з'еўшы.
— Навошта ж,— Аляксей загадкава падміргнуў.— Не май сто рублёў, а май сто сяброў.
— Пры чым сябры, калі білетаў нямашака.
— Не ведаю. Лепш спытаць... у Лезіна.
Ох, як не хацелася Сяргею Сяргеевічу званіць Адаму Міхайлавічу, чуць яго задаволены, хітры голас. Дый пасварыліся яны ўшчэнт і разышліся з нянавісцю ў вачах. А праз дзень Лезін пазваніў у калгас. Аднак Сяргей Сяргеевіч не захацеў яго слухаць, гаварыла з ім сакратарка. Амаль штодзень званіў на працягу тыдня Адам Міхайлавіч. Мусіць, моцна напалохаўся. Шкада, не здзейсніў тое, што быў надумаў: з малое іскры бывае вялікі пажар... Самому зрабілася страшна гэтага пажару.
Не заўважыў Сяргей Сяргеевіч, як спыніўся ля тэлефоннай будкі. Толькі ўзяўся рукою за дзверцы, Аляксей падаў яму дзве капейкі, нібыта трымаў іх напагатове. Зарагатаў, прыкрываючы шчарбаты рот:
— Калі топішся, дык і за брытву хопішся. Ён зробіць...
У тэлефонным нумары ўсяго шэсць лічбаў, а набраць іх — моцы няма. На сцяне аэрапорта электронны гадзіннік паказваў восем гадзін. У калгасе якраз скончылася нарада, і тэхніка выязджае з машыннага двара.
— Ну, шчо, Сяргей Сяргеевіч? — здзіўляецца Аляксей, бо ніколі не бачыў такім нерашучым старшыню.
— Закрый дзверы, гіцаль! — раз-раз, і паляцелі гудкі на нумар... Іх нібы чакалі, бо адразу Сяргей Сяргеевіч пачуў голас Лезіна. Усё роўна як ён стаяў з ім у тэлефоннай будцы. Паважлівы ў яго голас, быццам пухавік сцеле над ямай. Сказаць бы пару ласкавых слоў, ды не ўсякі дзень лыка дзярэцца.
— Няўжо Сяргей Сяргеевіч?! — так узрадаваўся Лезін, нібыта выйграў па латарэі «Волгу».— Зараз жа буду. Не-не-не...
Сяргей Сяргеевіч пазнаў яго здалёк. Быў Адам Міхайлавіч у чорным скураным пінжаку, без капелюша, у руках імпартны чамаданчык-«дыпламат» з бліскучымі замкамі. Позірк востры і пранізлівы, як цвік, невядома яшчэ, хто першы ўбачыў адзін аднаго.
Пашкадаваў старшыня, што пазваніў Лезіну, і ад гэтага ўзлаваўся на Аляксея. Скасавурыўся на яго і шафёр — адразу ўбок і да машыны. Чамусьці закіпеў старшыня, нібы ашчавелае малако, а ў такі момант лепш быць далей ад яго. Значыць, штосьці Аляксей няправільна зрабіў, раз настрой у старшыні раптоўна сапсаваўся. Праз шкло з машыны было відаць, як сустрэліся Сяргей Сяргеевіч з Лезіным, паціснулі рукі. У Адама Міхайлавіча ажно твар засвяціўся. Не чуў Аляксей, як сказаў Адам Міхайлавіч, радасна вітаючы старшыню: «Не той друг, хто мёдам мажа, а той, хто праўду ў вочы кажа».
— Тэлеграма з сабой? — толькі і спытаў у Сяргея Сяргеевіча.
— З сабой.
— У начальніка змены былі?
— Быў...
— Ну і цудоўна, цудоўна... Пайшлі, Сяргей Сяргеевіч.
Яны выйшлі з аэрапорта, потым узняліся на ліфце на восьмы паверх, а можа, дзевяты — Сяргей Сяргеевіч не прыкмеціў, і праз колькі хвілін былі ў невялічкім кабінеце. «Божа мой, куды ж я падзеў свае прынцыпы? Чым далей у лес, тым гусцей»,— думаў ён, пакуль Адам Міхайлавіч абдымаўся з лысаватым вастраносым чалавекам у цёмных акулярах.
— Знаёмся, Сямён, гэта адзін з лепшых у Беларусі маладых старшынь калгаса Сяргей Сяргеевіч. У Ленінградзе ў яго памёр бацька. Сяргею Сяргеевічу трэба сёння там быць.
— Спачуваю і памагу. Ты ж ведаеш мяне, Адам Міхайлавіч.— Сямён замахаў рукамі, нібы вятрак, гаварыў настолькі хутка, што Сяргей Сяргеевіч амаль нічога не разумеў, але падумаў: гэты зробіць.
У пакоі было многа рознай апаратуры. На сцяне вісела вялікая карта свету, і там-сям на ёй блішчалі чырвоныя лямпачкі.
— Для сяброў што хочаш зраблю! — сказаў Сямён і паглядзеў на Сяргея Сяргеевіча. І ад гэтага шматзначнага погляду яму стала ліха, нібыта ўкраў нешта і злавілі за руку.
— Цяпер кажуць, што лішняя дабрата — дурнота,— Сямён паблажліва паляпаў далонню па плячы Сяргея Сяргеевіча, а ён, нібыта дурань, заўсміхаўся, бач як узрадаваўся! Стрэлкі на гадзінніку марудныя, але ж час ляціць проста жах як хутка. А тут пайшлі нейкія дурныя размовы. Сямён пытае ў Адама Міхайлавіча, як здароўе жонкі і дзяцей, што ён думае пра гульню футбалістаў мінскага «Дынама». Гавораць спакойна, пералічваюць знаёмых, як яны жывуць, што ў іх новага і старога. Сяргей Сяргеевіч разгубіўся. Яшчэ трошачкі пройдзе часу — і можна вяртацца ў вёску.
Мусіць, Сямён адчуў, што старшыня нервуецца, і заспяшаўся, схапіў са стала некалькі папак і, падскокваючы, нібы малады пеўнік, пабег з пакоя.
Усё-ткі Сяргей Сяргеевіч шкадаваў, што пазваніў Адаму Міхайлавічу. Хоць, акрамя яго, наўрад ці хто памог бы.
І прыйдзецца, відаць, шчэ неаднойчы здымаць перад ім шапку і прасіць, прасіць. «Шчо я ў каго па ласкавым хлебе...» Пакінуць бы пасаду, сесці на трактар і быць самому сабе начальнікам. Была б чыстая галава і душа на месцы. «Усё гэта і так, ды трошкі не гэтак. Нічога не кінеш, нікуды не паедзеш на трактары»,— падумаў Сяргей Сяргеевіч.
Было адчуванне, быццам ногі распухлі і іх сціснула абцугамі. Ён незаўважна для Адама Міхайлавіча павёў нагамі туды-сюды, спрабуючы неяк аслабіць гэты націск. Быццам палягчэла, але ненадоўга. Не хапала яшчэ з-за абутку сапсаваць сабе дарогу. Дый як у Ленінградзе ён будзе ў такіх кайданах? Сяргей Сяргеевіч успомніў, што старыя туфлі, у якіх ездзіць па калгасе, пакінуў у багажніку «Жыгулёў».
— Як бульба? — Адам Міхайлавіч затушыў цыгарэту і падышоў да карты.— Гэта ж колькі самалётаў лятае. Жах! А аднаго білета няма, і што хочаш рабі. Хоць аб сцяну галавой біся, але калі няма, то ні за якія грошы не купіш.
— Навошта ж аб сценку галавой біцца? Можна яе пашкодзіць.
— Каго яе? — Адам Міхайлавіч зноў сеў, тварам да Сяргея.— Галаву ці сцяну?
«Бач, які жартаўнік»,— падумаў старшыня і ўголас сказаў:
— Гледзячы ў каго якая галава.
— Вясёлы вы чалавек, Сяргей,— смяяўся Адам Міхайлавіч. Твар у яго паружавеў, на лобе — кропелькі поту ад смеху.
— Якая ўжо тут весялосць... — Сяргей Сяргеевіч падумаў, што калі праз пяць хвілін Сямён не прынясе білет, значыцца... Ён паглядзеў на гадзіннік, устаў з крэсла і, кульгаючы на абедзве нагі, прашкандыбаў да акна. На падаконніку ў паперы, на якой былі тлустыя плямы, напэўна, ляжалі Сямёнавы бутэрброды. Можа, у яго гастрыт альбо дыябет. Твар надзьмуты і шэры, пыхкае, як паравоз. Канечне, гэта не ад здароўя. У нечым ён залежыць ад Адама Міхайлавіча, бо вельмі ж шпарка пабег і так ужо лісліва заглядваў у вочы... Урэшце, іхнія гэта клопаты і інтарэс. Нейкі ж ён мае гешэфт. Зарплата невялікая, а сям’ю карміць трэба.
— Як з запчасткамі сельгасмашын у раёне? — раптам спытаў Адам Міхайлавіч.— Нашы таварышы ездзілі, цікавіліся. Кажуць, што дрэнь.
— Не шукаючы — не знойдзеш,— сказаў Сяргей Сяргеевіч і схамянуўся, пашкадаваў гэтых слоў.
— Канечне! Тэхніка, як цнатлівая дзяўчына, патрабуе ўвагі і любові. Я калісьці, Сяргей Сяргеевіч, жыў на кватэры ў аднаго дзеда. Ён даўно пераехаў у горад, але вёскі не забыў. Дык дзед любіў гаварыць, што карова не помніць зімы, дачакаўшыся лета. Так і ў нас. Некаторыя старшыні ахаюць і вохкаюць, калі нешта просяць, а як дачакаюцца лета — пра ўсё добрае, што ім рабіў, забываюць. Але ж трэба помніць: пасля лета і восені надыходзіць зіма. І часам халодная.
— Так, так... — ясна як дзень, пра што баіць Адам Міхайлавіч. Чакае зімы ў яго калгасе, каб самому не замерзнуць. Але ж не адзін Лезін на гэтай зямлі. «Бач, які самазадаволены твар, а колькі ўпэўненасці... Сказаў бы... Хоць лепш пакуль сцісну зубы».
Сяргей Сяргеевіч прысеў на крэсла каля акна. За спіной бубніў манатонна Лезін, гаварыў пра іхняе супрацоўніцтва.
— А вось і я! — вярнуўся Сямён. Спрытна дастаў з кішэні білет на самалёт, памахаў ім і палажыў па стол.— Фірма венікаў не вяжа.
— Выдатна, выдатна,— Адам Міхайлавіч паціснуў руку Сямёну і павярнуўся запытальна: — Сяргей Сяргеевіч?..
— Зараз, зараз... — Ён замітусіўся, пачаў дзякаваць і няўклюдна падаў грошы. Сямён не паспеў іх перахапіць, і грошы паляцелі на падлогу. Яны з Сямёнам сабралі грошы з падлогі. Адам Міхайлавіч з цікавасцю назіраў.
Грошай было больш, чым каштаваў білет. Сяргей Сяргеевіч усе палажыў на стол. Сямён пералічыў іх. Частку схаваў у адной кішэні, а частку — у другой.
— Дзякую,— сказаў ціха, не гледзячы Сяргею ў вочы.— Будзе трэба — прыходзьце.
Да самалёта заставалася мо якіх паўгадзіны. Аляксей з машынаю быў ля ўвахода.
Сяргей Сяргеевіч пераабуўся ў старыя туфлі, нагам палягчэла. Адам Міхайлавіч не адставаў, ужо сядзеў у машыне.
Нічога не ўзяў Сяргей Сяргеевіч з таго, што палажылі ў багажнік жонка з цешчаю, схапіў толькі сакваяж і — шпарчэй у аэрапорт. Ззаду шыбаваў Адам Міхайлавіч. Пасадку на Ленінград заканчвалі. Высокі сімпатычны міліцыянер падазрона агледзеў Сяргея Сяргеевіча і папрасіў сакваяж. Яшчэ пяць хвілін — і яго ўжо везлі на аўтобусе да самалёта.
Сонца не было. У паветры нібыта павіслі кропелькі вады і ніяк не маглі ўпасці на зямлю. Сяргей Сяргеевіч прыпыніўся на трапе і азірнуўся пазад. За агароджай яму махалі Аляксей і Лезін. Ён іх адразу вылучыў сярод іншых людзей па ярка-чырвоным гальштуку Адама Міхайлавіча. Аляксей штосьці крычаў, але не было чуваць што.
Злева ад Сяргея Сяргеевіча ў самалёце сядзеў пажылы мужчына, нечым падобны на бацьку. Бровы як стрэхі, ажно закрываюць вочы. У бацькі быў лепшы выгляд, чымсь у гэтага чалавека. Ніхто не даваў яму шэсцьдзесят год. Здаровы быў, пра такіх у вёсцы кажуць, што можна агарод араць. Зайздросцілі яму сваякі, дружбакі. Усё жыццё быў пры ўладзе, пры добрых пасадах. Ніколі не ведаў нішчымніцы. Нічога не памагло. Смерць для ўсіх аднолькавая: ці ты генерал, ці ты пастух. Хоць бы, як іншыя, перанёс інфаркт альбо інсульт, а то ні разу не хварэў. Гуляў у тэніс, выходзіў на валейбольную пляцоўку. Было, было — і мінула...
Калісьці Сяргей быў вельмі злосны на бацьку. Крыўда на яго доўга жыла ў душы. Не мог дараваць бацьку многага. Надта было балюча спярша, калі яшчэ не стаяў цвёрда на нагах. Нібыта на адкрытую рану пасыпалі солі і яна не давала зажыць.
Потым ён зразумеў, што бацька неяк па-свойму нават любіў яго, а цяпер і ганарыўся ім. Апошні раз з кожным сустрэчным і папярэчным знаёміў і гаварыў, што сын — старшыня калгаса ў Беларусі. Дадаваў, бачачы здзіўленыя твары, што Сяргей узначальвае лепшую гаспадарку ў вобласці. Гэта ўсё было, канечне ж, смешна, але бацька радаваўся, быццам малое дзіця. Ён ганарыўся Сяргеем, а потым у яго ўзнікла ідэя сабрацца разам і жыць у адным доме. «Дзе?» — спытаўся тады Сяргей. Бацька задумаўся, яны прайшлі крокаў трыста моўчкі і так і не вырашылі, у якім горадзе ім варта аб’яднацца пад адным дахам. Не знайшлося за гэтыя гады месца, дзе было б усім добра, дзе забылі б свае крыўды і абняліся ў знак узаемнай любові і павагі. Толькі словы, а далей іх ніхто не пайшоў. Гонар і памяць пра знявагу перамаглі ўсё астатняе.
У Ленінградзе — бацька ў гэты горад пераехаў з Ерэвана шэсць год назад — Сяргея Сяргеевіча ніхто не сустрэў. Ён спачатку трохі захваляваўся, а потым вырашыў, што інакш і не магло быць. Хто ведаў, калі прыляціць, ды ці да яго цяпер. Сяргей Сяргеевіч увайшоў у будку тэлефона-аўтамата, набраў нумар і, калі пачуў голас Арсена, чамусьці паклаў трубку.
У Ленінградзе пагода была лепшая, чымсь у Мінску. Людзі ішлі светлыя і вясёлыя, з радаснымі тварамі. Сяргей Сяргеевіч спыніў таксі на Кіраўскім праспекце, хоць да кватэры было яшчэ далёка, і пашыбаваў пешкі.
Ён тры гады не бачыў бацьку. Цяпер мог прызнацца сабе, што і не надта імкнуўся сустрэцца з ім. Не было ў яго да бацькі ні любові, ні павагі, ні нават адчування, што ён родны і блізкі чалавек. Дзіцячая крыўда асела ў самай глыбіні душы і час ад часу непакоіла, не давала нічога забыць. Не мог Сяргей Сяргеевіч дараваць, што ў цяжкую хвіліну бацька пакінуў іх, не падтрымаў ні добрым словам, ні грашыма.
Але зараз, ідучы сярод чалавечага віру, ён не помніў усяго гэтага. Яму было страшна ад адной думкі, што ўбачыць бацьку нежывым і вакол будуць незнаёмыя людзі, невядома чым звязаныя з ім. Ён затрымаўся ля кіёскаў, глядзеў у вітрыны магазінаў, нібыта спрабуючы штосьці знайсці.
На шосты паверх ён падняўся ўжо знясілены, як цэлы дзень ездзіўшы па калгасе і не вылазячы з машыны. Дзверы ў кватэру былі прыадчынены. Сяргей Сяргеевіч крышку націснуў на іх. У калідоры спінамі да яго стаяла многа людзей. Было вельмі ціха.
Ён зачыніў за сабою дзверы і, відаць, не разлічыў сілы, бо моцна стукнула і той-сёй азірнуўся. У лысым маладым мужчыну Сяргей Сяргеевіч пазнаў брата. Аднак Арсен не заўважыў яго, абыякава глянуў па баках і зашаптаўся з масіўнай круглаплечай жанчынай у чорнай і доўгай, да падлогі, сукні. Побач з Сяргеем Сяргеевічам стаяў мужчына пажылых гадоў і неяк крыва, адной паловай твару, усміхаўся. Да грудзей ён прыціскаў пашарпаны партфель.
Сяргей Сяргеевіч паспрабаваў прайсці далей, але людзі стаялі шчыльна ў цеснаватым калідоры і прасіць, каб далі дарогу, было няёмка. Ён паставіў сакваяж на падлогу і прысеў на табурэтку. Во калі адчуў сябе бедным сваяком.
Ціха было мо хвілін дзесяць. Пасля натоўп загудзеў. Сяргей Сяргеевіч хутчэй падняўся з табурэткі, падхапіў сакваяж і прысланіўся к сцяне, прапускаючы людзей. Цяпер яго бачылі і віталіся з ім, хоць і былі незнаёмыя.
Абліччам ён быў падобны на бацьку, нават больш за Арсена, якога нябожчык любіў і песціў усё жыццё, забываючы пра сына, што жыў у Беларусі.
— Сярожа! — да яго ішла цётка Ануш. Здаецца, ні трошачкі не пастарэла. У чорных густых валасах няма сівізны. Поўны твар без маршчын. На дзесяць год старэйшая за маму, а пасадзіць іх побач — цётка Ануш нібыта яе дачка.
Абняла пляменніка, прытуліла, і паліліся слёзы з яе вачэй. І яму б зараз заплакаць, мо лягчэй на душы было б. Толькі ён не мог, гладзіў цётку Ануш па галаве, супакойваў, а на языку свярбела. Успомніць бы той час, калі мама ляжала хворая ў яе доме. Ды не цяпер пра гэта гаварыць.
— Вай-вай, Сярожанька! Няма ўжо майго дарагога брата! Як будзем жыць без яго?
Яе вялікае цела дрыжала, і Сяргей Сяргеевіч спалохаўся, што цётка раптам пачне падаць, а ён не здолее ўтрымаць. Ён разгублена азірнуўся, шукаючы дапамогі, але цётка Ануш была намнога мацнейшая, чымсь ён думаў. Яна выцерла насавічком твар, вочы і спакойна сказала: «Ідзі за мною». Узяла яго за руку, быццам малога хлопчыка, павяла. Сяргей Сяргеевіч адразу ўбачыў бацьку, які нібыта заняў сабою ўвесь пакон. Такім вялікім ён не быў у жыцці, хоць многім людзям, з якімі нябожчык працаваў, здавалася, што ў яго высокі рост. І наогул, быццам магутны мужчына ён.
Усё-ткі гэта быў ягоны бацька, кепскі ці добры, і было шкада яго. Некалі гэтыя прыгожыя рукі, хоць і зусім мала, песцілі свайго першынца, калі бацька прыязджаў з камандзіровак, садзіў Сяргея на калені і спяваў песні, якія чуў яшчэ ад дзеда. Вусы ў яго былі чорныя і абвіслыя да барады.
Сяргей Сяргеевіч падышоў да нябожчыка, пастаяў, крыху, пацалаваў бацьку ў лоб. Зноў заплакала цётка Ануш, а за ёю астатнія жанчыны, якія паўкругам сядзелі каля труны. Было свабоднае месца. Цётка Ануш падштурхнула туды яго.
— Будзь мужчынам, сынок,— яго ўзяла за локаць бацькава жонка, маці Арсена, Алена Ашотаўна.— Ён вельмі хацеў цябе ўбачыць перад смерцю, плакаў...
Мабыць, яна любіла бацьку. Яны, пэўна, няблага жылі. Прынамсі, матэрыяльна. Калі ж любіла, дык яму і ў канцы жыцця пашанцавала.
У Алены Ашотаўны вочы былі сухія, нібы дно перасохлай рэчкі, рука халодная, і Сяргей Сяргеевіч паціху вызваліў сваю руку. Хай сабе жылі б, усё роўна нічога нельга было змяніць, павярнуць назад.
У гэтай кватэры ён быў упершыню. І здзівіўся багаццю, якое тут было, раскошы. Нават у пакоі, дзе ляжаў нябожчык, вісела мноства карцін у дарагіх рамах. Мусіць, бацьку апанавала перад смерцю новая страсць. Раней ён скупляў значкі, хваліўся імі пры сустрэчы ў Ерэване. Ён вазіў іх з сабою, нібыта дзіця цацкі, і забаўляўся. Сяргей Сяргеевіч той раз падумаў, што бацька на старасці год здзяцінеў.
На карцінах былі ў большасці жанчыны ў старажытнай армянскай апратцы. Усе пекныя, рукі ў залатых пярсцёнках, на шыі маністы. І сукні незвычайныя, расшытыя срэбрам. У жанчыны, чый партрэт вісеў насупраць Сяргея Сяргеевіча, вочы блішчалі, усё роўна як маленькія свечкі, і водбліск ад іх асвятляў твар, падаў на тонкія рукі. Яна быццам прымушала глядзець на сябе, і Сяргей Сяргеевіч на сілу адвёў позірк.
Канечне, бацька заўсёды быў разумным чалавекам. Без дай прычыны нічога не рабіў. Ніколі і нідзе не лавіў варон. Умеў ён жыць, і людзі зайздросцілі яго розуму, хітрасці. Было такое. Мама неаднойчы апавядала пра гэта. Але як прайшлі яго апошнія гады? Хто з гэтых людзей, што сабраліся тут, быў яго сябрам альбо ворагам? Ворагі часам бываюць слязлівымі...
Арсен нахіліўся да маці, зашаптаў нешта ёй на вуха. Яна слухала яго, потым яны разам выйшлі з пакоя. Яе не было доўга, і Сяргей Сяргеевіч падумаў, што бацьку, відаць, цяжкавата даводзілася з ёй. Нядобры ў яе твар, і вусны тонкія і роўныя, быццам аркуш паперы. Як яны пазнаёміліся? Мусіць, прыступам яго ўзяла. Не такая ўжо прыгажуня, без усякай адукацыі. Намнога маладзейшая? Хоць, праўда, бацька не супраціўляўся жанчынам... Аднак шкада чалавека, вельмі шкада...
Вярнуўся Арсен, быццам брат і ў той самы час — чужы чалавек, бо яны амаль што не сустракаліся. Ён прысеў на крэсла, на якім сядзела маці. Больш падобны на яе, чымсь па бацьку. Выцягнуў доўгія, як у бусла, ногі ў вышараваных да белых нітак джынсах, уздыхнуў, пагладзіўшы сябе па лысіне. Памаўчаў і сказаў жалобна:
— Няма бацькі... — Заматляў галавою і застагнаў: — Ён мяне так любіў... О божа!.. — Потым утаропіўся ў падлогу і замоўк.
Сяргей Сяргеевіч заўважыў, што ў яго зубы рэдкія і жоўтыя ад цыгарэтнага дыму. Пра такіх у Самолавічах кажуць: па зубах відаць, што муцяр — гэта значыць хлус. Праўда ў роце не трымаецца, выскаквае праз шчыліны. Было чутно, як у калідоры цётка Ануш нешта загадвала мужчынам, потым з імі ўвайшла ў пакой. З’явілася Алена Ашотаўна і шапнула, каб Сяргей Сяргеевіч і Арсен таксама падняліся. Бацька, здавалася, усміхаўся.
Наперадзе Сяргей Сяргеевіч з Арсенам, а ззаду незнаёмыя мужчыны — мо суседзі ці былыя падначаленыя — падхапілі на рукі труну і пад крыкі, плач цёткі Ануш і Алены Ашотаўны панеслі з кватэры. Ля пад’езда іграў аркестр, было людна. Сяргею Сяргеевічу смылелі вочы, як у маладосці, калі абпаліў іх электразваркай.
Аўтобус павёз па горадзе. Сонца не было ўжо. Дождж дробна барабаніў па даху. Нарэшце пад’ехалі да могілак. Зарослы рыжаю барадой дзяцюк штосьці спытаў у шафёра, немаладога, з сінімі парахавымі кропкамі на лобе мужчыны. Яны заспрачаліся аб нечым. У аўтобусе зацята маўчалі. Сяргей Сяргеевіч хацеў спытацца ў Арсена, што здарылася, але ў яго вочы былі заплюшчаны.
— Што такое? — спытаў ён у шафёра.
— Патрабуе грошы за ўезд. П’яны...
— Колькі? — Сяргей Сяргеевіч павярнуўся да рыжабародага. Той звузіў лупатыя, з чырвонымі пражылкамі вочы і дыхнуў перагарам:
— Пяцёрку!
Сяргей Сяргеевіч аддаў грошы, і вароты павольна расчыніліся. «О божа!» — сказаў нехта ззаду. Мільганулі за вокнамі сівыя сосны, там-сям праскочыла бярозка.
Перад аўтобусам паважна крочыў плячысты чалавек у зялёнай брызентавай куртцы. Павярнулі направа, налева, зноў направа і спыніліся на ўскрайку ляска. На грудку ля балота была выкапана магіла, у баку ад яе ляжалі трое хлопцаў і курылі. Калі пад’ехалі ўсе аўтобусы, хлопцы ляніва падняліся з зямлі і падышлі бліжэй.
Зайграў аркестр. Нехта з мужчын сказаў, які нябожчык быў выдатны кіраўнік і чалавек, што ўсе былі шчаслівыя працаваць з ім. Цётка Ануш гаварыла напалову па-армянску — і Сяргей Сяргеевіч разумеў з пятае на дзесятае,— а напалову па-руску. Наступіла невялікая паўза. Той, хто павінен быў выступіць, не мог ніяк адважыцца.
— Што, усё? — рэзка прагучаў у раптоўнай цішыні танклявы галасок чалавека ў зялёнай куртцы.— Развіталіся? Давай!
Магільшчыкі імгненна прыбілі цвікамі вечка труны, падхапілі яе на вяроўкі, і толькі завойкалі Алена Ашотаўна і цётка Ануш. Праз некалькі хвілін усё было скончана. Мужчына ў зялёнай куртцы ўсклаў на магілу вянкі, кветкі і ўпоперак пасек іх рыдлёўкай.
— Навошта вы так? — не вытрымаў Сяргей Сяргеевіч.
— Каб не пакралі,— не азіраючыся, сказаў магільшчык.
Моцна пахла зямлёй. Ад ветру рыпелі дрэвы. Дождж пацішэў і патроху сыпаў. «Як самотна... І праўда няма бацькі...» — раптам з усёй выразнасцю асэнсаваў ён тое, што зараз адбылося. Ледзь стрымліваючы сябе, адышоў за раскараку-сасну і прыхіліўся да яе.
— Прабач,— Сяргея Сяргеевіча хтосьці пацягнуў за плячо. Ён выпрастаўся і выцер вочы. Каля яго стоўпіліся магільшчыкі. Чаго яны чакалі, было зразумела. Аднак ён усё роўна спытаў:
— Шчо?
Старшы магільшчык у брызентавай куртцы паказаў на кожнага свайго напарніка: «Па чырвонцу!» Хлопцы былі ўсе маладыя, але з аднолькава апухлымі тварамі, на голых руках — татуіроўка. Ноччу не хацеў бы з такімі стрэцца дзе-небудзь у глухім месцы.
— За шчо?
— Дзіўны чалавек,— зарагатаў магільшчык, засмяяліся і яго памочнікі.
Сяргей Сяргеевіч больш не гаварыў з імі, аддаў грошы. Яго ўжо клікалі да аўтобуса. Ён яшчэ на некалькі хвілін спыніўся ля бацькавай магілы, укленчыўшы, паправіў вянкі і кветкі. Зямля была сырая, і ён выпацкаў штаны. Усягды вельмі акуратны, нават не звярнуў увагі на гэта. «Хай будзе табе зямля пухам...» — прашаптаў задрыжэлымі губамі.
Зноў загукалі, каб хутчэй ішоў у аўтобус, бо трэба ехаць. А ён усё цягнуў час, не мог развітацца з бацькам.
Назаўтра Сяргей Сяргеевіч прачнуўся па звычцы, калі за вокнамі была яшчэ цемрадзь. Ён асцярожна падняўся і, каб не шумець, басанож выйшаў у калідор. Вобмацкам набраў нумар аэрапорта і, дыхаючы ў трубку, спытаў, калі рэйс на Мінск.
Вылецець можна было толькі вечарам.
— Куды вы, Сяргей? — выглянула з дзвярэй Алена Ашотаўна.— Трошкі забаўцеся. Пачакайце.
— Не ведаю... — Сяргей Сяргеевіч паціснуў плячыма.
— Я вас прашу,— настойвала Алена Ашотаўна.— Трэба тое-сёе вырашыць, а без вас немагчыма. Мо наліць кавы?
— Можна...
Яна была ў квяцістым халаце, адпачыла пасля ночы, але ўсё ж бледная, з запалымі шчокамі. Выглядала надзвычай маладой, і гэта падкрэслівалі трохі падфарбаваныя вусны. «Калі толькі паспела?» Значыцца, яна ненамнога старэйшая за яго. Розніца сем-дзесяць гадоў. Мо і большы ў яе ўзрост, але жыла лёгка дый амаль не працавала. Спіну ў полі, на фабрыцы не гнула. Клопат быў адзін: як прычоску зрабіць ці модную сукенку пашыць. Бацькавай зарплаты хапала і на жонку, і на лысага бэйбуса з тоўстымі мокрымі губамі.
Алена Ашотаўна зварыла кавы і разліла па маленькіх блакітных кубачках. Яна была добрая кухарка. Толькі раз Сяргей Сяргеевіч піў такую смачную каву на кірмашы ў Сухумі. Пасля спрабаваў сам навучыцца варыць. У яго кава атрымлівалася як у сталоўцы альбо ў райвыканкомаўскім буфеце.
— Смачна.
— Піце яшчэ.
— Дзякую...
— Ніяк не прывыкну, што Сяргея Арцёмавіча няма з намі. Заплюшчу вочы і бачу ўсмешку, чую добры голас. Не магу ўявіць, што гэта ўсё здарылася... — яна гаварыла ціха.— Каб вы ведалі, Сяргей, ваш бацька быў цудоўным чалавекам, якога ўсе любілі. Канечне, у яго былі зайздроснікі, ворагі. Без іх таксама не бывае. Розныя пляткары, гультаі. Ён працаваў па чатырнаццаць гадзін у суткі. Усё шкадаваў, што трэба спаць. Сяргея Арцёмавіча любіў Арсен. Яны былі не проста бацькам і сынам, а сябрамі. Бачыце, як перажывае. Нават схуднеў з твару. Усе гэтыя дні ён зусім не есць. Не ведаю, што рабіць. Мо ўрача паклікаць?..
Голас то набліжаўся, то заціхаў, нібыта яна задыхалася. Сяргей Сяргеевіч пачуў, што адкрыліся дзверы, азірнуўся. Прыхіліўшыся да сцяны, у трусах і майцы, пераступаў з нагі на нагу Арсен. Рэшткі валос, нібыта павуцінне, рассыпаліся па галаве. Рукі белыя, як у жанчыны, і без мускулаў. Спадылба глянуў на брата, павярнуўся і бокам выслізнуў з кухні.
— Сяргей, вы слухаеце мяне? — спытала Алена Ашотаўна насцярожана. Твар зачырванеў плямамі, і яна стала падобная на курыцу-квактуху.
— Шчо вы, Алена Ашотаўна, я ўсё чую.
Над халадзільнікам вісела карціна, на якую Сяргей Сяргеевіч спачатку не звярнуў аніякай увагі. Відаць, намаляваў яе неблагі мастак, можа, і таленавіты. Надта жывымі былі людзі на карціне. У цэнтры невялічкай купкі людзей узвышаўся бацька, а хто з ім — не мог разабраць. Ён угледзеўся ў карціну, аж падняўся з месца, каб лепш бачыць. Бацьку абдымалі з двух бакоў Алена Ашотаўна і Арсен, а на лаўцы сядзелі чатыры мужчыны, якія пілі віно. Відаць, мастак хацеў паказаць сяброўскую сустрэчу, на якой быў сам. У бацькі выгляд пераможцы, трыумфатара.
— Гэта ў нас быў сябра, мастак... — Алена Ашотаўна насавічком выцерла пыл з рамы.— Бацька любіў яе, а мне штосьці не падабалася. Вам яна падабаецца?
— Нічога.— Сяргею Сяргеевічу вельмі захацелася пакурыць. Такое жаданне ў яго з’яўлялася, калі ён нерваваўся.
— Можаце забраць сабе... на памяць.
Насупраць іхняй кватэры свяціліся вокны дзевяціпавярховага гмаху. Людзі збіраліся на работу. Было відаць, як на кухні жанчына нешта смажыць. Нібыта адчуўшы позірк Сяргея Сяргеевіча, яна захінула фіранкі на акне.
— У мяне ёсць бацькавы фотакарткі.
— Я разумею, разумею... Вас бянтэжыць, што побач з ім мы з Арсенам?..
— Ды не.
— На вашым месцы я сказала б гэтак жа. Штосьці ў вас, Сяргей, выгляд не надта. Давайце налью трошкі каньяку.
— Не трэба.
— А я вып’ю, бо сіл у мяне ўжо няма.— Яна наліла ў кілішак каньяку і выпіла з каваю. Неяк супакоілася, адхінулася да шафы з посудам.
— Арсен! — гучна сказала Алена Ашотаўна і праз хвіліну дадала: — Не чуе. Будзьце ласкавы, Сяргей, паклічце яго...
Ён адчыніў дзверы і ледзьве на ўпаў. Арсен, згорбіўшыся, нібыта старая баба, падслухваў іхнюю гаворку. Сяргей Сяргеевіч разгубіўся, бо вельмі ж гэта было па-дзіцячы, і толькі развёў рукамі. Арсен нахабна ўсміхаўся, як у сабакі вачэй пазычыўшы.
— Прабач... — Сяргей Сяргеевіч не ведаў, што гаварыць.
— Нічога, нічога, стары. Клікала, мамуся? — Арсен пацалаваў маці і сеў насупраць брата.
— Нашы спяць? — у Алены Ашотаўны зноў стомлены голас.
— Спяць, мамуся.
— Вось што, дзеці... Цяжка гаварыць, але ж трэба. Сяргей, прашу мяне правільна зразумець. Мы павінны гэта вырашыць, тым больш што вам трэба вяртацца на работу. Вы яе, пэўна, любіце?
— Як жа ж, люблю,— не даўмеў ён, куды хіліць Алена Ашотаўна.
— Сяргей Арцёмавіч таксама моцна любіў сваю работу...
— Мамуся... — Арсен зарагатаў, і ў роце заблішчалі залатыя зубы. Алена Ашотаўна палахліва глянула на яго, нервова ўскінула галаву. Сяргею Сяргеевічу зрабілася шкада гэтых людзей, якія з-за нечага дробязнага нервуюцца. Яго ж недзе чакаюць. Як там парторг Уладзімір Паўлавіч кіруе, хоць бы нічога не здарылася. Ад гэтай думкі захацелася як мага хутчэй паехаць адсюль. Толькі пазваніць, каб Аляксей стрэў у Мінску.
— Дык, Сяргей!.. Арсен ужо ведае, хачу сказаць і вам. Сяргей Арцёмавіч пакінуў завяшчанне. Я пазнаёмілася з ім. Мне вельмі непрыемна. Нічога і ніколі кепскага Сяргею Арцёмавічу не рабіла. Аддала яму ўсё здароўе і маладосць. Я... — Алена Ашотаўна заплакала, і твар стаў непрыгожы і стары. У Арсена на вуснах тая ж крывая ўсмешка, рукой гладзіць сябе па ружовай лысіне.
— Наследнікамі ўсёй маёмасці Сяргей Арцёмавіч пакінуў вас з Арсенам. Большую частку адпісаў вам, Сяргей. А я, я... — усё-ткі яна авалодала сабой, выпрасталася, і голас зазвінеў, як напятая струна.— Мне нічога не трэба, у мяне хопіць сілы. Я знаю, што рабіць.
— Пачакайце,— сказаў Сяргей Сяргеевіч.— Як у Беларусі гавораць, згодаю двор пабудуеш, а нязгодаю — гатовае разбурыш. Не будзем спяшацца. Да майго самалёта ёсць час, пасядзім і нешта вырашым.
— Ой, як мне баліць галава! — на кухню заплыла цётка Ануш, пацерла скроні, лоб.— Можа, воцату крыху знойдзеш?
Алена Ашотаўна як і не чула цётку Ануш. Глядзіць у падлогу, думае аб сваім.
— Алена, мо заснула? — цётка Ануш паглядзела на Сяргея Сяргеевіча, Арсена. У шафе знайшла воцат, памачыла ў ім кавалачак бінту, прылажыла да лоба.
— Ану дай месца жанчыне,— яна бокам штурхнула Арсена, і той ледзьве не ўпаў з крэсла.— І гэта мужчына. Ні сілы, ні валасоў на галаве... Паглядзі на Сяргея. Во, гэта мой пляменнік. Мужчына на ўсе сто. Чаго кіслыя, нібыта воцату напіліся? Няма Сяргея, і пуста ў доме.
— Перас-тань! — выгукнула Алена Ашотаўна і аж затупала нагамі.— Перастань, перастань!
— Во як! — сказала басам цётка Ануш.— Выйдзіце, пляменнікі. Ну... І ты таксама, лысунчык,— яна выштурхала ўслед за Сяргеем Сяргеевічам і Арсена, які не хацеў выходзіць.
Кватэра была вялікая нават для Ленінграда. Сяргей Сяргеевіч прыкінуў: недзе пад сто квадратных метраў. У калідоры можна было гуляць у футбол. Падлогу ўсцілалі дываны. Яны з Арсенам перайшлі ў кабінет. Тут уразіла колькасць кніг, з якіх, здавалася, зроблены тры сцяны. На чацвёртай вісеў надзвычайнай прыгажосці дыван, у цэнтры якога быў вытканы партрэт бацькі. Здалёк ён нібыта жывы глядзеў на сына. Майстар, здаецца, нават перадаў ягоную хітрасць. Над партрэтам золатам палалі радкі па-армянску і па-руску: «Пакуль я жыву, я жывы...»
Каму патрэбны гэтыя штучныя словы, гульня, у якую ён гуляў усё жыццё? Нікому. Прынамсі, не мне. Сяргей Сяргеевіч праз шкло шафаў чытаў назвы кніжак. Чаго толькі тут не было! Любы кніжнік пазайздросціў бы гаспадару гэтай бібліятэкі. І ўсё — у большасці класіка і сучасная замежная літаратура. У трох шафах былі дзвесце тамоў бібліятэкі сусветнай літаратуры, акуратна агорнутых цэлафанавымі вокладкамі.
— Што, поўны рот сліны? — Арсен адкінуўся на крэсле, нага за нагу.— Зайздросціш?
Ён не адказаў, гартаў кніжкі. Ці чытаў іх бацька? Наўрад, бо за работаю не бачыў свету. Мусіць, думаў на пенсіі пачытаць. Наўрад ці будзе чытаць іх Арсен. Каму збіраў гэтыя кніжкі бацька? Ці не ўсё роўна цяпер?
Сяргей Сяргеевіч адсунуў шкло ў шафе і дастаў томік паэзіі Бацюшкава, раскрыў на вершы «Да сяброў». Ён быў закладзены паперкай. Прачытаў верш раз-другі. Радкі «Наш друг был часто легковерен; Был ветрен в пафосе; На Пінде был чудак; Но дружбе он зато всегда остался верен» былі падкрэслены. Ён разгарнуў паперку, на ёй тры разы было напісана: «Дарагі сынок...» Да яго ці да Арсена звяртаўся бацька ў сваіх думках, што хацеў сказаць?
— Што знайшоў? — спытаў Арсен.
Ён памаўчаў крыху і сказаў, што нічога. Проста прачытаў вершы Бацюшкава, якія некалі яму падабаліся.
— Вазьмі іх сабе,— сказаў Арсен.— Я вершаў не люблю.
Сяргей Сяргеевіч сеў каля Арсена на другое крэсла. І яны адначасова глянулі адзін аднаму ў вочы. Тое, што адчуў і ўбачыў ён, здзівіла і збянтэжыла. Вясёлай нахабнасцю і вульгарнымі паводзінамі Арсен спрабаваў схаваць нянавісць, якая цякла з яго, нібыта з перапоўненага вядра вада.
Яны маўчалі, быццам разам пражылі ў гэтай кватэры ўсё жыццё і не было ўжо аб чым гаварыць альбо сустрэліся ворагі. У калідоры цяжка бухаў маятнік гадзінніка. З кухні былі чуваць галасы цёткі Ануш і Алены Ашотаўны. У пакоі пахла нечым затхлым і старым. Сяргей Сяргеевіч адкрыў фортку і на поўныя грудзі ўдыхнуў саладкаватага халоднага паветра.
Ужо быў дзень, і праз акно відаць, як бягуць, спяшаюцца людзі. З дома, што насупраць, выскачыў малады мужчына, на хаду зашпіліў гузікі на плашчы і пашыбаваў да аўтобуснага прыпынку. «І як можна жыць у такой бегатні?» — падумаў Сяргей Сяргеевіч. Ён яшчэ паназіраў за мужчынам, бачыў, як, дачакаўшыся аўтобуса, той ледзьве ўціснуўся ў яго.
— Табе далёка да работы? — сказаў, каб неяк перарваць цішыню, што панавала не толькі ў пакоі, але і ва ўсёй кватэры.
— Не лезь у душу,— усё роўна як прыклеіў усмешку да вуснаў Арсен.
Няма чым крыць Сяргею Сяргеевічу. Як сябе паводзіць з гэтым братам, якога б век не бачыў і не чуў. «Як-небудзь паўдня вытрымаю»,— падумаў, а перад вачмі — могілкі і бацька ў труне. Магільшчыкі цягнуць яе на вяроўках, не даючы нават развітацца. На іхніх тварах нахабныя ўсмешкі, у вачах здзек з людзей. Ад гэтага ўспаміну нібыта хто сціснуў да болю скроні. Зараз ён мог бы прабачыць бацьку і забыць усё: і крыўду, і знявагу, і пакуты, але яго ўжо не было. Ці быў ён сам заўсёды справядлівы з бацькам? Пуста на душы, як і ў гэтай вялізнай чужой кватэры.
«Чаму бацька напісаў такое завяшчанне? Мо перад смерцю вырашыў зняць з душы грэх? Але наўрад ці мучыў ён калі яго». А гадзіннік стукае і стукае, адбівае час, адкрэслівае хвіліну за хвілінай. Быццам нічога не адбылося ў гэтай кватэры.
У калідоры нетаропкія цяжкія крокі, што аж паркет стогне пад нагамі. Цётка Ануш засланіла сабой дзверы.
— Ну што? — сказала яна, і яе голас нібыта ўскалыхнуў у пакоі паветра.— Галубочкі-браточкі. Кава зварылася.
Пад вачыма ў Алены Ашотаўны былі сінія дугі, хоць яна і трохі начапурылася. На ёй ужо была доўгая чорная сукня, на плечы накінула чорную газавую хустку. Зніклі з вушэй брыльянтавыя завушніцы, зняла з рук пярсцёнкі.
Калі Сяргей Сяргеевіч з Арсенам селі, цётка Ануш абвясціла, узняўшы над сабою два пальцы левай рукі:
— Воля вашага бацькі і майго брата і твайго мужа — закон. Астатняе вырашайце самі. Дай паперы і аловак,— загадала яна Арсену. Потым напісала вялікімі літарамі ў слупок: «ЖЫГУЛІ»; ДЗЕСЯЦЬ ТЫСЯЧ РУБЛЁЎ; «ДАЧА».
— Дапішы і кнігі,— сказаў Арсен.— На іх палажыў вока Сяргей.
— Значыць, «Жыгуль», дзесяць тысяч, дача і кнігі...
— А хто возьме мяне?
— Ты патрэбен як сабаку пятая нага,— адрэзала цётка Ануш.— Дык вось, я старэйшая сястра нябожчыка брата, таму...
— Хочаш адцяпаць самы смачны кавалак.
— Магу вырашыць...
— Што і ты любіш смачна паесці.
— Па-справядліваму, каб без крыўд...
— Адгрызі кус мяса...
— А во, на, з’еш! — тыцнула цётка Ануш вялікую дулю Арсену.— Бачыў? Смаркач!
— Сынок, я прашу цябе! — Алена Ашотаўна ўсхліпнула.— Пашкадуй хоць мяне!
— Пашкадуй, а гэтыя аглаеды забяруць усе башлі, і мы застанемся з носам.
— Людцы родныя, што гэта робіцца! Цётку, сястру нябожчыка, называюць аглаедам.
— Як вас называць? Наляцелі, нібыта крумкачы. Цётка, дзядзька, брацік,— Арсен забегаў па кухні.— А сама з’еш!— выставіў ён пад нос цётцы Ануш дулю.— Не выйдзе! Я — нашчадак і нікому не аддам нават капейчыны. Вось так, паважаныя цётка Ануш і брацік Сяргей.
— Я, я, я... — штосьці хацела сказаць цётка Ануш і змоўкла, пастаяла трохі і — да дзвярэй.
Арсен скокнуў, нібы кот, і стаў перад ёй на дарозе. Цётка Ануш націснула грудзьмі на пляменніка, ён пахіснуўся, але не ўпаў. Ён расчырванеўся і што сілы ўхапіўся рукамі за дзверы, каб не выпусціць цётку. Якую хвіліну было чуваць, як яны абое пыхкаюць, спрабуючы перамагчы адно аднаго.
— І-ірад! — пасінелымі губамі вымавіла цётка Ануш і адступіла, успацелая, з растрапанай прычоскай. Валасы кудламі навіслі над тварам, халат на грудзях расшпіліўся — гузік адарваўся з мясам.
— З глузду з’ехаў! — не вытрымаў Сяргей Сяргеевіч, падхапіўся з крэсла, каб спыніць Арсена.
— Не падыходзь! — вызверыўся Арсен.— Не адказваю за сябе. Чаго выкаціў бельмы?
— Не чапайце яго, Сяргей,— папрасіла Алена Ашотаўна.— Ён хворы.
— Во-во, я хворы. Мне ўсё трын-трава.
— Будзь ты пракляты! — вярнула мову цётцы Ануш.— Бандыт! Ты яшчэ пашкадуеш, што падняў руку на сваю цётку! А ты чаго? — павярнулася яна да Сяргея Сяргеевіча.— Па мордзе яго трэба, па мордзе! Эх-эх, сядзем.
Зноўку прыселі на сваіх месцах. Арсен вартаваў дзверы, прыціснуўшыся да іх спіною, і грыз пазногці. У кутку ля стала зазвінела муха. Недзе ў кватэры зверху лаялася жанчына і плакала дзіця.
— Божа, божа! — сказала Алена Ашотаўна і ціхенька заплакала. Двойчы паўтарыла: — Сяргей Арцёмавіч, Сяргей Арцёмавіч!
Арсен са сваёй ідыёцкай усмешкай пазіраў на маці і пакуль маўчаў. Сяргей Сяргеевіч здзіўляўся з сябе, з нерашучасці, якая ахапіла яго. Хоць, калі пакласці руку на сэрца, Арсена ён спыніў бы. Аднак ці мае ён права камандаваць у гэтым доме і што, зрэшты, яны надумалі? Не надта пакрыўджаны выгляд у цёткі Ануш, вочы нешта завясёлыя. «Ці не ламаюць яны камедыю...»
— У мяне мала часу,— сказаў Сяргей Сяргеевіч.— Хачу заехаць шчэ на могілкі і адтуль у аэрапорт. Ну?!. Цётка Ануш?
— Цётка Ануш, цётка Ануш!.. Без мяне ніколі і нічога не могуць.
— Ты ж усюды без мыла лезеш,— выскаліўся Арсен.
— Маці ў грош не ставіш — ад мяне плакаць будзеш,— цётка Ануш стукнула сябе па калене.— Язык свярбіць — аб вушак пачашы.
— Я нічога, нічога не хачу, Ганна Арцёмаўна,— умольна сказала Алена Ашотаўна.— Мо пасля?
— Толькі цяпер,— адрэзала цётка Ануш.
«Каб пазнаць чалавека, трэба даць яму багацце, хай убачыць яго, патрымае ў руках. Мо каб гэтага ўсяго не было — лепш жылі б? Наўрад, свіння заўсёды гразь знойдзе»,— думаў Сяргей Сяргеевіч, скроб патыліцу і не мог вось так проста плюнуць на ўсе гэтыя размовы і паехаць дамоў. Дачы, якая была недзе далёка за горадам, яму не трэба. На бацькавай машыне таксама не ездзіў бы, у калгасе наездзішся, вантробы баляць. Дзесяць тысяч рублёў напалову з Арсенам, які, нібыта воўк, скрыгоча зубамі?
Перад смерцю бацька паспеў адпісаць гэта двум сынам, пакінуўшы Алене Ашотаўне кватэру і ўсё, што ў ёй было.
Арсену, відаць, надакучыла стаяць пад дзвярыма, і ён апусціўся на падлогу. Нахіліўшыся, дацягнуўся да стала і забраў з яго бутэльку каньяку, наліў сабе паўшклянкі.
— Будзьце здаровы! — выпіў і прыцмокнуў, падміргнуўшы Сяргею Сяргеевічу.— Смаката! Хто хоча? Ніхто. Тады вып’ю шчэ трохі.
— Арсен! — прастагнала Алена Ашотаўна.— Табе нельга піць.
— Мне ўсё можна. Я не хлопчык. Буду жыць так, як хачу, а не як вы ўсе хочаце. Грошы трэба мне. Вы сваё з’елі. Пакуль бацька быў жывы, ты, цётка Ануш, колькі з яго пацягнула? Э, маўчыш?.. Хочаш, скажу?
— Свалата, скаціна! — істэрычна закрычала цётка Ануш.— Ублюдак. Усё, я вам не памочніца.
— Толькі праз мой труп.— Арсен падняў над сабой бутэльку і ўзмахнуў ёю.— Спярша падзелім па-справядліваму, што пакінуў мой, мой,— ён ударыў сябе кулаком у грудзі,— бацька, а потым я вас ні на хвіліну не затрымаю. І, калі ласка, хутчэй. Прапаную свой варыянт: мне — башлі і машыну, мамусі — дачу, браціку — башлі. Вам цётка Ануш, тое-сёе.
— Ах ты, г...— жвава ўскочыла цётка Ануш і па носе, і па носе Арсена.— Я цябе ў баранаў рог сагну... Тое-сёе!
Арсен перахапіў яе руку і так завярнуў, што цётка Ануш завойкала і закрычала Сяргею Сяргеевічу:
— Чаго глядзіш? Памажы, ідал!
Ён ледзьве расштурхаў іх. Арсен ірваўся з рук, лаяўся і хацеў даць здачы. Цётка Ануш праз Сяргея Сяргеевіча лезла да ягонай галавы, каб ухапіць за рэшткі валасоў.
— Здурэлі? — ад валтузні Сяргей Сяргеевіч узмакрэў, стала душна, і ён зняў гальштук, расшпіліў кашулю.— Ці не сорамна? Алена Ашотаўна, хоць вы скажыце ім.
— Хто паслухае мяне? Сяргей Арцёмавіч, Сяргей Арцёмавіч, лепш, каб ты гэтыя грошы аддаў якому-небудзь дзетдому.
— Вар'ятка! Падумай пра сябе! — Цётка Ануш выхапіла з рук Арсена бутэльку, наліла каньяку, выпіла і неяк адразу паслабела. Хоць круць-верць, хоць верць-круць, але ж гадоў ёй было багата. З потам сцерла яна хусцінкаю з твару пудру і фарбу. Зморшчыны, нібыта раўчукі, і вочы ўжо выцвілыя. Рукам ніяк не знойдзе месца: то ў кішэні халата ўсуне, то далоні трэ, то сціскае ў кулакі. Збоку смешна, быццам гульня ў цёткі такая. А чырвань з твару перайшла паласою на шыю. Гэтак жа чырванеў бацька, калі моцна злаваўся.
Дзве гадзіны ўжо валтузіліся, і па ўсім — канца не відаць. Арсен па-ранейшаму займаў сваю пазіцыю пад дзвярыма, а вочы ў цёткі Ануш запальваліся агнём.
— З мяне хопіць,— сказаў Сяргей Сяргеевіч.— А вы... Як кажуць, гарбатага магіла выправіць. Дача, машына — ды гараць яны гарам!
— Паспееш з козамі на торг,— ашчаперыўшы сваю галаву, Арсен хістаўся з боку на бок. Моўчкі падышоў, мабыць, з хвіліну якую пастаяў, гледзячы яму проста ў вочы. Бадай, нешта зварухнулася ў Арсене, хоць ён і злосна замармытаў. Сяргей Сяргеевіч узяўся за ручку дзвярэй, і ён адпусціў іх.
Борзда пераадзеўшыся, склаў рэчы ў сакваяж. Першы і апошні раз ён быў у гэтай кватэры. Канечне, тут жыў бацька, якога, на жаль, ён не любіў, нават дакладней будзе так: не хацеў любіць. Хоць у думках альбо ў сне яны з бацькам былі разам. Міжволі ён успамінаў бацьку, бо яго вельмі не хапала. Позна ўсё-ткі прыехаў у гэту кватэру, трэба было крышку заціснуць свой гонар. І, можа, ім усім лепш стала б. Эх, каб сённяшні розум ды на той час!
Сяргей Сяргеевіч прыслухаўся: такое адчуванне, нібыта шматтонны цяжар апусцілі на кватэру. Ніякіх гукаў, і здэцца, праз імгненне нічога не будзе... Жах падпоўз да сэрца, у нагах з’явілася млявасць, хацелася як мага хутчэй выйсці адсюль. Ён прымусіў сябе спыніцца ў кабінеце. Бацька, нібыта жывы, глядзеў на яго з дывана. Позірк такі, быццам просіць застацца, пагаварыць з ім...
Не чуў, як увайшла ціхмяная і маркотная Алена Ашотаўна. У твары ні крывіначкі. Абняла яго, прыціснулася да грудзей. Ён адчуў, як трымціць яе маленькае цела.
— Прабачце, Сяргей, яго. Ён без злосці.
«Няўжо яе бацька кахаў, песціў, хоць чаму ж і не».
— Вам спадабаўся дыван? — Відаць, яна вельмі хацела, каб ён без крыўды пакінуў гэты дом, і нечага баялася, бо страх быў у яе вачах.— Таму што на ім партрэт Сяргея Арцёмавіча? — Яна падбегла да дывана, пацягнула ўніз, але ён быў моцна прыбіты.— Вазьміце яго.
— Не трэба.— Сяргей Сяргеевіч узяў яе за локаць, прытрымаў.
— Тады вышлю,— яна знясілена апусціла рукі.— Адрас у мяне ёсць.
— Навошта? — Яму было шкада гэтай жанчыны.
— Для памяці,— сказала яна.— Сядзем на дарогу.
Ён падумаў, што варта было б развітацца з цёткай Ануш. Алена Ашотаўна здагадалася, клікнула яе. У цёткі Ануш настрой ужо змяніўся, яна зноў была спакойная і ўпэўненая. Абхапіла пляменніка магутнымі рукамі, цмокнула яго ў лоб.
— Дурань, дурань! Ідзі,— і падштурхнула да дзвярэй.
У памяці надоўга засталіся дзве постаці ў напаўасветленым калідоры: мажная, шырокая — цёткі Ануш і кволая, маленькая — Алены Ашотаўны. Яны панура глядзелі яму ўслед. Праз акно ў кабінеце бачылі, як ён спыніў таксі, паставіў сакваяж у багажнік, а пасля азірнуўся на дом і, мусіць, адчуў, што жанчыны сочаць за ім, узмахнуў рукою. Яшчэ імгненне — і на месцы таксі ўжо спыніўся аўтобус. І нібыта нікога не было.
Маятнік гадзінніка дзёўб і дзёўб цішыню. Імкліва і няўмольна.
Ад гасцінца метраў за пяцьсот з усходняга боку вёскі Самолавічы пачынаўся машынны двор. Яшчэ здалёку былі відаць бялявыя, з сілікатнай цэглы, будыніны, пастаўленыя роўненька, як пад шнурочак, воданапорная вежа, пафарбаваная ў срэбраны колер і ад таго бліскучая, што новенькі цвік. З усіх бакоў пад’езды к машыннаму двару заасфальтаваны; у самую непагадзь, калі ног з калэчы не выцягнуць, тут можна шпацыраваць у паўбацінках. Пад’ездаў было многа, але заехаць у гараж альбо ў майстэрню можна толькі праз адзін, і то — праз металічныя вароты, якія адчыняюцца пасля таго, як дзед Саўка націсне кнопку ў сваёй будцы. Вароты з ціхім шоргатам распаўзаюцца, і дарога адкрыта. Такога машыннага двара яшчэ не было ні ў кога ў раёне. Самыя багатыры, у каго поўная, пад завязку, машна грошай, і то не мелі. У Самолавічах вароты з кнопкай стаяць ужо год. Дзед Саўка зрабіўся важны, абы з кім не гаварыў, дазваляў выехаць з двара толькі з пуцёўкай на руках. Спярша лаяліся шафёры і трактарысты, а потым — прывыклі.
Сонца было высака, піло расу з травы, а пасярэдзіне машыннага двара, якраз там, куды дзед Саўка забараняў ставіць тэхніку, стаялі два зусім новыя кормаўборачныя камбайны. І не абы-якія: былі яны замежнай вытворчасці. Старшыня калгаса Сяргей Сяргеевіч прыгнаў іх сваім ходам аж з-пад Мінска перад першымі замаразкамі.
Трава ў Самолавічах узнялася, нібы пірог у печы на дражджах, высокая, цёмна-зялёная і густая, што ног не выцягнуць. Уся надзея была на новыя камбайны, а яны пасталі, і хоць каравул крычы.
Механік Сухоцкі, абмацярыўшы дзеда Саўку за тое, што доўга не расчыняў вароты, нібыта шалёны, паляцеў на матацыкле ў раён. Нешта зламалася ў камбайнах, і не было чым замяніць.
З першымі промнямі як залез у кабіну свайго камбайна Мацвей Прануза, так і сядзеў, аблакаціўшыся на баранку. Дзверцы за сабой шчыльна зачыніў. Праз пярэдняе шкло была відаць чорная кудлатая галава, а збоку, на нейкім рычажку, вісеў саламяны капялюш. Прануза некалі ездзіў на ўборку на Украіну і, пэўна ж, упадабаў, як там у капелюшах працуюць пад сонцам. Як уборка ці іншая работа летам, Мацвей, нібыта малады фарсун, з’яўляецца на машынным двары ў белых штанах, белай з кароткім рукавом кашулі, а ў руках — капялюш. Ніхто, праўда, не бачыў шчэ, каб ён насіў яго на галаве. Павесіць у кабінцы, і той матляецца, быццам які абруч. Пасмяяліся механізатары, раз нават схавалі капялюш у саломе і пашкадавалі, бо такім злосным Прануза ніколі не быў. Твар як сцяна ў майстэрні, вочы вылупіў і крычыць, хоць хавайся ад яго. Ледзь супакоілі, аддалі капялюш і болей не звязваліся з Мацвеем. Бабы, здагадлівыя і быстрыя на язык, умомант вырашылі, што без дзеўкі тут не абышлося. Пра тое, што было Мацвею за сорак, ніхто не падумаў. Усе так шкадавалі яго жонку — бедную бабу паклалі ад нерваў у бальніцу.
Крокаў за дзесяць ад Пранузы ля другога камбайна сядзеў, падаслаўшы зашмальцаваную ватоўку, Кастусь Яргун. У яго былі заплюшчаны вочы, рукі складзены на жываце, і здавалася, нібыта ён спаў. Нават мух, якія танцавалі на лобе, не зганяў. Усягды бачылі, што, як вольная хвіліна. Яргун прыслоніцца да чаго-небудзь і адразу сапе носам. Жартавалі з яго, што сіл пасля ночы набіраецца: малых, як грыбоў, насыпаў у спадніцу Яргуніхі. На грамніцы, калі на Падрэччы вылі ваўкі, вяселле гулялі (бабка Саўчыха на свае вушы чула), восьмага сына паднесла жонка Яргуну. Ці быў ён на восьмым небе ад шчасця, ці лаяўся апошнімі словамі — сведак не было. Слова з яго не выціснеш: альбо працуе, як звер, альбо сапе носам, заплюшчыўшы вочы.
На машынным двары, калі нарадзіўся восьмы сынок — а быў ён як кропля вады — бацька,— пачаў паяўляцца Кастусь штодня з раніцы амаль першым. Яргун заўсёды браў на пуп — ледзь жылы з яго не лезлі, а Прануза, у яго дзяцей не было, рабіў спакойна, як рыбу лавіў вудай.
Додніцай прыбег Яргун на машынны двор і Сухоцкага загрудкі: давай запчасткі, мне дзяцей карміць трэба. Куды і сон падзеўся, крычыць, слінай пырскае. А дзе ўзяць гэты маленькі валік? Усюды быў механік, ні ў кога няма. Імпарт, дэфіцыт. Ну што рабіць?
Пабегаў Яргун за Сухоцкім, налаяўся, аж у вушах звінела, кінуў пад камбайн ватоўку, і — гары яно гарам. Сапе носам, нібы выцягвае штосьці з трубы, і сядзіць. Рукі, як у гультая, вось-вось ад безрабоцця забаляць. Слесары з майстэрні павыходзілі, смяюцца, вачам сваім не верачы, што Яргун прыладзіўся пад колам.
У душы Кастуся — злосць, таму што з-за бязглуздых начальнікаў ён губляе заробак, грошы на вецер ляцяць, замест таго каб у кішэню легчы.
Усе кінуліся па запчасткі, і, можа, хто прывязе. Галоўны інжынер Капарэйка падаўся ажно ў Пружаны, недзе там у яго блат ёсць.
«Ай, усім да фені!» — узрываецца Яргун, са злосцю глядзіць на Пранузу. Мацвей можа быць спакойным, яму ўсё роўна, колькі заробіць, дзяцей нямашака, жонка загадчыцай у сталоўцы. Што, не цягне мяса дамоў? Мне альбо суседу не дасць, сама з’есць. Дый на дваіх не надта ўжо многа і трэба, калі свая бульба, гурок, сала дый кумпяк, гусі, куры, качкі. Усяго поўна — па самае горла. «Уф!» — выціскае з сябе Яргун, зайздросна яму і шкада, што бязглузда бавіць час.
Яшчэ хвіліну-другую пасядзеў Кастусь і больш не вытрымаў. Падняўся з зямлі, ватоўку кінуў на плячо, стукнуў кулаком па жалезе. Балюча ўдарыў костачку пальца і скрывіўся, як ад аскомы,— не любіў кіслага. Абышоў камбайн, нібыта круг пашаны зрабіў. У майстэрні гулі станкі, грукала жалеза аб жалеза. Яргун натапырыўся, і асалавелыя ад сонца і спакою вочы пасвятлелі. Ён раптам падскочыў, адкрыў дзверцы кабіны і, знайшоўшы пад сядзеннем у скрынцы з інструментам абедзве часткі валіка, з подскакам шыбануў у майстэрню.
Токар Макар Сальвесь — прыблуда з-пад Мінска, служыў недалёка ў войску — рабіў нейкую фінціфлюшку. Яргуну яна не патрэбна, ёсць свая турбота — нічога не гаворачы, выключыў станок. Сальвесь ад здзіўлення і такой нахабнасці рот адкрыў, ды мову адняло. Чорны, як грак, а сваю Зосю што не па яго, лупіў не шкадуючы. Аднак сварыліся яны пры зачыненых дзвярах, без сведкаў. Усё збіраўся Сальвесь пакінуць калгас і з’ехаць да бацькоў.
— Ты ч-што? — залыпаў вачмі Сальвесь і працягнуў руку, каб лацвей узяць Яргуна за каўнер. Кастусь і не думаў ухіляцца, палажыў Макару ў руку паламаны валік і папрасіў: «Вытачы».
— Бяжы ў краму,— сказаў Сальвесь і зноў да сваёй фінціфлюшкі.
— З авансу,— яшчэ раз выключыў станок Яргун.
— Бяжы ў краму,— даўно забылі, калі Кастусь ставіў каму-небудзь бутэльку. На дурніцу сам мог нажлукціцца.
— З авансу,— пішчом лез Яргун і не даваў рабіць Сальвесю.
— Ладна,— падумаўшы, сказаў Сальвесь.— Ідзі паспі. Прыйдзеш праз...— паглядзеў на гадзіннік,— дваццаць мінут.
— Малаток,— павесялеў Яргун і нават, мусіць, у лесе нешта здохла, пачаставаў Макара цыгарэтай. Пакруціўся крыху ў майстэрні і пацягнуўся да камбайна. Зноў кінуў пад кола ватоўку, але не сеў. Абышоў Пранузаў камбайн, здзекліва падумаў; вось табе і майстар. Ва ўсіх аднолькава ламаецца, нягледзячы хто за рулём. А то Пранузу першаму новы камбайн, а яму пасля. Дык хто лепшы майстар? Бач, галаву палажыў на руль і не падыме... Адкрыў Яргун дзверцы, крануў Мацвея за калена: «Шчо рабіць? Сонца ўжо во!» — тыцнуў пальцам у неба. Прануза здрыгануўся, нібыта ад холаду ці ад спалоху, глянуў чырвонымі вачмі.
— Вяроўку на сонца не закіну.
— Ну-ну,— Яргун усміхнуўся ў свае рудаватыя, як у ката, вусы, прыгладзіў іх і, пасвістваючы, вярнуўся ў майстэрню. Станок быў выключаны, а Макар Сальвесь курыў і гаманіў з слесарамі. У майстэрні прахалода, цішыня, як на сенавале. Сабраліся, байкі расказваюць адзін аднаму, а грошы ідуць. «А мне пуп трэба рваць»,— ад злосці і крыўды немаведама на каго ў Яргуна вочы памакрэлі. Ён падышоў да Сальвеся, перапыніў яго на паўслове: «Давай!» Слесарам не даспадобы, што перапыніў, ім абы языкі памянціць. Таксама ў іх цвёрдыя грошы: як ні рабі — хоць вышэй майстэрні падскоч — а болей ні капейкі.
— Адчапіся! — дастаў з кішэні Сальвесь валік і лёгенька кінуў, ледзьве злавіў Яргун. Дарослы чалавек, а паводзіць сябе так, што хоць стой, хоць падай — не скажаш, ён разумны ці ёлупень. Паспрабуй скажы гэта яму, дык пакрые мацерна, і ўсё з рук сыходзіць. «Усё ад таго, што начальнікаў у калгасе многа, а токар адзін — вось ён і круціць хвастом, як семнаццатка»,— думае Яргун. «Сядзі, сядзі!» —кажа ён сабе пад нос, пасміхаючыся з Пранузы.
Вось якая дзіўная рэч: дзве хвіліны — і валік стаіць там, дзе яму і патрэбна быць, а без яго камбайн — бязмозглае жалеза. Яргун завёў рухавік, пракруціў жняярку: працуе, халера. «Паехалі!» Прытармазіў ля Пранузы і засігналіў. Мацвей падняў галаву ад руля, відаць, здзівіўся, нахіліўся да дзвярэй. Яргун націснуў на газ і да варот. Дзед Саўка не паверыў сваім вачам, таму не заглянуў у кабіну — адкрыў вароты і яшчэ памахаў на дарогу рукою, нібыта якое дзіця.
На вуліцы пуста, толькі бабка Саўчыха на лаўцы, падперла бараду кульбакай. Газануў, што аж пыл клубам: Яргун едзе. І з гадамі не выйшла дзіцячае жаданне вычварыць што-небудзь такое, каб усе ахкалі і вохкалі. Як колісь у маладосці, прыехаўшы з заробкаў з Поўначы. На чатырох таксі падкаціў да бацькавай хаты. Вадзіцелі спярша не хацелі ехаць, даў удвая больш грошай — паехалі. У першую машыну палажыў чамадан, у другую — капялюш, у трэцюю — сеў сам, а ў чацвёртую — паставіў скрынку віна. Але купіў самага таннага. Многа адзін не вып'еш, а на халяву і воцат пойдзе. І цяпер мужыкі зрэдзь успаміналі і здзіўляліся, як гэта Яргун грошай не пашкадаваў.
Мінуў Кастусь вёску і за цвінтаром павярнуў на Алендры. Тут дарога была лепшая, чымсь цераз Прадмесце, дзе машыны ўвёсну павыбілі калдобіны. Камбайнам па вуліцы было ехаць небяспечна.
Яргун з'ехаў ціхенька з узгорка, які ўжо на ягонай памяці зарос ядлоўцам і крывымі, нібыта стары Юль, соснамі, і праз пастаўнік — ён пасля меліярацыі стаў раўнюткі, як стол,— па плітніцу. Летась ніхто не верыў, калі была сяўба, што на гэтай пясчузе вырастуць райграс і віка з аўсом. За панамі на плітніцы, канечне, сеялі жыта, але даўшы на сотку па добрым возе гною. А тут во як! Насыпалі калійных, фосфарных угнаенняў і пра гной не забылі. Яргун помніць, як напрадвесні прычэпамі з Сашыцы вазіў ад фермы «дабро». Днёўка была па чырвонцу.
Ён прабег па полі, глянуў на траву там-сям і перагнаў камбайн на процілеглы бок, дзе была маса гусцейшая, райграс і віка перапляліся ў букет. Павольна, яшчэ пакуль з асцярогаю, апусціў жняярку і падагнаў яе так, каб рэзаць траву амаль пад корань; камення чамусьці не пабаяўся, што можа ўскочыць у камбайн. Аж горача стала, расшпіліў да пояса кашулю, выціснуў счапленне і даў хуткасць. Жняярка ўздрыгнула і закруцілася, пацягнула траву, авёс, кветачкі, як у прорву. Яргун касіў і рагатаў з Пранузы, механіка, галоўнага інжынера. Шукаюць нечага як у полі ветру. За дваццаць хвілін Сальвесь з жартачкамі зрабіў валік. «От дурні!»
Смяяўся і паглядваў у бакі: не было каму адвозіць, ужо валіў на зямлю. І зноў злосць, як кіпень у ім. Не дай бог каму з начальнікаў чуць, што ён выліў з сябе. Брыдота ляцела з Яргуна, як з праламанай каналізацыйнай трубы.
Аднак Яргун заўважыў, што ад Алендары завярнула да поля машына і, падскокваючы на купінах, таксама праз пастаўнік, але там, дзе скаціна павыбіла нагамі, панеслася к полю. Пазнаў ён у вадзіцелю Пляменніка, Генуся Бочкеля, з якім ён не любіў рабіць на пару. Дый наогул не было паміж імі міру. Як дзе збяруцца, там адразу лаянка, крык, гвалт. Не мог дараваць Яргун Пляменніку, што Шурку Чымбарову адбіў у яго, калі ён, Кастусь, быў у арміі. Хоць яму даўно гэная Шурка, рана ссівелая і ўсягды хворая, была як пазалеташняя перакіслая капуста. Але ж свярбела ў душы, смактала пад лыжачкай.
Пляменнік падагнаў машыну ўпоравень з камбайнам, нешта закрычаў праз свае пракураныя зубы. Крычы, хоць лопні, а Яргун цябе не пачуе. «Па-мочнік!» Кастусь павялічвае хуткасць, і жняярка тарабаніць, аж пішчыць ад напругі. «Маць вашу, знайце Яргуна!» — Кастусь ад радасці пацірае рукі. Трава ляціць з зялёнымі пырскамі, шырокаю стужкаю. Усё пераблыталася, збілася ў адно: і райграс, і віка, і авёс. Пляменнік замахаў, як баба, рукамі, круціць пальцам ля скроні, а потым гэтым пальцам паказвае наперад. «Каб цябе!» Яргун рэзка затармазіў, здаецца, камбайн, як конь, узняўся на дыбкі. Пляменнік не чакаў гэтага і праскочыў, а зялёная маса сыпанула проста на зямлю.
— Шчо?! — гукнуў Кастусь Бочкелю і хацеў сказаць яму, каб не лез, куды не просяць. Але глянуў на жняярку, і стала кепска, гарачыня ад твару пайшла да ног, нібыта лінула на яго гарачым маслам з трубкі. Жняярка была скрыўленая, быццам дзед Саўка, незразумела, як ён касіў гэтыя астатнія метры. Яшчэ б трохі — і ад яе засталася б куча жалеза. Валік, які вытачыў Макар Сальвесь, быў як пажаваны. Усё-ткі ён паспеў накасіць Пляменніку травы на машыну. Ухапіўся абедзвюма рукамі за жняярку, пакруціў яе ўніз — ані з месца. З гарачкі пацягнуў з усяе сілы ўгору, рукі не ўтрымалі слізкае жалеза, і Яргун балюча стукнуўся падбародкам, ажно нагарнуліся слёзы. Ён пачуў, як загула машына і, буксуючы ў каляіне і пыхкаючы, ад’ехала. Пляменнік, напэўна, смяяўся з яго. Яргун не мог зразумець, што здарылася з камбайнам, чаму зламаўся валік. Ён утаропіўся на жняярку і так бяздумна стаяў, нібыта штосьці сапсавалася ў ім самім. Абышоў вакол камбайна і, размахнуўшыся, ударыў нагой па жняярцы, лупіў ботамі па жалезе мо хвіліну.
Востра пахла сырой травою. Да неба высака і далёка, як да маладосці, у якую ўжо немагчыма вярнуцца. Яргун азірнуўся і, узяўшы з кабіны ватоўку, лёг у траву. На сцяблінцы ля твару караскаўся ад зямлі да сонца чорненькі вусаты жук. Яргун прыціснуў яго між пальцамі, яшчэ б трохі — і няма жука. Патрымаў яго і, бачачы, як той палахліва шавеліць вусамі, адчувае небяспеку,— шпурнуў у траву.
Доўга ляжаць не мог, у душу запоўз страх — а раптам ён вінаваты, што пакруціла жняярку, паспяшаўся, не дачакаўся інжынера альбо механіка. Бухгалтэрыя возьме дый вылічыць за ўсё грошы. Не рубель і не два каштуе жняярка, тут сотнямі пахне. Во будзе ліха на галаву.
Яргун ад гэтай думкі падняўся з зямлі. Мусіць, Пляменнік не заехаў у майстэрню, бо рамонтнай «лятучкі» не было відаць. Яргун дастаў з кабіны лом і паспрабаваў ім раскачаць жняярку, але яе нібыта заціснула пад прэсам. Тады ён пачаў выбіваць скрыўлены валік і таксама не здолеў. Пачуў, што недзе на Алендрах стогне машына, па рухавіку пазнаў: «лятучка». Яргун з яшчэ большай апантанасцю замалаціў малатком па валіку. Нават не павярнуўся, калі машына спынілася побач. Адчуў, што падышлі да камбайна, падняў галаву. За «лятучкай» стаяў старшынёўскі «козлік». Сяргей Сяргеевіч з механікам Сухоцкім і Сальвесем глядзелі на Кастуся. Сальвесь скаліў зубы, механік быў злосны. Старшыня, здавалася, схуднеў за гэтыя дні, як ездзіў на пахаванне. Па ўсім калгасе Антоля Казліха разнесла, што ў Сяргея Сяргеевіча памёр бацька. Старшыня гэтак жа, як і Яргун, паспрабаваў пакруціць жняярку сваёй маленькай, парослай густым чорным воласам рукой.
— Хана? — Сяргей Сяргеевіч вельмі лагодна пытаўся ў Кастуся.
— За-а-клі-ніла,— чамусьці заікаючыся, сказаў Яргун.
— Эх! — выгукнуў механік Сухоцкі, і было ўсім зразумела, што ён хацеў вымавіць.
— Ладна,— спыніў яго Сяргей Сяргеевіч.— Шчо ўжо тут... Кастусь жа хацеў як найлепш...
Сухоцкі не знайшоў у раёне валікаў для гэтых камбайнаў. Мо ў каго яны і былі, але хто дасць, калі самому трэба касіць. Сальвесь развёў рукамі: вытачыць, як бачыце, магу, але з якой сталі? Нагрузку не вытрымліваюць.
— Ну, дык шчо будзем рабіць? — Старшыня прыплюшчыў вочы, неяк вывернутай рукой павёў вакол: — Час жа...
Трава яшчэ была ярка-зялёная, сакавітая, але пару дзён пякельнага сонца — і гэтыя кветачкі і сцяблінкі засохнуць, як для гербарыя. Сяргей Сяргеевіч нарваў жмут райграсу з вікай, удыхнуў у сябе сыры пах.
— Шчо, Сухоцкі? — Ён спадылба паглядзеў на старога, з азызлым чырвоным носам механіка, які пяць год назад быў у калгасе галоўным інжынерам, і, каб толькі воля старшыні, дык і цяпер займаў бы гэту пасаду. Выйшла нейкая пастанова: дарогу дыпламаваным спецыялістам. Хоць і любіў Сухоцкі дзёбнуць калі-нікалі чарку, але як спецыялісту яму не было цаны: што ў рухавіку расклеілася, на слых распазнаваў.
— Мо, Сяргеевіч? — пытаннем на пытанне адказаў Сухоцкі.
— Відаць...— Сяргей Сяргеевіч памарудзіў трохі і загадаў: — Здымайце жняярку.
Старшыня, мусіць, нешта хацеў дадаць, але толькі скрывіўся, нібыта ад болю, і палез у машыну. Зароў, як перапалоханы, рухавік, «козлік» ірвануўся ўперад і гэтак жа раптоўна спыніўся. Сяргей Сяргеевіч, не вылазячы з кабінкі, паклікаў Сухоцкага, але не па прозвішчы, як усягды, а па бацьку: «Казіміравіч!» Механік трушком, расчырванеўшыся, падбег да машыны. «Сядай!» — паказаў старшыня рукой на задняе сядзенне.
Яны ад’ехалі ад поля аж да Свіной вуліцы, гэта недзе два з прычэпам кіламетры, а Сяргей Сяргеевіч усё маўчаў. Нарэшце, за крамай, калі павярнулі са старой польскай шашы, якую паклалі пры панах, у трыццатым годзе,— старшыня трохі павярнуўся тварам да механіка: «Трэба ехаць, Казіміравіч...» І праз паўзу, як ужо аб вырашаным: «На маіх «Жыгулях». З Аляксеем».
З шашы Сяргей Сяргеевіч павярнуў на Асаду, дзе за мостам, ля Завадзіча, жыў Сухоцкі. Машына бегла, падскокваючы на камянях, нібы хлапчаня, і хто быў на вуліцы, канечне, бачыў, што старшыня за рулём, а механік, як пан, сядзіць ззаду, быццам ён ужо ходзіць не ў зашмальцаваным камбінезоне, а ў касцюме, пры гальштуку.
Вароты былі насцеж, і Сяргей Сяргеевіч заехаў на двор да самага ганка. Механік быў напагатове, чакаў, адчыніўшы дзверы, калі машына затармазіць. Спачатку ён хацеў адмовіцца ехаць, але, падумаўшы, што забяжыць да сына, які вучыўся ў сельскагаспадарчым інстытуце на інжынера, здаваў якраз сесію (шматок сала яму не пашкодзіць) — вырашыў, што паедзе.
Сухоцкі мігам, як у далёкія салдацкія часіны, пераадзеўся ва ўсё новае. Месяц назад жонка яму купіла шэры чэхаславацкі з іскрынкай касцюм. Надзеў яго, з цэлафанавага пакета выцягнуў светлую, у чырвоныя квадрацікі кашулю. Не хапала гальштука, і механік, нядоўга думаючы, накінуў на шыю чорны і вузенькі, абсыпаны нейкімі блішчастымі каменьчыкамі. Гадоў пятнаццаць таму Сухоцкі быў на УВДНГ у Маскве, тады і набыў гэты гальштук. Ні разу яго не надзяваў, сын у маленстве з ім гуляў. Паглядзеў механік на сябе ў люстэрка: нічога, нават, можна сказаць, першы клас.
На двары запілікаў сігнал: падганяў старшыня. Сухоцкі бегма ў камору, дастаў з кубла кавалак сала і з соллю, не было калі ачысціць, загарнуў у ручнік. З шафы ўзяў яшчэ слоік вішнёвага варэння і ўсё паклаў у торбу, якую жонка пашыла са старой сукні. «Бягу!» — гукнуў у адкрытае акно з нацягнутай на рамцы марляй супраць мух і сам падзівіўся свайму спрыту. Аднак калі сеў у машыну, ледзьве аддыхаўся, як рыба на беразе, хапаў паветра шырока раскрытым ротам.
Выехалі з двара, і Сухоцкі, азірнуўшыся да хаты, успомніў, што ў садзе плот упаў і жонка другі тыдзень просіць, каб адрамантаваў. Дый у хляве нешта святло не запальваецца. Карову блага даіць у цемры. Таксама ж абяцаў жонцы паглядзець, што там здарылася. Мо ў нядзелю якая гадзіна будзе вольная, падумаў ён і ўжо слухаў Сяргея Сяргеевіча. Старшыня глухаватым голасам — ён зрэдзь пакашліваў пасля Ленінграда, прастыў у дарозе — спытаў, ці помніць механік Лезіна. Сухоцкі, вядома ж, гэтага Лезіна не забыў, бо летась у жніво ездзіў да яго з галоўным інжынерам. Акрамя таго, неяк восенню перад Кастрычніцкімі святамі адвозіў на станцыю, і яны разам выпілі ў буфеце на развітанне па сто грамаў каньяку. Усяляк можа быць, сказаў старшыня, запомні яшчэ яго хатні тэлефон.
На машынным двары яны не спыніліся. Старшыня затармазіў ля складаў. З краю ад дарогі іх чакалі «Жыгулі». Аляксей старанна шараваў анучкай шкло і штосьці бурчаў. Сяргей Сяргеевіч уздыхнуў і сказаў: «Аддасі яму «свіныя плечы» і ўсё астатняе». У багажнік палажылі яшчэ штук пяць рыбін, кожная не менш чымсь па кілаграму. Была б яго воля, не паехаў бы Сухоцкі да гэтага Лезіна. Але ж камбайны стаяць, і нідзе ніхто палец аб палец не стукне, каб памагчы.
— Адна нага там, другая тут,— сказаў Сяргей Сяргеевіч.
Машына адразу набрала хуткасць амаль пад сто кіламетраў. З бакоў толькі мільгацелі і скакалі дрэўцы, тэлеграфныя слупы, прыдарожны хмызняк. Сухоцкі на паваротцы ад вёскі заўважыў, як з Асады выязджае машына Пляменніка. Пляменнік быў яго суседам, і механік падумаў, што варта было б перадаць праз Генуся жонцы, каб не турбавалася, але «Жыгулі» ляцелі, як шалёныя, і ён змаўчаў, не папрасіў Аляксея затармазіць.
Калі б яму загадаў не Сяргей Сяргеевіч, а хто-небудзь іншы, ён не паехаў бы. «Восенню, пасля ўборкі,— падумаў раптам Сухоцкі,— напішу заяву, каб перавялі ў шафёры». У яго за плячыма не было ні тэхнікума, ні тым больш інстытута. Шафёрам стаў выпадкова ў арміі. На першым годзе пастроілі іхнюю роту, і маёр з эмблемамі аўтамабільных войск спытаў: хто хоча вучыцца на вадзіцеля. Калі Сухоцкі ішоў у армію, у Самолавічах было два шафёры: шчарбаты Зацірка, які ездзіў на калгаснай «палутарцы», і Ясь Копшталь, які рабіў у райвыканкоме і прыязджаў да маткі на пабітай франтавой «эмцы». Сухоцкі выйшаў са строю і праз дзень быў курсантам вучэбнай аўтамабільнай роты. А потым пайшло-паехала... Сівы ўжо, палову зубоў згубіў, і да пенсіі асталося: на пальцах адной рукі палічыш. Пяць год адбыў нават галоўным інжынерам. Гэта калі Сяргея Сяргеевіча толькі выбралі старшынёй. Як зараз помніць: надвячоркам зарыпелі ля хаты тармазы і, далікатна пастукаўшы, увайшоў новы старшыня. Малады, з-пад кепкі чорная чупрына, як у данскога казака. З ім быў нябожчык Каляда, галоўны бухгалтар: прычыкільгаў, дробна стукаючы мыліцамі па падлозе. Жонка забегала, заскакала, завохкала, не ведаючы, куды іх пасадзіць, усё цягнула на чыстую палавіну, пад бажніцу. Дый, па шчырасці, ён таксама крышку разгубіўся. Не мог здагадацца, з якой нагоды завярнуў да іх старшыня. Праз некалькі год Каляда прызнаўся за чаркай, што гэта ён пасватаў Сухоцкага на галоўнага інжынера. Эхма-хохма! Колькі ён паездзіў па аўтамабільных, трактарных і іншых заводах, дык гэта хай жонка скажа, бо яна помніць усе яго паездкі па падарунках. З Арэнбурга прывёз знакамітую хустку. Дый, відаць, адусюль вазіў ён хусткі. Летась з Тальяці — чырвоныя, з пеўнямі гумовыя боты. «Вярнуся,— падумаў стары механік,— заяву на стол. До...»
Засмактала ў страўніку, і рука сама палезла ў кішэнь і нічога не знайшла. Паспяшаўся, не пераклаў са спяцоўкі ў касцюм папяросы.
— Дай цыгарэту,— папрасіў ён у Аляксея, закурыў і закэхкаў ад дыму, які, здалося, трапіў не ў тое горла.
— Чытаў у газеце, нешчо не помню ў якой,— сказаў Аляксей.— Ад раку паміраюць найбольш тыя, хто курыць. Нейкі стронцый ёсць у табацы, і ад яго капцы ў воду. Не баішся, Казіміравіч?
— Халера яго бяры. Хай гэны стронцый сам баіцца,— Сухоцкі закашляўся.— Надта крэпкая гадасць. «Беламор» мякчэйшы, і кашаль не б’е. Як ты курыш?
— Як і ты, Казіміравіч, рэгулярна.
Ноччу альбо на золку яны вернуцца ў калгас. «Ці здагадаўся Сяргей Сяргеевіч пазваніць Лезіну, каб ён быў на месцы?..» Да горада, калі глядзець у бакі, дык звар’яцець можна. Сухоцкі адкінуў назад сядзенне і прылёг: што там наперадзе, халера яго ведае. Шафёру ліха, калі спадарожнік ноччу спіць, бо самога тады цісне сон. Думаў механік — не засне, але ж змарыла. Мо таму, што перад гэтым дзве ночы амаль не спаў: мучыў зуб. Аналгін глытаў, цёплае прыкладаў да шчакі — і нічога. Боль лучыць аж да пятаў. Ранкам глянуў на сябе ў люстэрка і жахнуўся: дзед. Вочы глыбака ўваліліся, зморшчыны пасеклі твар, як нажом, і сівое шчацінне ад шыі да вушэй. Сабраўся, паеўшы, у паліклініку, каб вырваць пракляты зуб, а ён перастаў балець. І ўжо яго шкада.
Сухоцкі паспаў, бадай, не больш дзесяці-пятнаццаці хвілін, а здэцца — паўдня. Захацеў сесці і не змог: правая нага як драўляная. Курч, сабака, улез. Спакваля пачаў масіраваць мускулы, адчуваючы, як мякчэюць пад рукой, нага ўсё роўна як ажывае. «Фу!» — ухапіўшыся за ручку на дзверцах, ён падцягнуўся і сеў. Успомніў, што ўзяў для сына гасцінец, і падумаў, як спланаваць, каб заехаць да яго ў інтэрнат. Будзе радасці, што бацька прыехаў. Калі сын быў на канікулах дома, яны чамусьці ўсягды сварыліся. Сын крычаў, навошта ён ездзіць немаведама куды па запчасткі і вязе «свіныя плечы», што гэта сорамна, а ён даказваў, што покуль інакш немагчыма. «Усё-ткі канец. Апошні раз...»
За мостам, прыхіліўшыся да невысокай крывулі-бярозы, стаяў міліцыянер. У галаве інстынктыўна мільганула: «Спыніць?» Міліцыянер махнуў палачкай уніз.
Аляксей мармытнуў нейкі мат сабе пад нос і націснуў на тормаз. Машына слізганула ўправа, потым улева і спынілася насупраць бетоннага слупа з абабітай плешкай.
Міліцыянер быў з шырокай пасачкай старшага сяржанта на пагонах. Ён нетаропка, пачакаўшы, калі міне зялёны самазвал, перайшоў дарогу, сам адкрыў дзверку і аддаў чэсць.
— Жыць надаела? — ён пытаўся не ў Аляксея, а ў Сухоцкага.
— Чаму? — Аляксей радасна ўсміхаўся.
— Дакументы,— на сяржанта ўсмешка падзейнічала, як чырвонае на індыка. Паўнаваты для свайго ўзросту, з прыкметным жывоцікам, ён надзьмуў грыбаты твар, і ніжняя губа яшчэ больш абвісла.
Сухоцкі маўчаў, у машыне гаспадар — шафёр. Уставіш сваіх пяць капеек — толькі пашкодзіш. Ён адышоў убок, але слухаў гаману. Сяржант, здэцца, праверыў усё, аднак яшчэ шукаў. Не было да чаго прычапіцца. Аляксей машыну глядзеў, як добрая матка дзіця. Але вось голас у сяржанта пагучнеў. Праз хвіліну Аляксей падбег да механіка ўспацелы і бледны: «Казіміравіч, дай чырвонец, а то дзірку праб’е...» Яны адышлі за машыну, і сяржант усё нешта пісаў, а потым аддаў чэсць і пашыбаваў на другі бок дарогі. Крутаплечы і зашырокі ў клубах і таму, здалося, няўклюдны, як мядзведзь.
Ад’ехаўшы ад моста кіламетраў два-тры, Аляксей затармазіў, рукі ў яго дрыжалі. Ён закурыў, і толькі тады рушылі далей.
— Знайшоў-ткі... Во г... Каторы раз бачу яго на гэтым месцы. Распасвіўся, шчо баба...
І зноў неяк трывожна стала на душы ў Сухоцкага. Яму ўсягды было не па сабе перад чужымі людзьмі, нерваваўся, і ў сэрца нібыта калолі голкай; боль быў такі ж, як праб’еш палец. Яму здалося, што кальнула, і ён схапіўся рукой. Але боль схаваўся глыбака ў грудзях.
Адправіўшы Сухоцкага ў Мінск, Сяргей Сяргеевіч зайшоў на склад. Ля ўваходу за парэпаным сталом сядзела кладаўшчыца Зося Апрасіч, сярэдніх гадоў жанчына ў чорным халаце. На галаве паркалёвая хустка ў сініх кветачках, на левай руцэ танны, за які рубель, пярсцёнак, што дзеці купляюць у сельмагу. Твар гладкі і чысты, толькі ад вачэй ледзь прыкметныя маршчынкі. Губы свежыя і сакавітыя, усё роўна як мокрыя.
Зося пакінула свае паперы, убачыўшы старшыню. Паднялася насустрач, невысокая і акуратная, у адпрасаваным халаце. У яе на складзе, што ў добрай гаспадыні ў хаце: ніякага смецця і ўтульна. Да Зосі быў кладаўшчыком Восіп Кароль. Сяргей Сяргеевіч, можна сказаць, злавіў яго за руку: кілаграмаў дзесяць нёс ноччу мяса са склада. Пашкадавалі за ўзрост, а то як піць даць пасадзілі б. Ён прасіўся і плакаў, як хлапчаня. На таварысцкім судзе аштрафавалі на дваццаць пяць рублёў. І тады нахабнік стукнуў дзвярыма, зразумеў, што больш не дадуць. Сяргею Сяргеевічу пасля перадавалі не раз: Восіп Кароль п'яны крычаў, што пасадзіць старшыню, выведзе яго на чыстую ваду.
Зося сама, яшчэ не паспеў запытаць, адкрыла абодва халадзільнікі, каб паглядзеў, што ў іх. Па накладных паказала, колькі мяса паступіла на склад, куды пайшло і колькі. Яна вінавата залыпала вачмі: як аформіць мяса, што ўзяў Аляксей. Не ведала, куды падзець паперы, камячыла іх у руках: урэшце палажыла накладныя на стол.
На каго запісаць гэтыя дзесяць кілаграмаў мяса: не на абед жа механізатарам і не на дзіцячы садзік? Ён сабе не ўзяў яго, не занёс дахаты сваім жонцы і дзецям. Хоць, вядома, мог бы, і Зося яшчэ загарнула б у паперу. Старшыня — гаспадар у калгасе, яму многа дазволена... Ён раптам заўважыў, што Зося спачувальна глядзіць на яго, быццам хоча аддаць свае грошы, абы ён не хваляваўся, не перажываў. Да сэрца прыхлынула гарачая хваля, яму чамусьці захацелася сказаць штосьці ласкавае, пагладзіць гэту жанчыну па главе. Сяргей Сяргеевіч ужо падняў руку, каб зрабіць гэта, але стрымаўся і, засмяяўшыся, прамовіў: «Запішы на мяне». У яе вачах успыхнулі ад здзіўлення агеньчыкі, паскакалі і патухлі, як іскры ад вогнішча ў цемры. Мабыць, Зосі хацелася нешта сказаць, але ці саромелася, ці баялася. «Усё?» — Сяргей Сяргеевіч пераступіў парог і азірнуўся.
— Хлопцы дывалёнгі вычвараюць.— Зося трымала накладную.— Я ім даю — кажуць, мала...
Накладныя былі выпісаны на Андрэева, брыгадзіра брыгады, што будавала чатырохкватэрны дом.
— Нібыта я абманваю. Нашто мне ета...
— Ладна. Пагавару з імі.— Ён завёў рухавік у машыне і падумаў, што за некалькі дзён, як прыехаў з Ленінграда, не пабыў на будаўнічай пляцоўцы. Не можа ж так быць, каб усё ішло гладка. Пры кожнай сустрэчы Андрэеў патрабуе то адно, то другое, то трэцяе. Не хапае цэглы, цэменту, жалеза... Ой, ці мала што трэба і чаго пакуль няма. Дзе знайсці, як узяць, хто паможа?.. «Думай, старшыня, думай».
Сяргей Сяргеевіч па рацыі перадаў дыспетчару Ігнату Літвінчуку, былому калгаснаму эканамісту, а цяпер пенсіянеру, што ён на будоўлі, калі якая будзе патрэба. Цераз Асаду каля Завадзічавай хаты па мосціку, які летась зрабілі на канале, паціху пераехаў да вуліцы Здановіча. Вуліца пачыналася ад бярозавага ляска трыма дамамі. Трошкі далей за імі роўненькай пасачкай чырванелі яшчэ тры камяніцы, але без дахаў.
Старшыня любіў сюды прыязджаць, калі быў сапсаваны настрой. Адразу адлягала на душы, і здавалася, што паўгадзіны назад яго не лаялі ледзь не апошнімі словамі, а хвалілі, гладзілі па галоўцы, як ён хацеў пагладзіць Зосю. Гэта вуліца была пачаткам ягонай задумы зрабіць калгас магутнай гаспадаркай. Што людзям трэба спярша? Кватэра, і, пажадана, з умовамі не горшымі, чымсь у горадзе. Хоча чалавек мыцца ў ванне — калі ласка! Хоць, канечне, для яго ванна — тая ж балея. Лазня з сухой парай, з басейнам — хай будзе радасць людзям!
Ля заселеных дамоў на вяроўках пад вокнамі была развешана бялізна: дзіцячыя калготкі, трусікі, кашулькі. Ён задаволена пасміхнуўся, паглядзеў цераз плот на гароды, дзе раслі бульба, цыбуля, гуркі, памідоры, капуста. Нават нехта сыпнуў па полі семак. Цыбаты сланечнік узнімаў маленькія пакуль галоўкі. Насупраць дамоў было пасыпана свежым жвірам, які рыпеў пад нагамі, што снег. Пляменнік прывёз жвір з рэчкі ад Першага моста, і цяпер тут нібыта пахла цінай, чаротам, рачной вадою. Дамы былі прыгожыя, быццам дзеці. Ля кожнага — высокі ганак, на другім паверсе невялікі балкон, франтоны пафарбаваны ў жоўтае. Сцены чырвоныя, з бярозаўскай цэглы, якую рабіла на заводзе калгасная брыгада.
Сяргей Сяргеевіч пакінуў машыну на пачатку вуліцы, таму па будаўнічай пляцоўцы не адразу заўважылі, як ён падышоў. Ад бетонамяшалкі былі чуваць крыкі. Старшыня прыслухаўся, каб зразумець, што там за гвалт. Праз незашклёнае акно на верандзе былі відаць шэсць чалавек. Яны не працавалі, з рыдлёўкамі ў руках слухалі лаянку. Сварыліся сакратар парткома, ён жа намеснік старшыні калгаса, Уладзімір Паўлавіч і брыгадзір Андрэеў. Стаялі адзін насупраць аднаго, як пеўні, здавалася, праз мінуту ўчэпяцца загрудкі. Сакратар парткома быў старэйшы гадоў на пятнаццаць за Сяргея Сяргеевіча. Некалі ён сам узначальваў гаспадарку, але нешта там было, яго знялі, а потым прыслалі ў Самолавічы. Быў ён высокі, зарана пасівелы, год таму схапіў інфаркт. Рукі шырокія, як рыдлёўкі. Усягды, нібыта дэманструючы сваю сілу, ён моцна, да болю, сціскае руку.
Андрэеў даставаў галавой толькі да падбародка Уладзіміра Паўлавіча, але, як малады шчанюк, нахабна лез уперад, прыціскаў памалу парторга да плота. Па ўсім было відаць, што Уладзімір Паўлавіч вось-вось не вытрымае ў гэтай спрэчцы, замахае разгублена рукамі і давядзецца ўсё вырашаць старшыні.
У Андрэева зялёныя, як шкло бутэлькі, вочы, даўгаваты для яго росту твар з гарбатым, нібыта перабітым носам. Сёлета ён паставіў залатыя зубы. Нават на рабоце не здымае з левай рукі шырокі, з галавой нейкага звера, залаты пярсцёнак. Цяпер здалёк блішчыць ля грудзей Уладзіміра Паўлавіча.
Сяргей Сяргеевіч нечакана для ўсіх выйшаў з-за рога дома і павольна набліжаўся, азіраючыся па баках, нібыта аглядваючы, што зроблена за час яго адсутнасці. Лаянка сціхла. Андрэеў з напружанымі сківіцамі і пачарнелымі вачмі ажно падскокваў на месцы. У сакратара парткома ва ўсёй паставе разгубленасць, лыпае вачмі, як пакрыўджанае немаўля.
— Дзень добры, працаўнікі! — прымусіў сябе ўсміхнуцца. За руку павітаўся з Андрэевым, яго памочнікамі. Усіх ведаў як аблупленых. З чорнай барадой і лысы, як доўбня, Артур Адольфавіч. Прозвішча забыў... Дай бог памяці... Шэлег. Цісне руку і заглядвае ў вочы, нібыта прыгожай бабе. Малады, з дзіцячым пухам над верхняй губой — гэта Сашка Белабоцкі. Павітаўся і скоранька за спіну Андрэева. Ягоны ад’ютант. Сапсуе хлопца, сабака.
— Шанаванне! — ласкава гаворыць Васіль Аляксандравіч, якога яны называюць між сабой Дацэнтам. Ён сапраўды дацэнт, кандыдат тэхнічных навук. Кажа, што будаўніцтва ў калгасах — яго хобі. Больш маўчыць, чым гаворыць. Невядома, які ён дацэнт, але муляр з боскай іскрынкай. У раённым будаўнічым упраўленні, Сяргей Сяргеевіч упэўнены, такога майстра няма. Магчыма, толькі Іван Рыгоравіч Казакевіч, у якога ўсягды спакойная і добрая ўсмешка на твары, можа паспрачацца з Дацэнтам, хто з іх лепшы муляр. Гэта чалавек пажылы, але без сівога воласа на галаве. І ўсё кланяецца, гаварыць: «Таварыш начальнік, таварыш начальнік... грамадзянін начальнік...» Хітры, надта ўжо ласкавы: ласкавае цялятка дзвюх матак ссе.
— Таварыш начальнік...— рука ў яго слабейшая, чымсь у Сяргея Сяргеевіча, вузкая і мокрая, слізкая, быццам у кісялі.
Старшыня вярнуўся к парторгу, стаў поруч з ім, каб адчулі, што ён на баку Уладзіміра Паўлавіча, што яны тут абодва гаспадары. Мужчыны прыціхлі і чакалі, што ён скажа. Усе ў аднолькавых зялёных спяцоўках, якія выдала ім Зося па загаду Сяргея Сяргеевіча.
— Шчо за лямант на ўсе Самолавічы? — спытаўся ў парторга, хоць бачыў, што Андрэеў ледзь стрымліваецца, каб не загаварыць.
— Крычаць, шчо не даем работы,— Уладзімір Паўлавіч сказаў гэта непрыязна, і было ў яго позірку столькі пагарды да Андрэева і яго памочнікаў, што Сяргей Сяргеевіч падумаў: дарэмна, не трэба так. Тады пайшоў у наступ Андрэеў: голас у яго тонкі, слова за слова чапляецца, нібыта спіцамі вяжа, а не гаворыць. Сяргей Сяргеевіч падняў далонь, каб перапыніць гэты славесны залп. Змоўкнуў Андрэеў, на лобе буйныя кроплі поту.
— Шчо трэба?
— Цэмент! — выгукнуў Сашка Белабоцкі.
— Цэгла,— дадаў Іван Рыгоравіч.
— Дошкі, вапна, фарба,— сказаў ужо спакойна Андрэеў і азірнуўся на сваіх памочнікаў.
— Больш мяса,— ціха вымавіў Васіль Аляксандравіч.
— Усё дадзім. Толькі без гвалту. Мяса — не знаю. Быкоў рэзаць не будзем.
За Асадай у хмызняку гадоў пару як зрабілі невялікую свінаферму на трыццаць галоў для сваіх патрэб. Людзей карміць у сяўбу, на жніве, восенню нечым трэба. Адтуль бралі мяса і для будаўнікоў. Спачатку Сяргей Сяргеевіч цішком ад начальства трымаў гэту свінаферму, а неяк на пленуме райкома партыі Жытліцкі афіцыйна дазволіў мець усім гаспадаркам такія свінафермы. Аднак калі калолі парсюка, дык толькі з дазволу і пад кантролем Сяргея Сяргеевіча альбо Уладзіміра Паўлавіча. Усё яшчэ помнілі выпадак з Восіпам Каралём.
— Таварыш начальнік,— нахіліўся Іван Рыгоравіч і паўтарыў: — Таварыш начальнік... Кватэрачкі, як лялечкі, людзям хутчэй трэба... Да зімы здадзім. Што, блага?
— Вельмі добра.
— Таварыш начальнік, дык паклапаціцеся...
— Зробім.— Сяргей Сяргеевіч запытаўся ў парторга: — Так?
Уладзімір Паўлавіч супакоіўся пасля спрэчкі з Андрэевым і быў ужо не такі разгублены, трымаўся ўпэўнена.
— Пабачым,— сказаў ён і шматзначна глянуў на брыгадзіра.
— Можна і пабачыць,— неяк стомлена сказаў Андрэеў.
Сяргей Сяргеевіч засмяяўся, усё-ткі ён быў задаволены работай гэтых «вучоных», як называлі будаўнікоў у Самолавічах. За два месяцы яны ўзвялі тры прыгажуны-дамы. Дай бог, працуюць, што папа Карла, як гаворыць Аляксей.
Ён пакіраваў у сярэдні ад дарогі дом, у якім ужо былі дзверы і вокны. Следам за старшынёй пайшлі парторг і Андрэеў, які адамкнуў дзверы і першым увайшоў у кватэру.
Жоўтыя, нібы ад алею, маснічыны былі падагнаны шчыльна і не рыпелі. Уладзімір Паўлавіч падскочыў раз-другі, прайшоў па падлозе ўдоўж і ўпоперак, пастукаў нагой у кутках і шчыра прызнаўся: «Малайцы!»
Кватэра была на два паверхі. Унізе планаваліся кухня і гасціная, якая была пяць крокаў у даўжыню і тры ў шырыню. У гасцінай на сценах светлыя шпалеры з залатымі кветачкамі. Сяргею Сяргеевічу не спадабалася лесвіца на другі паверх: занадта крутая і з вузенькімі, нібыта для дзіцячай нагі, прыступкамі. Каб ззаду яго не падтрымаў Уладзімір Паўлавіч, упаў бы. Пачакаў, калі падымецца Андрэеў, і, паказваючы на лесвіцу, іранічна спытаў:
— Дыверсія?
— Праект,— зморшчыўся Андрэеў і развёў рукамі: маўляў, я ні пры чым.
— Замяніць,— сказаў Сяргей Сяргеевіч.— Робім кватэры для людзей, а не шпакоўні для птушак.
На другім паверсе па праекце, як помніў старшыня, павінны быць спальня, дзіцячы пакой, кабінет. Шпалеры тут яшчэ не наклеілі, але падлога была. Сяргей Сяргеевіч прыкінуў у думках і вырашыў, што недзе пад восень можна засяліць людзей. Гэта было б раней, чымсь ён планаваў, калі пачыналі работы.
Андрэеў заўважыў, што ў яго ўзняўся настрой, і, адштурхнуўшы парторга трошкі ўбок, зазірнуў Сяргею Сяргеевічу ў вочы, твар скрывіў і ціха, каб чуў толькі старшыня, шапнуў: «Вазьміце заявы...»
— Якія? — таксама ледзь чутна спытаў Сяргей Сяргеевіч.
— Вось,— Андрэеў з кішэні спяцоўкі выцягнуў пяць лісточкаў паперы, вырваных са школьнага сшытка. Старшыня ўважліва прачытаў іх і перадаў Уладзіміру Паўлавічу. Гэтага Андрэеў не хацеў, таму што ў роспачы махнуў рукою і адвярнуўся к акну.
Парторг, пакуль чытаў паперы, некалькі разоў хмыкнуў і пахітаў галавой.
— Ну не!..— выдыхнуў ён.
Андрэеў яго не слухаў, чакаў, што скажа Сяргей Сяргеевіч. Старшыня маўчаў, бо не такое ўжо і простае пытанне ўзняў Андрэеў. «Вучоныя» прасілі, каб іх прынялі ў калгаснікі. Для чаго гэта ім было трэба — ясна і дурню. Ніхто б не вылічваў з іх падаходны падатак. «Вучоныя» зрабілі калгасу нямала, але такое пытанне Сяргей Сяргеевіч сам вырашыць не мог. Па-першае, гэта парушэнне закона, а па-другое, ён прынцыпова не хацеў, каб хтосьці на два месяцы ці тры толькі лічыўся ягоным калгаснікам. Сёння будуюць, а заўтра... Цю-цю на Варкуцю... Усё-ткі гэтыя «вучоныя», хоць ніколі ніхто не чуў, каб ён гэтак гаварыў, былі для яго «варагамі».
Яго маўчанне было занадта доўгім, і, мабыць, тое, пра што ён думаў, адбілася на твары. Вочы ў Андрэева зноў пацямнелі, як пры сварцы з парторгам, на лобе паскам зачырванеў шрам.
— Не будзь, старшыня, фраерам,— раптам сказаў ён.
— Кім?
— Фраерам! — выразна паўтарыў Андрэеў.
— Шчо-шчо? — з пагрозай спытаў Уладзімір Паўлавіч.
— Свіное пішчо! — Андрэеў крутнуўся на месцы, нібыта пчала джганула яго ў зад, і зачасціў абцасамі па лесвіцы.
— Вось так,— Сяргей Сяргеевіч паглядзеў на парторга.— Шчо скажаш?
— Разлічыць і выгнаць,— доўга не думаючы, адрэзаў Уладзімір Паўлавіч.
— Чужы раток — не каўнерык, не зашпіліш... Ты за іх кватэры даробіш? Не? І я таксама не... Хай закончаць. А там, як кажа дзед Саўка, бог-бацька. Дацэнты і працэнты... Дацэнты з кандыдатамі...— Сяргей Сяргеевіч падышоў да акна.
Андрэеў, відаць, пераказваў іхнюю размову, бо ўзбуджана махаў рукамі.
Не з добрага жыцця ён узяў гэтых «вучоных». Навошта шукаць здарэнні на сваю галаву, калі б былі свае будаўнікі, якія рабілі б гэтак жа хутка і якасна. Можа, так і будзе, але не сёння і не заўтра. Хацеў сказаць гэта парторгу, падумаў і змоўчаў. Некалі з-за такіх жа «вучоных» Уладзіміра Паўлавіча знялі з работы. Што там было, невядома; казалі, нібыта на бюро райкома партыі яго абвінавацілі ў тым, што «вучоныя» аддавалі яму частку грошай. Не паверыў гэтаму Сяргей Сяргеевіч, хоць і многа плялі кашалёў пра ягонага парторга. Ёсць жа людзі, якія проста шчаслівыя, калі некаму ліха. Не можа быць, лічаць яны, каб ва ўсіх быў парадак. Зрабі толькі старшыня гэтых «вучоных» калгаснікамі, як назаўтра прыціснуць да сцяны.
Яны з Уладзімірам Паўлавічам ужо сядзелі ў машыне, як падбег Іван Рыгоравіч, са спрытам не як для яго ўзросту ўлез з галавой у кабіну.
— Таварыш начальнік, падумайце...
— Я падумаў,— пацягнуў на сябе дзверцы Сяргей Сяргеевіч.
— Не спяшайцеся...— усё не адыходзіў Іван Рыгоравіч. Кепка спаўзла на патыліцу, адкрыўшы круглую ружовую плешыну.
Сяргей Сяргеевіч выціснуў счапленне і ўключыў хуткасць, машына рванулася, і Іван Рыгоравіч ледзьве паспеў адскочыць. «Шчо гэта робіцца? — думаў старшыня.— Усё роўна як свет перавярнуўся ці прыйшоў канец свету. Звар'яцелі з-за гэтых грошай...» Арсен з нажом ля горла крычаў пра грошы. Дацэнтам давай грошы! Калі б зараблялі, дык хрэн з імі, а то ж усе квапяцца на дарэмшчыну. Во, дулю вам з макам — ніхто ніводнай капейкі за прыгожыя вочы не атрымае з калгаса. Закон не дышаль, што куды павернеш, туды і выйшаў.
— Як там Сухоцкі? — перабіў думкі парторг.
— Ноччу вернецца,— Сяргей Сяргеевіч успомніў, што не пазваніў Лезіну. А калі яго не будзе на рабоце, некуды ж мог з’ехаць? Аднак размаўляць з Адамам Міхайлавічам па тэлефоне яму не хацелася.
Дзед Саўка, мусіць, здалёк прыкмеціў машыну старшыні калгаса, таму што вароты расчыніў, не выходзячы са сваёй будкі. Сяргей Сяргеевіч памахаў вартаўніку рукой, бо, калі б не павітаўся, стары пасля ўспомніў бы. Машыну ён спыніў за варотамі, і яны з парторгам прайшлі метраў дваццаць, калі Сяргей Сяргеевіч сказаў:
— Забыў. Пазвані Лезіну. Раптам з'едзе куды... Тэлефон помніш?
— Помню.— Уладзімір Паўлавіч знайшоў у кніжачцы нумар, уголас прачытаў яго.
— Правільна. Давай...
Паглядзеў, як парторг, перавальваючыся з боку на бок, пабег у будку да дзеда Саўкі, і пайшоў у майстэрню. Ён заўважыў, што, калі заязджалі на двор, у дзверы шмыгнуў Яргун, і здзівіўся, чаму ён тут, а не ля камбайна.
Старшыня ўвайшоў у майстэрню і чамусьці адразу накіраваўся ў кутні пакой, дзе паставілі новы фрэзерны станок. Пасярэдзіне майстэрні над ямай стаялі гусенічны трактар і «Беларус». З «Беларуса» былі зняты рухавік і кабіна. Пад ім у яме сядзеў слесар крывы Антось Яроцкі па мянушцы Кабыя-Жаяб’я. Ён моцна картавіў і ў дзяцінстве, калі пасвіў на пастаўніку гусей, убачыўшы буланую кабылу з жарабём, сказаў на сваю галаву: «Вунь, кабыя і жаяб’я». Цяпер ніхто яго за вочы інакш і не называў. Бывала, пад чаркай мужыкі гаварылі ў вочы.
— Санаванне, таваіш стайшыня,— сказаў Кабыя-Жаяб’я і вылез з ямы.— Сягей Сягеевіч, папытаць хачу.
— Шчо, Антось?
— Каёва ў мяне ліхая. Маяка не дае. Як бы тка мне памяняць каёву?
Смех бярэ, слухаючы Яроцкага, але ж няёмка. Выгляд у гэтага мужчыны смешны. Вочы глядзяць у бакі, як у зайца, камбінезон такі брудны, нібы пад колы машыны падкладалі, каб выехаць з гразі.
— Пішы заяву,— ледзь вымавіў.
— Сягей Сягеевіч! — забег наперад Кабыя-Жаяб’я.— Ці п’яўда, што...— падумаў і выдаў: — Камуністы ў Ф'янцыі захапілі ўяду?
Калі ў чалавека ўзнікла такое пытанне, дык чаму ж не растлумачыць. Толькі штосьці раней Яроцкі не цікавіўся палітыкай. Аднак усе адукаваныя, чытаюць газеты, слухаюць радыё, тэлевізар, дык і ён жа.
— Ёсць некалькі міністраў-камуністаў,— сказаў старшыня,— але ўладу яны не захапілі. Вось так...
— А чаму ета такога ў Амеіцы нямашака? — не адыходзіў Кабыя-Жаяб’я.
— Спытай у камісара, ва Уладзіміра Паўлавіча. Зараз ён падыдзе...— павярнуўся Сяргей Сяргеевіч і ўжо хацеў спытаць у Яроцкага, дзе людзі, а яны выходзяць з кутняга пакоя. Гаваркія ўсе, расчырванелыя і кураць. «Ну-ну,— падумаў старшыня.— Пабачым...» У дзвярах твар у твар сутыкнуўся з Сальвесем і Яргуном.
— Ну, шчо, хлопцы? — тыя не чакалі, што старшыня спыніцца, і разгубіліся, не ведаючы, што гаварыць. Змікіціў Сальвесь.
— Шчо з камбайнам рабіць, Сяргей Сяргеевіч?
— Рамантаваць.
— Ды вось...
— Усё будзе, Сальвесь. Колькі ў цябе дзяцей, Яргун?
— Восем, таварыш старшыня,— прабурчаў Яргун.
— Есці хочуць?
— Ого, яшчэ як!
— Шкада мне іх.
— Чаму ета? — насцярожыўся Яргун.
— Бацька п’яніца. Значыцца, будуць галодныя.
— Не кажыце, не кажыце.— Яргун мільгануў і прапаў за трактарамі.
— Шчо думаеш, Макар? — не адпусціў старшыня Сальвеся і заглянуў у пакой. Ля акна на табурэтцы сядзеў у сваёй белай апратцы Мацвей Прануза.
— Працую, Сяргей Сяргеевіч,— з выклікам сказаў Сальвесь, падняў каўнерык спяцоўкі, пераступіў скрынку з гайкамі, якую вынес з пакоя Яргун, і пайшоў нетаропка, нават патыліцай паказваючы, што ні на грам не баіцца старшыні, дый наогул сабе цану ведае.
У пакоі пахі мазуту і машыннага масла перабіваў смурод, нібы аблілі гарэлкай альбо «Агдамам» усю падлогу, станкі, сцены. Сяргей Сяргеевіч адкрыў акно.
Прануза не зварухнуўся, галавы не падняў, толькі рукі варушыліся. Старшыня прысеў побач на лаўцы, пакашляў — ніякай рэакцыі. Крануў камбайнера за плячо і трошкі штурхнуў. Прануза расшчаперыў рукі і падняў галаву. На белай кашулі і па штанах расплылася вялікая, з падцёкамі чырванаватая пляма, як ад чарніла.
— Заснуў? — узлаваны яго паводзінамі, Сяргей Сяргеевіч ужо намерыўся вылаяць як след, выліць з сябе злосць, якая аж лезла, ціснула, нібы паветра з дзіцячага шара. Старэйшы за яго мужчына, з пасівелымі скронямі, плакаў. Слёзы буйнымі кроплямі падалі з вачэй, і ён, не саромеючыся старшыні, усхліпнуў, як малы, носам.
— Мац-вей?! — чамусьці шэптам прагаварыў Сяргей Сяргеевіч.— Шчо такое? — А ў галаве ранейшая думка: — Ты п’яны?
Прануза замахаў галавой і, яшчэ больш скрывіўшыся, горка плакаў. Мусіць, усё-ткі п’яны, падумаў старшыня. Ці будзе цвярозы мужчына нюні распускаць? Баба альбо дзіця — зразумела. У іх вочы на мокрым месцы.
— Пазваніў! Лезін ёсцека,— ужо ад дзвярэй загаманіў Уладзімір Паўлавіч, уваходзячы ў пакой. Нібыта наткнуўшыся на штосьці вострае і небяспечнае, змоўк і асцярожна прымасціўся ля старшыні.
— Шчо з ім?
— Спытай сам.
— Ды не п’яны я, не п’яны...— Прануза дастаў з кішэні насоўку, выцер твар.— Эх, каму б расказаць...
— Раскажы.
— Ну, вось шчо рабіць? Мне на пяты дзесятак пераваліла, а ці жыў я?
— Не горш за людзей,— сказаў парторг.
— Горш за ўсіх,— як конь, што бароніцца ад мух, заматляў Прануза галавой і выгукнуў: — Горш!
— Чаму ж? — дапытваўся Уладзімір Паўлавіч.
— Няма ў мяне ні сына, ні дачкі. Чаго пражыў жыццё, хрэн яго ведае. Ні сына, ні дачкі,— зноў паўтарыў і з такім сумам, што Сяргею Сяргеевічу захацелася скончыць хутчэй гэту размову.— Як мне далей жыць? Сына не калыхаў... Каго ж пасля сябе на зямлі пакіну?
— Вазьмі ў дзетдоме,— параіў парторг.— Там многа.
— Мне свайго трэба,— задуменна гаварыў Прануза.— Каб у яго былі мае вачаняты, нос, губы...
— Дзеўкі не будуць любіць,— засмяяўся Сяргей Сяргеевіч.
— Вам жартачкі, а мне гора. Мая жонка на гэта не здатная. Не падумаў, конь божы, трохі раней, мо было б інакш. Ну, вось, шчо мне рабіць, таварышы начальнікі?
— Цяжка штосьці параіць.— Сяргей Сяргеевіч падумаў, што ў чалавека сапраўды трагедыя і няма як памагчы яму.— Думай, браце, сам. Тут ні партком, ні праўленне нічога зрабіць не могуць.
— Вазьму сабе дзеўку маладую,— сказаў як аб вырашаным Прануза.— Хай народзіць мне сына і дачку. Эх, позна надумаў. Прабачце, прабачце мне,— замітусіўся Мацвей і кінуўся з пакоя — ад старшыні і парторга...
— Паспеў хлапчыска,— сказаў Уладзімір Паўлавіч і зарагатаў. Нейкі дурны смех напаў і на Сяргея Сяргеевіча. Яны смяяліся да слёз. Аддыхаліся, але ніяк не маглі супакоіцца. Парторг папіў вады і падаў конаўку Сяргею Сяргеевічу. Ён глынуў і паставіў конаўку на лаўку. Вада была цеплаватая, за ноч злецілася, а прыбіральшчыца Гандзя не наліла свежай. Ды хлопцы і самі маглі гэта зрабіць: кран у кутку.
Парторг падышоў да металічнай скрынкі, куды скідвалі стружку і смецце, нагнуўся і выцягнуў пустую бутэльку з-пад віна. Падняў за рыльца над сабой, дэманструючы старшыні, і кінуў назад, але няўдала: пачуўся звон разбітага шкла.
— Пілі?! — нібыта пытаючы ў Сяргея Сяргеевіча і адначасова сцвярджаючы, сказаў парторг.— Трэба караць!
— Трэба! — згадзіўся Сяргей Сяргеевіч.— Бачыў, хто тут быў?
— Бачыў.
— Перапішы прозвішчы і зрабі шчо-нэбудзь без праўлення. Хай паўплывае грамадскасць, не дамо ім прэміі за год. Колькі ж будзем пра гэта гаварыць... Значыць, Лезін?
— Так, чакае Сухоцкага. К яго прыезду падрыхтуе валікі і яшчэ тое-сёе, каб маглі адразу ехаць дахаты.
— Добра... — Сяргей Сяргеевіч падумаў, што мо лепш было б пазваніць куды-небудзь у іншае месца. Але ж не варта. Ва ўсіх тэхніка ламаецца, запчастак няма, а ў старшыні пытаюцца, чаму камбайн альбо трактар не ў полі, не на сенажаці, а ржавее на машынным двары.
— Як ты думаеш — не ведаю, але з Лезіным трэба парваць,— сказаў Сяргей Сяргеевіч.— Таму шчо... Таму шчо ён... бр! — старшыня грэбліва замыляў вуснамі і, нібыта выпэцкаўшыся, пайшоў да крана мыць рукі. Ручніка не было, ён выцер іх насоўкай.
Недзе далёка ўзнікла музыка, і яму здалося, што чуе, як іграе аркестр у двары шматпавярховага гмаху, многа людзей і ўсюды чорны колер. Твар бацькі і могілкі... Ён заплюшчыў вочы. Некалькі хвілін пастяў, адчуваючы, як млоснасць, быццам вада, абліла ўсё цела, высунуў твар у адкрытае акно і падставіў яго пад свяжак.
— Шчо з вамі? — занепакоіўся парторг.— Вады?
— Не трэба... Пройдзе.— Ён апусціўся на лаўку, баючыся страціць прытомнасць, і аслабелымі пальцамі пачаў расціраць скроні, лоб, патыліцу. Музыка сціхла, і толькі ў галаве застаўся трэск, нібыта соль кінулі на распаленую патэльню.
— Ета ад стомы, дый...— Сяргей Сяргеевіч не дагаварыў, але парторг зразумеў яго, уздыхнуў: маўляў, нічога не зробіш, такое жыццё: сёння здаровы і на нагах, а заўтра невядома што можа быць. Мітусіцца чалавек, злуе, нервуецца, а яго з-за рога па галаве, нібыта калатоўкай, агрэе што-небудзь — і прапаў, бо не кожны выстаіць пасля ўдару. А іншы як сыр у масле з маладосці і да могілак — усё ў яго ёсць, нервы на месцы, сэрца спакойнае і здароўе — нібыта ў цяляці. Каму лепш, хто меў больш шчасця?..
Сяргей Сяргеевіч усё-ткі выпіў вады, памыў твар і грудзі, і яны выйшлі з майстэрні. Камбайн Пранузы стаяў на ранейшым месцы, хоць у кабіне Мацвея не было. Не відно і Яргуна. Сальвесь з Кабыяй-Жаяб’ём здымалі нешта з гусенічнага трактара. Дзед Саўка сядзеў на прыступках ганка і курыў, пасля кожнай зацяжкі адстаўляючы руку з цыгарэтай, нібы дзеўка ў рэстаране.
— Паедзь па фермах, на поле,— сказаў Сяргей Сяргеевіч,— а я заскочу дахаты, трохі перадыхну. Штосьці...
— Я сам ужо хацеў вам сказаць,— парторг спачувальна глядзеў на старшыню, але чым ён мог яму памагчы. Хай трошкі з дзецьмі, з жонкай пасядзіць дома — дый усё лякарства.— Мо я за руль сяду?
— Нічога. Я паціху.— Сяргей Сяргеевіч на прахадной памахаў дзеду Саўку, які доўга адкрываў вароты. Машына на малой хуткасці выехала з двара і, завярнуўшы за хату Яроцкага, знікла з вачэй. Парторг пастаяў крыху, думаючы, куды спярша рушыць, і ўжо хацеў садзіцца ў «каблучок» — двухмесны чырвоны «Масквіч», як ад прахадной закрычаў дзед Саўка. Ён нават забыў зачыніць за старшынёй вароты — клікаў Уладзіміра Паўлавіча да тэлефона.
Сяргей Сяргеевіч паставіў машыну ад плітніцы за хлявом. Навошта, каб людзі бачылі, што старшыня сярод дня ў хаце. Адхіліўшы ўбок адарваную штыкеціну, пралез у дзірку. Дзверы ў хлеў былі адчынены, і адтуль моцна пахла свежым гноем, струхлелай саломай і чамусьці вясеннім полем.
Тарзан, пачуўшы гаспадара, вылез з будкі. Ён быў чорны, з белымі плямамі, з дужымі лапамі. За некалькі крокаў ад Сяргея Сяргеевіча Тарзан упаў на зямлю і папоўз, віляючы доўгім хвастом. Палажыў вострую морду на нагу гаспадару. Сяргей Сяргеевіч пачасаў сабаку за вушамі, лёгенька ляпнуў па спіне.
З кастра ўпала бярэмя дроў. Ён падабраў іх, паклаў на месца. У садзе ад ветрыку шапацела лістота. Было многа яблыкаў, галіны ледзь не дакраналіся да зямлі. На зялепухах ужо чарнелі кропелькі, увесну Сяргей Сяргеевіч забыў за клопатамі пакрапіць дрэвы купарвасам. Лісце там-сям скруцілася трубачкай, пажаўцела ад чарвякоў. Не даспеўшы, яблыкі глуха падалі на зямлю, шмат насыпалася па садзе. Сабраць бы іх, каб не гнілі, ды зварыць хоць свінням. Але ж наўрад ці будуць есці, бо смаку ў гэтых зялепухах няма.
Даўно ён не займаўся сваёй гаспадаркай; калі б не цешча — бо і ў жонкі не вельмі ёсць часу,— завёз бы на мясакамбінат і свінні, і карову. Хоць Лысуху пакінуў бы, таму што дзецям малака дай. У калгасе браць не з рукі, купляць у суседзяў — таксама нечым тады абавязаны: памагай з сенам, не пашкадуй камбікорму. Людзі глядзяць: адзін правільна зразумее, а другі — перакруціць шыварат-навыварат, і будзеш дурнем немаведама за што.
Дзяцей у двары не было. У пяску купаліся куры, а збоку паважна хадзіў, як вартаўнік, певень Антон з ярка-чырвоным грэбенем на высака ўзнятай галаве. Убачыўшы гаспадара, Антон заляпаў крыламі, закрычаў і адагнаў курэй з дарогі ў цень пад паветку. Бег і касіў налітым крывёю вокам на чалавека.
Жонка з дзецьмі і цешча абедалі, і калі ён увайшоў у хату, узняўся вэрхал. Ледзь супакоілі дзяцей і зноў пасадзілі за стол.
Марыя завіхалася каля стала лёгка і весела, ёй гэта было ў радасць, бо сабралася разам сям’я, што бывае рэдка. Сяргей Сяргеевіч додніцай ішоў з хаты і зацемна вяртаўся. Нібыта пастаялец, а не гаспадар і бацька гэтых дзяцей, якія пішчом лезуць да яго на калені.
— Татачка, а Толік забраў мой пісталет,— гэта меншанькі, Мікіта, чарнявенькі, носік маленькі, а дзюбка задрана ўгору. Вачанятамі лучыць аж да сэрца, вось што значыць сваё, роднае. Тварыкам быццам не падобны на бацьку, а выхадкі, грымасы і нават як зморшчыў лобік — ну чыста Сяргей Сяргеевіч. Калі б і не ведаў, чыё дзіця, дастаткова ўбачыць бацьку. Хвіліны спакойна не пасядзіць, толькі чуваць: Мікіта, Мікіта!..
Арцём жа як сеў за стол, дык пакуль не даесць, не зварухнеш. Ён бацькавага мала ўзяў, больш ад мамы. Вейкі светлыя і доўгія, як у дзяўчыны. Валасы ў яго бялявыя, а ў Марыі карычневыя. Мусіць, ад цешчы перайшло, хоць ужо ў яе вочы, нібы зімовае неба, час выстудзіў.
Пасядзіш у хаце з жонкай і дзецьмі і адчуваеш сябе, быццам пасля курорту. Душа на месцы, прасцей усе праблемы. Паслухаеш Мікіту і Арцёма, а яшчэ калі яны закілзаюць як каня і ўдвух залезуць на спіну — дык потым усё вакол хораша: і сонца, і неба, і лес, і поле, і нават Пляменнік альбо Яргун, для якіх чарка, што жонка.
Абедалі доўга, таму што Марыя несла і несла на стол, быццам якое свята. Як дзеўка, бегае па кухні. Даўгалыгая, фігура — нібы і не раджала. За работай зусім забыў, што жонка маладая і турботы ў яе маладыя. Прыціснулася плячом да Сяргея Сяргеевіча, што аж горача і неяк няўтульна, бо не прывык надта да пяшчоты. Усё подбегам, усё гарыць, забыў, калі абдымаў жонку. Яна ж, як кошка, мела б хвост, дык завіляла б. Не многа трэба бабе: ласкавае слоўца, хвіліну ўвагі, абдымак. Эмансіпацыя!.. Пра яе гавораць, яе хочуць бабы, якія не адчулі ласкі мужчыны, каго не любілі і ўжо, пэўна, не будуць любіць. Бабы, бабы...
У канцы абеду Марыя прынесла торт, заварыла чай. Дзецям не забаранялі лыжкай есці варэнне, і яны выпэцкалі свае майкі і нават нагавічкі. Маці не сварылася, таму што за сталом сядзеў бацька, які неспадзявана прыехаў на абед.
Сяргей Сяргеевіч вырашыў яшчэ з паўгадзіны пабыць дома, а тады ехаць спачатку да Яргуновага камбайна, а потым на пасяджэнне парткома. Марыя выправіла хлопцаў на двор, каб далі бацьку адпачыць, і падсела да яго, паклала галаву на плячо, лашчылася, нібыта нявеста. Ён абняў жонку, пацалаваў, адчуваючы, як дрыжыць яе цела. Падумаў, што нічога не здарыцца, калі пад’едзе на поле і на паўгадзіны пазней. Усягды абед, як у зайца, на хаду, укусіў і пабег.
У хаце ціш, нават дзяцей не чуваць на двары. На кухні цешча бразгае посудам, нешта гаворыць сама сабе. Праз акно пахне садам і кветкамі, якіх поўна ў гародчыку: і настурцыі, і ружа, дый ці ўспомніш усё. Ад цішыні звініць у вушах. Чамусьці гэты звон мацнее, і ўжо ў гасцінай чуваць, як раззлавана крычыць цешча.
— Сярожа, звоняць,— Марыя хуценька паднялася і выйшла. Падхапіўся і ён з канапы, прычасаў грабеньчыкам валасы, якія стаялі тарчма, нібы ў вожыка. У акно заглянуў Арцём, вочы і нос відаць.
— Тата! — і паляцеў уніз.
— Шчо, сынок? — Сяргей Сяргеевіч падхапіў яго за рукі і падняў, але на падаконнік не пасадзіў.
— З пошты Антоля.
— Не Антоля, а цётка Антоля,— паправіў сына.
Адразу ўспомніў тэлеграму, калі памёр бацька, і спалохаўся: што магло быць? Яго ўжо клікала цешча, і ён, адгукнуўшыся, паспяшаўся на двор.
Антоля стаяла ля ганка, прыхіліўшы к сцяне ровар, на раме якога ляжаў шырокі белы мех.
— Памагайце, Сяргеевіч,— жанчына ўздыхнула з палёгкаю, калі ён перахапіў руль і скінуў з рамы на ганак мех.
— Забраў бы сам.
— Эге, напісана з дастаўкай. Цяжкае, нібы бульбы насыпана. Дайце вады, бо кончуся. Як старая Паталёўчыха дыхаю, а няма чым.
— Забраў бы і сам,— сказаў Сяргей Сяргеевіч.
— А можа, мне прыемна наведаць нашага старшыньку,— павяла вачыма, заўсміхалася Антоля.
— Ну дык добра. Дзякуй! — узяў вялікую Антоліну руку з сінімі жыламі і пацалаваў.
— Які гжэчны кавалер! — засаромелася Антоля.— Няма за шчо, на здароўе. Вось хацела б спытаць...
— Калі ласка, Антоля Іванаўна.
— Ці не возьмеце маё цялятка ў калгас?
— Чаму ж. Падгадуй да жніўня і прыводзь.
Хацелася Антолі паглядзець, што ў мяху. Ніколі не бачыла такой вялікай пасылкі. Летась на грамніцы Яргун атрымаў цяжкую скрынку, але ў ёй, акрамя старых дзіцячых чаравікаў, боцікаў і лахманоў, якія прыслалі родзічы з горада, нічога не было. У старшыні штось іншае, ды, напэўна, дарагое. Каб хоць вокам зірнуць, дык увечары было б што расказаць бабам на лавачцы. І на пошце ўсім цікава, што гэта прыйшло Сяргею Сяргеевічу з Ленінграда. Ведалі, што ездзіў ён у гэты горад хаваць бацьку. Значыцца, атрымаў нейкае багацце. Многія ў калгасе чулі, што нібыта старшынёў бацька быў немалым начальнікам, шышка на роўным месцы. Дык няўжо ж сыну нічога не пакінуў? Не можа такога быць. Прыкладна так назаўтра загаманілі ў Самолавічах пра пасылку, якую на ровары даставіла Антоля старшыні дадому.
Калі жанчына зачыніла за сабою веснічкі. Сяргей Сяргеевіч падхапіў з ганка мех і перанёс яго на кухню. Падышла жонка, не разумеючы, адкуль пасылка, спытала: «Шчо ета?»
— А! — прачытала адрас, на твары было здзіўленне.
Сяргей Сяргеевіч нажом разрэзаў мех, і на падлогу выпала папера. Почырк быў незнаёмы, і ён глянуў на подпіс: Алена Ашотаўна. Яна пісала, што, слава богу, усё абышлося без крыўды, дасылае тое, што абяцала. Радкі ішлі няроўна, літары скакалі, нібыта ў чалавека, які пісаў пісьмо, дрыжалі рукі.
Марыя разгарнула прасціну, у якую была запакавана пасылка. Гэта быў складзены ў столкі і звязаны ў трох месцах дыван. Удваіх яны перанеслі яго з кухні ў гасціную і разгарнулі на падлозе. Зноў падзівіўся майстэрству людзей, што зрабілі гэты дыван: быццам жывы, з усмешкай на паўнаватых губах, з поўнымі агню вачмі, глядзеў на яго бацька. Марыя маўчала, уражаная прыгажосцю, якая была разгорнута перад імі. Яна прыхілілася да Сяргея Сяргеевіча, нібы шукаючы абароны. Ён зазірнуў ёй у твар: ледзь прыкметна мыляла вуснамі, усё роўна як не магла знайсці слова, каб перадаць сваё захапленне.
— Дзе павесім? — ціха спытаў ён, яшчэ не зусім асэнсаваўшы ўчынак Алены Ашотаўны. Падумаў, што, мусіць, адправіла пасылку, не сказаўшы Арсену, бо ён не дазволіў бы. Канечне, так і было. Ён некуды паехаў, а яна згарнула дыван і на пошту.
— Тут... — Марыя паказала на сцяну, на якой вісеў дыван з мядзведзямі і зайцамі, што купілі яны на першым годзе сумеснага жыцця.
— Ладна... — Сяргей Сяргеевіч асцярожна, нібыта баючыся, што парвецца, падняў дыван і палажыў на канапу.— Хай паляжыць.
На століку сярдзіта і глуха загудзеў тэлефон. Яны, як загіпназаваныя, глядзелі на апарат і не падымалі трубку.
— Паслухай,— папрасіў Сяргей Сяргеевіч.
— Не даюць і хвіліны пабыць дома,— Марыя гняўліва бліснула вачмі.
— Такі хлеб,— ён падштурхнуў жонку к тэлефону.
— Парторг,— Марыя заціснула рукою мікрафон і чакала, што муж скажа.
— Зараз еду.
— Едзе! — кінула трубку і раптам усхліпнула, скрывілася, як ад болю.
— Чаго ты?
— Штосьці неспакойна. Не глядзі на мяне,— яна адвярнулася, хаваючы твар.— Ідзі...
На кухні цешча ўключыла дынамік. Яна любіла паслухаць, як усе старыя, міжнародныя навіны. Выходзячы з хаты, ён пачуў, як дыктар загаварыў пра вайну ў Нікарагуа, што амерыканцы памагаюць Ізраілю. Сяргей Сяргеевіч прыпыніўся на ганку, слухаючы, што і ў Анголе, і ў Ліване, і ў В’етнаме — па ўсім свеце ваююць, людзі страляюць адзін у аднаго. І так штодзень: у газетах — вайна, па тэлевізары — вайна і па радыё — вайна... Калі ўжо людзі будуць думаць толькі пра хлеб, бульбу, кнігі, кветкі, каханне...
Ён успомніў, што, калі прыехалі з мамай з Ерэвана ў вёску да дзядзькі Мартына, па радыё таксама многа гаварылі пра вайну. Людзі былі напалоханыя, збіраліся купкамі. Прыбег да дзядзькі Мартына яго сябра Казімір Губаты. Хтосьці быў яшчэ з мужчын.
— Будзе, мусіць, вайна? — гаварыў Губаты.
— Не брашы,— перабіў яго дзядзька Мартын.
— Кажуць, халодная пачалася...
— Спярша — холад, потым — голад.
Назаўтра яны з мамай і дзядзькам Мартынам, як развіднела, рушылі ў краму, што была ў старой рамізні. Выстаяўшы ў даўжэзнай чарзе, прынеслі паўмяшка солі, запалак з паўсотні скрыначак, тое-сёе з мануфактуры. Накупілі на ўсе грошы, якія былі ў хаце. У краме пасля доўга гулялі скразнякі.
Недзе праз тыдзень Казімір Губаты быў з каровамі ў лесе і ўбачыў чорны шар, які нізка ляцеў над дрэвамі. Халера яго ведае, адкуль ён выскачыў. Штосьці жудаснае і пагрозлівае здалося ў гэтым шары Казіміру. Надта ціха і нібыта хаваючыся за дрэвамі, як цецярук, ляцеў ён. Губаты расказваў, што ад нечаканасці аслупянеў, аж рот разявіў ад здзіўлення. Затым прысеў і схаваўся над таўсматую сасну. Яму спачатку здалося, што кулямёт тырчаў з шара. Калі шар праплыў над ім, Казімір Губаты, забыўшы страх і кароў, рушыў следам. На Прадмесці ён паклікаў на дапамогу людзей, і хутка натоўп мужчын і малых, сярод якіх быў і Сяргей, бег ужо з ім. Ля гаю шар апусціўся і чорнай плямай выцягнуўся на траве. Здалёк шпурнулі па ім камянямі і па камандзе Казіміра Губатага дружна ўпалі на зямлю. Пачакаўшы крыху, некалькі адчаюг, а ззаду іх Сяргей, за што пасля дзядзька Мартын папесціў лазовым дубцом,— крок за крокам наблізіліся да шара. Нічога ў ім не было, толькі вакол ляжалі на маладой зялёнай траве стосікі жаўтаватых паперак. Казімір Губаты падняў адзін лісток, прабег па ім вачыма і, не звяртаючы ўвагі на дзяцей, голасна вылаяўся.
— Панская агітацыя,— дадаў ужо спакайней. Яшчэ хтось прачытаў тыя паперы і моўчкі кінуў да шара. Потым участковы міліцыянер аддаў гэты шар дзятве. Яны налілі ў яго вады і скакалі па ім, аж пакуль, як бомба, не трэснуў на часткі.
Бабскае радыё паведаміла, што шароў было процьма. І нібыта ў Сашыцы Хведар Сакута зрабіў з гэтай гумы сабе і жонцы боты і ўжо касіў у іх сена. Вельмі ж някепская гума, шкада, што ўсім не хапіла.
— Хай у гэтай гуме самі немцы чы каленцы ходзяць,— казаў дзядзька Мартын.
Тады яшчэ ў вёсцы Сяргей мала каго ведаў. Хоць яго пазнавалі амаль усе бабы і мужыкі: Надзькі Гаеравай сын ад армяніна. Неяк сябрукі паказалі яму дзеда па мянушцы Дожджык, што жыў у Грудку за мостам. Ён хадзіў з крывой бярозавай кульбай і ні з кім не вітаўся. Яны крычалі гэтаму старому ўслед:
Дожджык, дожджык, секані,
Бабу з поля прагані...
Сяргей спытаў у дзядзькі Мартына пра гэтага дзеда і пачуў, што ён за Польшчай меў кавалак лесу і лічыў сябе заможным панам. Чамусьці пасля вайны застаўся ў вёсцы, не з’ехаў нават у сорак шостым, калі можна было выехаць. Яму ўлады нічога благога не зрабілі, бо не знайшлі за ім крыміналу. Быццам чысты быў, як боская сляза. Гэта дзед сам усім гаварыў. Толькі помніць Сяргей Сяргеевіч, калі паляцелі шары над вёскай, павесялеў дзядок. Праходзячы міма хлопчыкаў, якія шчыравалі ў былым панскім садзе, працадзіў скрозь зубы: «У, быдла, яшчэ надыдзе свята!» Не дачакаўся Дожджык свайго свята, памёр вясной, якраз радыё перадала, што на ракеце паляцелі ў космас Белка і Стрэлка. Нікога з родзічаў у дзядка не было (пасля знайшоўся ў Самолавічах Восіп Кароль), і хавалі яго суседзі. Дожджык ляжаў пад печчу, а ў зубах была з’едзеная напалавіну папера, у якой было напісана, што ён гаспадар лесу ў пяць дзесяцін. Каб не загад старшыні сельсавета, то наўрад хоць адна баба ці мужчына зайшлі б у хату, дзе даўно не пахла жывым...
...Парторг званіў, але адкуль — жонка не спытала, цяпер шукай. Ён прыкінуў, дзе можа быць Уладзімір Паўлавіч, і, вырашыўшы, што ў канторы, пагнаў машыну цераз Фурштат і Свіную вуліцу, каб наўпрост выскачыць да складаў, а там пяць хвілін язды. Мабыць, хто прыехаў з раёна, падумаў Сяргей Сяргеевіч і вырашыў, што сёння дахаты вернецца раней. Яны з Марыяй возьмуць Мікіту і Арцёма, праскочаць у Лагеры, дзе нібыта з’явіліся лісічкі і сыраежкі. З гадзінку пабадзяюцца ў лесе, а потым — на раку. Трэба ж нейкі падарунак дзецям зрабіць, каб не забылі бацьку. Гэта ён абяцаў ім ужо месяц, і ўсё не было часу. Турбот і праблем не зменшылася, а павялічылася, раслі, як пухір на апаранай скуры.
Відаць, пачуўшы гул машыны, са склада выскачыла на ганак Зося. Замест халата на ёй са штучнага шоўку сукня ў вялікія чырвоныя макі. Валасы, як жытняя салома, густыя і закручаны ззаду тоўстай гуляй. Была ў чорным халаце, на галаве хустка — і быццам нічога здатнага: жанчына як жанчына. А пераадзелася — і нібыта падмянілі чалавека.
Ён хацеў паехаць, але па Зосіным твары здагадаўся, што нездарма выбегла. Сяргей Сяргеевіч думаў пагаварыць з ёй з машыны. Зося не падышла, а, загадкава ўсміхнуўшыся, дачакалася, пакуль ён не вылез з машыны, і, дзіўна азірнуўшыся па баках, вярнулася ў склад. Штосьці незразумелае было ў паводзінах кладаўшчыцы, і Сяргей Сяргеевіч, зацікаўлены гэтым, па прыступках падняўся на эстакаду, якая дугой прымыкала да складаў, заглянуў у памяшканне. З вуліцы нічога не было відаць, толькі чуўся смех Зосі. Тады ён пераступіў парог і зрабіў гэта так асцярожна, што каб хто бачыў, дык жывот надарваў бы.
— Шчо, Зося?
— Ідзіце сюды, Сяргей Сяргеевіч, не бойцеся.
— Я не баюся,— сказаў ён, невідушчымі вачмі спрабуючы разгледзець, што там такое і куды яго Зося кліча. Убачыў у паўзмроку склада яе за сталом, на які яна вельмі спрытна ставіла, дастаючы з падлогі, талеркі з ядой. Ён толькі ў здзіўленні вадзіў вачыма па Зосі, па стале, не ведаючы, злавацца альбо смяяцца. Яна, пэўна, адчула, што Сяргей Сяргеевіч збянтэжаны, і, прыціснуўшы рукі да грудзей, пакланілася:
— У мяне дзень нараджэння, Сяргей Сяргеевіч. Сорак лет — бабін век. Выбачайце, шчо я гэтак.
— Ну дык... Віншую. Падарунка нямашака, вінаваты.
— Ой, нашчо ўжо... — змоўкла і дадала праз імгненне: — Можна і пасля... Прашу к сталу.
— Зося, па рабоце?
— Яшчэ ж абед.
— Усё роўна. Можна б вечарам.
— Ой, пра шчо гаворыце, Сяргеевіч! — уздыхнула Зося.— У мяне тут мо адзіная радасць.
— Не ведаю, шчо і рабіць. Ладна. Піць не буду, а мінуту пасяджу.
Цяпер ён даўмеўся, што Зосін муж — гэта токар Макар Сальвесь. Яна ж пісалася пад дзявочым прозвішчам — Апрасіч. Быў у іх сын, пяцікласнік Лявон, а як яны жылі, спраўна ці ў лаянцы, старшыня нават не думаў пра гэта. Зося не жалілася на Макара, як іншыя бабы на мужоў, якіх потым цягнулі на таварыскі суд. Гэта ж баба цвіце, як ружа, ніколі не дасі яе гадоў. Маладая, у саку, нібыта антонаўка.
— Жывем мы з Макарам як кот з сабакам. Зачынімся ў хаце і грызем адно аднаго. Дзякуй богу, шчо не б’емся на вуліцы, як Кундзель з Кундзеліхай. Ой, што ета тралю. Прысядзьце, калі ласка, Сяргеевіч. Усё роўна шчэ абед.
— Зося, вы не баіцеся, шчо я раптам зазлую? Усё-ткі старшыня... На рабоце нельга ета... — нерашуча мямліць ён, праклінаючы сябе, што зайшоў сюды.
— Шчо мне рабіць? Дома не хачу святкаваць, але ж сорак год адзін раз у жыцці. Ой, прабачце ж мне, Сяргеевіч. Я да вас як да чалавека, якога паважаем і любім...
— Ужо і любім! — паспрабаваў перавесці размову ў жарт.
— А як жа ж. Адны любяць, другія не, а нехта мо і ненавідзіць. У вас жа такая пасада, Сяргеевіч.
— Ну, ладна, давай, калі ўжо так, патрохі шампанскага, а гарэлку схавай, схавай. За тваё здароўе і любоў.
— Ой, шчо кажаце,— засаромелася жанчына, закрыла рукою твар.— Вы ешце. Во, ета, ета...
Яна нахілілася над Сяргеем Сяргеевічам, і ён праз кашулю адчуў, якое гарачае ў яе плячо і патыхае цяплом, як ад печкі. Ён крышку адсунуўся з табурэткай на другі канец стала. Есці не хацелася, толькі ж абедаў, дый піць сярод дня, хоць і ў дзень нараджэння Зосі, гэта занадта. Ён прыгубіў шампанскага, памачыўшы рот і губы. У складзе было цемнавата, і здавалася, што ў шклянцы пуста.
— Вы харошы, Сяргеевіч, у вас вочы добрыя. У майго Макара яны злыя і пустыя, як бочка без дна.
— Шчо ты кажаш, Зося... Прыгожая баба, якіх у вёсцы нямнога. Цябе ў модныя транты адзець, дык усе мужчыны раты разявілі б.
— Вы гэта бачыце, а Сальвесь толькі сварыцца, хоць з хаты ўцякай. А куды ўцякаць? Ад самой сябе не ўцячэш.
— Калі цяжкае жыццё, падавай на развод, а мы пасля табе дадзім асобную кватэру, толькі працуй чэсна, без туману.
— Дзякуй, Сяргеевіч. Вы нічога не ясцё,— яна зноў нахілілася над ім, і шыю казытнулі валасы, у спіну ўперліся па-дзявочы пругкія грудзі. «Зусім здурнела баба»,— падумаў ён і хацеў яшчэ адсунуцца, але ўжо не было куды: табурэтка ўперлася ў парог.
— Больш не магу, Зося. Мне пара.
Не хапала, каб хто ўбачыў, як ён з чужой жонкай, ды яшчэ на рабоце, піў, а языкі доўгія і без касцей, наплявузгаюць, потым за год канцоў не знойдзеш. Дый што можно казаць, калі ён сядзіць пры закрытых дзвярах і баба ходзіць вакол, як кошка ў сакавіку. Але ж і ён чалавек, а не кавалак лёду ці бервяно, нездарма ўсё гэта...
— Сядзь, Зося, бо няёмка. Усё-ткі баба,— просіць Сяргей Сяргеевіч.— Інакш я паехаў. Дый зойдзе хто, а потым...
— Шчо потым? Я не баюся, а вы ж мужчына. За ўсё мы, бабы, плацім... Дый закрыла я дзверы на засаўку...
Зося паднялася з табурэткі, адышла некуды ў глыбіню склада. Ён пачакаў хвіліну і вырашыў ісці. Ад гэтай бабы, якая здавалася спакойнай, невядома што можна чакаць. Ён павярнуўся і аслупянеў. Зося была ў паўрасшпіленым чорным халаце, але без сукні, і белая камбінацыя ў паўзмроку была як ліхтар. Жанчына наблізілася да яго і, абхапіўшы за шыю, пачала, нібыта звар’яцеўшы, цалаваць твар, рукі. Яна бязгучна плакала і штосьці шаптала.
— Супакойся! — ён страсянуў яе.— Каму гавару!
— Пацалуй мяне... — шаптала Зося, усё мацней прыціскаючыся да яго.— Вельмі... Люблю, люблю цябе...
Ён даткнуўся губамі да яе лоба, які быў надзіва халодны. Пасля пагладзіў жанчыну рукой па валасах. Яна гарнулася да яго ўсё бліжэй, і ён раптам спалохаўся, што не вытрымае, не суладае з сабой.
— Адзявайся! — прымусіў сябе сказаць Сяргей Сяргеевіч і дадаў рэзка: — Здурнела, чы шчо?
— Ну... — яна зноў працягнула да яго рукі.— Прашу цябе...
— Зося, адзенься,— падумаў, што ёй сказаць, каб неяк супакоіць.— Тут не месца і не час...
Яна ўсё-ткі паслухала Сяргея Сяргеевіча і, ужо не саромеючыся яго, зняла халат і надзела сукенку, прысела на табурэтцы, і слёзы пацяклі з вачэй.
— Лічыце мяне немаведама якой бабай. Я ж не такая...
— Зося, я нічога не чуў і не бачыў. Схавай усё,— ён паказаў на стол.
Ён паціху выйшаў са склада, пастаяў на ганку. Побач нікога не было. Ля машыннага двара зароў, нібыта ад болю, трактар.
Высака ў небе пакінуў за сабою белы і пушысты, як бавоўна, след рэактыўны самалёт. Ён ішоў ледзь прыкметнай кропелькай, быццам маленькі жучок поўз па блакітнай цыраце. З далёкіх вышынь даляцеў да Сяргея Сяргеевіча гул, які заціх, а пасля вярнуўся на зямлю. Нібыта ўпершыню бачачы, ён сачыў за самалётам, аж пакуль не стала відаць белага следу.
У вышыні ад сонечных промняў пачало спакваля звінець паветра. Самалёт не вярнуўся. Замест яго ўзляцеў над лугам трапяткі жаўрук. Песня птушкі была нібы цурчанне крыніцы.
Ззаду ляпнулі дзверы, і паказалася Зося ў зашпіленым на ўсе гузікі рабочым халаце, хустку завязала ледзь не на вочы. На губах вінаватая і разгубленая ўсмешка.
— Усё добра, Зося,— ён пагладзіў яе па руцэ. А што ён павінен — біць яе ці лаяць? Можа, прыціснула бабу так, што хоць на сцяну лезь...
Ён саскочыў з эстакады на зямлю і толькі завёў рухавік, як убачыў у люстэрка, што з-за павароткі да складаў завярнуў чырвоны «Масквіч» парторга. Сяргею Сяргеевічу трэба было хоць пяць хвілін, каб прыйсці ў сябе пасля Зосінага абеду, і ён як хутчэй пагнаў машыну. Пашнарыў левай рукой унутры левай дзверкі і сярод гаек, балтоў у торбачцы, зашморгнутай дротам у чырвонай ізаляцыі, знайшоў валошскі арэх. Разламаў яго і з'еў: колісь чуў, што валошскі арэх перабівае пах спіртнога.
Праехаў трохі па шашы і пачуў, як загудзеў сігнал машыны. У люстэрку ўбачыў, што парторг на «каблучку» выскачыў са Свіной вуліцы і цяпер спрабуе дагнаць па прамой. «Масквіч» лягчэйшы за «козліка», яго так не шпурляе па выбоінах, і ён можа набраць большую хуткасць.
Трэба было спыніцца, таму што невядома чаго ляціць стрымгалоў Уладзімір Паўлавіч, і ён, аб’ехаўшы вялікую лужыну насупроць Кундзеля, затармазіў ля хаты Антося Званара. Вылез з машыны і адразу падняў капот, нібыта штосьці з рухавіком. Парторг падагнаў «Масквіча» ўпрытык, ледзь не стукнуў у старшынёву машыну. Сяргей Сяргеевіч краем вока глянуў на яго: твар злосны і пакрыўджаны. Мабыць, думае, што старшыня здзекуецца. Падышоў, стаў побач, чуваць, як цяжка дыхае, нібыта на сваіх дваіх даганяў, і маўчыць. Сяргей Сяргеевіч, не падымаючы галавы, спытаў: «Шчо такое?» — і дадаў, што не варта з такой хуткасцю гнаць машыну па вёсцы. Раптам выбежыць дзіця на вуліцу, а калі і не дзіця, то можа патрапіць пад колы якое свінчо альбо гусь.
Пакуль Сяргей Сяргеевіч гаварыў, не даючы парторгу нават вымавіць слова, яны абодва не заўважылі, як з процілеглага канца вёскі, ад Асады, з-за хаты Кіжука пад’ехаў такі ж, як у старшыні, «козлік». Выйшаў з яго мужчына трохі вышэйшы, чымсь Сяргей Сяргеевіч. Ён быў у белай з расшпіленым каўняром ільняной кашулі, у цёмна-шэрых, з сіняй ніткай штанах. Каштанавыя валасы коратка падстрыжаны. На пераноссі зморшчына. Нячутна падышоў, ледзь не на дыбачках, паслухаў, як старшыня выгаворвае парторгу, і раптам чыхнуў. Сяргей Сяргеевіч і Уладзімір Паўлавіч, нібыта па камандзе, адначасова павярнуліся. Мусіць, у іх былі смешныя твары, таму што мужчына зарагатаў. Гэта быў першы сакратар райкома партыі Міхаіл Восіпавіч Жытліцкі.
— Маё шанаванне самолаўскім хлопцам,— сказаў ён, паціскаючы рукі старшыні і парторгу.— Што паны начальнікі не падзялілі?
— Усё нармальна,— хоць і нечаканы быў прыезд першага сакратара, але ж ён не збянтэжыў Сяргея Сяргеевіча, бо ўсягды было прыемна з ім сустрэцца. У раёне не помнілі, каб Жытліцкі кагось несправядліва пакараў або зняў з пасады. Умеў з людзьмі гаварыць, калі трэба — і пажартаваць, а то і песню заспяваць. У яго шырокі і просты сялянскі твар, але вочы глыбокія і разумныя: гляне спадылба — і захочаш схлусіць, ды нібы язык праглынеш. Так гаварылі старшыні калгасаў і дырэктары саўгасаў між сабой пра першага сакратара райкома партыі.
Родам ён быў з суседняга раёна. Сяргей Сяргеевіч помніць, як на пленуме райкома прадстаўнік ЦК КПБ коратка прадставіў Жытліцкага: служыў у арміі, скончыў політэхнічны інстытут, працаваў інжынерам-механікам. Пасля дадаў, што мае вопыт камсамольскай і партыйнай работы. Перад тым як прыйсці да іх першым сакратаром, Міхаіл Восіпавіч быў інструктарам Цэнтральнага Камітэта КПБ. Недзе на другім годзе яго работы Сяргей Сяргеевіч блізка пазнаёміўся з сакратаром.
Была зіма, і яны вярталіся з нарады з абкома партыі. Ехалі на райкомаўскай «Волзе». Пакуль зайшлі ў магазін, тое-сёе купілі — на вуліцы ўжо цёмна. Надвячоркам усхапілася завіруха. Дарогу занесла снегам, нібыта раніцай яе і не было. Ехалі памалу, каб чагосьці ліхога не здарылася. А ля Кобрына машына слізганула і з'ехала ў кювет, ледзь шафёр паспеў націснуць на тормаз. Рухавік заглух. Як ні спрабавалі яго завесці, і не пыхнуў.
Да гарадскіх агеньчыкаў яшчэ было кіламетраў пяць, і яны з Жытліцкім пайшлі па дапамогу. Пра многае па дарозе перагаварылі, знайшліся для абодвух даўно знаёмыя людзі. Потым у раёне сталі лічыць, што Сяргей Сяргеевіч сябруе з першым сакратаром. Ён не адмаўляўся ад гэтага, хоць, чуючы, як некаторыя старшыні кажуць: «Во, у цябе Жытліцкі друг», сам сабе ўсміхаўся. Яны з першым сакратаром ніколі не пасядзелі за адным сталом. Канечне, ніхто з кіраўнікоў не мог гэтым пахваліцца. Праўда ці не, але Міхаіл Восіпавіч быццам наогул не піў. Да аматараў гарэлкі ён быў вельмі жорсткі.
Праклінаючы Зосю за абед, Сяргей Сяргеевіч вырашыў меней гаварыць, не набліжацца да Жытліцкага і падштурхнуў наперад парторга.
— Што з тваімі камбайнамі? Чаму не на сенажаці? Маўчым?
І ў гэтым «маўчым» здалося Сяргею Сяргеевічу, што першы сакратар ужо аднекуль ведае пра іхнюю сустрэчу з Зосяй. Толькі не хоча пачынаць пакуль аб гэтым. Нікога ж не было каля склада, якраз абед. Добра, што не затрымаўся там. Во была б карціна, каб першы сакратар райкома партыі ўвайшоў: не адхрысціўся і не адмаліўся б. На стале талерка з закуссю і гарэлка з шампанскім. Вывад — амаральны тып. Значыцца, на бюро райкома партыі і заяву на стол. «Дурная баба! Здаецца ж, не б... Не шанцуе з кладаўшчыкамі: адзін краў, другая — чорт ведама шчо...»
Ужо месяц, як не заязджаў у калгас Жытліцкі, а цяпер — нібыта пазванілі; падазрона глядзіць, і вочы халодныя, усё роўна як здымаць прыехаў. Яшчэ раз глянуў Сяргей Сяргеевіч першаму сакратару ў вочы і засумняваўся: не, мусіць, нічога не ведае. Проста ў дрэнным настроі. Хоць таксама блага, але калі не датычыць іхняга калгаса, то адыдзе.
— Куды паедзем? — спытаў Жытліцкі і накіраваўся да машыны, запрашаючы з сабой старшыню і парторга.
— Мо на будаўніцтва? — Сяргей Сяргеевіч хацеў выгадаць час, каб папярэдзіць людзей на полі, у майстэрні.
— Пасля... Давай дзе камбайны,— загадаў Жытліцкі.
Яны падаліся дарогай, якой старшыня ехаў раніцай: праз Грудок на Алендры. Машына была новая, сядзенні накрыты чырвоным танным дываном, такі ж быў у «Жыгулях». Да моста ехалі моўчкі. Жытліцкі сядзеў прама, як праглынуўшы кол, патыліца ў яго была паголеная, і маладая скура блішчала, нібыта намазаная крэмам. Насустрач ім паказаўся самазвал Пляменніка. Іншым разам Сяргей Сяргеевіч спыніў бы яго за тое, што ездзіць з пустым кузавам сярод дня, і нават пад настрой загадаў бы бухгалтэрыі вылічыць з шафёра грошы за бензін.
Для Пляменніка было нечаканым убачыць столькі начальства. Ён занерваваўся, і машына завіляла ўправа-ўлева, і каб райкомаўскі вадзіцель быў менш вопытны, яны лоб у лоб сутыкнуліся б. Добра, што нікога не было на вуліцы. Сяргей Сяргеевіч заплюшчыў вочы — страшна падумаць.
Метраў за дваццаць ад іх Пляменнік спыніўся. Падбег сам, твар белы, губы дрыжаць.
— П’яны? — спытаў Жытліцкі не ў яго, а ў Сяргея Сяргеевіча.
— І ў рот не браў,— Пляменнік ледзь не плакаў, на лобе буйны пот, а ў вачах страх і маўклівая просьба да старшыні, каб падтрымаў. Сяргей Сяргеевіч прымусіў сябе праз сілу вымавіць:
— Ён не піў. Цішэй едзь, а то...
Пляменнік неяк хіснуўся, як і сапраўды п'янаваты, і пашыбаваў ад іх да самазвала. Вуліцу заслала доўгім хвастом пылу, і ён зачапіў мост і машыну, якая ўткнулася буферам у тонкую і высокую, як маладая дзяўчына, ліпу. Да дрэва не дацягнулі чатыры-пяць сантыметраў. Гуллівы і лёгкі ветрык з Ясельды забаўляўся з ліпай, і яна трымцела, як напалоханая машынай.
— Не к дабру,— падаў голас Уладзімір Паўлавіч і яшчэ хацеў нешта сказаць, але старшыня зусім па-хлапечы наступіў яму на нагу, і, мабыць, балюча, таму што парторг войкнуў ад гэтага жарту.
Калі пад’ехалі на поле, Яргун з Сальвесем і Прануза знялі жняярку з камбайна.
— Камбайн, хлопцы, пойдзе? — пытаўся Жытліцкі, паціскаючы запэцканыя мазутам рукі, трактарысты, саромеючыся, хавалі іх за спіны.
— Хоць цяперака,— азваўся смялейшы за ўсіх Макар Сальвесь.
— Ну, дык калі ласка! — сказаў Жытліцкі, і Сяргей Сяргеевіч убачыў, што ў яго твар памякчэў.
— Ага, рыхтык, так,— хіхікнуў Яргун.— Слухайце болей. Сухоцкі прывязе валік — і паедзем.
— Адкуль? — Жытліцкі ажно, здаецца, напяўся.
— А гендо ж, з Мінска... Як мае быць... — падняў галаву ад жняяркі Прануза.— Каб ім рукі паадрывала за такую работу.
— Ясненька-красненька!— сказаў першы сакратар і паглядзеў на Сяргея Сяргеевіча і Уладзіміра Паўлавіча, які ад гэтых слоў неяк замітусіўся і, быццам забыўшыся пра Жытліцкага, памкнуўся да старшыні, каб, мабыць, нешта сказаць. Аднак як напароўся на позірк сакратара райкома, ступіў за спіну Сяргея Сяргеевіча. Ён нават згорбіўся, каб зрабіцца ніжэйшым і менш прыкметным.
— Сухоцкі ў Мі... — зашаптаў Уладзімір Паўлавіч і не дакончыў, дзе цяпер Сухоцкі, бо сакратар райкома па-ранейшаму вельмі ўважліва глядзеў на старшыню калгаса і, пэўна ж, прымеціў гэты манеўр.
— Што як дзеўкі перад кавалерам? — грубавата сказаў Жытліцкі.
— Шчо з Сухоцкім? — у Сяргея Сяргеевіча ад прадчування чагосьці непрыемнага, а мо і страшнага, пахаладзела ўнутры. Нездарма глядзеў на яго, як на ворага, Жытліцкі. У яго такая пасада: пра благое і добрае даведвацца першым.
— Ну?! — ад іх да сакратара райкома было крокаў дзесяць, якраз хопіць часу, каб сказаць тое, што Уладзімір Паўлавіч не паспеў. Тады можна нешта прыдумаць для абароны.
— Сухоцкага затрымала міліцыя,— зашаптаў Уладзімір Паўлавіч.
— Ну і шчо? — адлягло ад сэрца. Іх з Аляксеем не раз спыняла ДАІ. «Нават калі дакументы забралі ў Аляксея, усё роўна можна знайсці выйсце»,— думаў Сяргей Сяргеевіч.
— Затрымалі разам з Лезіным,— перапалохана гаварыў парторг.
— Шчо? Як?.. — ён не закончыў таго, што збіраўся дадаць, бо Жытліцкі ўжо стаяў ля машыны.
Што чалавеку трэба, каб быць шчаслівым? Быццам і нямнога: работа, хата і жонка з дзецьмі. Гэта калі надта не думаць: мінуў дзень — дый на бакавую.
Калі ж паездзіць па свеце, а потым башкаўнёй трохі пакруціць, многа з’явіцца розных думак... Рэстараны, тэатры, у суботу і нядзелю ў двары пад ліпай даміно і — ніякіх турбот пра запчасткі, малако, мяса. Чымсь ён, Сухоцкі, горшы за гэтых шмэндрыкаў, якія жывуць у кааператыўных кватэрах, што паны, і ля пад’езда вечарам ставяць «Жыгулі». За якія заслугі? «Эхма-хохма. Вярнуся — і маё табе шанаванне, Сяргей Сяргеевіч»,— думаў і думаў Сухоцкі. Захацелася яму плюнуць на ўсё на свеце, аднак спярша возьме гэтыя валікі, адправіць з імі Аляксея, а сам — застанецца ў гасцях у сына, а вечарам пойдзе з ім у рэстаран, дый каб з музыкай. Колькі таго жыцця...
Канечне, перш-наперш трэба было ехаць да Лезіна, таму што хоць у сына і сесія, але мог, сукін кот, пацягнуцца куды-небудзь. Хто ж у гэткія маладыя гады выседзіць летам у чатырох сценах?
Насустрач машыне па тратуары, абняўшыся, ішлі маладая і прыгожая, як галінка бэзу, у белай сукенцы дзяўчына з хлопцам у сініх, нібы зрэбных джынсах. Летась сын прасіў грошай на гэткія ж. Даў, сваё дзіця, не чужое. Мо дзе таксама ходзіць з каханкай па завуголлі.
Аляксей павярнуў на вуліцу, ад якой рукой падаць да ўпраўлення. Калі валікі на базе за горадам, дык адтуль назад не дабрацца, пагоніш дамоў. А калі... «Эх, дзе наша не прападала!»
Сухоцкі папрасіў Аляксея пад’ехаць да сынавага інтэрната. Гэта крыху ўправа ад вуліцы, завярнуць за рог і метраў трыста ўперад. Аляксею не трэба тлумачыць, бо з механікам быў тут мо разоў дваццаць.
На ўваходзе ў інтэрнат сядзела старая з нафарбаванымі вуснамі, якая не менш пяці хвілін убівала Сухоцкаму ў галаву, што яна як былая юрыстка не можа яго пусціць у інтэрнат, бо гэта парушэнне рэжыму. Нарэшце, калі ён страціў надзею, гэта развэра дазволіла яму на хвілінку зайсці.
Сына, як і думаў, не было ў пакоі. Даўгавалосы і ўвесь у рабацінні хлапчыска сказаў, што Толік у дацэнта. Ён пакінуў сала, варэнне і запіску, што вечарам заскочыць, каб чакаў.
Гэта затрымка была не больш як на гадзіну. Значыцца, у яго час яшчэ быў. Сухоцкі з тэлефона-аўтамата пазваніў Лезіну. Гудкі былі роўныя, спакойныя, але трубку ніхто не падымаў. Ён падумаў, што Сяргей Сяргеевіч не пазваніў з Самолавіч гэтаму Лезіну і цяпер шукай ветру ў полі. Калі другі раз ён набраў нумар, трубку паднялі і нябачны Сухоцкаму чалавек незадаволена, не выгаворваючы «л», сказаў: «Свухаю». Мар’ян Казіміравіч адазваўся; спатыкаючыся на словах, перадаў прывітанне ад старшыні калгаса і дадаў, што тэрмінова неабходна сустрэцца.
— Добра,— Лезін падыхаў у трубку і ледзь чутна назваў адрас, куды ім пад’ехаць і дзе чакаць яго. Сухоцкі яшчэ ў тэлефоннай будцы, каб не забыць, запісаў адрас на паперцы. Аляксей прачытаў і здагадаўся: — Яго кватэра. Мы былі з Сяргеевічам.
— Значыць, на базу не трэба ехаць. Мо пачакаем, тут. Раптам мой салапэй прыйдзе.
— Пасля, Казіміравіч, заскочым,— Аляксей, адкінуўшы сядзенне, выцягнуўся назад на ўсё сваё хударлявае цела, паляжаў крышку і падхапіўся.— Даць бы храпака мінут на шэсцьсот.
— Вернемся, і дасі.
— З табой прыедзем, а з Сяргеевічам паедзем. Эхма-хохма, як ты кажаш, ездзім, кланяемся, просім нібы для сябе... На завод пайсці, чы шчо? Адбыў восем гадзін і прывітанне, субота і нядзеля — выхадныя. Шчо, мо не так?
«Як падслухаў мяне. Але ж я — гэта не тое. Я жыццё палажыў на калгас, а ён, смаркач, захацеў лёгкага хлеба»,— непрыязна падумаў Сухоцкі, і прапала жаданне застацца ў горадзе, пайсці вечарам у рэстаран з музыкай. Зазлаваў механік, хоць і не было відаць па ім, крыўдна яму, што маладзён ганьбіць жыццё, якім ён столькі год жыў, аддаў здароўе і сілы. Ад гэтай блытаніны ў душы як на дварэ ўвосень, калі лье дождж і калэча, што не выцягнуць ног. Быў бы гэта не Аляксей, а якісь Пляменнік, ох і рэзнуў бы слоўцам, не блямкаў бы языком, як малатком па бочцы.
Ехалі яны к дому Лезіна завулкамі, вулачкамі, але ж патрапілі якраз. Аляксей вывучыў Мінск не горш за Самолавічы. Заехалі ў двор не з шырокай галоўнай вуліцы, па якой шаргацеў рагамі тралейбус, а праз суседні двор проста на тратуары, хоць і вісеў між плотам і домам дарожны знак з чырвонай цаглінай пасярэдзіне.
Тут было ціха, як у вёсцы. Вакол дома раслі ліпы, клёны, таполі. Ім было гадоў, пэўна, па дваццаць — дваццаць пяць. Столькі ж і дому, таму што цяпер не будуюць пяціпавярховыя дамы з пограбам і хлеўчукамі на двары. Насупраць першага пад’езда, у якім жыў Лезін, укапаны ў зямлю пачарнелы ад дажджу і снегу стол і абапал яго лаўкі. Бліжэй да вуліцы падковай раслі кусты язміну. Ля іх таксама быў такі ж стол.
Яны паставілі машыну, пазванілі ў кватэру, але ніхто не адкрыў, пачалі чакаць Лезіна. Можна было б перакусіць, але вырашылі за горадам забегчы ў сталоўку ля заправачнай.
Аляксей з Сухоцкім селі за стол, на якім, магчыма, у вольны час Лезін забіваў «казла». На таполі ціўкала птушка, і, нібыта з ёй перагаворваючыся, гаманілі лістотай дрэвы, якія шчыльна пераблыталіся галінамі. З кустоў язміну з вясёлым смехам выбеглі хлопец і дзяўчына, нечым падобныя на тую пару, якую стрэлі пры ўездзе ў горад. Толькі хлопец быў высокі, з шырокімі плячыма і, мабыць, старэйшы па ўзросту. Яны прыселі на стол ля язміну і ўсё: «Ха-ха-ха» і «ха-ха-ха!..» Маладосць, любоў — кроў, што ртуць. З добрай усмешкай глядзеў Сухоцкі на юнака з дзяўчынай: «Эхма-хохма! Як гэты грузін пяе: мае гады — маё багацце. Аддаў бы палавіну гэтага багацця, каб хоць трошкі пабяднець».
— Як галубкі,— сказаў Аляксей.— Мала ім ночы. Шчо значыць, горад. У дзярэўні сярод дня не пасядзеў бы з дзеўкай пад грушай.
— Хто захоча, пасядзіць,— супакоіў яго механік.
— Можна ў вас цыгарэтку? — папрасіў у іх хлопец.
Цяпер Мар'ян Казіміравіч разгледзеў яго як мае быць.
Хлопец быў у гадах, на скронях зрэдку сівізна і на лобе зморшчыны. «Мусіць, развядзёны»,— падумаў Сухоцкі.
— Рубель штучка,— сказаў Аляксей, але цыгарэту даў і запаліў сернік, каб ён прыкурыў.
З апошняга пад’езда выйшла маладая жанчына з каляскай, у якой плакала дзіця, ад’ехала да ліпкі з рэдкімі галінкамі, пагушкала малое і, дастаўшы кнігу, пачала чытаць. У двары суседняга дома, было відаць праз язмін, спынілася «Волга», з яе вылезлі два мужчыны ў шэрых касцюмах і накіраваліся сюды ж. Гучна перамаўляючыся аб нечым, яны мінулі Аляксея з Сухоцкім і, глянуўшы на іхнія «Жыгулі», зайшлі ў пад’езд, дзе жыў Лезін.
— Казіміравіч, ты не пераблытаў, куды ён сказаў ехаць? — спытаўся Аляксей.
— Ці ж я дурны...
— Дык ужо ж пара,— Аляксей паказаў на гадзіннік.
— Мо начальства трымае?
— Эх, ё-маё. Хоць кладзіся ды спі. Пазвані яму.
— Куды?
Час цёк, нібыта вада скрозь пальцы. Лезіна ўсё не было. Мо ён і пераблытаў што? Сухоцкі пачаў сумнявацца, ці правільна зразумеў Лезіна. Падумаў, што пачакае яшчэ трохі і пойдзе шукаць тэлефон, каб пазваніць.
— Ідзе! — штурхнуў яго Аляксей.
Ад вуліцы проста да іх шыбаваў высокі чарнявы мужчына ў ружовай кашулі з шырокім рукавом і ў джынсах. Сухоцкі прыгледзеўся да яго і таксама пазнаў Лезіна. Быў у Адама Міхайлавіча нейкі напалоханы выгляд. Яшчэ не павітаўшыся, ён перадаў Аляксею ў рукі невялікі пакунак.
— Што прасілі. Сам на склад ездзіў. Як Сяргей Сяргеевіч?..
Аляксей спрытна ўхапіў пакунак і нырнуў у машыну, схаваў яго. Сухоцкі затаптаўся на месцы, не знаходзячы слоў, каб перадаць Лезіну падарунак з багажніка. Колькі ўжо рабіў гэта, а ніяк не мог прывыкнуць, было самому брыдка: аддаваў і хаваў вочы. Адам Міхайлавіч памог яму:
— Рыба ў Ясельдзе ёсць яшчэ?
— А як жа ж! Плаваець па дне. Па дарозе злавілі крыху... — адкрыў багажнік, ухапіў за рагі цэлафанавы мяшок, у якім была рыба, пацягнуў на сябе.— На юшку...
— Ого, тут і пасмажыць будзе.— Лезін, адтапырыўшы пальцы, каб не выпацкацца, прыняў мех і заглянуў у багажнік.
— Тут шчэ свініна,— сказаў Сухоцкі.— Нясіце рыбу, а я мяса.
— Навошта столькі?! — гаворыць Лезін, а сам глядзіць, ці не мала прывезлі. Мабыць, задаволіўся, таму што замармытаў нешта вясёлае, падхапіў зручней мех з рыбай і пацягнуўся ў кватэру. Аляксей нечым заняўся ў машыне, і Сухоцкаму нічога не засталося, як самому несці мяса. Ён гэткім жа чынам, як Лезін, прыціснуўшы да правага боку «свіныя плечы», падаўся за ім. Калі браў мяса з багажніка, выпадкова заўважыў, што хлопец з дзяўчынай падняліся з лаўкі і памалу ідуць к дому.
Хоць і затрымаўся Лезін, час трацілі, седзячы ў двары, аднак можна было яшчэ заехаць к сыну. Летам сонца заходзіць позна, і к ночы, пэўна ж, заедуць у вёску. Па «алімпійскай» дарозе «Жыгуль» ляціць, як страла.
— Многа не пі, Казіміравіч,— падміргнуў Аляксей,— сам знаеш.
— Праз мінуту едзем.
Хлопец з дзяўчынай падышлі к сталу, за якім яны сядзелі, абняўшыся, умасціліся на лаўцы. «Ці гэтак абдымаюць,— падумаў Сухоцкі,— паклаў руку на плячо, а сам зыркае вачмі не на дзеўку, а ў другі бок. Мо дамоў прывёў і баіцца жонкі, каб не з’явілася?.. Эхма-хохма!»
Ліфта ў гэтым доме не было. Эх, не ў яго ўзросце хадзіць па такіх лесвіцах. Ледзь усцягнуўся на другі паверх, перадыхнуў. Зазлаваў на Аляксея — малады хлапчыска, мог бы падняць зад і занесці мяса — карона не ўпала б.
У пад’ездзе не чуваць ні гуку. Дайшоў да кватэры Лезіна і здзівіўся, што той не адкрыў дзверы і не чакае яго. Апусціў пакунак на падлогу і націснуў на кнопку званка, які дзынкнуў пранізліва. Мар’ян Казіміравіч аж здрыгануўся.
Дзверы адчынілі насцеж, у калідоры Лезіна не было, але Сухоцкі на гэта не звярнуў увагі. Ён прайшоў якіх пару крокаў і ўспомніў, што не закрыў за сабой дзверы. Павярнуўся і ўбачыў незнаёмага мужчыну ў шэрым касцюме, які ўжо зрабіў гэта замест яго і прыветліва ўсміхаўся. «Можа, сваяк?..»
— Калі ласка, на кухню. Адам Міхайлавіч там,— прасіў мужчына.
«Чарнявы і высокі, як Лезін. Сваяк»,— падумаў Сухоцкі. Хоць якая яму розніца. Загад старшыні выкананы, і можна са спакойнай душой ехаць у Самолавічы.
На кухні з Лезіным быў яшчэ адзін мужчына, таксама ў шэрым касцюме. Яны абодва, не размаўляючы, сядзелі на табурэтках, а на стале перад імі ляжала рыба. Ля яе Сухоцкі палажыў і мяса.
— Кладзіце ў халадзільнік, а я пабягу. Шчэ к сыну хачу заехаць.
— Які халадзільнік?! Якое мяса?! Гэта правакацыя! — раптам закрычаў Лезін і, размахваючы рукамі, пайшоў па Сухоцкага.
— Не правакацыя, а мяса, і не выдумляйце, Адам Міхайлавіч! — цвёрда сказаў механік.
— Нічога не знаю! — крычаў Лезін. Ён паспрабаваў скінуць мяса са стала на падлогу, але мужчына, які сустрэў Сухоцкага, націснуў Адаму Міхайлавічу на плечы, і ён змоўк. Быццам язык праглынуў. Мар’ян Казіміравіч спытаў у яго, што перадаць старшыні, ён і не глянуў. І тут цюкнула старому механіку: чагось Лезін паводзіць сябе з нейкімі выбрыкамі. І гэтыя хлопцы-мацакі, што прыехалі на «Волзе» і зайшлі крышку раней за іх у пад’езд. «Ох, чуе сэрца — быць бядзе!.. Нешчо ўсё тут нячыста...»
— Бывайце здаровы, мне шчэ далёка.
Мусіць, сумненні, якія зараз узніклі ў яго наконт паводзін Лезіна, адбіліся на твары. Дый наогул яму стала так страшна, як ніколі не было. Захацелася хутчэй ускочыць у «Жыгулі» і чым на большай хуткасці пакінуць горад.
Мужчына, што быў з Лезіным на кухні, пасміхнуўся і палез рукою ў кішэню свайго пінжака. Праз імгненне ён трымаў на далоні чырвоную кніжачку і падаў Мар'яну Казіміравічу паглядзець яе. Сухоцкі з асцярогай, нібыта вужаку, прыняў дакумент, разгарнуў яго. І ад страху адчуў, што самлелі ногі, няма сілы зрабіць хоць бы крок.
— Прабачце, таварышок, без акуляраў не бачу,— толькі сказаў ён і падумаў, што ў такім дурным становішчы яшчэ не быў.
— Калі ласка. Мы з міліцыі. Капітан Матылец. Вы затрыманы з грамадзянінам Лезіным: ён за тое, што ўзяў хабар, а вы за тое, што яму далі.
— Які хабар? Ды шчо вы, людцы?! Мне ехаць трэба, камбайны стаяць,— фальцэтам выгукнуў Сухоцкі, а сам ліхаманкава думаў, як гэта ўцячы з кватэры. Аднак куды ўцячэш, напэўна ж, яны запісалі нумар машыны і ведаюць, з якога калгаса. «Самому ўжо як там будзе, а Сяргея Сяргеевіча падвёў дык падвёў... Бяда, ой бяда!»
— Хто-небудзь прыйдзе яшчэ, Адам Міхайлавіч? — спытаўся капітан Матылец.
— Не... — выціснуў з сябе Лезін.
— Бярыце рыбу, мяса і пойдзем.
Быццам не дзесяць, а сто кілаграмаў трымаў у руках Сухоцкі: здавалася, што такога цяжару ён яшчэ не нёс. Кожны крок па прыступцы ўніз аддаваў тупым болем у сэрцы. Забалела галава, і ў вачах пагойдваліся сцены, неба ў вузкіх, закратаваных, як у турме, вокнах. Спераду ішоў міліцыянер, за ім Мар’ян Казіміравіч, Лезін, а замыкаў шэсце капітан Матылец.
На двары нібыта нічога не змянілася, толькі хлопец з дзяўчынаю стаялі ля «Жыгулёў». Аляксей жа, вядома, спаў як пшаніцу прадаўшы. Ён, мабыць, вырашыў, што без чаркі Лезін не выпусціць механіка з кватэры. Выпусціў без чаркі, але з міліцыянерам. «Адама Міхайлавіча пасадзяць — гэта сто працэнтаў, а мяне за шчо?.. Эх, Аляксей, праспаў ты ўсё на свеце».
Дзеўка, відаць, таксама з міліцыі, разбудзіла Аляксея, і ён са сну, не разумеючы, чаго столькі людзей, разгублена залыпаў вачмі, закруціў галавой. Нарэшце, калі ў «Жыгулі» разам з Сухоцкім селі капітан Матылец і дзеўка з хлопцам, да яго дайшло, і ён вылаяўся.
— Супакойся,— сказаў міліцыянер,— а то мігам на пятнаццаць сутак.
— Можаце. На гэта вы вя-лі-кія майстры,— уеў яго Аляксей.
Потым для Сухоцкага ўсё было як у сне. Ён ніяк не мог ачомацца ад таго, што яго, быццам злодзея, схапілі і трымаюць у міліцыі. Капітану Матыльцу на ўсе пытанні Мар’ян Казіміравіч казаў адно: ён клапоціцца пра калгас, а не пра сябе. Не шукаў сабе ніякай выгады, усё для калгаса.
— Вы ашукалі дзяржаву,— стаяў на сваім капітан.
— Оно шчо. Выбачайце, таварышок! Калгас шчо — не дзяржава?
— Дзяржава... — згадзіўся капітан.
— Дык вы замест таго, каб забяспечыць нас запчасткамі, думаеце, як арыштаваць, схапіць, таму шчо мы абакралі дзяржаву.
— Вы далі хабар?
— Не даў. Чалавеку мяса прывёз, хай пакаштуе свежага...
— Ён вам сваяк?
— Не...
— Карацей, хабар!
Аляксея дапытвалі, што яму перадаў Лезін у пакунку. Шафёр заўпарціўся, а ў машыне нічога не знайшлі, бо ляжалі там гайкі, балты, і яго адпусцілі. Сухоцкага ж затрымалі. Аляксей ад міліцыі імпэтна дамчаў да паштамта і, аддаўшы сувязістцы пяць рублёў, праз хвіліну пазваніў у Самолавічы. Каб бабы ў калгаснай канторы не ведалі, бо паляціць па ўсёй вёсцы,— заказаў тэлефон прахадной і адразу натрапіў на дзеда Саўку, які паклікаў парторга. Выслухаўшы яго, Уладзімір Паўлавіч загадаў Аляксею ехаць дамоў, а як выратаваць Сухоцкага, яны падумаюць з Сяргеем Сяргеевічам.
Аднак неяк было не па-чалавечы пакідаць аднаго Мар’яна Казіміравіча, прыехалі ж разам. Хоць вышэй пупа не скочыш. Нешта сур’ёзнае, відаць, маюць супроць Лезіна. Але ж што Сухоцкаму да яго? Успомніў Аляксей, што механік вельмі хацеў пабачыць сына і той, пэўна, чакае бацьку. Пад’ехаў к інтэрнату і ў цёткі на ўваходзе выпытаў, у якім пакоі жыве Толік Сухоцкі. Аднак смеласці не хапіла зайсці да хлопца. Што сказаць яму, калі спытае пра бацьку: ілгаць Аляксей не хацеў, а праўда... праўда — вочы коле. Не вельмі любяць людзі слухаць яе.
Патоўкся з паўгадзіны перад інтэрнатам, усё вагаўся, а потым вырашыў — узяў кірунак на Самолавічы.
— Ну, дык што ў вас? — дапытваўся Жытліцкі ў Сяргея Сяргеевіча. Твар нахмураны, рука нервова выбівае па біле сядзення за шафёрам нейкі рытм. Моцна сціснуў зубы, нібыта поўны рот вады і баіцца разліць яе.
— Ну?! — не адставаў Жытліцкі. Пры былым сакратару Канцавым Сяргей Сяргеевіч нічога не сказаў бы, перачакаў бы, штосьці прыдумаў бы, каб захаваць тайну. Жытліцкаму ж ён давяраў і адчуваў сябе з ім, як сын з бацькам: той пакарае, але і паможа, калі трэба.
— Значыць, так,— пачаў Сяргей Сяргеевіч і ўздыхнуў, бо вельмі непрыемна было гаварыць. Яшчэ сам не асэнсаваў усё, што здарылася з Сухоцкім. Не хацеў жа ехаць стары, як сэрца яму падказвала, а ён прымусіў. Як жонцы растлумачыць, людзям, бо гэткую навіну не схаваеш.
Пачаў расказваць Жытліцкаму, і крыху на душы лягчэй стала. Быццам частку цяжару пераклаў на ягоныя плечы. Гаварыў пра Лезіна, як сустрэліся з ім, калі ляцеў на пахаванне бацькі і не мог купіць білет на самалёт, а ён памог яму. Гаманіў, гаманіў Сяргей Сяргеевіч і думаў: а раптам памыліўся ў першым сакратару, можа, не зразумее яго, а значыцца, праблемы калгаса. Кожны старшыня, вырашаючы іх, б'ецца часам як рыба аб лёд. Хто больш настойлівы, нахабны і ўмее арганізаваць розныя гешэфты, той нечага дасягае. Ён, Сяргей Сяргеевіч, быццам не самы горшы са старшынь у раёне, а ці многа трэба цяпер, каб яго зняць з работы і пасадзіць за краты? Падстаў больш чым дастаткова. Іншыя кіраўнікі, навучаныя гэткім прыкладам, сваю ініцыятыву замкнуць у сейф і пачакаюць, калі тая ж «Сельгастэхніка» забяспечыць іх запчасткамі, тэхнікай. І што з гэтага атрымаецца?.. Хто-небудзь гарантуе пастаўкі? Магчыма, словамі і паперай, але ж не запчасткамі...
Вылажыў Сяргей Сяргеевіч Жытліцкаму як на духу і нібыта схадзіў у лазню. Яшчэ б толькі змяніць бялізну і з сынамі сесці за стол дый напіцца чаю ад пуза.
Ездзілі яны па калгасе з сакратаром райкома, ездзілі і маўчалі. Нават калі Сяргей Сяргеевіч расказваў, Жытліцкі ніводным словам яго не перапыніў.
Вечар папоўз на вёску, сінімі крыламі ахапіў яе. Машына ездзіла па калгасе, і Жытліцкі глядзеў, глядзеў, нічога не пытаючы, быццам не Сяргей Сяргеевіч, а ён ведаў, чаму гэта стаіць пасярод вуліцы паламаны бульдозер, чаго лаецца на прахадной з трактарыстам дзед Саўка. Многа яны ўбачылі, многа пачулі, і як успрыняў усё сакратар райкома, было невядома. Ён падвёз Сяргея Сяргеевіча і Уладзіміра Паўлавіча дахаты, яны запрасілі яго павячэраць, але ён адмовіўся.
Доўга было чуваць, як роўна, без надрыву гудзе машына. Потым заціхла.
У суседзяў у двары забразгалі вядром, збіраліся даіць карову. Недзе ў канцы вуліцы п’яна крычаў мужчына, пасля зацягнуў песню, якую на цвярозую галаву не спяваў бы.
— Глянем? — сказаў парторг.
Галава ў Сяргея Сяргеевіча ажно пухла ад думак, як выратаваць Сухоцкага. Ні за што пасадзілі чалавека. Найбольшая віна тут яго, старшыні. І калі, руку на сэрца паклаўшы, спыталі б, каго садзіць, дык за кратамі яму месца, бо паслаў Сухоцкага і даў мяса на гэтыя праклятыя запчасткі. Адчуваў, што трэба завязаць з Лезіным, і на — апошні раз. Сораму колькі...
— Ноччу падумаем... — Сяргей Сяргеевіч знізу глянуў на цёмны ад сонца і пылу твар парторга. Цяжка было зразумець, што ў яго на душы. Круцілася нешта на языку, хацеў спытацца і забыў, усё роўна як склероз.
Зноў наперадзе закрычаў мужчына, непрыемна, з істэрычнымі ноткамі. Можа, дарэмна яны пайшлі. Сямейная сварка. Трэба было пазваніць участковаму, каб супакоіў гэтага хулігана. Але ж як яго прасіць, калі ў самога рыла ў пушку. Напэўна ж, загадалі сачыць за ім. «Эхма-хохма, як кажа Сухоцкі...» І ўсё ж без гэтых запчастак калгасу не абысціся. Каб прыдумалі машыны для вёскі, якія б не ламаліся.
— За шчо цябе з старшынь скінулі? — раптам спытаў ён у парторга.
— За шчо? — Уладзімір Паўлавіч памаўчаў, дастаў з кішэні цыгарэту. Не падпаліў яе, кінуў пад ногі.— А мяне не вызвалялі, я сам пайшоў...
«Сам дык сам. Не хочаш казаць — і не трэба».
— Хоць, канечне, мяне скінулі,— сумна сказаў Уладзімір Паўлавіч.— Падвялі пад манастыр шабашнікі. Будаваў я многа, а сваіх людзей не было. Набраў гэтых «вучоных»... Спярша чын чынам, яны мне работу, я ім — грошы. Адзін дом, паскудзяры, зрабілі як на здзек: падлога крывая, дах дзіравы... Не паправілі. Я ім урэзаў заробак. Яны згаварыліся і падалі на мяне ў райком, што я браў ад іх грошы. Выставілі сведак, усё як трэба... Дык дзякуй Жытліцкаму, а то сядзеў бы зараз... Штось ціха, можа, вернемся?
Яны толькі спыніліся, як за павароткай вуліцы, праз хату-дзве ад іх, пачуўся жаночы крык. Перабіваючы яго, пачулася брудная лаянка. Ясна як дзень, што сварацца муж з жонкай. Гэта іх справа...
— Дарма ідзем,— сказаў Уладзімір Паўлавіч.— Ведаю, хто крычыць. Заўтра з цвярозым пагавару, цяпер не варта.
Сварыліся кладаўшчыца Зося са сваім мужам Макарам Сальвесем. І не проста сварыліся, таму што ў Зосі пад вокам ужо цямнеў сіняк. Халат на плячы быў парваны. Макар з сукаватай палкай ганяў жонку па двары.
— Ах ты, лярва! — ён размахнуўся і кінуў палку ёй у спіну, але не папаў.
— Ой-ёй-ёй, ратуйце, забівае! — галасіла баба, аднак не ўцякала з двара.
— Макар! — крыкнуў Сяргей Сяргеевіч.— Ідзі спаць, не смяшы людзей.
— Спаць! — зароў Сальвесь, нагнуўся і пачаў нешта шукаць па зямлі. Захістаўся і ледзь не ўпаў, але ж утрымаўся на нагах. У яго руках быў камень. Ён падкінуў яго на далоні і, павярнуўшыся тварам да старшыні і парторга, нечакана шпурнуў проста ў іх. Аднак яны паспелі нахіліцца, і камень праляцеў над галовамі.
— Супакойся, Макар! — Сяргей Сяргеевіч падышоў да веснічак, каб адчыніць іх.— Ідзі спаць.
— А ты, огер, з маёй жонкай на склад. На, з’еш! — Сальвесь зрабіў непрыстойны жэст.
— На які склад? — ажно вытарашчыў вочы старшыня і паўтарыў:— Які склад?
— Людзі, огер, усё ведаюць! — крычаў Макар.— Не падыходзь, не падыходзь!..
Сяргей Сяргеевіч усё ж адчыніў веснічкі і крок за крокам набліжаўся да Сальвеся. Ззаду тупаў парторг.
— Ідзі спаць, ідзі...— прасіў Сяргей Сяргеевіч. Краем вока заўважыў, што Зося села ля кастра дроў і плача, а побач з ёй сын.
— Не падыходзь! — заверашчаў Макар асіплым ад крыку голасам.— Апошні раз прашу, не падыходзь, старшыня!
У старшыні быў намер падысці да Сальвеся, супакоіць, калі ж кінецца на яго, звязаць і пакласці спаць. Прачнецца і прыбяжыць прасіць прабачэння. Але ж Макар па тым, як асцярожна і паціху, нібы да звера, падыходзілі старшыня з парторгам,— вырашыў, што яго будуць біць. Ён з сярэдзіны двара адышоў да хаты і прыціснуўся да сцяны.
— Не возьмеш, огер! — хрыпеў Макар, а старшыня быў ужо зусім блізка. Здаецца, працягнуць руку.
— Шчо ты, Макар,— Сяргей Сяргеевіч гаварыў лагодна і мякка, хоць ажно калаціла ад «огера».
— Назад! — неяк вельмі спакойна сказаў Сальвесь, неспадзеўкі для старшыні хітнуўся ўлева, скочыў па ганак і — у дзверы. «Хай ідзе»,— з палёгкай падумаў Сяргей Сяргеевіч і павярнуўся, каб пайсці нарэшце дамоў. Відаць, жонка паслухала ўжо бабскае радыё, будзе канцэрт.
— Пайшлі,— сказаў ён парторгу.
— Сяр-гее-віч... — у парторга чамусьці пабялеў твар. Старшыні нібы хто ўдарыў у спіну, ён рэзка абярнуўся і аслупянеў: Сальвесь стаяў на ганку з накіраванай проста на яго стрэльбай.
— Маліся, огер! — Ён зарагатаў, і стрэльба хітнулася ў руках.
З неба дайшоў гуд самалёта, быццам чмяліны, а мо гэта і быў чмель, толькі як ён заляцеў так высака, дый позна ўжо. І зараз, нібы здурнеўшы, каля Зосі загаласіў певень і пайшоў, прытанцоўваючы, па двары. Праз некалькі метраў зноў сваё: «Ку-ка-рэ-ку!»
«Ці ёсць у яго білет паляўнічага? — чамусьці падумаў Сяргей Сяргеевіч.— Дый дзе ўзяў гэту стрэльбу? Яна, напэўна, не зараджана...»
Здалося, што недзе далёка-далёка зайграў аркестр і чуваць, як плачуць людзі. Ён бачыць бацьку, яго партрэт на дыване. Усё-ткі Алена Ашотаўна неблагая жанчына... А цётка Ануш, цётка Ануш... Вельмі шкада, што ён раней, калі бацька быў жывы, не паехаў у Ленінград. Мусіць, зашмат і ў яго гонару... Вось, як Сухоцкі...
Сяргей Сяргеевіч паспрабаваў забыць, куды і чаго ідзе. Ён адчуваў і таму баяўся, што раптам яго можа ахапіць страх і тады спыніцца, адступіць, а Сальвесь, калі стрэльба зараджана, пачне страляць. За плотам сабраліся людзі, якія сачылі за кожным яго крокам, нехта з іх мог загінуць ад дурнога стрэлу. «Каб толькі не было тут Марыі і сыноў»,— падумаў ён.
— Татачка! — залямантаваў нейкі малы, і па голасу старшыня пазнаў Мікітку.
Да ганка было ўжо некалькі крокаў, і Сяргей Сяргеевіч працягнуў руку:
— Дай стрэльбу!
Ён сказаў гэта спакойна, нібыта ў Сальвеся была не зброя, а якая-небудзь бярозавая палка. І раптам усё роўна як кінуў ён гэту палку. Стрэлу Сяргей Сяргеевіч не чуў, перад вачмі шуганула полымя — і тут жа рэзкі ўдар у правае плячо. Ён здзівіўся, што падае, круціцца, круціцца юлою Макар, а ў парторга чамусьці разяўлены рот. Аднекуль узніклі цётка Ануш і Арсен. Мільганула думка, што ён у Ленінградзе, а не ў сваёй вёсцы Самолавічы. І што вось-вось падыдзе бацька, жывы і здаровы, што нехта ўсё наблытаў, навыдумляў... Ужо надышла ноч, і святло гасла, ператвараючыся ў маленькую кропельку, і знікла...
У той самы момант, як Макар Сальвесь стрэліў у Сяргея Сяргеевіча, Аляксей пад’ехаў к свайму дому. Стрэл ён пачуў і падумаў, што забаўляюцца малыя з самапаламі. Тыдзень назад ён адабраў у Яргуновага смаркача самапал, які быў зроблены з ключа. Аднак услед за стрэлам загаласіла баба, закрычалі мужчыны, і гэта Аляксея насцярожыла. Хоць і стаміўся, бо гнаў «Жыгулі» з вялікай хуткасцю і ні разу па дарозе не размяў ног, сеў зноў у машыну. Нібыта хтосьці падштурхнуў яго, прымусіў ехаць, не зайшоўшы у хату.
Калі ж Аляксей пад’ехаў да Сальвесевага двара, то забыў пра стому і сон. Перад хатай ляжаў Сяргей Сяргеевіч, а Макар Сальвесь трымаў на прыцэле парторга. Ля плота збіліся нейкія незнаёмыя людзі, сярод якіх галасіла жонка старшыні. Зося Сальвесева таксама крычала. А Макар, нібы звар’яцелы, рагатаў і хістаўся, стоячы на ганку.
Аляксей прыпыніўся ля машыны на якую хвіліну і, не раздумваючы, пайшоў у двор.
— Стой! — Макар павёў стрэльбай, не ведаючы, каго браць на прыцэл. Аляксей, як і не чуў яго крыку, падхапіў старшыню, з натугай ускінуў на плечы — хоць і невысокі быў Сяргей Сяргеевіч, але грузны — і панёс к машыне. Нешта крычаў Макар, але не стрэліў. Адкінуўшы сядзенне, Аляксей палажыў старшыню ў машыну. Калі ад’язджалі, застракатаў матацыкл участковага.
Ачуўся Сяргей Сяргеевіч праз двое сутак. Спярша не зразумеў, дзе ён і чаго. Паспрабаваў падняцца ў ложку, але нясцерпны боль рэзнуў, здалося, па ўсім целе, і ён, войкнуўшы, упаў на спіну. Памалу боль адхлынуў, затаіўся недзе ўсярэдзіне, каб ударыць знячэўку,— і на правым плячы застаўся лёгкі сверб. Сяргей Сяргеевіч заплюшчыў вочы, і далёка-далёка заблішчэла кропелька агню, яна то набліжалася, то амаль зусім прападала, пагойдвалася, нібыта ад ветру. Было такое адчуванне, што ён разам з гэтай кропелькай рухаецца, быццам іх знітавалі і адно без другога ўжо нікуды. Ён ляжаў, баючыся болю і гэтай кропелькі, немаведама колькі, ажно пакуль не задзеравянелі спіна і ногі. Сяргей Сяргеевіч зварухнуўся ўлева, болю не было, ён пачакаў крыху і лёг на левы бок.
Бліскучая кропелька ў вачах знікла, і ён адчуў сваё цела дужым, здаровым, аднак штосьці нервавала яго, турбавала. Калі б не боль, які назіраў за ім, як за ахвярай, ён устаў бы з ложка. І ён расплюшчыў вочы.
«Во дурань!» — падумаў з жалем пра Сальвеся. Злосці на Макара не было, стала шкада яго, бо асудзяць. Штосьці яны з Уладзімірам Паўлавічам прагледзелі? Зося ж казала, што спакою не было ў сям’і, гэта ў вёсцы не схаваеш. Пэўна, ведалі суседзі, дый яму неяк Марыя гаварыла, што ў Зосі з Макарам не ладзіцца з таго часу, як нарадзіўся сын. Быццам яна нагуляла дзіця ад некага. Сяргей Сяргеевіч гэтыя плёткі не браў на веру. Урэшце, акрамя Макара і Зосі, у калгасе каля чатырохсот сем’яў, дый штодня праблемы, якія трэба рашаць.
Усё ж шкада Макара. Хоць як чалавек ён не падарунак, але як токару яму цаны няма. Шкада і Зосі. Як гэта гадаваць сына без бацькі? Па сабе Сяргей Сяргеевіч ведаў: калі мужчына ў хаце — дзеці растуць і больш выхаваныя, і матэрыяльна забяспечаныя. Адзень, накармі на адну зарплату. «Шкада, але скуль Макар уведаў, шчо мы былі з Зосяй у складзе?!» Якая свалата падказала Сальвесю? Не было ж нікога на двары.
Сяргей Сяргеевіч пачаў хвіліну за хвілінай успамінаць, як ён пасля абеду ад’ехаў ад сваёй хаты, як перапыніла яго Зося. Яны зайшлі ў склад, потым ён выйшаў на эстакаду, паглядзеў вакол і нікога не заўважыў.
Гэта ж калі данеслі да вушэй Макара, то не абмінулі і Марыю. Хацеў гэты чалавек ці не, каб Сальвесь стрэліў у старшыню, але ясна, што ў яго быў намер папсаваць кроў абодвум. «Шчо ета за змяя падпаўзла так непрыкметна?»
Сяргей Сяргеевіч лёг і заснуў. Калі ж ачнуўся, галава была свежая, без цяжару ў патыліцы. З краю на ложку сядзела Марыя. Яна аб нечым ціха размаўляла з суседам. У Сяргея Сяргеевіча забалела спіна, і ён ужо без страху, што раптам вынырне боль, павярнуўся на левы бок. Жонка палажыла яму на лоб сваю халаднаватую руку, з пяшчотаю пагладзіла. «Пэўна, не ведае нічога... А шчо было? Цьфу!»
— Пайду пакуру,— сказаў сусед і, ляпаючы пантофлямі, выйшаў з палаты.
Марыя маўчала, камячыла крысо халата. Адчувалася ў ёй нейкая скаванасць, усё роўна як проста знаёмая жанчына, а не блізкі чалавек, жонка. Цяпер сумненняў не было: ведае пра ўсё. Мо нават той гад печаны данёс, што і Макару Сальвесю.
— Можа, паслаць Аляксея па маму ў Чарцёж?..
— Не трэба.
Марыя не глядзіць у вочы, хавае іх. Не любіў Сяргей Сяргеевіч няшчырасці між людзьмі і не хацеў, каб гэтак было ў іх з жонкай. Ледзьве не нагаварыў ёй розных крыўдных слоў, але ўсё ж стрымаўся, прымусіў сябе змоўчаць.
— Марыйка,— сказаў ласкава,— не слухай бабскіх плётак. Хто б ні гаварыў. Добра?
Яна схіліла галаву і ўсхліпнула.
— Ужо гаварылі?
Марыя не адказала, але яму было ясна. Калі б ёй не сказалі, ён здзівіўся б.
— Ты... паверыла?
— Не...— Марыя заплакала і, нахіліўшыся, пачала цалаваць яму вочы, лоб. Пасля неяк прыціхла і расказала, што было, як яго Аляксей павёз у бальніцу. Макар сам аддаў участковаму стрэльбу. Ён сядзіць у раёне ў міліцыі, хутка суд... А дзень назад з Мінска вярнуўся Сухоцкі. У Самолавічах кажуць, нібыта яго трымалі ў міліцыі.
— Кажуць, кажуць...— узлаваўся Сяргей Сяргеевіч.— Ён ні ў чым не вінаваты.
Ён хацеў дадаць, што сам паслаў Сухоцкага ў Мінск і мяса яму даў, каб мог атрымаць валікі для камбайнаў, але адчыніліся дзверы і сусед спытаў, ці можна зайсці.
— Дык камбайны на сенажаці? — перавёў Сяргей Сяргеевіч гаворку.
— І Яргун косіць, і Прануза. А Прануза дык пакінуў жонку. Жыве на кватэры ў дзеда Саўкі.
Карцела даведацца, як Зося, але ж пра гэта не спытаеш у Марыі. Зноўку ўсплыла ў памяці сустрэча ў складзе, іх гамана. Як паправіцца, дык першае, што зробіць,— знойдзе таго...
Яны крыху пагаварылі, пакуль не зайшоў Аляксей, які прыехаў па Марыю.
Лета мінула сваю сярэдзіну. Жыта паспела на калгасным полі. Грыбоў у той год было надзвычай багата. Самолаўцы насілі кашамі праўдзівыя і асавікі. Сушылі іх, марынавалі ў слоіках, цэбрах. З горада людзі бралі ўсё: лісічкі, сыраежкі, ласі, свінні, наогул — што траплялася на вочы.
Было лета ўраджайнае на гародніну і садавіну. Дзед Саўка ўсім расказваў, што гэтак жа ўрадзіла перад царскай вайной, калі ён яшчэ хадзіў пад стол.
У Самолавічах праз дзень-другі акурат збіраліся пачынаць жніво. А недзе ў абед Антоля разнесла навіну, што прысудзілі Сальвесю дзесяць год. Усе ведалі, што старшыня калгаса прасіў суд, каб зменшылі тэрмін пакарання Макару...
Не паспела вёска абмеркаваць гэту падзею, як Мацвей Прануза перайшоў на кватэру да Зосі Апрасіч. Яргун у прысутнасці людзей паспрабаваў сарамаціць кладаўшчыцу, на што Зося абвясціла, нібыта сын у яе не ад Макара, а ад Пранузы, які і ёсць хлопцу бацька. Цяпер жа і яе муж.
Была яна ў белым халаце і з кароткай дзявочай прычоскай, без хусткі. Памаладзелая, не скажаш, што сорак год. Нахабнымі вачмі паглядзела на Сяргея Сяргеевіча і, здалося, нават падміргнула. Каб можна было, зняў бы яе з пасады кладаўшчыцы, але ж няма да чаго прычапіцца: на складах парадак і чысціня.
Людзі разышліся па рабочых месцах, і Сяргей Сяргеевіч сабраўся ехаць у Сашыцу на свінаферму. Зося спыніла яго, папрасіла на дзве хвіліны пагаварыць. Ён сказаў Аляксею, каб адышоў ад машыны, і, ледзь стрымліваючы сябе, кінуў: «Зноў будзеш раздзявацца?» Чырвань папаўзла па яе твары, шыі. Яна павярнулася і пайшла ад яго. Сяргей Сяргеевіч усё ж дагнаў жанчыну.
— Зося, прабач.
— Ладна... Каб не Макараў стрэл...— апусціла вочы, рукі нервова дрыжалі, яна схавала іх у кішэні халата.— Ведаеце, хто Макару данёс пра склад?
— Хто?! — ён і сам дапытваўся ў Сальвеся на сустрэчы перад судом, ды Макар не сказаў.
— Восіп Кароль...— адным духам сказала Зося.
— Адкуль? Як? — вырвалася ў яго.
— Як ты, Сяргей Сяргеевіч, паехаў, ён выйшаў вунь з тых дзвярэй. Потым я знайшла месца, дзе ён стаяў і назіраў за намі.
— Пакажы! — не папрасіў, а загадаў і першы пайшоў да таго склада, дзе былі з Зосяй. Як ён забыў, што памяшканне падзелена на дзве палавіны?
— Тут,— паказала Зося на бочку, якая стаяла ля сцяны.
Ён узлез на бочку — проста перад вачыма была між бярвення вузенькая шчыліна, праз якую добра відаць усё, што робіцца ў другой палавіне. Калі вочы прывыклі да цемры, разгледзеў стол ля дзвярэй, халадзільнікі, нейкія Зосіны транты, што віселі на цвіку побач з шафай.
Сяргей Сяргеевіч выйшаў на двор і, як ачмурэлы, стаяў мо хвілін пяць-дзесяць. Паклікаў Зосю і спытаў: «Праўда?»
— Няхай майму дзіцяці будзе дрэнна, калі хлушу! — перахрысцілася Зося.— Мне наказвала нават Караліха па сакрэту. Восіп п’яны расказваў ёй і пагражаў, што здыме вас з работы.
Відаць, у яго твары нешта змянілася, бо Зося занепакоілася, завохкала: дурная баба, навошта гаварыла. Ён ужо не слухаў яе. «Вырашыў адпомсціць, шчо зняў з кладаўшчыкоў...»
— Пачакайце! — дагнаў крык, калі выязджалі ад складоў на дарогу. Зося бегла за імі, халат ад ветру расхінаўся, і яна была падобна на вялікую белую птушку.
— Спынімся? — спытаўся Аляксей.
— Не.
— Куды?
— На Свіную вуліцу, да Восіпа Караля.
Дзікая неўтаймаваная лютасць ахапіла яго. Адно было зараз жаданне: разлічыцца з гэтым чалавекам, з-за якога трапіў у турму Макар Сальвесь, быў паранены ён, колькі сораму перанесла Зося...
— Хутчэй, хутчэй! — падганяў ён Аляксея. Лаяўся, як п’яны Яргун альбо Пляменнік, было нясцерпнае жаданне знішчыць гэтага праклятага Восіпа Караля, якога ён пашкадаваў, не аддаў пад суд за крадзеж мяса, збожжа. Але чым бліжэй было да хаты Караля, тым спакайнеў Сяргей Сяргеевіч. Злосці было па самую галаву, але ўжо мог разважаць. І калі спыніліся пад старой ліпай, ён завагаўся — ісці або не.
— Мо не трэба? — сказаў Аляксей.— Ваша права рашаць, але...
— Шчо але? — Ён ускіпеў, як чайнік, але словы шафёра астудзілі яго. І ўсё-ткі Сяргей Сяргеевіч вылез з машыны і зайшоў на двор да Караля. Хата была на замку. Ён ужо намерыўся пайсці адсюль, думаючы, што і лепш так будзе. Аднак за хлявом зацюкала сякера, і старшыня, памарудзіўшы, накіраваўся туды.
Восіп Кароль штосьці майстраваў, часаў на варштаце невялікай цяслярскай сякерай дошку. Пачуўшы крокі, падняў ваўкаваты, у сівым шчацінні твар і, не звяртаючы ўвагі на старшыню, далей рабіў сваю справу.
— Здароў, Восіп! — сказаў Сяргей Сяргеевіч.
— Здароў, калі не жартуеш,— крыва ўсміхнуўся.
— Я не, а вось ты, на старасці, жартуеш, і вельмі кепска для сябе.
— Ідзі, ідзі. Няма мне часу языком з табой малоць! — буркнуў Кароль.
— А ты знайдзі! — Сяргей Сяргеевіч аж здзівіўся яго нахабнасці і самаўпэўненасці. Ніколі не думаў, што Кароль такі адважны. Заўсёды ў вочы заглядваў па першым жа слове, здаецца, быў гатовы ў агонь і воду, абы задаволіць жаданне начальства. Рабіў адно, а думаў пра другое. Пакуль быў на складзе, дык, як гаворыцца, шапку ламаў, а зараз куды ўсё знікла. Вочы чырвоныя і бязлітасныя, здзеклівая ўсмешка на губах. Восіп смяецца з яго, з усіх. З нянавісцю Сяргей Сяргеевіч падумаў: «Вот бы ўдарыць па гэтай самазадаволенай пысе...» А сэрца хуценька-хуценька бегае, пот пацёк па твары. Спакойна, Сяргей, спакойна!
— Ты шчо ета нарабіў, га? — цела пачало дрыжаць, і ён ужо ледзь стрымліваў сябе.
— Не падыходзь,— Кароль ускінуў над сабой сякеру,— а то Макар не застрэліў, дык я...
— Шчо ты сказаў?!
— Тое, што чуў!
— Рукі ў цябе кароткія, гад! — Сяргей Сяргеевіч памаўчаў трохі і працягваў: — Думаеш, я цябе ўдару? Памыляешся... Мы цябе судзіць будзем.
Канечне, Восіп па ўзросту старэйшы за яго бацьку. Вунь колькі маршчын на твары, рукі дрыжаць, а сякеру не выпускае з іх. Атруты ў ім, як у гадзюкі. Чаму так бывае — бацька малады памёр, а гэты ходзіць яшчэ па зямлі. Усё жыццё бацька працаваў, будаваў дарогі, каб людзям было лепш жыць. А гэты гад толькі рабіў, што шкодзіў. І жыве, на золку бачыць сонца, чуе, як спяваюць птушкі, як пахнуць кветкі і трава. «Шчо ета за праўда такая на зямлі? Нічога, Восіп, нічога, знойдзем управу на цябе!»
Восіп Кароль быў стрыечным братам Дожджыка. Толькі дружбы паміж імі не было, хоць нібыта колісь яны сябравалі. Цешча расказвала Сяргею Сяргеевічу, што Восіп Кароль з'явіўся ў вёсцы ў канцы трыццатых гадоў. Хадзіў ён у сінім дыяганалевым галіфэ, пад гальштукам, у блішчастых хромавых ботах. Быццам ён вярнуўся з Фінляндыі, куды ўцёк ад чырвоных з балахоўцамі. Аднойчы хацелі выбраць яго войтам, але адмовіўся. Ціха сядзеў і пры немцах, займаўся гаспадаркай. Пасля вызвалення ўзялі Восіпа на фронт, але адбыў ён год у тылавой часці. Наадрэз адмовіўся страляць, маўляў, вера не дазваляе. Ён быў тады ў секце пяцідзесятнікаў. Але чамусьці, калі прыйшоў з арміі, разлічыўся і з імі. На фэст з Дожджыкам ездзіў у касцёл ажно ў Ліду. Быў Кароль не па гадах дужы і здаровы. Ніхто не помніў, каб ён ляжаў у бальніцы. А было яму даўно за семдзесят.
Пастаяў, паглядзеў Сяргей Сяргеевіч на Караля, адчуваючы, як заныла правае плячо. Падумаў, што восенню трэба ўзяць пуцёўку ў санаторый, дый урачы раілі. Трэба крышку адпачыць, забыць пра Караля, Сальвеся, Зосю... Нервы пачалі здаваць, а гэта ўжо нікуды не варта, сэрца калацілася, нібыта авечы хвост, усё роўна як узлез на гару вышынёй у тры кіламетры.
— Ты зразумеў, Кароль? — спытаў спакойна, здзіўляючыся сам гэтаму.
— Ідзі, ідзі! Пужае...— гудзеў за спіной Кароль.— Не на таго натрапіў.
У веснічках Сяргей Сяргеевіч сутыкнуўся з парторгам. Яго чырвоны «Масквічок» прытуліўся да старшынёўскай машыны. Паспяшаўся Уладзімір Паўлавіч пасля таго, як нагаварыла яму Зося, што Сяргей Сяргеевіч сам не свой памчаў да Восіпа Караля.
— Шчо?! — выдыхнуў парторг.
— Анічога,— сказаў Сяргей Сяргеевіч.
Парторг пабег адразу да хлява, убачыў Восіпа, і ў яго адлягло ад сэрца.
— Шчо трэба? — натапырыўся Кароль.— Забегалі, заскакалі... Начальнікі...
— Чакай, чакай, Восіп, разбярэмся шчэ з табой,— сказаў Уладзімір Паўлавіч.— Дай, оно, скончым з уборкай.
— Не пужай. Бачылі мы і такіх, і ўсялякіх. Дасць бог, адужаем,— крычаў наўздагон Кароль.— А накася, выкусі!
Сяргей Сяргеевіч хадзіў узад-уперад ля машыны, чакаў парторга. Сумна яму, маркотна на душы. Настрою не было з таго дня, як паехаў Сухоцкі ў Мінск па валікі, як стрэліў Макар Сальвесь. Дужа багаты быў на падзеі той дзень, і забыць яго немагчыма.
— Мо здаць яго ў міліцыю? — спытаўся Уладзімір Паўлавіч.
— Нашчо? Закончым жніво, збярэм сход, і хай адкажа людзям. Хай народ будзе яму суддзёй.
Варта было б, каб супакоіць нервы, паехаць у поле, дзе ўбіралі жыта, паглядзець, як працуюць па камбайнах і Яргун, і Прануза. Аднак вырашылі старшыня з парторгам завярнуць у кантору. Здалёк, яшчэ ад Асады, прымецілі, што ля дома стаяць «Волга» першага сакратара і жоўта-чырвоная «Ніва» з мігалкай, якую з тыдзень назад атрымаў начальнік раённай міліцыі.
— Госці,— сказаў Аляксей і пакасіўся на старшыню. А Сяргей Сяргеевіч падумаў, што работы сёння ўжо не будзе. Калі сакратар райкома з міліцыяй, дык гэта надоўга.
Макара Сальвеся пасадзілі, але нічога не было чуваць, як скончылася з Лезіным.
Кабінет старшыні быў адчынены, але ні ў ім, ні ў прыёмнай нікога, акрамя сакратаркі, не было. І куды пайшоў Жытліцкі, яна не ведала. Знайшоў яго Сяргей Сяргеевіч у зале пасяджэнняў. Яны стаялі з капітанам Валянцінам Матыльцом і аб нечым размаўлялі.
— Чаму ў кабінет не зайшлі? — сказаў Сяргей Сяргеевіч.
— Без гаспадара нельга. А то што-небудзь прападзе, падумаеш на нас,— пажартаваў Жытліцкі.
— Багаты ў вас калгас, багаты! — зацмокаў Валянцін.— Во каб усе такія былі.
— Дзе парадак і лад, там і калгас багат! — пасміхнуўся Сяргей Сяргеевіч.
— Ну-ну,— сказаў Жытліцкі і рэзка павёў вачыма па старшыні і парторгу, нібыта паласнуў.— Толькі і раблю, што займаюся вашым калгасам. І вось зноў. Мне што, больш рабіць няма чаго?
Увайшлі ў кабінет старшыні, паселі вакол стала. Сяргей Сяргеевіч прапанаваў сваё месца Жытліцкаму, але той адмовіўся, маўляў, пакуль гаспадар, дык сядзі там, дзе дазволілі людзі.
Па паводзінах гасцей ён зразумеў, што яны сапраўды надоўга. Валянцін дык, можа, і не на адзін дзень. Гэта насцярожыла Сяргея Сяргеевіча.
Яны паселі і маўчалі, нібыта кожны баяўся пачаць размову і парушыць цішыню. Жытліцкі лёгенька пастукваў пальцам па стале.
— Ну, дык шчо? — сказаў Сяргей Сяргеевіч.— Можа, спярша паабедаем?
— Спярша пагаворым, а потым і паабедаем,— Міхаіл Восіпавіч павярнуўся да Валянціна.— Калі ласка, гаварыце. Я, думаю, не перашкаджаю?
— Што вы. Я хачу, каб наша размова была таварыскай і адкрытай. Будзем сёння шмат гаварыць без пратакола,— капітан змоўк і, вытрымаўшы паўзу, запытаўся: — Сяргей Сяргеевіч, вы даўно знаёмы з Лезіным Адамам Міхайлавічам?
— Даўно. Мо пяць, мо шэсць год.
— Часта сустракаліся?
— Калі трэба было.
— Канкрэтна, калі ласка.
— Як у раёне і ў вобласці няма запчастак, едзем к Лезіну.
— І што?
— Як шчо? Запчасткі ёсць.
— Чаму вы не патрабавалі запчастак ва ўстаноўленым парадку?
— Тады жыта і бульба на полі згнілі б, а каровы здохлі б.
— Не трэба катэгарычнасці,— зморшчыўся Жытліцкі.— Гавары, ды не загаворвайся.
— Шчо, можа, не так, Міхаіл Восіпавіч? Помніце, як летась наш калгас за лён узнагародзілі «уазікам»?
— Помню,— незадаволена сказаў першы сакратар.— Што з таго?
— А вось шчо! Паехалі мы з Аляксеем і механікам Сухоцкім, якога арыштоўвалі, па «уазік» на базу. Заходжу я ў кабінет, вялікі такі, каб даведацца, як забраць гэту машыну. Сядзіць у кабінеце мо чалавек дзесяць. Падыходжу да аднаго. Ветліва пытаюся: «Як мне атрымаць «УАЗ-469» — прыз за лён?» Мне праз зубы піжон адказвае, шчо ета не яго пытанне, і паказвае на другога, а другі пераслаў к трэцяму. Такім макарам я абышоў усіх дзесяць чалавек. Апошні, з чырвонай гладкай мордай, такі пухірчык, гаворыць, шчо трэба ісці ў двор і спытаць у кладаўшчыка. А кладаўшчык, вядома, самы галоўны чалавек!
— Але гэта нетыпова! — запярэчыў Валянцін.— Утрыруеце!
— Прабачце! Гэта яшчэ не ўсё. Знайшлі мы кладаўшчыка, ён паказвае на дзве машыны, якія былі пад паветкай. Абедзве «раскулачаны»: без фар, нямашака акумулятара, запаснога кола, ключоў і яшчэ рознай дробязі. Шчо думаеце — у кладаўшчыка ўсё гэта ёсць. За кожную дэталь давай на лапу па дваццаць пяць рублёў. Паабураліся і аддалі грошы. Кажаце, утрырую! Як вы думаеце, з чыёй кішэні ўзяў гэтыя грошы? Не з дзяржаўнай, а са сваёй і парторга, бо яму планавалі гэту машыну. Нетыпова?! На жаль, яшчэ як тыпова!
— Як часта вы вазілі мяса, рыбу і гэтак далей Лезіну?
— Пытаецеся пра тое, шчо вазіў Сухоцкі? Гэта я сам купіў і заплаціў грошы за мяса і рыбу.
— Пра гэта пакуль не пытаюся...
— Мо адзін раз, а мо два.
— Дык адзін ці два?
— Адзін,— усміхнуўся старшыня.— Шчо вы мяне на слове ловіце?
— Такая ўжо мая прафесія,— сказаў Валянцін,— і, думаю, не горшая, чымсь ваша. Чатыры месяцы назад вы перадалі Лезіну таксама мяса і кілбасу. Глядзіце здымкі.— Ён веерам раскінуў па стале з дзесятак фотакартак, на якіх Сяргей Сяргеевіч пазнаў сябе, Аляксея і Лезіна; яны былі ў двары ягонага дома. Потым ён запрасіў іх у кватэру, і там яны моцна пасварыліся. Ён назваў Лезіна гнідай, злачынцам, па якім даўно сумуе турма. Адам Міхайлавіч памог ім атрымаць прычэпы к трактарам. Значыцца, з таго часу, калі не раней, міліцыя ўзяла Лезіна на мушку.
— Гэта была не кілбаса, а паляндвіца,— засмяяўся Сяргей Сяргеевіч, хоць было, канечне, не да смеху, глыбака капаў капітан. Хай сабе капае, віны за ім, а тым больш злачынства,— няма. Усё, што рабіў,— дзеля калгаса, дзеля дзяржавы! А тое, што схапілі Лезіна, дык, можа, і няблага. Ужо абрыдла кожнага прасіць і маліць, каб далі калгасу, што павінны даць.
— Не там шукаеце злачынцаў, не там, таварыш капітан! — у роце перасохла, хочацца піць. У шафе было чатыры бутэлькі «Баржомі», Сяргей Сяргеевіч паставіў ваду на стол, разліў па шклянках. Выпіў і адчуў шчэ большую смагу. У кабінеце было душна, і ён адкрыў акно. Дзіўна было, што не ад’язджаў Жытліцкі, нібыта ў яго больш спраў няма, як сядзець тут і слухаць выказванні старшыні, гэты допыт — не допыт ці спектакль, у якім рэжысёрам малады капітан Валянцін Матылец. Але ж не скажаш пра гэта сакратару райкома. Калі б яшчэ былі без сведкаў, удвух... «Бач ты, фотакартак нарабіў... Эхма-хохма!»
— Канечне, я веру, шчо прыйдзе час, калі калгасу дадуць без цяганіны і запчасткі, і будаўнічыя матэрыялы, і тэхніку. Покуль жа мне, як кожнаму старшыні калгаса, патрэбны сувязі, знаёмыя накшталт Лезіна. Мы выконваем планы па мясу і малаку, будуемся, а дзякуючы чаму? Таму, шчо я і ўсе мае памочнікі не спяць у шапку. У нашай вёсцы ёсцека дзве выдатныя лазні. У Мінску нямашака такіх. Хто мне даў абсталяванне для іх, памог будаваць? Можа, «Сельгастэхніка» ці іншая арганізацыя? Не. Памог знаёмец, які родам з Самолавіч, а ў Эстоніі займае высокую пасаду. Летам прыязджае да бацькоў, мы з ім зварым юшку, возьмем па чарцы, і я, як жабрак, прашу ў яго тое-сёе. Дык ён памагае па-зямляцку, і толькі калгасу, альбо калі папрашу зрабіць тую ж лазню ў суседнім калгасе, дзе старшынёй мой сябра.
— Гэта зусім іншае,— запярэчыў Валянцін,— вы зноў утрыруеце. Колькі грошай вы перадалі Лезіну?
— Ні капейкі.
— А колькі атрымалі ад шабашнікаў, якія, дарэчы, Міхаіл Восіпавіч, і зараз працуюць у калгасе? — павярнуўся капітан да Жытліцкага.— У нас ёсць звесткі, што іх брыгадзір Андрэеў лічыцца падрадчыкам яшчэ ў некалькіх калгасах вобласці. Усюды атрымлівае грошы. Вы ў курсе, Сяргей Сяргеевіч?
— Не... Я бачу, шчо Андрэеў з брыгадай працуе на нашых аб'ектах, будуе дамы для нашых калгаснікаў. Хоць, канечне, па сваіх патрэбах ён калі-нікалі ад’язджае. Ён не арыштант, а я не наглядчык,— зазлаваў Сяргей Сяргеевіч.— Людзі сярод іх розныя, але працуюць яны як трэба. Больш, чым зарабляюць, не плацім. Мы не можам не ўлічваць, шчо яны робяць з ранку да позняга вечара і без выхадных.
— Значыць, парушаюць Закон аб працы,— сказаў Валянцін.
— Ну! — хацеў сказаць старшыня, што языком малоць — не дровы калоць, але глянуў на пахмурнага Жытліцкага і стрымаўся.
— У мяне пытанне да парторга. Вы таксама думаеце так, як старшыня? — Міліцыянер закурыў і падаў пачак з цыгарэтамі Жытліцкаму, але сакратар райкома адмовіўся.— Як мне вядома, у вас ужо былі непрыемнасці з шабашнікамі?
Уладзімір Паўлавіч пачырванеў, як чырванеюць сардэчнікі: па твары і шыі папаўзлі плямы, нібыта хтосьці іх намаляваў пэндзлікам, такія яны круглыя. Ён, пакуль ішла гамана, маўчаў і думаў прасядзець спакойна да канца, калі гэтыя госці паедуць з калгаса. Яму не хацелася гаварыць, таму што ўсе пытанні, якія міліцыянер задаваў старшыні, ён ужо некалі чуў і адказваў на іх. І адказы былі амаль падобныя ў іх з Сяргеем Сяргеевічам. Тады з бюро райкома партыі ён прыехаў дамоў са строгай вымовай. Ледзь не паўгода ніхто ў раёне не хацеў яго браць у гаспадарку нават простым аграномам. На шчасце, першым сакратаром райкома выбралі Жытліцкага. Міхаіл Восіпавіч сам знайшоў яго, і пасля доўгай размовы хутка Уладзімір Паўлавіч быў у Самолавічах. Яму Жытліцкі гаварыў, каб зноў прыняў калгас, але Уладзімір Паўлавіч катэгарычна адмовіўся. Не без жончынай парады ён вырашыў для сябе, што больш ніколі не будзе старшынёй, У грошах ён страціў нямнога, але затое цяпер жылося спакойна. Усё-ткі, калі пакласці руку на сэрца, мог схавацца за плечы старшыні.
Калгас у Самолавічах быў багаты. Сяргей Сяргеевіч разумны чалавек і гаспадар, усе пытанні яны вырашалі разам, без крыку. Ён прывык, што іх у раёне хваляць, ніякіх здарэнняў не было. І раптам за кароткі тэрмін такая навала: Сальвесь страляе ў старшыню, Сухоцкага ледзь не арыштавалі...
Спакой, якім ён так моцна даражыў, на вачах парушыўся, і не было паратунку ад гэтага настырнага капітана. Уладзімір Паўлавіч маўчаў хвіліну, дзве, пяць — і ўсе чакалі ад яго адказу, нібыта ад таго, што ён скажа, штосьці зменіцца. Старшыня паціраў сваё параненае плячо, сакратар райкома глядзеў у акно, толькі капітан не спускаў з яго вачэй. Больш маўчаць было непрыстойна, і Уладзімір Паўлавіч прымусіў сябе загаварыць:
— Я думаю... Так, я думаю гэтак жа, як старшыня. І мне, вы мяне... І вы мяне, калі ласка, не палохайце,— ён спалохаўся, што калі будзе гаварыць яшчэ, то сарвецца і закрычыць. А гэта нікуды не варта, тым больш для сакратара парткома калгаса.
— Цікава, цікава...— Жытліцкі падняўся з-за стала, падышоў да кніжнай шафы, перабраў кнігі, адну пагартаў і паставіў пазад.— Нешта мы доўга гаворым, канца няма? Так, таварыш капітан?
— Чаму ж,— загадкава прамовіў Валянцін,— усё ёсць. Пакуль скажу адно: Сяргей Сяргеевіч парушае закон, дастаючы гэтыя свае запчасткі, прычэпы і...— засмяяўся, зачарціў штосьці аднаму яму зразумелае пальцам па стале.— Не мне рашаць, Міхаіл Восіпавіч. А да канца — яшчэ як да Мінска.
Жытліцкі, павярнуўшыся спіной, стаяў ля адкрытага акна. Ён разумеў, на што намякаў міліцыянер. Цяпер, канечне, была юрыдычная падстава, каб зняць Сяргея Сяргеевіча з работы. Мала гэтага — судзіць за тое, што даваў хабар Лезіну. Ёсць дакументы; відаць, ёсць і сведкі. Многа клопату прынёс сёлета гэты старшыня райкому. І Жытліцкі даўно прапанаваў бы на бюро вызваліць яго з пасады, калі б не ведаў, што менавіта Сяргей Сяргеевіч падняў заняпалы калгас.
— Пакажы, Сяргей Сяргеевіч, як будуешся,— папрасіў сакратар райкома, даючы гэтым зразумець, што размова пакуль скончана.
Сеў не ў сваю «Волгу», а да старшыні ў «Жыгулі» і запрасіў Валянціна. Аляксей зыркнуў вачыма на капітана і ўспомніў двор у засені дрэў і Лезіна, якога выводзілі з пад’езда разам з Сухоцкім.
— Дзень добры, таварыш капітан ці, можа, маёр? Не пазнаяце старых знаёмых? — выскаліўся са штучнай весялосцю Аляксей.
— Як жа ж, пазнаў.
— Ловіце хабарнікаў?
— Бывае...
— І многа злавілі?
— Як сказаць...
— А сваіх таксама ловіце?
— Як гэта сваіх?
— Ну, каторыя ў міліцыі?
— А што?
— Ды вось было...— і Аляксей расказаў пра маладога таўстуна-сяржанта, што стаяў ля моста, калі яны з Сухоцкім ехалі ў Мінск, расказаў, як даў яму дзесяць рублёў, каб адчапіўся. Валянцін засмяяўся, але нешта запісаў сабе ў кніжачку.
Яны прыехалі на новую вуліцу, на якой дамы былі такія прыгожыя, што здаваліся цацачнымі. Работы ў брыгады Андрэева было на некалькі дзён. «Вучоныя» дараблялі дзіцячыя пляцоўкі, прыбіралі смецце з двароў. Усёй грамадой хадзілі па кватэрах, глядзелі на хараство, якое было ў кожным пакоі. Андрэеў паказваў, тлумачыў, дзе што, а потым, улучыўшы момант, зашаптаў Сяргею Сяргеевічу, дыхаючы проста ў вуха: «Навошта міліцыянера прывёў? Падмануць хочаш з грашыма?» Нібыта не чуў старшыня гэтых пытанняў, адхіліў ад сябе Андрэева і пайшоў за Жытліцкім і капітанам.
А назаўтра додніцай, яшчэ да нарады, Андрэеў запатрабаваў для ўсіх «вучоных» поўны разлік. Старшыня не ўгаворваў іх, загадаў бухгалтэрыі выплаціць амаль усе грошы. Не далі толькі суму, якую старшыня хацеў выдаць будаўнікам прэміяіі. Тое-сёе, на яго погляд, трэба было дарабіць. Атрымаўшы свае грошы, «вучоныя» зніклі з вёскі. Хоць уцякалі яны самі ад сябе, у канторы былі ўсе адрасы, і знайсці іх было б вельмі проста.
У той дзень Сяргей Сяргеевіч са сваімі гасцямі аб'ехаў увесь калгас. Валянцін дапытваў Зосю, глядзеў накладныя, калі хто выпісваў мяса і колькі.
— Што будзем з табой рабіць? — гаварыў Жытліцкі.— Абараняў цябе, абараняў, бачу, што больш нельга. Здымаць цябе трэба, хоць і шкада... Так, Уладзімір Паўлавіч?
— Не трэба, Міхаіл Восіпавіч,— парторг не мог зразумець: сур'ёзна гаворыць сакратар райкома ці жартуе.— Падтрымаць трэба.
— Падтрымаць?
— А чаму і не? — сказаў Сяргей Сяргеевіч.— Што я, забіў каго альбо абакраў калгас?
— Гэта не мне рашаць,— абарваў яго Жытліцкі.— Хутка суд над тваім Лезіным...
— Ён не мой.
— Не перабівай. Над тваім Лезіным. Покуль нічога не ведаю. Аднак пасля збярэцца бюро, якое вырашыць твой лёс. Надта многа ў цябе грахоў: Лезін, шабашнікі, гісторыя са стрэлам. Мала гэтага, раніцай атрымаў ананімку, нібыта крыўдзіш ветэранаў вайны. Гэта ведаеш чым пахне? Каб цябе зняць з работы, дастаткова аднаго пункта. Надаела займацца табой. Хоць, канечне... ты страціў на нейкі момант партыйную пільнасць і прынцыповасць... Забыў, што ты перш-наперш камуніст, а потым старшыня калгаса. Карацей, сёння я нагаманіўся досыць. Думай, як жыць далей і працаваць.
«Як жыў і працаваў дагэтуль, Міхаіл Восіпавіч»,— ледзь не выгукнуў Сяргей Сяргеевіч. Плячо ажно стагнала ад болю, і сэрца стукала часта-часта, нібыта баялася спазніцца, а куды? Яшчэ б хвіліну — і ён сказаў бы, што не хоча больш быць старшынёй калгаса, што ён стаміўся і хворы, аддаў бы пячатку, якая здалася раптам вельмі цяжкай у кішэні.
— Пісаць заяву? — як аб нечым зусім нецікавым для яго, спытаў Сяргей Сяргеевіч.
Жытліцкі ва ўпор глядзеў на старшыню, злосці ў яго вачах не было. Нічога больш не сказаў, толькі пазіраў усё. Сяргей Сяргеевіч адчуў страшэнную стому, якая, здавалася, праз імгненне паралізуе рукі, ногі і ён не зможа зрабіць ніводнага кроку, прыхіліцца да гэтай сцяны і будзе стаяць, стаяць, ажно пакуль Аляксей ці Уладзімір Паўлавіч не памогуць сесці ў машыну. Усё-ткі авалодаў сабой, усміхнуўся, нібыта яму добра і нічога не баліць. Толькі Жытліцкі адразу заўважыў і яго крывую ўсмешку, і тое, як ён перасмыкнуў плячом.
Яшчэ не раз прыязджалі ў калгас госці, накшталт капітана Матыльца, але з дазволу першага сакратара райкома партыі з імі гаварыў і тлумачыў, што яны пыталіся, Уладзімір Паўлавіч.
Жніво канчалі, але на полі работы яшчэ было многа, і Сяргей Сяргеевіч, пасадзіўшы ў машыну сыноў, ездзіў па гаспадарцы, нават не з’яўляючыся ў кантору. План па продажы збожжа яны выканалі раней за ўсіх у раёне. У Самолавічах быў самы высокі ўраджай жыта, але ні раённая, ні абласная газеты пра гэта не пісалі. З чыёйсьці лёгкай рукі чутка, нібыта Сяргей Сяргеевіч дый яго падначаленыя парушалі закон і наогул ці не пойдуць пад суд, паляцела далёка. І там-сям, дзе ведалі гэтага чарнявага невысокага старшыню, многа пра гэта гаварылі. Амаль усе прыходзілі да думкі, што дыму без агню не бывае. Значыцца, рукі пагрэў, калі ім займаецца міліцыя. Дый амаральны ён тып, спаў з усімі даяркамі і свінаркамі. А муж кладаўшчыцы прыраўнаваў, не мог больш глядзець, як яму здраджвае жонка са старшынёй калгаса, і стрэліў у яго. Прыкладна ў такім варыянце вярнулася плётка ў Самолавічы, і яе прывезлі ажно са сталіцы сваякі Яргуна, а потым і сын Пляменніка.
Марыя з усяго гэтага захварэла. Каб не цешча — яна ўсе клопаты па дому ўзяла на сябе — Сяргею Сяргеевічу было б нялёгка. Маму ён не хацеў выклікаць, нават пісаў ёй, каб не ехала, таму што сам збіраецца да яе. Яна не ведала пра яго непрыемнасці, а ад гэтага на душы было трохі лягчэй. У пісьмах ён пісаў, што ўсё ў іх як і раней: здаровыя, працуюць. Яшчэ пра дробязі тое-сёе... Пісьмы былі кароткія, пісаў іх рэдка. Не быў ён у мамы з той ночы, калі ехаў па тэлеграме на пахаванне бацькі. Пакуль ішло следства па калгасе і па справе Лезіна, яны не бачыліся і з Жытліцкім, хоць сакратар райкома зрэдку званіў.
Восіп Кароль хадзіў па вёсцы і лаяўся, усім гаварыў, што старшыню здымуць, выключаць з партыі, што яму так проста не сыдуць з рук шашні з Зосяй Апрасіч. На сваю галаву, ён неяк сутыкнуўся вечарам з Пранузам, і той, адвёўшы яго за могліцы — сілу Мацвей меў немалую,— збіў Восіпа на горкі яблык. Караліха прыбегла да старшыні, плакала, што ў яе не мужык, а ірад, і прасіла, каб даў машыну адвезці Восіпа ў бальніцу. Сяргей Сяргеевіч хвіліну павагаўся і загадаў Аляксею паехаць з Каралём і Караліхай. Злосці, а тым больш нянавісці да старога не было, усё неяк перагарэла.
Думалі, ведаючы яго характар, што Кароль падасць на Пранузу ў суд, але нешта ён нікуды не пайшоў. Паляжаў тыдні два ў бальніцы, калі ж выпісаўся, прыціх, нібыта памёр. І дагэтуль дружбы з суседзямі не было, а цяпер як граніцу правёў вакол сваёй сядзібы.
Тады ж перадала Антоля пісьмо Сяргею Сяргеевічу. Ён разарваў канверт, у якім быў аркуш шэрай паперы. Пісаў Макар Сальвесь і ў першых жа радках вінаваціўся перад ім. Шкадаваў сябе, што з-за адной пачвары загубіў усё жыццё. А Зося яго нібыта скінула гадоў дзесяць, у вачах радасць. І калі ж дый адкуль выспела гэта між ёй і Пранузам любоў — а мо не было яе? Хто ведае...
Па першым, яшчэ дзіцячым, марозіку выклікалі Сяргея Сяргеевіча тэлеграмай на бюро абкома партыі. Ён ужо ведаў, папярэдзіў Жытліцкі, што з ім будзе гаворка надзвычай суровая і невядома чым яшчэ скончыцца. Адно можа выратаваць яго — гэта тое, што калгас па мясу і малаку, бульбе і збожжу абышоў усе гаспадаркі вобласці. Пры іншых абставінах можна было б спадзявацца на ордэн. А так аб гэтым лепш покуль змоўчаць. Надта многа грахоў сабралася раптам у самолавіцкага старшыні.
Зноў, як тады, калі памёр бацька, Сяргей Сяргеевіч быў вечарам адзін дома. Жонку з дзецьмі завёз на выхадныя на хутар да цешчы.
Ён крышку перакусіў на кухні і перайшоў у гасціную. Запаліў святло і сеў з кніжкай на канапу. Тэлевізар не хацелася ўключаць, ён парушыў бы спакоій які, здавалася, нарэшце панаваў у кватэры.
Дыван, што прыслала Алена, яны павесілі якраз насупраць канапы, і партрэт на ім, асветлены шасцю лямпачкамі люстры, нібыта нахіліўся з сцяны. Бацька ўсё роўна як назіраў за Сяргеем Сяргеевічам, падміргваў яму, смяяўся з яго, толькі не гаварыў. Ці былі ў бацькі такія ж цяжкія моманты ў жыцці, калі не ведаеш, што рабіць далей? Напэўна, былі. Са сваім няўжыўчывым характарам і каўказскім тэмпераментам наўрад ці жыў ён спакойна. Вельмі шкада, што ні разу яны не пагаварылі па шчырасці. Да самай бацькавай смерці Сяргей Сяргеевіч лічыў сябе пакрыўджаным. Цяпер ён не змог бы адразу так сказаць. Штосьці зрушылася ў ім, нібыта паламалася нейкая дэталь у гэтай крыўдзе, і некуды ўпала.
— «Пакуль я жывы, я жыву...» — гучна прачытаў Сяргей Сяргеевіч радкі над бацькавым партрэтам. «Ці такія ўжо штучныя гэтыя словы, як я думаў раней? Мабыць, меў рацыю бацька, калі так гаварыў. І правільна гаварыў. Усё-ткі ёсць людзі, якія вераць мне. Я, можа, не заўсёды рабіў так, як трэба было (а як трэба было?), але інакш не мог».