epub
 
падключыць
слоўнікі

Віктар Супрунчук

Вегетарыянец

 

На вуліцы ішоў зацяжны дождж. Сад пацямнеў ад вады. Было сонна ад нуднага пастуквання дажджу, ад таго, што рукі без работы.

Антось Гіжук, па мянушцы Зацірка, якая перайшла яму яшчэ ад дзеда, сядзеў за сталом. Рознае лезла ў галаву, але ўсё нейкае абрывістае, камякаватае і шэрае, як гэты дзень.

Антось — мужчына высокі і плячысты, пад дзевяноста кілаграмаў. Як кажуць, кроў з малаком. Ён на зерняскладзе кладаўшчык. Работа не цяжкая, але адказная. Не кожнаму яе даручаць.

...Сумна ў хаце, а дажджу канца няма... З-за яго нічога не зробіш, нават камбайны пасталі. Глянуў Антось газету. Па тэлевізійнай праграме якраз «Відавочнае — неверагоднае». Спадабалася яму гэта перадача.

Уключыў Антось тэлевізар. Загучала музыка, на экране паплылі горы з шапкамі снегу, сіняе-сіняе, усё роўна як штучнае, неба. І на гары над шатрыстым дрэвам стаяла жанчына ў чорнай сукенцы і чорнай хустцы, а вакол яе быў натоўп дзяцей, мужчын і жанчын, дзяўчат і юнакоў. «Мае дзеці, унукі, праўнукі, прапраўнукі...» — прамовіла яна весела і раскінула рукі, нібы спрабуючы абняць іх усіх. Пасля жанчыны нехта нябачны для Антося сказаў: «...Ёй больш за сто трыццаць гадоў...»

Жанчына была зусім звычайная на выгляд, нечым падобная на суседку, Насцю Тытусіху. Дык Насці было пад семдзесят...

— Чуеш, што кажуць? — паклікаў Антось жонку з кухні.— Вунь той жанчыне ў чорным — сто трыццаць гадоў.

— Не можа быць...

Яны пачалі далей слухаць разам. Прыгожы малады чалавек, якога назвалі доктарам навук, дапытваўся ў жанчыны, што яна ела і піла гэтыя гады. Пасля ён доўга тлумачыў гледачам, як пражыць сто і болей гадоў. З гэтага ўсяго Антось мала зразумеў, надта разумныя былі словы. Праўда, сэнс слова «вегетарыянства» ён збольшага ведаў і тое-сёе паспеў запісаць у сшытак.

Было чутно праз прыадчыненае акно, як журчыць на дварэ вада, і, нібы перамаўляючыся між сабой, шумяць дрэвы ў садзе. А ў вачах стаяла тая жанчына ў чорным, высокія горы і мноства людзей...

— Мо сходзіш па хлеб?— спытала жонка.

— Ідзі сама,— сказаў Антось.— Дай падумаць.

Што ж, калі чалавек хоча падумаць, хай думае. Жонка паціснула плячамі і пайшла ў магазін. Антось прылёг на ложак. У хаце сцямнела, нібы вечарам. Раптам усё, што ён да гэтага рабіў, здалося такім нікчэмным, хоць плач. Яму пад шэсцьдзесят ужо. Ну, колькі засталося раніц альбо вечароў, колькі разоў ён яшчэ пройдзе па сваёй вуліцы, прыме ад шафёраў збажыну ў склад? Дзесяць — ад сілы пятнаццаць гадоў. Чаму ж Антосю Гіжуку не пажыць сто ці сто дзесяць? Каму ад гэтага будзе кепска? «Бач, жанчына якая вясёлая, і зубы ў яе нібыта ўсе... Пашанцавала чалавеку дык пашанцавала!»

Ад гэтых думак Антось ускочыў з ложка, захадзіў па хаце. Кепска, што не запісаў усё. Мабыць, нейкая парада вучонага і яму не нашкодзіла б... Ці блага было б, калі б людзі жылі да ста гадоў?

Антось падышоў да акна, высунуў галаву на двор. Твар імгненна стаў мокры. Ад халоднай вады па ўсім целе пайшлі дрыжыкі. Антось накінуў на сябе ватоўку, выцер твар ручніком і прысеў каля стала. Шыба ў акне была ў мутных пісягах, нібы яе ўвесну жонка не мыла. «Што толькі гэтыя вучоныя робяць, пра што думаюць! Трэба ўжо таблеткі такія: з’еў адну — і цэлы год здаровы». Гэта ж колькі праблем было б вырашана! А калі б жылі да ста гадоў?.. Не шукаў бы людзей у жніво на склад сушыць зерне. Было б іх — як у райцэнтры. На пенсію тады можна ісці ў восемдзесят. Сіла б яшчэ была і здароўе. А як разумныя людзі чамусьці доўга не жывуць...

Перачытаў Антось свае запісы і сам адчуў, што ў іх шмат блытаніны. Слова «вегетарыянства», якое ён падкрэсліў, было напісана буйнымі літарамі. У памяці ўсплыло, быццам некалі Антось чуў, што вегетарыянцам быў Напалеон. Але звязана гэта з даўгалеццем ці не — ён не мог успомніць.

Ледзьве дачакаўся Антось сына. Як толькі ўбачыў праз акно, выбег насустрач.

— Ты чытаў што-небудзь пра даўгалецце?

— Навошта яно табе? — здзівіўся Ваня.

— Цікава... Жывуць людзі да ста трыццаці гадоў, а як? Гэта ж не абы-што! Дай мне хоць сто гадоў, і то...

Ваню да ста гадоў было вельмі далёка, і ён хацеў сказаць, што не ведае — гэта кепска ці добра. Ён падумаў, што бацька захварэў, і таму згодна хітнуў галавой.

Вярнулася з магазіна жонка, нешта гаварыла — Антось не чуў яе. Ён зноў спрабаваў успомніць, што казаў вучоны пра даўгалецце. Аднак у галаве ўсё пераблыталася. Антось быў спакойны чалавек, а тут нібы штосьці здарылася: увесь нейкі нервовы, вочы блішчаць.

Жонка хацела спытацца, але пабаялася, бо не бачыла яшчэ мужа такім. Падумала, няхай супакоіцца — тады і даведаюся, што з ім было.

— Вазьмі сшытак і аловак, пойдзеш са мной,— загадаў вечарам Антось сыну.

— Ідзі, не чапай,— накінулася на яго жонка.

— Ат! — адмахнуўся Антось.— Многа ты разумееш.

Бацька ішоў борзда. Ваня спрабаваў не адстаць ад яго.

Спыніліся каля хаты, у якой жыў урач участковай бальніцы Павел Васільевіч. Ужо быў добры прыцемак. У хатах запалілі святло.

Антось пастукаў у дзверы, ніхто не адклікаўся. Ён націснуў на клямку. З сенцаў яны трапілі на кухню. Проста ля ўваходу блішчала люстраная шафа. Антось заглядзеўся на яе, падумаўшы, навошта яна тут стаіць.

На кухні сядзела жонка ўрача, настаўніца Ніна Пятроўна. Ваня схаваўся за бацькаву спіну. Паўла Васільевіча тут не было, і Антось крышачку разгубіўся.

— Ваня захварэў? — спыталася Ніна Пятроўна.

— Ды не... мне...— зусім сумеўся Антось.

— Я не разумею,— затурбавалася Ніна Пятроўна і Крыкнула: — Павел!

З другога пакоя выйшаў да іх гаспадар, урач Павел Васільевіч, гэткі ж высокі і здаровы, як Антось. Вясёлы быў чалавек, любіў смачна паесці. З Антосем павітаўся за руку.

— Хто хворы?

— Ды не... я...— не мог гаварыць Антось пры ўрачовай жонцы, і Ніна Пятроўна зразумела ягоную ніякаватасць, пакінула іх адных.

— Не саромейся, гавары,— падахвоціў урач Антося.

— Даўгалецце мяне цікавіць, Павел Васільевіч,— сказаў Антось і зірнуў на сына. Ваня падрыхтаваўся пісаць.

— Моцна захварэў, відаць, калі даўгалеццем зацікавіўся.

— Людзі жывуць больш за сто трыццаць гадоў, дык чаму б мне хоць да ста год не пажыць?

— Жыві. Хто табе не дае? — усміхнуўся ўрач.

— Як? — пасунуўся Антось бліжэй да яго, грудзьмі лёг на стол.— Гэта ж усёй дзяржаве такая карысць была б.

— Канечне,— задумаўся ўрач.— Было б някепска... На жаль, нічога вечнага няма, і чалавек не вечны. У кожнага свая мяжа.

— Не трэба вечнага,— перабіў Паўла Васільевіча Антось.— Людзі ж жывуць да ста гадоў. Дай мне гэтыя сто гадоў, і больш нічога не хачу. Зрэшты, вучоныя ёсць, дзяржава ім грошы дае.

— Ну, дае...

— Дык штосьці павінна ж быць! — стукнуў, не стрымаўшыся, кулаком па стале Антось.

— Вучоныя прапануюць рознае...

— Кажыце, што? Пішы акуратна! — сказаў Антось сыну.— Трэба ж некаму і ў нас пачынаць.

— Якія тут рэцэпты дасі? Чорт яго ведае. Жыве чалавек, жыве,— урач успомніў некаторых сваіх пацыентаў, і яму стала неяк не па сабе.

— Вучоны па тэлевізары гаварыў пра даўгалецце,— не адставаў Антось.— Падумайце, колькі можна выратаваць людзей. Гэту работу трэба пачынаць неадкладна. Мабыць, паспрабаваць на адным-двух чалавеках.

— Кажуць, індыйскія ёгі жывуць доўга. Яны мала ядуць. У нас, дарэчы, таксама ёсць лячэбнае галаданне.

— Гэта, мусіць, не тое... Дзе б прачытаць пра вегетарыянства?

Калі Ніна Пятроўна зайшла на кухню, то ўбачыла такую карціну: яе муж з Антосем абклаліся кніжкамі і нешта чыталі, а Ваня запісваў. Ніна Пятроўна не стала ім перашкаджаць.

А дванаццатай гадзіне Павел Васільевіч выйшаў на двор правесці гасцей. Была поўня. Жоўтым святлом заслала, нібы радном, хаты, дрэвы, агароды. Дождж, відаць, даўно перастаў. Вецер заціх, і здавалася, што ўсё адпачывае, як і людзі, ад стомы. Неспадзеўкі пачуўся гул самалёта, падобны на гуд майскага жука. Усе глянулі ўгору і ўбачылі тры зялёныя і два чырвоныя агеньчыкі. Трохі ў баку ад іх засталіся, нібы паходні, зоркі Вялікай Мядзведзіцы. У цішыні і спакоі, якія панавалі вакол і якіх ён не заўважаў, раптам адчуў Антось такую агромністасць і велічнасць, што яму зрабілася страшна. У параўнанні з небам, самалётам і нават са старой ліпай ён быў маленькі і слабы, як жук.

— Трэба ва ўсім рэжым. Нервы будуць спакойныя,— гаварыў Павел Васільевіч.— І не спяшайся, да ста год далёка.

— Кажаш...— ціха сказаў, гледзячы на неба, Антось,— мяса і сала не есці?..

— Чалавеку мяса шкодзіць. Чакай, чакай, зусім забыў. Колькі гадоў дзеду Балабасу з Прадмесця?

— Мабыць, семдзесят будзе,— успомніў Антось рухавага дзеда, які часам памагаў яму на складзе.

— Бяры за дзевяноста. Спытайся ў яго, як ён харчуецца. Мо што і параіць.

— Ат, што ён ведае! — Антось ніколі ўсур’ёз не ўспрымаў дзеда Балабаса.— Ён жа неадукаваны.

— Усё, што будзеш рабіць, запісвай у сшытак. Раптам медыцыне будзе цікава. А ўвогуле — усё гэта даўгалецце, ты не крыўдуй, так... Калі ёсць здароўя на сто гадоў, дык пражывеш, а не... Выкінь лепш з галавы гэта глупства, Антось. Ты і так вунь які здаровы, больш за мяне пражывеш. Пачытай, калі ёсць час, кніжку пра каханне. Успомніш маладосць.

— Не хачу я з табой, Павел Васільевіч, спрачацца. Ты доктар медыцынскіх навук? — узлаваўся Антось і пацягнуў за сабой сына.

— Я — просты вясковы ўрач.

— А той, у тэлевізары, быў доктар медыцынскіх навук,— ужо здалёк крыкнуў Антось урачу.

Назаўтра дзень быў цяжкі. Машыны бясконца везлі на склад збожжа. Спыніліся на хвіліначку, каб паабедаць.

Калгасная паварыха Марыля Апанчук, паўнацелая, у белым чысцюткім халаце, налівала ў міскі духмяную капусту з мясам. І такі смачны пах ішоў ад яе, што мужчыны, напрацаваўшыся з раніцы, бралі па другой порцыі. Антось панюхаў капусту і аддаў суседу.

— Навошта грэбуеш,— усхвалявалася Марыля.— Свежае мяса, чыстая капуста. Ты пакаштуй!

— Адчапіся. Не ем я з мясам.— Антось узяў кус хлеба, пажаваў сухама. Есці моцна хацелася.— З чым у цябе бульба?

— З катлетамі. Я ў іх яйка ўбіла, масла палажыла...

— Дай бульбы без катлеты.

Усе чулі гэту размову. Мужчыны кругам паселі каля Антося і глядзелі на яго, як на дзікуна. Хто ж не ведаў, што Антось Гіжук любіць добра паесці.

— Мо захварэў ці пост у цябе?

— Ды не...

— Навошта ж ты людзям апетыт псуеш? — закрычала ў роспачы Марыля, якая лічыла сябе лепшай паварыхай калгаса.

— Не магу. Адчапіся...

— Як гэта так можна!

— Не ем я мяса і сала,— не вытрымаў Антось.— Вегетарыянец я!

— Што? — вырачыла Марыля ад здзіўлення вочы. І стала ціха, нібы мову ва ўсіх адняло.— Што? — паўтарыла Марыля.— Дык ты ў нейкую секту ўступіў? Сектант. Дайшоў да ручкі чалавек!

— Які сектант?

Антосевы памочнікі глядзелі на яго з падазронасцю. Нічога не заставалася, як расказаць ім пра вегетарыянства і даўгалецце. Слухалі яго расказ, як дзеці казку.

— Сто, а то і сто трыццаць гадоў?.. М-да...

— Нельга есці мяса і сала. А што можна?..

— Малако, рыбу, гародніну,— раіў Антось.

Мабыць, з таго часу ў Антося стала двайная мянушка.

Да дзедавай Заціркі прыляпілі ягоную — Вегетарыянец. І Ваню, Антосевага сына, пачалі зваць Вегетарыянцавым сынам.

Стомлены прыйшоў Антось пасля работы дамоў. Як сеў на табурэтку, ледзь не заснуў. Ачнуўся ад штуршка. Жонка падсунула Антосю бліжэй талерку са смажанай курыцай.

— Забяры, не псуй настрою!

— Здурэў на старасці,— заплакала жонка.

— Што ты разумееш? Я думаю пра будучых нашых унукаў, пра цябе, Ваню. А мо вызначу, што ёсць у нас сіла пражыць больш за сто год. Гэта ж будзе... будзе... Эх, не разумееш ты мяне!

Тое-сёе перакусіў Антось, і яны з сынам зашыліся ў камору. Ваня падрыхтаваў сшытак, каб запісваць. Пачалі ўспамінаць, хто што еў за дзень. Мяса ніхто з іх не еў, але бацька і сын елі бульбу, якую варылі ў адным чыгуне з ялавічынай.

— Блага гэта, Ваня.

— Чаму?

— Тлушч з вадой і бульбай трапіў у арганізм?

{аргапізм?

}— Ну?

— Гэта лішняя нагрузка на страўнік, сэрца. Так казаў Павел Васільевіч,— уздыхнуў Антось. Рэжыму ў іх яшчэ не было.

— Я есці хачу! — нечакана сказаў Ваня. Быў ён не надта вясёлы. Ледзь пісаў і ўсё азіраўся, прынюхваўся, як кот. Ад кубла, дзе ляжаў свіны кумпяк, так пахла, што ў Антося сутаргава пацягнула жывот.

— Вось такі кавалачак, га? — паказаў на свой мезенец Ваня.

— Нельга. Кожны грам мяса ці сала забірае год жыцця. Запісаў, колькі елі бульбы, хлеба, пілі вады?

— Ну, кавалачак дай! — заныў Ваня і выкарыстаў свой апошні шанц: — Бо не буду з табой вегетарыянцам.

Яны пасядзелі моўчкі, і Антось падумаў, што ягоны сын яшчэ зусім малы. Ён узяў сшытак з рук Вані. Вялікімі літарамі там было напісана: «Мы елі з татам бульбяны суп без скварак. Скваркі аддалі маме. Тата выпіў два кубкі чаю, а я адзін. Тата з’еў употай ад мяне кавалак сала...»

— Калі я еў сала? — пачырванеў Антось і закрыў сшытак.

— Пазаўчора. Там напісана.

Ноччу Антосю не спалася. Ён бясконца курыў, піў ваду. Зноў на небе быў месяц, і ягонае святло падала ў хату. Антось закрыў акно коўдрай, але сон усё роўна не ішоў. Нібы жывая была перад ім жанчына з Каўказа, і голас яе гучаў. Ажно забалела ў скронях.

Антось паціху адзеўся і — да дзвярэй.

— Куды? — жонка за ім сачыла.

— Свежага паветра глыну...

На дварэ галінка не зварухнецца. Цягне ад ракі свежым паветрам. Восень з-за лесу і балота падышла да вёскі.

Антось захінуў ватоўку і подбегам рушыў па вуліцы. Спыніўся каля апошняга двара. Пастаяў, прыслухоўваючыся да ночы, і з’явілася пачуццё нерашучасці. Аднак перамог сябе. Нахіліўся да акна, заглянуў у хату. Цёмна ў ёй, нічога не відаць. Антось стукнуў па шыбе раз-другі. Ніхто не адгукнуўся. «Стук-стук...» Чакаў Антось, чакаў і ўжо хацеў ісці дахаты. Нарэшце пачуўся старэчы голас.

— Адчыні, дзеду, гэта я, Антось Гіжук.

— Адыдзі, бо абязвечу. Напіўся, дык ідзі спаць.

— Мне вельмі трэба! — прасіўся Антось.

Хоць дзед Балабас быў і стары, але ў яго слых яшчэ нішто сабе. Адразу пазнаў ён па голасе кладаўшчыка Антося Гіжука. Толькі хто ведае, чаго ходзіць уночы. Мо п'яны і хату шукае.

Ступіў дзед з дзвярэй у белай кашулі і сподніках. Сустрэў бы яго ў цемры — не вытрымала б сэрца.

— Прабачце, дзеду, што разбудзіў.

— Нічога, нічога,— мякчэў дзед.— Відаць, дапамога спатрэбілася. Са збажыной упарыліся?

— Не. Вам колькі год?

— Дзевяноста шэсць гадоў і восем месяцаў. Навошта гэта табе?

— Вось думаю.— Антось прыхіліўся да плота, каб зручней было стаяць.— Як дажылі да такога ўзросту? Што пілі, елі?

— Хе-хе,— засмяяўся дзед Балабас — Марцыпанаў не еў, каньякоў не піў. Чуў я, Антось, чуў, што цябе нешта турбуе. Гэта пройдзе, ты яшчэ малады. Калі ўжо разбудзіў, дык заходзь у сенцы. Толькі цішком, каб старая не пачула. Пакажу, што еў і піў.

Антось увайшоў у сенцы. Дзед зачыніў за ім дзверы, прынёс з каморы сала, цыбулі, гуркоў.

— Што ты еў учора з ранку? — пытаўся ў яго Антось.— Дай запішу.

Гамана іхняя была няспешнай. Дзед успамінаў, як ваяваў у грамадзянскую, пасля — як партызаніў і біў фашыстаў... Часам макавай расінкі ў роце не было. Антось яго слухаў, але ўрэшце спыніў:

— Разумееш, што такое даўгалецце? Гэта ж сусветная праблема. Хто яе вырашыць, калі не ты ці я. Навошта сто трыццаць гадоў? Хай сто. Табе кепска? Што еў і піў?

Дзед вельмі любіў алей і халву, а таксама сала — не надта тлустае. Ніколі не курыў.

Калі сонца выглянула з-за далягляду і раса на траве зайграла фарбамі, нібы вясёлка пасля навальніцы, Антось пакінуў дзедаву хату. З калодзежа ён зачэрпнуў халоднай вады, памыўся, з задавальненнем адчуваючы, як святлее галава, і падзякаваў дзеду за гасціннасць. Ад Балабаса ён пашыбаваў да ўрача Паўла Васільевіча. Урач збіраўся на раён і ўжо чакаў машыну.

— Калі ласка, паглядзі, запісаў усё пра даўгалецце і вегетарыянства, правёў эксперыменты па харчаванні,— сказаў адным духам Антось.

Павел Васільевіч патрымаў сшытак у руках і вярнуў яго Антосю.

— Прабач, але ў мяне не тая спецыфіка... Ды кінь ты... Навошта гэта табе ўсё? Людзі ўжо смяюцца.

— Але ж каму пашкодзіць сто гадоў?.. Добра.— Антось нібыта разгубіўся, камячыў сшытак у далонях, не ведаючы, што з ім рабіць. Пасля акуратна згарнуў сшытак, паклаў яго ў кішэню, рашуча сказаў: — Паеду да таго доктара навук, што выступаў па тэлевізары, а мо да жанчыны ў горы. Як падыдзе водпуск, паеду. Трэба ж нешта рабіць. Сто гадоў някепска будзе пажыць і мне, і ўсім людзям.

 


1982

Тэкст падаецца паводле выдання: Супрунчук В. Недзе баліць ля сэрца: Аповесці і апавяданні. - Мн.: Маст.літ., 1986. - 247с.
Крыніца: скан