epub
 
падключыць
слоўнікі

Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч

Залёты

Фарс-вадэвіль у 1-м акце

Сцэна 1
Сцэна 2
Сцэна 3
Сцэна 4
Сцэна 5
Сцэна 6
Сцэна 7
Сцэна 8
Сцэна 9
Сцэна 10
Сцэна 11
Сцэна 12
Сцэна 13
Сцэна 14
Сцэна 15
Сцэна 16
Сцэна 17
Сцэна 18
Сцэна 19
Сцэна 20
Сцэна 21
Сцэна 22
Сцэна 23
Сцэна 24


АСОБЫ

Ян Пачціўскі — маршалак.

Аляксандр Сакальніцкі — суддзя.

Адэля — яго дачка, 18-ці гадоў.

Адольфак — сын Сакальніцкага, 12-ці гадоў.

Станіслаў Зацнеўскі — малады памешчык.

Антон Сабковіч — арандатар.

Даміцэля — яго сястра.

Пятрук — парабак.

Гапон Барычка — селянін.

Куліна — яго жонка.

Марыся — іх дачка.

Мордка — жыд-цесля.

Ключвойт.

 

Дзея адбываецца спачатку ў кватэры Сабковіча, далей — у лесе перад сялібай Барычкі, на заканчэнне — у доме Сакальніцкага.

 

Сцэна 1

Сцэна ўяўляе невялічкі пакой, у ім направа — два вакны, налева і прост — дзверы. З левай стараны — стол, на ім Даміцэля прасуе хустачку для брата. Сабковіч, зусім ужо апрануты і толькі без фрака, які вісіць на крэсле,— падкручваецца і ўзіраецца ў туалетавае люстэрка, а пасля бразгае грашыма ў кішэні і спявае.

Сабковіч

№ 1

Маю грошы, маю я;

Мне ніхто тут не раўня;

Прад маёй машонкай поўнай

Гнецца роўны і няроўны.

Як ганяў скаціну ў лес,

Кожны чуць не з фігай лез,

А як стаў багат сягоння,

Б’юць паклон мне на паклоне.

Ці даўно там ясны пан

Дуўся, як парожны жбан,—

Знай, як лёкая частуе,—

Цяпер лашчыцца, цалуе.

І паненкі ці даўно

Ўсё смяяліся ў адно,—

Сёння, бач, глядзяць мілютка,

Бразну — дзын,— збягуцца хутка.

Пісар, войт ці аканом

Называлі балваном,—

Як пачулі толькі грошы,

То знайшлі й розум харошы.

Хто маю хацінку знаў? —

След к ёй зеллем зарастаў;

Сёння ж повен і дзядзінец,

А ўсе сцежкі — як гасцінец.

 

(Гаворыць.) Дык што ж... ці ж я не прыгожы хлапец? (Круціцца па пакоі.) Паўзірайся, сястрыца... Цяперака, як прычаплю парычок, мая Адэльця напэўна з радасцю пойдзе за мяне... дык што ж...

Даміцэля. Ці не паспяшаўся, мой даражэнькі, называць яе сваёю,— не будзь такім пэўным, каб не ашукацца...

С абковіч. Дык што ж... або я не маю грошай?..

Даміцэля. Мне здаецца, з дзяўчынай добрага роду і багатай на ўсё, трэба мець яшчэ нешта, апроч грошай.

Сабковіч. Цікавасць! Дык што ж... чаго ж гэта яшчэ патрэбна?

Даміцэля. Перш-наперш, мой даражэнькі, кавалер, што заляцаецца да паненкі, павінен быць таго самага стану, як і яна; калі ж ён з ніжэйшага стану, то павінен, прынамсі, мець славу вучонага і разумнага,— інакш той стан, да каторага належыць паненка, будзе крычаць, што гэта мезальянс, і адгаворыць не толькі бацькоў, але і паненку, калі б ты нават ёй і падабаўся. Другое — трэба, каб кавалер быў адукаваны, калі не лепш за паненку, дык і не горш, гэта дзеля таго, каб ёй не было сорамна за свайго мужа. Трэцяе, і самае важнае — каб той, што заляцаецца, меў добрую славу ў людзей; а ты, мой брацейка,— даруй, што праўду скажу,— не можаш пахваліцца ні першым, ні другім, ні трэцім.

Сабковіч. Дык што ж... цікавасць... Адным словам разаб’ю ўсе твае наймудрэйшыя довады: маю грошы, а грошы цяперака для ўсіх станаў надта ласая рэч. (Стукаючы па кішэні, пяе.)

№ 2

Грошы ўсім кусочак ласы,

Хоць хто мае іх даволі,

Усё ж к ім прэ, як да каўбасы.

Калі ўбача ў каго болей.

Вось ліхвяр, што кублы мае

Поўны золатам набіты,

Блізкіх, дальшых абірае,

Век працэнтамі не сыты.

А паны яснавяльможны,

Хоць дабра, зямлі шмат маюць,

Так жывуць неасцярожна:

Ў ліхвяроў дапазычаюць.

Ксёндз, поп, рабін, хоць набожны.

Ўсе ў здарэнні гэтым роўны:

Любіць золата з іх кожны,

Гоне ў стан яго духоўны.

Любяць золата і суддзі:

Як хто ў іхні ўлезе краты,

Хай не дасць — віноўным будзе,

А як дасць — невінаваты.

Ліхвярамі суддзі нашы

І паны, і стан духоўны,

І дзяўчат дукат не страша:

Любяць золата ўсе роўна.

(Гаворыць.) Дык што ж...?

Даміцэля. Праўда! У цяперашніх цяжкіх часах шмат паненак, заплюшчыўшы вочы, пайшло бы за багаццем, але шчасця і дабра ад гэтага няма чаго і спадзявацца: усё жыццё ваша атруцілася б сваркамі ды калатнёй. Панна Адэля не такая. Каб меў нават багацце Крэза, і тады б яе да сябе не прынадзіў; яна шукае чагосьці іншага, большага за золата.

Сабковіч. Цікавасць!.. чаго ж гэта?..

Даміцэля. Я табе ўжо казала аб гэтым і магу ў некалькіх словах сказаць яшчэ раз: добрай славы ў людзей, навукі, адукацыі і полеру, дзякуючы каторым ты не сароміў бы таго стану, да каторага яна належыць.

Сабковіч. Э! пляцеш, мая даражэнькая. Дык што ж... Каб я не меў розуму, то і грошай не сабраў бы. Што датыча якогасьці тамака полеру, каторага быццам, як ты кажаш, мне бракуе,— яго старчыць для мяне: усюды патраплю вясці сябе не горш за якога лішне разумнага з пустымі кішэнямі, дык што ж... Ось, напрыклад, шумна ўходжу да панскай салі, поўнай гасцей, дык што ж... прыбліжаюся да пані-гаспадыні, трымаючы левую руку ў кішэні, а праваю, як бы не хочучы, цісну ёй ручку так — па-панску і кажу праз нос: коман ва, як здароўечка, як ідзе гаспадарка, і так далей,— цікавасць... Дык што ж... пасля падыходжу да гаспадара, з каторым, як роўны з роўным, цалуюся; далей, усунуўшы ўжо абедзве рукі ў кішэні і як бы не хочучы, бразгаю сумысля ўсыпаным туды золатам, навокал з гары ўзіраюся і з павагаю... дык што ж... ківаю галавою адным ніжэй, другім менш нізка — павэдля багацця і становішча іх, дык што ж... Потым іду да паненак і, як бы ненарокам, кідаю залатую манету на зямлю, і раблю гэта, ведама, тады, калі блізка, дык што ж... лёкай круціцца; ён, падбегшы, падымае грошы і хоча мне аддаць, тады я спакойна, арыстакратычна кажу: «Пакінь гэта сабе, даражэнькі», і... дык што ж... Як бы нічога не было, пачынаю з паненкамі... дык што ж... жартаваць, бразгаючы ўсё золатам у кішэнях; вяду гутарку аб пагодзе, апратках, хлапцах ці аб нечым падобным, дык што ж... А! а! ці ты ведаеш, сястрыца, што я ўжо і кантраданса ўмею скакаць... Дрыгальскі мяне крыху падмуштраваў, толькі другая хвігура неяк нядобра ідзе. Паглядзі, мая даражэнькая, шак жа ж ты шмат бачыла скокаў, дык што... дык можаш папраўдзе асудзіць... (Пачынае скакаць і пяе.)

Дуэт
№ 3

 

Сабковіч

Тра-ля-ля-ля, тра-ля-ля-ля! —

Стань ля боку, ўгледзься здаля

Да паставы, да натуры.

Даміцэля

Чысты мех з мядзведжай шкуры!

Сабковіч

Дык што ж... Суд крыху застрогі.

Глянь! Як поўзам ходзяць ногі,

Стан схілісты і павабны...

Даміцэля

Ах, які ж ты ўвесь нязграбны!

Сабковіч і Даміцэля (разам)

Перабіра ты сярдзіта,

Кпіш без літасці — і квіта!

Мяне знаюць не такія,

Так скачу, як і другія.

Не да скокаў ты суджоны,

Да сахі і да бароны:

Ногі крывы, як кавёлы,

Значна, што з Смаргонскай школы.

(Скачучы, прыбліжаецца да дзвярэй, што знаходзяцца прост сцэны, і, штурхнуўшыся аб парабка Петрука, які ў гэты момант уваходзіць, падае на зямлю.)

 

Сцэна 2

Тыя самыя і Пятрук, парабак.

Сабковіч

Вось уцяў! аж цёмна ў воку;

Ах, чорт лысы ды шалёны! —

Стой тут. З месца ані кроку!

Пятрук (скрабучы галаву; нізка кланяецца)

Няхай будзе пахвалёны!

Сабковіч (устаючы)

Ехаць меўся ў важны госці,—

Гад звіхнуў нагу у косці,

На манеры мо быць страта.

Даміцэля

Раджу, лепш пільнуйся хаты.

Тэрцэт

Сабковіч

Дык не веру ў прадчуванне,

З паваротам жджы шчаслівым:

Веру ў мілачкі каханне,

Бо ўсе з іх к рублям жычлівы.

Даміцэля

Не вер золату, васпане,

Паварот мо быць слязлівы:

Той кахання не дастане,

Хто адно глядзіць нажывы.

Пятрук

Даўно пас скацінку ў полю,

А цяпер пан над панамі.

Дай свінні рог, дурным — волю,

Свет павернуць ўверх нагамі.

Сабковіч (кажа). Што, няўклюда! Ці справіўся з інтарэсам, за якім цябе пасылаў?

Пятрук. Кепска, паночык. Сказалі там у Кію, што гэта нячысты антэрас.

Сабковіч. Дурны! Колькі разоў казаў я табе, каб ты, адказваючы, казаў на мяне — ясны пане.

Пятрук. Эт, пано... хацеў сказаць: ясны пане; я чалавек бывалы, зубы з’еў на дворскай службе, і па Вільні не раз цягаўся; ото ж часта мне здаралася сустрэцца памеж шляхтай з гутаркай, што «ясне — згасне, а маспане — застане».

Сабковіч. Дык што... дык ты і ў Вільні быў. Што ж ты тамака бачыў цікавага?.. дык што... смешны ты з сваёй гутаркай.

Пятрук. Што, пано... хацеў сказаць: ясны пане, гаварыць? Німашка нішто цікавага. Палаты амаль усе каменныя, вуліцы так вузкі, што нельга размінуцца; як стрэчацца дзве хвурманкі, то хоць ты колам іх разнімай — вось як часам пан чаго загневаецца да зубы сашчаміць, так і яны з сабой сплятуцца. Людзі бегаюць як падстрэленыя, адзін другога штурхае. Маўляў бы хто, што яны за пільнай спяшаць работы, а яны так, здуру толькі з кута ў кут лётаюць да зубы скаляць. Праўда! бачыў я адно дзіва цікавае: бачыў, як маскалі муштруюцца: — эт! да і то,— як прыпомніў маладзенькі мае леты,— мэрам як то калісь старэнькі дзядок мой, дай Бог яму крулеўства нябеснае! каторы па ту пору, як я быў дзіцём, перакінуўся ўжо за сотню гадкоў; бывала, вёў расказы на зімовых вечарніцах, то і гэта іх муштраванне выдалася мне кепствам.

Сабковіч. Дык што... што ж вам дзядок твой расказваў?

Пятрук. Э!.. э!.. э!.. па... ясны пане,— як засядзе, бывала, пры лучніку лапці плясці, а пачне вясці, з прэпрашэннем яснага пана, расказы, то мы ўсе, бывала, як тыя зайчыкі, калі часам пачуюць якісь шорах каля лагавіска, і вушы наставім, да і зубы вышчарым, мэрам як наш курта, калі ўгледзіць жыда: — так цікава, бывала, вядзе расказы. Баш, ён быў не тутэйшы, а захожы із-пад Кіева; так вось распраўляе, бывала, якое было ў іх войска, аж міла слухаць! Бывала, стары як раздабрухаецца, а прыпомніць старыну, так вось кажа: «Гай!.. гай!.. брацікі, нямашка на свеце, як то калісь, слаўнай памяці, за гатманшчызны! Як баш — войска наша сабярэцца ў кучу. Не знала яно, што то — «стой» і «не шавяліся». Бывала, пры Хмяльніцкім-атамане стоўпіцца пад ясным украінскім небам сіла казацкая — палкі Чарнаморскі, Палтаўскі, Гуманскі, Гранаўскі, Пяцігорскі і Каняўскі. Казакі ў шапках сівых з краснымі галавіцамі — вось мак, цвітуць! Ураднікі на коніках фіньцяць, сотнікі вусікі круцяць, а ассаула губы ду-у-у-е!» Так, бывала, мудра расказуе, што і сцяміць нязмога!

Сабковіч. Ну, дык што... а ў Вільні што ты бачыў?

Пятрук. Эт!.. што бачыў, то не было чаму дзівіцца. Муштраваліся, здаецца, і дружна, вось арэх згрыз, да куды ім!.. Праўда, яны паўбіраўшыся, як дзедавы казакі, у шпанцэрках, але нашто ім папрышывалі хвосцікі з чырвонымі беражкамі — мэрам у шчыглікаў? Чэраз плечы перавешаны ў іх белы стрычкі, а на галавах такія шапкі, як макатры. Але ж то мне было вельмі дзіўна, што на перадзе ў тых шапак вось галавешкі старчалі. На лбе якаясь у іх птушка із масендза да з двума галавамі — няведама якая: чы сыч, чы сава, чы загуменная варона? Бог яе згадаў бы. Ото ж яны так стаялі ў кучы, рушніцы паставіўшы ў казёлкі, маўляў, чумакі, калі на папасе саганчыкі з кашай над агнём вешаюць. Аж адным разам выязджае з завулка якісь старшы; як крыкнуў — «гэй!», так яны ўсе скочылі, схвацілі за рушніцы і сталі роўна, хоць ты нітку працягні. Гляджу я на старшага — злез ён з каламажкі. Эт! — такі самы маскаль, толькі брухатшы. Чэраз плечы перавешана сіня стрычка, на грудзях навешана цацак і мендаляў жыдоўскіх так, што ён выглядаў рабы, мэрам стракатая панская ялаўка. На галаве яго — то така шапка, як заслонка ад печы. Чалавек якісь не тутэйшы, не рускай пароды, а з-за* мара. Але не была бы то заморская штука! Хоць старшы, да рукі меў крыху прыдоўгі: як стаяў гдзесь на квацеры, то падхваціў пявуна дый схаваў у шапку. Не сцяміў, дурны! што ён, хвост з шапкі выставіўшы, усё ім віляе. Як, баш, падышоў бліжай да маскалёў, то адзін скочыў, вырваўшыся із грамады, маўляў з укропу! Ляціць!.. ляціць!.. ляціць!.. і распяўся! А пасля рушніцай — кіў, а яны — драг! Ён зноў — кіў! а маскалі — драг! Так вось старшы і разгневаўся... падбег да грамады і крыкнуў: «З дарогі, жарабята!» А грамада на ўзгарду забарматала: «Галды-балды! галды-балды!» — мэрам індыкі, калі дзеці іх падражняць. Тут старшы як выхваціць сваю шаблю... Эт! чы то така, як была па-дзедаўскаму расказу за слаўнай памяці гетманшчыны? Вось, дыхтар, капыстка, што бабы лямешку мяшаюць, кажысь, спічка — пацукоў калоць; та ж ён, трымаючы такі ражончык у адной руцэ дзеля пастраху, а другу прылажыўшы ка лбу — мэрам паказаць ім, што ў галаве ні крыху розуму не маюць,— стаў іх лаяць, аж адзін, із кучы выскачыўшы, вось чорт із балота, і тэж прылажыўшы руку ка лбу: «Уціхамірыціся, ваша міласць! — кажа,— та ж і мы маем крыху тут алею; усё, што робім, то па хворме». О-о-от ён скрыжатнуў зубамі са злосці, адышоў крыху і крыкнуў, а яны — драг! Ён якоясь слаўцо выкінуў іза рта, а яны, усе да аднаго, рушніцы паставілі пры назе: «Муштруйся, кажуць, сам, калі такі разумны!» Потым ён загаласіў працяжна, кажысь, пастух у лесе рогам быдла наклікае; відна, жаласна вельмі стаў іх прасіць, бо яны, злітаваўшыся над бедным, разам ад чобатаў да галавы — ча-ра-рах... Але потым чур ім да пэк ім! Стыдна, бачыш, і казаць — як крыкнуў старшы, так усе да аднаго правую руку за сябе і закінулі; зноў крыкнуў, а яны наперад руку падняслі да носа дый панюхалі. Пасля сталі набіваць стрэльбы! та ж Бог мя! Як раз набілі, то са дваццаць раз стрэлілі. Нарэшце ён ім дакучыў, відна, сваім муштраваннем то налева, то направа, то зноў налева,— што яны раптам пагналіся за нім. Ён жа ўсё наперад, усё наперад чэша да чэша, боязка аглядаючыся, штоб часам грамада не дагнала. Калі б я альбо дзедавы казакі, то б яго мігам нагналі, бо казакі смела па Божай зямлі хадзіць могуць у шырокіх нагавіцах, што ў адну калошу трох маскалёў схаваў бы, а ў іх белы нагавіцы, вось абцугамі панацяганы, і для ніх папрышываны якіясь яшчыкі, так што і не змогуць смела ступаць, да ўсё, як буслы, ногі выцягіваюць і пруцца за ім лаваю. Ужо блізка яго нагналі, аж з канца якісь там закрычаў: «Пакіньце гнацца за гэтым бачонкам, бо і жыды смяюцца!» — і праўда! Я сам бачыў, як, на платах да на варотах начапляўшыся, жыды смяяліся з таго муштравання. Но пасля ён, відаць, сцяміў, што стыдна быць такім баязкім, дый, сабраўшыся з духам, крыкнуў на ўсё горла. Грамада жа маладзецкая, не спужаўшыся яго крыку, так вось дружна, за пазваленям, адвярнулася к яму задам; тагды ён, страціўшы цярплівасць, плюнуў, махнуў рукой, сеў у сваю каламажку дый цягу даў. Але ж то шальмоўская ўправа! Адзін конь усцяж аглядаецца, чы не гоніцца каторы; да куды ім! — змучаны, галодны, трубячы і барабанячы дзеля ахвоты, загаласілі на ўсё горла дый парасцягаліся па вуліцах, відна, да жыдоў на квацеры.

Сабковіч. Дзякую табе, даражэнькі... насмяшыў ты сваёй гутаркай... Сястрыца, дай яму чарку гарэлкі, каб прамачыў горла. А цяперака да справы — дык што... Ці валоў ты замяніў?

Пятрук. Не, пано... ясны пане,— пастух не прыступіў.

Сабковіч. Ты, мусіць, не даў яму рубля?

Пятрук. Гдзе там! Я і другі яму суліў ад імя ясна пана, да, псяюха! вельмі цвёрды на сумленне; сказаў, што гэта і стыдка і брыдка людзей абманываць. Кажа, прадаўшы валы па шэсцьдзесят рублёў кормныя, пасля замяніць іх худымі,— гэтакага кепства і жыд не зробіць, а па... тфу! Прападай ты з яснасцю, усё забываю... а яснаму пану, кажа, за такую штуку Бог у гаспадарцы не дасць спору. Я яму гэтак: вялікая бяда абшукаць жыда,— то ж не хрышчоны!.. Ён жа і не спазнае, бо і тыя рыжыя і гэтыя, капля ў каплю, схожыя. Бяры два карбаванцы да аддай два кормныя, а места іх пастаў у гурме, каторыя я цяпер прыгнаў,— жыд не сцяміцца, забярэ, якія знайдзе ў аборы. Гдзе там! ён у другую дудку, баш, свішча. Кажа, што чы жыд, чы хрысціянін — усе людзі роўныя перад Богам, а атуманіць чы таго, чы другога, асабліва па... яснаму пану,— і сорамна і грэшна. Што было рабіць? Я, вось тая сабака, падхмыліўшы хвост, як няпышны пан, пагнаў валы назад.

Даміцэля. Бачыш, Антосечка! Просты мужык, без прасветы, а якую даў табе маральную навуку. Ці не час ужо апамятацца і пакінуць усялякія махлярствы, ашуканствы, за каторыя і на гэтым свеце прад людзьмі і на тым прад Богам прыйдзецца парахавацца. Будзь пэўным, што шахраванне будзе гладка схадзіць, пакуль гэтага будзе не праз меру.

Пятрук. Гэта, кажуць, паненачка, патуль збан ваду носіць, пакуль не парвецца вуха, а там...

Сабковіч. Маўчы!

Пятрук. Ну... маўчу!..

Сабковіч. Ты, сястра, выводзіш мяне з цярпення. Я выйшаў ужо з-пад апекі і не люблю, каб нехта, хоць бы і сястра, мяшаўся ў мае справы... Ідзі лепш да сваёй гаспадаркі і не лезь туды, куды не трэба.

Даміцэля. Ай, брацейка! Глядзі, каб з часам не пашкадаваў, што не слухаў рады свайго прыяцеля, сястры. (Пайшла, закрыўшы вочы хустачкай.)

 

Сцэна 3

 

Тыя самыя, апроч Даміцэлі.

Сабковіч. А ты, асёл, чаго яшчэ чакаеш? Ідзі ў гумно!

Пятрук (чухаючы галаву). Вось я да па... цьфу! — прападай ты з панам! Хацеў сказаць: да яснага пана,— маю просьбу.

Сабковіч. Дык чаго табе?.. (Падыходзіць да акна.)

Пятрук. Гэта ж ужо позняя восень, зараз будзе зіма, а ў мяне няма кажуха. Хацеў бы прасіць, штоб ясны пан даў мне кажух.

Сабковіч. Прыбліжся і глянь у акно — чыё тамака быдла на сенажаці? — дык што ж...

Пятрук. Гэта любінскае.

Сабковіч. Ось будуць кажухі не толькі для цябе, а і для мяне нават — шак жа ж і я яшчэ не маю; а добра будзе ўзімку, устаўшы спазаранку, у цёплым кажусе абысці гаспадарку.

Пятрук. Як жа гэта, ясны пане? Чы пан думае ў Любінску купіць авечак і пашыць новыя кажухі? Да там жа на сенажаці не відна авечак, і, кажысь, у любінскам дварэ саўсім іх нямашка.

Сабковіч. Асёл!.. Пастарайся добра, і будзем мець кажухі задарма. Вазьмі трох парабкоў, займі ўсё быдла ў хлеў. Сённека холадна, і людзі прыйдуць напэўна прасіць аддаць заграбленае ў кажухах,— тады не аддавай быдла, пакуль не пакінуць іх быццам у заставу. А кажухі, папаўшы ў нашы рукі, так і застануцца,— гэта ўжо мая справа, дык што...

Пятрук. Па... Цьфу табе! Ясны пане! Яны ж не на нашай, да на сваёй пасуць сенажаці. Штоб хоць адна штука перайшла граніцу, а то ўсё быдла ходзіць на любінскай.

Сабковіч. Дурны!.. дык што... зайдзіце ззаду любінскім лесам і займіце, а калі б хацелі перашкодзіць, дык пастухам задайце чосу, дык што... тамака пасуць малыя дзеці і не патрапяць вам перашкодзіць: не будзе вам шмат клопату — угледзеўшы вас, уцякуць.

Пятрук. Чы гэта будзе па-панску? Ладна ж сягаць па чужое дабро?

Сабковіч. Хоць не прыгожа, але складна дастанем сабе задарма колькі кажухоў.

Пятрук. Кажуць старыя людзі, што чужое дабро не грэе.

Сабковіч. Супакойся! Каб толькі мяккае ды з воўны, а, напэўна, грэць будзе.

Пятрук. Які цяпер свет настаў, мой Божа мілы! Як паны началі браць вельмі на розум да сляпіць разумныя ксёнжкі, то горш ад нехрышчоных сталі круціць да муціць. (Пяе.)

№ 4

Верх дном паставілі свет гэты!

Не так было ў даўны леты;

Як началі хітрыць-мудрыці,

То здуру сталі ўсе круціці.

 

Даўней усяк Бога баяўся,

Дабра чужога, баш, чураўся,—

Цяпер стараюцца панята,

Калі б пакрыўдзіць свайго брата.

 

А гдзе ж сумленне — боязнь Божа?

Быццё тако з разбоем схожа.

Пакіньце цнотай шахраваці,

Панкі, лепш станьце працаваці!

 

Пры працы мысль людска свабодна,

Бо праца Госпаду угодна.

Шавец, што шылам зарабляе,

Спакойнае сумленне мае.

Сабковіч. Што гэта?.. Ты смееш павучаць мяне!..

Пятрук. Паночак... Цьфу ты, пропасць! — хацеў сказаць — ясны пане,— то ж ведама стара гутарка: хлеб еш, праўду рэж!

Сабковіч. Дык я табе пакажу гутарку, дык што... ідзі і рабі тое, што кажу, інакш дастанеш кіем.

Пятрук. Нечага казаць, на чыём вазку едзеш, таму і песеньку спявай. Пайду грабіць быдла, але што будзе пасля?

Сабковіч. Дык што... не твая бяда, ідзі!

Пятрук пайшоў

 

Сцэна 4

Сабковіч адзін.

Сабковіч. Усе кажуць, што я жыву людскою крыўдай,— дурні! Ось у тым і розум, гэта і штука, каб умець выкарыстаць абмылкі і някемкасць другіх. А сумленне? (Думае.) Глупства сумленне!

№ 5

Дзе ні кінь ад краю к краю,

Будзь сумленным — кожны бае.

Ну, і ўсё брахня на свеце,—

Ў губе — цнота, ў сэрцы — смецце.

Вось багач гавора з вамі,

Ўсіх багаціць ён славамі,

А ту ж збоку, як не знае,

Што хтось з голаду канае.

Ваякі адвагу маюць,

Сябе самі выслаўляюць,

А як прыйдзе да трывогі,

Дык наўцёкі — дай Бог ногі!

Ксёндз ці бацюшка вялебны

Вучыць: грошы не патрэбны,

А ў хрысціны ці ў хаўтуры

Самі ласы к братняй скуры.

Шэпча «Войча наш» дэвотка,

Для сірот пры ёй работка,

Спавядаецца са скрухай,

А ўсіх чэрне ўсім на вуха.

Маладзіцу вам пакажуць,

Жонка верная — ўсе скажуць.

Мужу міласць прысягае,

А хлапцам так і міргае.

Глянь — дзіцё яшчэ дзяўчына,

Быццам жартаў, хоць нявінных,

Ані знае, ані чуе,

А ў кутку хлапцоў цалуе.

Грэх вылазе ў хлопца з міны,

А ўдаецца да дзяўчыны,

Аб каханні байкі бае,

Аб пасагу ж толькі дбае.

Гэтак наша пакаленне

Нібы хваліцца сумленнем,

Хоць таго ужо астаткі

Уцяклі даўно да Вяткі.

(Кажа.) Дык што... дурны той, хто гоніцца за сумленнем, калі яно пакінула нас і ўцякло на край свету. Дык што... Золата — гэта ўсё. Хто мае яго, той патрапіць нават перацягнуць на сваю старану сумленне... Але час ужо ехаць да маёй найдаражэйшай. (Прычапляе парычок на галаву.) Дык што... Сённека нарэшце канец, выясніцца мая справа. Пры такіх яе дастатках, асабліва матэрыяльных, я, напэўна, буду шчаслівым з ёю. Папраўдзе, на што мне здаўся яе пасаг? Але ўсё ж такі дзесяць тысячак — гэта грошы, і ніколі не зашкодзіць павялічыць імі тое, што я сабраў. (Хоча ісці ўжо.) Але што гэта тамака зноў за гоман? Сённека мяне замучаць начыста ўсялякімі справамі. (Сеў.)

 

Сцэна 5

Сабковіч і Мордка, цесля.

Мордка (кланяючыся). Дабрыдзень пану, ны! А што будзе з намі?..

Сабковіч. Дык што... што мае быць? Пачынай строіць свіран, а тады атрымаеш свой задатак і за работу, дык што...

Мордка. Хас ду гэгэрт,— цікавасць! Як жа строіць, калі пан псы ўгаворы патрабаваў цаго інсага, а цяперака, калі я, дзеля пэўнасці, каб каго інсага не ўзяў да працы, даў сэсць рублёў задатак; пан ставіць мне куды цязэйсыя варункі. Ны... агруль — гэтакім парадкам я і да паловы работы даедзе, а праем усё, колькі ўгаварыўся.

Сабковіч. Гэта ўжо тваё дзела; прападуць шэсць рублёў, калі не возьмешся за работу — дык што...

Мордка. Ны! цікавасць! Як жа да яе брацца, калі мне будзе вялікая крыўда?

Сабковіч. Задатак твой прападзе, а я вазьму другога майстра, дык што...

Мордка. Гівалт! Так зэ змовы не было аб такой работа, якая пан цяперака мне дае...

Сабковіч. А ці маеш, пархуць, пісаны ўгавор?

Мордка. Ны!.. насто ён, для якога глупства, ці не досі панскае слова,— агруль!

Сабковіч. Дык што... слова — вецер, а распіска гэта грунт, мой даражэнькі; дурань верыць на слова, а разумны карыстае з таго, дык што... Ось я ўжо трэцяга такога ашукаў і зарабіў гэткім парадкам дваццаць рублёў. Яшчэ злаўлю так са двух, і свіран мне нічога не будзе стоіць.

Мордка. Ны! А ці гэта будзе па-панску — бедных майстроў асуківаць — хас ду гэгэрт?

Сабковіч. Досі ўжо, мой даражэнькі, шахраваць вашаму брату, цяперака на нас прыйшоў чарод двойчы адплаціць вам, дык што...

Мордка (сціхаючы). Цікавасць! да цаго дайсло! (Зноў цмокае.) Мусіць, хутка будзе канец свету. (Пяе.)

№ 6

 

Ляхцірыдзі-бам!

Ляхцірыдзі-бум!

Ляхцірыдзі-ліхцірыдзі,

Бім-бам-бум!

Уй! хапун свет гэты схопе.

Месыяша недалёка,

Калі пан жыдка так кропе

Акпіванствам сперад, збока.

Меў калісь пан «гунур слова»,

Сённі ўжо грызмоль цыдулі,

Ды ў суд даўшы рыхт нанова,

Мах глыбока ві шкатулі.

Ляхцірыдзі-бам!

Ляхцірыдзі-бум!

Ляхцірыдзі-ліхцірыдзі,

Бім-бам-бум.

Ны, не толькі слова схваце,

Але горс ясцэ падладзе,

І пімалу не спазнаці

Ад зыдка цыдулю ўкрадзе.

Ай вэй! Сто за гандэль гэткі,

Калі так змудрэлі паны,

Хіба гэхэр, кіндэр-дзеткі

Гоц да земляў абяцаны.

Ляхцірыдзі-бам!

Ляхцірыдзі-бум!

Ляхцірыдзі-ліхцірыдзі,

Бім-бам-бум!

(Кажа.) Ны!.. сто за будзе?..

Сабковіч. Дык што... што будзе? Ось, калі не возьмешся за работу, твае шэсць рублёў фарвал, дык што...

Мордка (энергічна). Хай гэта мая ўбогая і крывавая праца застанецца пану на хаўтуры. Будзь пан здароў! (Пайшоў.)

Сабковіч (услед за ім). Ах ты, шахрай!.. жыд паскудны! Ён яшчэ клясці мяне будзе!.. Дык што... Але чаго ж я злую?.. Трэба быць справядлівым, хай гэты бядак пацешыцца за свае грошы хоць кляцьбой, дык што... А цяперака ў дарогу. Гэй! ёсць тамака хто?

 

Сцэна 6

 

Сабковіч і Марыся.

Сабковіч. А! ты яшчэ тут. Добра, прыбяры тутака ў пакоі, вынесі стол і можаш сабе збірацца да бацькоў. Якраз учора скончыўся год твае службы ў мяне,— дык што...

Марыся. А заплату,— чы ад пана, чы ад паненкі адбяру? Я ж чэраз цэлы год ні граша ад пана не мела.

Сабковіч. Праўда, праўда, мая даражэнькая, дык што... Прыбліжся і паслухай: трэба нам яшчэ парахавацца. (Сеўшы, вымае з бумажніка картачку і чытае.) Паступіла ты да мяне 17 траўня, дык што...

Марыся. Так!

Сабковіч. І згадзілася за 18 рублёў у год.

Марыся. Так, паночак!

Сабковіч. Не сто раз казаў я вам называць мяне ясным панам, дык што...

Марыся. Так, ясны пане!

Сабковіч. 18 кастрычніка ты захварэла і праляжала тры тыдні, дык што...

Марыся. Бо па... ясны пане не даў, вэдле ўмовы, кажуха,— я празябла і захварэла.

Сабковіч. Фі! мая даражэнькая, грэх так лгаць, дык што... Цёпла было, як улетку, і ты захварэла ў самы гарачы рабочы час. Я быў змушаны наняць на тваё месца падзёншчыцу і плаціў я ёй двузлоты ў дзень... За тры тыдні гэта выйдзе шэсць рублёў трыццаць капеек. А дзеля таго, што ты праз тры тыдні нічога не рабіла, ляжала, ела дарма хлеб і нямала клопату рабіла маёй сястры,— я табе рахую яшчэ па трыццаць капеек у дзень,— разам гэта будзе дванаццаць рублёў трыццаць капеек, дык што... Я абмыліўся,— не трыццаць, а шэсцьдзесят капеек. Цяперака далей, дык што... памятаеш, як у верасні быдла патаптала мне дзесяць град капусты — за тое, што вы не пільнавалі быдла, я налажыў на ўсіх вас па тры рублі штрафу — дык што...

Марыся. Але ж, ясны пане, быдла належыць да пастуха.

Сабковіч. Ціха! — дык што... маўчы і слухай. Я заўсёды старых прытрымваўся законаў — шак жа ж і ў вас у канцылярыі ўся грамада адвячае за аднаго. Дык ось што... за капусту тры рублі штрафу. Трэцяе, на Каляды, памятаеш — прасілася ты на два дні да хворай маткі, дык што... я маю мяккае сэрца, пазволіў табе пайсці, а ты, заместа двох, праседзела тамака шэсць дзён. Дык што... сама прыстанеш на гэта, што за чатыры дні справядліва будзе адрахаваць табе найменш па дваццаць капеек, дык што... гэта будзе рубель; сама бачыш, які я справядлівы... Далей, за тое, што ты прыйшла на чатыры дні пазней, як трэба,— два рублі. Дык што... усяго-наўсё выходзіць: васемнаццаць рублёў шэсцьдзесят капеек, але я, маючы на ўвазе тваю шчырую службу, дарую табе гэтыя шэсцьдзесят капеек... дык што...

Марыся. Паночку, ясны пане! Чы ж я цэлы год дарам працавала?

Сабковіч. Дык што... шак жа ж ты сама чула, мая даражэнькая, што ні за што я табе шмат не палічыў.

Марыся. Не, гэтак не будзе — я за сваю крыўду падам да пасрэдніка жалабу.

Сабковіч. Што? Ты мяне страшыць будзеш? Пісні толькі — ураз жа дам знаць, што ты мяне абакрала. Мусіць, памятаеш, як я, на трэці дзень тваёй службы ў мяне, паслаў цябе шукаць паненку ў пакоях на гары; не даждаўшыся, сам пайшоў і бачыў, як ты выходзіла з пакоя, у каторым я трымаю свае грошы. Хіба ты, не шукаючы сястры, туды заходзіла, бо яна тамака ніколі не бывае, дык што...

Марыся. Па... ясны пане! Чы гэта па-хрысціянску — крыўдзіць так бедную дзяўчыну? Паслаў пан да пакоя шукаць паненкі,— я, шукаючы ўсюды, заглянула і да таго пакоя; то ж я не ведала, чы ёсць там якія грошы, чы няма. У пакой я не ўхадзіла, бо як угледзела, што там на стале ляжаць грошы, то, старопіўшыся, ужо не пакідала дзвярэй, чакаючы, штоб чы пан, чы паненка прыйшлі. Чаму ж пан тагды не казаў мяне абшукаць, а цяпер так крыўдзіш?!

Сабковіч. Дык што... не маю і часу і ахвоты гутарку з табой разводзіць. Прыбяры ў пакоі, здай паненцы начынне і ідзі сабе з Богам, а калі піснеш, што я табе не заплаціў, ураз жа дам знаць, што мяне абакрала, і ўсе будуць пальцамі на цябе паказваць, дык што... (Пайшоў.)

 

Сцэна 7

Марыся адна.

Марыся. Мой Божачка міленькі! Служыла ж я ў паноў, да нігдзе мне такой крыўды і такой вялікай ганьбы не давялося сустрэці. Усе паны былі добрыя, адзін толькі найшоўся круцель. (Плача.) Няхай жа слёзы мае падуць на яго душу. Што я цяпер буду рабіць? Спытаюць бацька, маці — многа чэраз год зарабіла?

Малая паўза.

Да мая ж у тым віна? Ведала ж я, бяздольна, што натраплю на такога круцяля? А як чыста мая душа, так смела раскажу бацькам маю крыўду,— яны ўймуцца за сваю ядыначку і да пасрэдніка пададуць жалабу.

 

Сцэна 8

Марыся і Пятрук.

Пятрук (усунуўшы галаву ў дзверы). А чы паненкі тут няма?

Марыся. Бачыш, што нямашка.

Пятрук (блізка падышоўшы да Марысі). Што ты, мая ягадка, так надулася, вось пузыр валовы? (Падскочыўшы яшчэ бліжэй да яе, адымае яе і хоча пацалаваць, а яна адпіхае яго, кажучы: «Адчапіся!» — тады ён весела пяе.)

Чаго лезеш ка мне? Я ж табе не роўна.

Ты шавец-капылец, а я — бандароўна!

Марыся. Адчапіся! (Б’е яго кулаком па карку.) Латвей табе весяліцца, калі нішто не рупіць; я ж вось служыла цэлы год і зарабіла кукіш.

Пятрук. Альбо што?

Марыся. Палічыў, паганец, жыдоўскім манерам — то якіясь штрапы, то маю хваробу, так што яшчэ я асталася яму вінна шэсцьдзесят капеек.

Пятрук. А паганец, а нехрышчоная сабака! А яшчэ кажа велічаць ясным панам. Яго, анцыпара, цёмным, нячыстым маніць трэба. Не тужы, мая галубка! Ты павернеш да бацькоў, будзеш выглядаць мяне. Не раз, таскуючы да выхмыляючыся чэраз аконца, заспяваеш:

Ў агародзе майран родзіць,

Да Марысі пан Ян ходзіць;

Радзі, радзі, майраначка,

Хадзі, хадзі, мой Яначка!

А ты места Яначкі заспяваеш — Петручок,— не праўда ж? (Заляцаецца да яе.)

Марыся. Ідзі ты! (Адпіхае яго.)

Пятрук. Як ні шарашыся, да я ведаю добра, што я табе па сэрцы; ты бы рада была і зараз заспяваць:

Прыедзь ка мне — рада буду,

Я з спаднічкі зраблю буду.

Нашмаруеш дзёгцем кола

Дый паедам да касцёла!

Марыся. Нечага запірацца,— можа б, і рада была, да калі ведаю добра, што бацькі не прыстануць: яны ж пусцілі гэты год на службу, штоб зарабіла сабе на выправу дзеля таго, што хочуць мяне аддаць у хату багатага, хоць старага ўжо, Апанаса Губара. Казалі, што ён мае пару каней, дзве каровы, два валы да і свіран не пусты і ў гарудах не стоўпіцца.

Пятрук. Ах ты, гадзюка! На пальцах, баш, ужо палічыла, што Панас мае! Дык гэта так? Новае сітка на калочку вешаеш, а старое пад лаўку кідаеш? А знаеш: старый друг лепш новых двух! Нішто з таго не будзе. Я цябе не на жарты палюбіў — хоць бы цэлы свет прыйшлося дагары нагамі перавярнуць, то ўсё-такі з табою ажанюся. Но, вясціма, калі ты будзеш не ад таго. Панас — стары хрыч, якое табе жыццё з ім будзе? Я ж малады, працавіты, статэчны, да гарэлкі не гад,— цябе жа, мая зязюлька, так мілую, так мілую, што як цень за табою цэлы век бы цягаўся. (Спявае.)

Жаваранка ў полі звоніць,

За Марысяй Пятрук гоніць,

Хлапец відны, маляваны,

Душой, сэрцам ёй адданы!

А што?.. мо’а хлушу? Пацалуй жа мяне за тое... (Падбліжаецца да яе, а яна адпіхае.)

Марыся. Пачакай крыху! Як павянчаемся, тагды цябе пацалую,— цяпер жа не йдзе. Бог будзе гневацца, і ў гаспадарцы нам не пашанцуе.

Пятрук. Э-э-э! Тагды я цябе і прасіць не стану; цікунка! быццам саромеецца, а ведаю добра, што так бы і кінулася на шыю. (Пяе.)

Да калі ж ты бандар, набі ж ты мне бочку,

А я цябе пацалую у цёмным куточку.

Марыся. Да годзе ўжо, годзе языком малоць! Мне трэба ісці да бацькоў (уздыхае), а ты тут, з другімі дзяўчатамі цягаючыся па вечарынках, мяне, бедную, забудзеш.

Пятрук. Бог мяне пакарай! калі я зараз, як ты нас пакінеш, не падзякую за службу. Няхай анцыпар і мне не плаціць; я, хваліць Бога,— у добрых паноў служыў, накапіў сабе пяцьдзесят карбаваных,— маю чым гаспадарку запамагчы. Пайду да цябе ў прымакі, і зажывём па-божаму.

Дуэт
№ 7

Пятрук

Пойдзеш адсюль — не забуду,

У прымы к табе скора буду;

Станем шчыра працаваць,

А шчырэй цябе кахаць.

Марыся

Панас са мной не дасць рады,

Буду чакаць за Каляды,

Бо мой мілы Пятрук —

То статэчны дзяцюк!

Пятрук

Так мяне моцна кахаеш,

То, напэўна, прычакаеш,

Пераможам бацькоў дур,

Дый зажывём чэрасчур.

Марыся

Як бацькі захочуць мусіць,

Я не стану вельмі трусіць,

Загалашу са ўсіх сіл —

Апанас-то мне не міл!

Марыся і Пятрук (разам)

Як бацькі нам сваю волю

Скажуць, то мы нашу долю

Богу сручым; Ён місцюк,

Збавіць нас тыранскіх мук.

Марыся. Мы тут загаманіліся, а мне пара ўжо ў дарогу. Памажы ўпратаць пакой, а там пайду з паненкай папрашчаюся.

Пятрук. Чы ж ты мяне на прашчанне не пацалуеш? (Падбліжаецца да яе.)

Марыся (стыдліва). Да калі ж я саромеюся...

Пятрук. Чаго? Чы ж ты не мая нявеста? Дзіўныя гэты дзяўчаты! Перад вянцом саромеюцца сваіх жаніхоў цалаваць, а па шлюбе і з дзецюкоў рады.

Марыся (даганяючы Петрука, каторы ўцякае). Ах ты, паганец! Будзь пэўны, што я нікога не пацалую!

Пятрук. А мяне?

Марыся. Ну... тагды — па шлюбе... дзела другое; тагды па закону Боскаму я павінна цябе слухаць.

Пятрук. Паслухай жа і цяпер, мая ягадка!

Марыся. Боязка, мой Петручок! Часам хто ўгледзіць... (Углядаецца на ўсе бакі.)

Пятрук. Няма нікога ў пакоях, а паненка пайшла да кухні... Ну!.. (Падсунуўшыся блізка да яе, спявае.)

Зажмур вочы, а так... скора

Пацалуй, мая сікора!

Марыся. Што рабіць,— ты не адчэпішся, пакуль не пацалую. (Цалуе яго ды, адскочыўшы, закрывае вочы хвартухом.)

Пятрук (падскакваючы, пяе). А я цябе пацалую ў цёмным куточку!

Марыся (даганяючы яго, б 'е). Баш! паганец, яшчэ смяецца! Бярыся за стол, да вынесем яго ў першы пакой. (Ачышчаючы сцэну, выходзяць.)

Здалёку чуцён спеў Петрука: «А я цябе пацалую...»

 

Змена дэкарацыі

Сцэна ўяўляе бераг лесу: углыбі відаць вёску; налева — багаты двор, а направа, каля лесу, таксама ў глыбі сцэны, мужычая хата. З-за дрэў відаць высунутыя да паловы калёсы, на каторых спіць Гапон Барычка, звесіўшы галаву; каля яго спіць, седзячы, апёршы галаву ў луку калёс, яго жонка Куліна. Выходзіць з двара Пятрук з кароткай люлькай і ў задуме гаворыць.

 

Сцэна 9

Пятрук адзін.

Пятрук. Ледзь адпрог коні, так зараз выбег са двара, штоб пабачыцца з каханай Марысяй. Пан у залёты, і фурман чэраз плоты. Ну, ужо гэтаму пану, то, пэўна, служыць пякельная сіла: што толькі задумае, то зараз і збудзецца. Выязджаючы із дому, бедаваў, што на трох канях гоніць у залёты; глядзі ты! — чы даехалі мы да Машанскай карчмы, аж якісь жыд ляціць на каламажцы, а обак тут жа прывязана кабылка прыгожанька, аж міла на яе палюбавацца,— ножкамі перабірае — вось паненка ў танцы,— пырскае весела, шыю ў дугу сагнуўшы. Пан аж казаў прыстаці, штоб падзівіцца красотцы. Пытае жыда, чы не прадасі? А паганцу тое і падавай! Слова за словам — старгаваліся пятнаццаць рублёў. Гэта ж рэч няслыхана! Я ад слова даў бы за яе трэйчы пятнаццаць да і яшчэ дзесятак дабавіў бы. Здаецца толькі, чы не крадзеная? што так за нішто амаль уступіў. Пэўна, і пан тое спазнаў, бо адразу засуліў малу цану, а жыд-псяюха і згадзіўся. Тут мяне пан скарэй па хамут і пастронкі конна дадому пагнаў, а сам астаўся чакаць у Машанскай карчме; і аж душа расла, як мы чацвярнёй сюды падкацілі пад ганак. (Думае.) Цьфу ты, пропасць! Здаецца, я гэту клячку гдзесь бачыў... Гнедзенькая... з белаю латкаю на лбе... таж белакапытка. Ну, вось аніяк не прыпомню, а яна мне знаёмая... (Падыходзіць да калёс і, агледзеўшы сплючых, спыняецца здзіўлена.) А-а-а! Гэта што за дзіва? Бацькі Марысі! Які дур на іх напаў, што падкацілі пад лес калёсы дый, улёгшыся на іх, паснулі? А-а! (Стукнуўшы рукой у галаву.) Пачакай! Чы не ў іх я толькі бачыў капля ў каплю схожую кабылку? Здаецца так, так, так... Цяпер сцяміў! Але цыт! Куліна прасыпаецца. Схаваюся за дзерава да паслухаю, кій чорт іх сюды загнаў. (Хаваецца.)

 

Сцэна 10

 

Гапон і Куліна.

Куліна (пацягваецца, пазяхаючы, працірае вочы, азіраецца на ўсе бакі, спалоханая, саскоквае з калёс, зазірае ў глыб лесу, а потым будзіць мужа)

№ 8

Дзед! дзед, дзед, дзед!

А кабылкі нашай нет!

Гапон (у тым часе, як яна пяе, злазіць з калёс і, аглядаючыся на ўсе бакі, адказвае)

Чы ты, баба, ашалела!

Гдзе ж ты кабылку падзела? —

Ты ж наперадзе сядзела,—

Дык на вошта ж ты глядзела?

Што жа перад носам мела?

Што маўчыш — чы асавела?

Гавары, каб ты хварэла!..

Чаго, гадзюка, збядзела,

Вось як бы сем дзён не ела? —

Блёкату нажрацца спела?

З чаго ж ты так адурэла?

Куліна

То ж ты, Гапонка, мужчына!

К табе належыць скаціна.

Мая ж толькі віна цэла,

Што наперадзе сядзела.

І ты ж сядзеў на калёсах,

Нос твой быў аж пры атосах;

Відаць, мы абое спалі,

Як у нас кабылку кралі.

Досыць з мяне таго стала,

Што памеж пнёў кіравала,

А як пасеку мінула,

Вось і я крыху заснула.

Так за што жа мяне лаеш?

Чы ж прыгаворкі не знаеш?

Не вер у свеце нікому:

Каню ў полі, жонцы ў дому;

Бо хто толькі жонцы верыць,

Той як сітам ваду мерыць.

Гапон

Глядзі, каб была скаціна!

Будзе ў рабоце дубіна!

Ты ж наперадзе сядзела,

Так на вошта ж ты глядзела?

Вось як вярнуся дадому,

Мушу ісці к аканому.

Ён там крыкне: «Ах ты, гадзе!»

І кулака ў вуха ўсадзе,—

І будуць розгі ў рабоце,

Мо’а дзіця асіроце.

Скажа: «Душу чорту прадай,

За кабылку грошы аддай!»

А тут, баш! — душа такая,

Што чорт яе не прымае,

Бо да таго наш пан пражыў,

Што душы у банк залажыў,

І чорт, відаць, гэта знае,

Так душ нашых не купляе.

Цяпер смерць — пацеха цэла!

Чы ты, баба, ашалела?

Гдзе ты кабылку падзела?

Ты ж наперадзе сядзела,

Так на вошта ж ты глядзела?

Як вазіў я ў места дровы,

Ўсякі раз быў грош гатовы;

Усяго я меў здаволі:

Лыкаў, селядцоў і солі.

Гапон і Куліна (разам)

А як прапала кабыла,

Так ты мяне пагубіла,

Так ты мяне суздром з’ела.

Чы ты, баба, ашалела,—

Гдзе ты кабылку падзела?

Чы прыгаворкі не знаеш?

Не вер у свеце нікому:

Каню ў полі, жонцы ў дому;

Бо хто толькі жонцы верыць,

Той, як сітам ваду мерыць.

Куліна. Палядзь толькі! — та ж мы амаль да самай хаты даехалі. Відна, тутка скацінка астанавілася траву скубці, а як гэта свавольніца Марыся ўгледзела, што мы спім на калёсах, пэўна, з парабкам ціха адпраглі клячку і завялі яе ў хлеў. Зазаву толькі Марысю — абачыш, што ты крычаў на мяне несправядліва. (Падыходзіць пад хату і кліча.) Марыся! о, Марыся!..

 

Сцэна 11

 

Тыя самыя і Марыся.

Марыся (выбягаючы з хаты). Хваліць Богу! — вось і бацькоў дачакала. Як можна было так доўга сядзець у месце? Маці казала, што к абеду верніць, а тут ужо і вечар на дварэ. (Падышоўшы бліжэй.) А гэта што? гдзе кабылка? Да на чом жа бацькі прыехалі?

Гапон. Бачыш, дачушка,— едучы, мы абое паснулі і самі не сцямім, як тутка апынуліся. Чы ж вы з парабкам не выпраглі кабылкі?

Марыся. Парабак у лесе драва сячэ, а я ў вочы не бачыла кабылкі!

Гапон. Ах, доля ж наша горкая! Відна, як мы крэпка паснулі, зладзеі адпраглі скацінку; трэба папрасіць каня ў суседа і гнацца.

Куліна. Чы ты адурэў, чы што? Куды ты пагонішся? Для цябе дзесяць дарог, а для злодзея адна.

Гапон. Да нягож, рукі сашчаміўшы, тут стаяць да галасіць? Гэта ж цэла маё багацтва. Добра мне казаў кум Тодар: «Не купляй ад аканома скацінкі,— рукой не пойдзе, на крадзеным, баш, аўсе ўскормлена»; вось і праўда! А тут яшчэ абяцаў аканому на гэтым тыдні аднясці рэшту грошы, недаплачаных за клячку. Што я, бяздольны, зраблю?

 

Сцэна 12

Тыя самыя і Пятрук.

Пятрук (выходзіць з-за дрэў). Нех бэндзе пахвалёны!

Гапон. На векі векаў!

Марыся. Ах! (Спусціўшы вочы, нязначна ўзіраецца на Петрука і грозіць яму пальцам.)

Пятрук. Дабрыдзень, ойча Гапоне! Дабрыдзень, маці Куліна, дабрыдзень, Марысю! (Кожнага цалуе ў руку.) Якая тут у вас вазня?

Гапон. Баш! мы з кабетай ехалі ранкам з места дый на калёсах паснулі. Панас — няхай яму дабро! — сваім гашчэннем амарочыў нам галовы, дык вось прыгода сталася: пад самым домам злодзей выпраг кабылку. А ты, Петручок,— што ты ў нас робіш,— пэўна, за Марысяй прыцягся?.. Кепска, што для дзяўчат кідаеш службу. То ж нішто з гэтага не будзе,— я ўжо Марысю абяцаў Панасу. Ён, баш, мне дакляраваў пазычыць трыццаць рублёў даплаціць аканому за кабылку. Ой, горкая ж мая долечка! Гдзе я адшукаю яе?..

Пятрук. Ойча Гапоне! не прагневайся да паслухай мяне з увагай. Я хоць яшчэ і не стары, да пацягаўся па Божым свеце здаволі; быў і на кані і пад канём. Ой, не з адной печкі прыйшлося мне на долю хлеб спажываць. У вас адно дзіцятка — гэта, кажуць, як вока ў лбе! Так калі вы адпусціце яе ў чужую хату й яшчэ да мужыка не па сэрцы, то бедна зязюлька, таскуючы па бацьках, гатова і замерці. А вы ж тут без яе чы будзеце весялы? То ж ужо спрабавалі, адпусціўшы на службу. Чы ж не маркотна было па дачушцы? Да і хату хто паддзержыць, то ж не маеце дзецюка. Яна ж, бедна, будзьце пэўны! за Панасам не нажывецца,— таска без пары звядзе яе ў магілу; тагды чыя ж рука на старасць прымкне вашы вочы? Хто на магілках памяне душачкі вашы?

Куліна (плачучы). Праўда, праўда, мой Петручок! Я не сто раз тое ж казала, да, наліха, вельмі ўпарты.

Марыся плача, закрыўшы вочы хвартушком.

Пятрук. Як казёл у капусце!

Гапон. Бачыш, мой Петручок, ён пазычае мне трыццаць рублёў.

Пятрук. Паслухайце ж! Я лепшую падам раду; нараю вам такога, што і дачушкі вашай не выведзе з дому; места трыццаці — пяцьдзесят рублёў, і то не пазычыць, а так дасць вам на запамогу гаспадаркі. Да што яшчэ важней — скацінку вашу адшукае, а вы ўзаем вазьміце яго к дачцэ ў прымакі. Чы гэтак складна будзе?

Гапон. Да мой жа ты лебедзька! нарай жа ты нам гэтакага дабрадзея!

Куліна. Штоб толькі Марыся не чуралася, а то яна, бедная, за Панаса ўжо выплакала зрэнкі.

Марыся. Калі не за Панаса і пры бацьках астануся, то ўжо і плакаць не буду.

Пятрук. Ага!..

Спазнала галубка, скуль самец буркуе,

Тужыць перастала, ручнікі гатуе.

Марыся. Паганец ты, без кепікаў то ж ні мінуты ладам не пагаворыш! (Б'е яго, ён адскоквае.)

Гапон. Што гэта ты добрага чалавека кулакамі частуеш?

Пятрук. Нічога, ойча Гапоне! ведаеце прыпавесць: хто каго любіць, той таго чубіць. Ото ж сужаны, каторага вам раю,— гэта я сам, а калі ваша ласка будзе прыняць мяне ў прымы к Марысі і паблаславіць нас — чаго і яна вельмі хоча, хаця, дзеля сарамлівасці, быццам чураецца,— то наперад вазьміце ад мяне пяцьдзесят рублёў, з каторых трыццаць сягоння ж аднясіце аканому.

Гапон. А як жа з кабылкай будзе?

Пятрук. Дзеля кабылкі вось што выкрываецца: як вы на калёсах паснулі, а яна прыстала, жыд якісь, канакрад, ціхенька адпрог, а сустрэўшы нас сягоння па палудні, пусціўся з маім панам у торг; слова за словам, кабылка за пятнаццаць рублёў перайшла к нам, а цяпер у стайні нашага двара авёс з другімі коньмі спакойна пажывае.

Гапон. Чы ж твой пан не сцяміў, што яна крадзеная, а асабліва, што нехрыст так танна яе ўступіў?

Пятрук. Мой пан лепш любіць купляць крадзенае, бо кепствам можна адбаярыцца. Ото ж, ойча Гапоне, ідзіце да аканома, аддайце грошы і папрасіце, штоб заглянуў з вамі да стайні; а калі спазнаеце, што гэта ваша клячка, то, нічога нікому не кажучы, на ўсю ночку ляціце да стану, аб’явіце там аб кражы і ў каго яна цяпер находзіцца; та ж прасіце, штоб вам яе вярнулі.

Куліна. Вось, здаецца, малады, а старога дурня навучыў розуму. Мы пойдзем у хату, а вы падкаціце пад паветку калёсы да ідзіце за дзелам.

Пятрук (паказваючы на Марысю). А з намі што будзе?

Гапон. Бяры яе, бяры! Няхай вас Бог блаславіць, як мы бласлаўляем, атцоўскім сэрцам прымаем цябе за сына. Толькі ж глядзі, трымай вуха востра! бо з яе будзе задорлівая жонка — пайшла, баш, па матцы.

Куліна. Не зважай на яго брахню, мой Петручок, яшчэ не выцверазіўся.

Пятрук. Не журыцеся, ойча Гапоне, а паслухайце прыпавесці:

Змагла піла хвою, дуб,—

Жалеза спіліла,

Да на цвёрдай сталі зуб

Суздром вышчарбіла.

Выходзяць: Гапон, за ім Куліна, далей Пятрук, а за ім ідзе Марыся і б’е кулаком па карку, Пятрук павяртаецца да яе і, смеючыся, паўтарае апошняе слова: «вышчарбіла».

Змена дэкарацыі

Зала, прыбраная па-панску: направа — канапа, а перад ёй — доўгі стол, накрыты вялікім, ажно да самай зямлі, узорыстым настольнікам; з левага боку і ўглыбі — дзверы.

 

Сцэна 13

Адэля адна.

Адэля (задуменная выходзіць з бакавых дзвярэй і, крыху пачакаўшы, кажа). О, салодкія, залатыя сны маладога ўяўлення! Як хутка вы адляцелі!.. Сённейка мне наказуюць паважна глядзець на жыццё. (Думае.) «Дачушка мая, ты скончыла ўжо васемнаццаць гадоў,— час ужо табе падумаць пра тое, да чаго створана кожная кабета. Я выбраў табе мужа. Чалавек гэта хоць і не малады, але сталы, багаты, а што найважней — першы гаспадар. Мне здаецца, што пад яго апекай дарога твайго жыцця будзе слацца кветкамі...» Так казаў мне бацька. Здагадваюся, пра каго ён думае,— пра Сабковіча; той ужо другі дзень тутака гасціцца.

Малая паўза.

Гэтакім парадкам, без мяне і маёй згоды, распараджаюцца маёй будучыняй... (Думае, а пасля, тупнуўшы нагой.) Не! Так не будзе... Мае бацька ўладу нада мной, але, мусіць, не захоча быць маім тыранам і змушаць мяне выйсці за ненавіснага мне чалавека. Ах, гэты Сабковіч!.. Глядзець на яго не магу. (Паказваючы на сэрца.) Нешта тамака гаворыць, што з ім я ніколі не магла б быць шчасліваю. Але калі бацька захоча мяне змусіць, што я зраблю, нешчаслівая?! Каб жа ж хаця прыехаў гэты Стась, то б я з ім параілася. (Думае.) Фі, мне не выпадае яго так называць — ён для мяне цяперака пан Станіслаў.

Паўза.

Мілы Божанька! Як цяперака падумаю сабе — якая я была дагэтуль шчаслівая! Бацькі мяне галубілі і нават гэтым псавалі; цэлы свет міла мне ўсміхаўся. Стась... (Азіраецца.) Хачу сказаць — пан Станіслаў — з самага маленства, кожную хвілю, на кожным кроку, у кожным найменшым нават выпадку, быў такі шчыры мой прыяцель. О, добра я памятаю ўсю сваю мінуўшчыну!

Раманс
№ 9

Помню, дзяўчынкай быўшы малою,

Калі дзіцячы думкі снавала,

Стаська свавольны бегаў за мною,

З ім я дурэла, ў цацкі гуляла.

Ах, ішлі нам светла дні тыя,

Думкі йшчэ помняць іх маладыя.

 

Як ужо дзесяць гадкоў мінула,

«Стаська жаніх твой»,— бацькі казалі;

Нейкая ў сэрцы радасць кіпела,

Твар чырванеўся, вочы палалі,

Люба было нам. Я яго звонка

Клікала мужам, ён мяне жонкай.

 

Як лет шаснаццаць збегла, другія

Сціснулі думкі сэрца гулянне,

Ўжо ў ім хаценне новае ные.

Клічу нясмела Стася ўжо: пане,

Не заву мужам, хоць сэрца хоча,

Бо розум іншы і стыд дзявочы...

(Хвіліну падумаўшы, тупае нагой і кажа.) Паскудны Стаська! Калісьці штодзённа бываў у Парэччы; адну хвіліну не мог абысціся без мяне, а цяперака, калі ён найбольш мне патрэбны, як у ваду кануў. Ужо трэці дзень, як не прыязджае.

 

У пачатку гэтага маналога Станіслаў Зацнеўскі, увайшоўшы ціхенька, крадзецца, а потым патэтычна гаворыць.

(Пры першым слове Станіслава, спудзіўшыся, ускрыквае.) Ах!

 

Сцэна 14

Станіслаў і Адэля.

Станіслаў. Як дух выкліканы, стаю прад маёй паняй і стаю страшэнна замаркочаны.

Адэля. Чаму ж гэта?

Станіслаў. Што гэта, пані, пытаешся? Ці Сабковіч не госціць у вас і ці пані не абяцала яму сваёй рукі?

Адэля. Праўда, бацька наладжвае гэта, але што пану да гэтага?

Станіслаў. Пані мяне пытаешся пра гэта... Пані, з катораю змалку аж да сягоння мы прабегалі рука аб руку, шануючы свайго жыцця так, што ні адна калючка найменшай нязгоднасці не зраніла нашага сэрца.

Адэля. Дзеля таго, што пан стараўся, каб я гэтых калючак не зведала; але да чаго кіруецца ўся гэта гутарка?

Станіслаў. Адэля, выбачайце, панна Адэля, ці ж з маіх учынкаў, з маіх вачэй ты не вычытала таго, як ты дорага майму сэрцу? Я жыць не магу без пані; ад думкі, што магу страціць цябе,— шалею. О, ты кінула на мяне страшныя чары!

Раманс 10
(Пяецца так, як «Кветкі» С. Манюшкі.)

Адэлька-анёлак, ты сонца, ты кветка!

Зрачыла мяне ты паглядам

І сэрца ўзяла мне, як колас з палетка,

Спакой мой забіла, як звадам.

 

Наяве абраз твой у думках квяціцца,

І сон мне абраз твой салодзе,

Майго адчування і дум ты царыца,

Дух твой ад мяне не адходзе.

 

І воблік анельскі, і погляд анельскі,

Анельска душа твая пэўна.

Тваіх не злічу ўсіх аздоб я няземскіх.

Ты сэрца майго каралеўна.

 

Як бура душы маёй сум мне нагоне,

Верх людскай твая мусіць сіла,

Бо голас твой шчыры вясёласцю звоне,

Пагоду ў душу мне лье міла.

Адэля. Ах, чаму ж так позна, Станіслаў, адкрываеш мне сваю душу?!

Станіслаў. Пані Адэльця, ты магла навучыцца, з маленства ідучы бок а бок са мною, чытаць у маім сэрцы. Ці ж мог я прасіць тваёй рукі, не ўпарадкаваўшы сваіх спраў, заблытаных у час маленства маімі апекунамі? Ці мог я думаць пра тое, каб увесці ў клетку птушачку, не ўстроіўшыся так, каб гэта няволя, канешная ў грамадзянскім жыцці, была для яе раем? Мой гонар і пашана, якую я маю для пані і бацькоў пані, не дазвалялі мне да часу непакоіць нявіннае сэрца тайным каханнем. Я пастанавіў, што, як толькі незалежна ўстроюся, выліць прад паняй тое, што чую, і, атрымаўшы пазваленне пані, прасіць у бацькоў вашай рукі, так патрэбнай для майго шчасця. Адзін раз толькі — ах! — залатымі літарамі запісана гэтая хвіліна ў маім сэрцы... Пані тагды кончыла пятнаццаць гадоў. Прыехаўшы з універсітэта, знайшоў я вас над сшыткам, занятою чыстапісаннем; у пакоі нікога не было. Я, зможаны магнетычным узглядам пані, забыўся і адкрыў сваю душу... О, памятна для мяне гэта салодкая і найшчаслівейшая хвіліна ў маім жыцці!

№ 11

 

Як пытаў цябе, галубка,

Ці ў спадобу я табе,

Стыду свет убачыў з губкаў,

Мой анёлак,— так ці не?

Папрасіў: скажы жычліва.

Які ж прыгавор быў твой?

О, суддзя мой міласцівы!

«Так,— шапнула,— любы мой».

Долі сам сваёй не верыў

І маліў ізноў цябе,

Каб ты перкам на паперы

Напісала «так» ці «не».

Ну, і стаў шчасліў я дужа,

Ўжо ў раі я на мяжы:

«Так» з-пад перка выйшла, дружа,

«Так» сягоння мне скажы.

(Кажа.) Як пані думае, што я зрабіў з тою паперкаю, на каторай твая ручка напісала такі дарагі для мяне прыгавор?

Адэля. Ты яе, пэўна, падзёр.

Станіслаў (вымаючы медальён з-за пазухі). Абмылілася ты. У золата яе аправіў і заўсягды нашу яе пры сэрцы і нават магу ўпэўніць, што гэта мілая для мяне памятка пойдзе са мною ў магілу.

Адэля (выцягвае да яго абедзве рукі). О, мой даражэнькі Стасю, які ты добры, шляхетны!

Станіслаў. Значыцца, ты мяне любіш?

Адэля (наіўна). Здаецца... але найлепш сам асудзі, дружа, з таго, што ў душы маёй робіць кожная твая бытнасць у нас.

Раманс
№ 12

У садочку цвітучым па сцежачках, польнай

Пахучай травіцай засланых,

Я змалку дзён з Стасем гуляла свавольна,

На воку бацькоў мілаваных.

 

Стась міла забавіць патрапіць заўсёды:

Ці птушку з гнязда мне дастане,

Ці кветак нарве мне, ці ягад з гарода,

Чым-будзь асалодзіць гулянне.

 

Як после навукам ён стаў аддавацца.

Яму ў сэрцы ўдзячнасць хавала.

Бывала, як госці пачнуць к нам збірацца,

Я толькі яго сустрачала.

 

Часіну ту помню, што ўспомніў сягоння,—

Глыбока мне ў сэрцы засела,

Страх нейкі з пары той адвагу проч гоне:

Стаюся пры Стасю нясмелай.

 

Сягоння я думкай к яму далятаю,

Душа к яму рвецца, як птушка.

Абняць за абняцце ахвоты шмат маю;

Ён верны у горы мой служка.

 

Як гляну на Стася, я ўся счырванею,

Як з ім гавару — ўся трасуся,

Трапечацца сэрца, душа прамянее,

К яму уздыханнем нясуся.

(Кажа.) Дык вось сам асудзі, дружа, ці гэта каханне, ці, можа, толькі прыязнь.

Станіслаў. Дзякую табе, анёлчыку даражэнькі, за шчырае прызнанне твайго нявіннага сэрцайка. Калі Бог дасць споўніцца нашым найгарачэйшым жаданням і злучыць нас назаўсёды, тады пасвячу ўсё сваё жыццё на тое, каб зрабіць цябе шчасліваю.

Адэля. Але як жа ж мы пазбудземся гэтага Сабковіча?

Станіслаў. Супакойся, даражэнькая! Хаця я не быў пэўны свайго шчасця, усё ж такі, пачуўшы ў нашым куце аб тым, з якою мэтай гэты зладзюга прыехаў да вас,— асабліва, што і ён сам, немаведама чаму, усюды гаворыць аб сваіх планах,— не адкладаючы паехаў да маршалка Пачціўскага — прызнаўся яму, што хачу жаніцца з табой, і казаў аб залётах гэтага інфаміса Сабковіча. Маршалак пазелянеў ад злосці, даведаўшыся, што яго прыяцель, каторы хваліцца, што адразу пазнае чалавека і чаго ён варт, так страшэнна абмыліўся і не толькі прымае ў сябе чалавека, катораму не можа быць месца сярод справядлівых людзей, але нават абяцае аддаць за яго сваю дачку. Ён добра знае Сабковіча, каторы служыў за пісара ў яго сваякоў Сулікоўскіх і добра іх абскубаў. Гэты першы яго крок на свеце быў першым і самым глаўным фундаментам яго багацця, якім ён цяперака так хваліцца, а каторае ён здабыў падобным спосабам. Маршалак паслаў мяне папярэдзіць, каб пані, да яго прыезду, барані Бог, не зрабіла ніякага рашучага кроку. Не трэба было мяне падганяць, ускочыў на сівака,— а мой арабчык як бы згадаў, што мне пільна, пусціўся з ветрамі навыперадкі. Праз няпоўных сорак пяць мінут я быў ужо ў хворткі мілага для мяне з памятак вашага саду; я пацалаваў свайго коніка, каб падзякаваць яму, і прывязаў яго да плота, а сам ціхенька, каб ніхто не згледзеў мяне, як вуж, шмыгнуў да дому і ось стаю прад паняй. Толькі жэўжык Адольфак, каторы ў садзе сярод агрэсту шукаў птушачых гнёздаў, спаткаўся са мной, але ён наш сябрук — ненавідзіць Сабковіча. Кажа, што як згледзіць яго, дык яму прыпамінаецца слаўны начны парыжскі герой Картуш, біяграфію каторага ён нядаўна чытаў у «Прыяцелю народа». Я паставіў гэтага хлопца, каб пільнаваў і сказаў мне, калі бацька з Сабковічам будзе вяртацца з прагляду гаспадаркі. Дык вось трэба кратацца, каб як найхутчэй выкурыць адсюль гэтага зладзюгу. (Вымае з кішэні зложаную паперу.) Гэта, даражэнькая Адэльця, песенька, каторую заспявай як-кольвечы, быццам вучачыся, тады, калі Сабковіч будзе адзін у гэтым пакоі. Толькі голасна і выразна, каб ён пачуў; калі ён мае хоць крыху розуму, дык ураз жа павінен уцячы.

 

Сцэна 15

Тыя самыя і Адольфак.

Адольфак (убегшы). Бацька з Картушом вяртаюцца, ужо на ганку. Уцякай, пане Станіславе, у гэтыя дзверы, бо ў тых можаш спаткацца.

Станіслаў. Памятай, Адзя, каб не доўга тутака бацька быў з Сабковічам, і як-кольвечы знайдзі прычыну, каб яго выклікаць адгэтуль.

Адольфак. Будзь спакойны, уцякай.

Станіслаў пайшоў.

Адэля. Адзя, добры хлопчык, не кажы так наперад, бо можаш папсаваць усе нашыя планы. Хадзем. Я дам табе канфітур.

Адольфак. Ого, ці я баба, каб я не мог датрымаць сакрэту? Хітрая ты, мая сястрычка... (Пайшлі.)

 

Сцэна 16

Суддзя Сакальніцкі і Сабковіч.

Суддзя. Так, пане Антоні, ведаю, што не шукаеш пасагу, але я хачу быць акуратным і дзеля таго ўраз па шлюбе адрахую табе дзесяць тысячак банковымі білетамі; далажыўшы іх да свайго капіталу, зможаце купіць добры маёнтак.

Сабковіч. Гэта ўжо панская справа, а я, у свой чарод, магу ўпэўніць дарагога суддзю, што не ганюся за капіталам; глаўнае маё жаданне — быць панскім сынам і мужам шаноўнай дачкі вашай.

Суддзя. Веру, веру, пане Антоні! О, я мігам патраплю пазнаць чалавека — нездарма завуся Сакальніцкім. Я адразу пазнаў, што ты справядлівы чалавек.

 

Сцэна 17

Тыя самыя і Адольфак.

Адольфак. Тата, аліндар чакае ў габінеце на тату; кажа, што мае пільны інтэрас.

Суддзя. Іду. Выбачайце, пане Антоні, што я мушу цябе тут аднаго пакінуць, але ўраз прышлю табе мільшую для цябе асобу,— не змаркоцішся. Пайдзі, Адзя, да сястры і скажы ёй, каб прыйшла да дарагога госця. (Пайшоў.)

Адольфак. Можа, сястра ўраз не здолее сюды прыйсці: ёй прыслалі якуюсь песеньку, і яна цяперака яе чытае, а ўраз пан пачуеш, як будзе.спяваць. (Выбягае, смеючыся.)

 

Сцэна 18

Сабковіч адзін.

Сабковіч. Дык што... Стары дурань думае, што яго дачка мне даўпадобы. О, прайшлі ўжо тыя часы, калі хлопцы за адзін узгляд красоткі гатовы былі скочыць у агонь, у воду. Дык што... у цяперашніх часах усё залежыць ад грошай. Праўда, панна Адэля і пекная, і разумная дзяўчына, дык што... каб не мела звінячай прыманкі, то, напэўна, я нават і не падумаў бы, каб ажаніцца з ёю. І яна, мне здаецца, таксама, дык што... родная дачка Евы. Ведаючы ад людзей, што я багаты, надта, мусіць, хоча выйсці за мяне замуж і, што больш, як пэўна, любіць мяне, галубка. Дык што... Ось і прадчуванні сястры. О, я хаця і не лізнуў кніжнай адукацыі, дык што... але згадаў сваім дурным розумам, што грошы ўвядуць мяне ў вышэйшыя сферы, дык што...

Чутно, як нехта пачынае іграць на фартэпіяна.

Ось, як уважаю, яна хоча мяне забавіць музыкай, дык што... для мяне больш прыемнасці робіць шуршанне банкавых білетаў дарагога бацькі, як ігра яго дачкі. Ціха, нешта пяе, дык што... паслухаем.

За кулісамі чуцен спеў, часта прарываны, як бы хто вучыўся.

 

Адэля (за сцяной)

№ 13

 

Ў чарадзейскім нашым коле

Ўкаранілася гуголле.

Каб не зелле, наша ніва

Каласілася б шчасліва!

 

Часта між людзьмі бывае,

Праўда ў тых, хто грошы мае,—

Бразне вошуст кішанёю,

Гнецца ўсё прад ім лазою.

Сабковіч. Дык што... Ці ж не добра я мяркую?!

Адэля (далей)

 

Ёсць тут пан з паноў Сабковіч,

Што ўсе дражняць «дарабковіч».

Паўза.

Сабковіч. Што, што? Аба мне пяе, хітрая, далікатная; спяваючы, хоча выказаць тое, што чуецца. Глядзіце, трэба ж гэта! Паслухаем, што далей будзе.

Адэля

Свінапас быў змалку летаў,

Сёдні дзьмецца, як цар света...

Сабковіч. Што, што?.. О!.. (Збянтэжаны.)

Адэля

Скуль жа пыха ў гэтай шэльмы?

Вота ж верыць ў грошы вельмі,

Бо на службе пры палацы

Доўгіх рук не жалеў працы.

Сабковіч. І гэта нават?! Дык што...

Адэля

На зладзейскай ехаў снасці,

Краў, што можна было ўкрасці:

Срэбра, медзь, нават раменне —

Ўсё ў свае спіхаў кішэні.

Сабковіч. Скуль жа ж, да чорта, яна аб гэтым знае?.. (Зусім збіты з панталыку, слухае далей.)

Адэля

Боскіх праўд забыўшы дбаці,

Як той Крэз, сабраў багацце;

Сёдні балі выпраўляе,

Каб падхлебнікаў мець зграю.

Сабковіч. Гэта інтрыга недапечанага акадэміка, дык што... Нічога не зробяць. Калі бацька на маёй старане, пастаўлю на сваім. Лёгка растлумачу, што гэта інтрыга, да каторай, дык што... належыць і яго дачка.

Адэля

Ёсць жа людзі, што, хоць сорам,

Торг вядуць сваім ганорам;

Нават, як да пня апенкі,

К «шэршню» ціснуцца паненкі.

 

Стуль і прыказка на гэта:

Праўду выгналі край света.

Нелюдзь з золатам без бою

Верх бярэ над праватою.

Сабковіч. Так, паненачка, так, пане акадэмік! Вы, як я бачу, згаварыліся, каб выжыць мяне з гэтага дому, але страшэнна вы абмыліліся. Бацька мае да мяне слабасць, я выдумаю казку, быццам пан акадэмік баламуціць яго дачку і, хочучы маёй адправы, кідае на мяне ўсялякія бруды. О, пачакайце, галубочкі, не ўдасца вам тое, што вы хочаце зрабіць!

 

Сцэна 19

Сабковіч і Адольфак.

Адольфак (убегшы). Пан маршалак Пачціўскі з панам Зацнеўскім толькі што прыехалі. Пан Станіслаў на сваім арабчыку. Які гэта пекны конік, проста цацачка...

Сабковіч (страшэнна перапуджаны). Што, што, што? Маршалак Пачціўскі? Дык што... гдзе ён?

Адольфак. На ганку з бацькам вітаюцца; але пан маршалак на хвілінку толькі заехаў дзеля таго, што мае пільны інтарэс у горадзе, а міма праязджаючы, як ён казаў, не выпадае не заехаць, каб даведацца пра здароўе дарагога суседа. Нават коней не дазволіў адпрэгчы, як ні прасіў яго бацька.

Сабковіч. О, даў бы ж то Бог, каб ён, дык што... як найхутчэй выехаў адсюль. (Наголас.) Слухай, Адольфак! Дык што... як тутака можна выйсці ў сад, каб не спаткацца з новым госцем? Дык што... бачыш, мой даражэнькі, я не хацеў бы спаткацца з маршалкам, ён гневаецца на мяне за тое, што я так даўно не быў у яго. (Убок.) Да чорта,— ён бы мяне выкінуў за карк. (Наголас.) Дык што...

Адольфак. У сад адзін выхад — праз галоўныя дзверы і ганак, гдзе цяперака тата гутарыць з маршалкам; другі — праз пакоі Адэлькі, але цяперака тудой прайсці не можна: апранаецца. Бяда невялікая, што маршалак крыху прысароміць пана за гэта, пан паабяцаеш незадоўга быць у яго, і будзе згода. Але чутна ўжо іх гутарка: бацька, мусіць, вядзе госця сюды. Пайду падганю сястру, каб хутчэй сюды выйшла. (Выбягае.)

 

Сцэна 20

Сабковіч адзін.

Сабковіч. Ось папаўся, дык што... Маршалак такі злы на мяне за Сулікоўскіх і Валовічыху, што, пабачыўшы мяне тутака, гатоў зрабіць мне вялікую непрыемнасць і настроіць проці мяне суддзю, дык што... Ён заехаў толькі на хвіліну. (Бегае па пакоі, заглядаючы ва ўсе куткі.) Каб знайсці тутака месца, каб схавацца? Дык што... За такі кароткі час суддзя не паспеў бы параіцца з маршалкам аб пастанове, дык што... сваёй дачкі.

У гэты момант Адольфак прыадчыняе бакавыя дзверы, назіраючы за Сабковічам.

Як на бяду, няма падхадзячага месца, каб схавацца. Ах, дык што... схаваюся пад стол; даўгі настольнік патрапіць схаваць мяне ад маршалка. (Лезе пад стол і нацягвае крыху настольнік, каб закрыць сябе, але не ад публікі; гэтак схаваўшыся, высунуў галаву з-пад настольніка і кажа.) Дык што... чартоўскі непрыемнае палажэнне залётніка! Каб жа ж хоць паненка ацаніць гэта патрапіла. Але ціха, нехта ідзе; буду сядзець спакойна і паўзіраюся, што тутака будзе рабіцца. (Хаваецца.)

 

Сцэна 21

Адольфак і Сабковіч.

Адольфак (увайшоўшы з дубчыкам у руках, кажа ўбок). Ага, Картуш, папаўся ў мышалоўку! Пачакай, памучу я цябе добра тутака. (Гамоніць.) Трэзор, пракляты сабака! Куды ж ён падзеўся? Трэба яго пакарміць дзеля таго, што зараз пойдзем на цецерукоў з панам Станіславам. Усюдах набегаўся, шукаючы яго. Трэзор, Трэзор! Мусіць, улез пад стол і спіць тамака спакойна. (Штурхаючы дубчыкам пад настольнікам.) Трэзор, вылазь хутчэй!

Сабковіч (выглядаючы з-пад стала, у бок публікі). Дык што... дзеля любві к паненцы, а хутчэй дзеля грошай яе таты буду хвіліну Трэзорам: быць можа, настрашу хлапчука. (Гырчыць, як сабака.)

Адольфак. Што, ты гэтак, пачакай, гад! Я ўраз выганю цябе з-пад стала. (Мацней штурхае дубцом пад сталом.)

Сабковіч (да публікі). О, на раны Хрыста! дык што... страшнае палажэнне. Хто мяне выратуе з гэтага пекла?! Пачну брахаць, можа, гэтым яго настрашу. (Заядла брэша.)

Адольфак. Не спудзіш мяне гэтым, ведаю, што не ўкусіш мяне, выкуру цябе адгэтуль. (Усунуў руку пад настольнік і, сарваўшы з галавы Сабковіча парычок, уцякае да сярэдніх дзвярэй.)

 

Сабковіч, забыўшыся, выскачыў з-пад стала і, даганяючы Адольфака, наскочыў на ўваходзячых: маршалка, суддзю і Станіслава; з бакавых дзвярэй выходзіць Адэля. Усе стаяць здзіўленыя.

 

(Адольфак, бегучы да дзвярэй, безупынна гамоніць.) Ах, чорт, чорт!..

 

Сцэна 22

Маршалак, суддзя, Станіслаў, Адэля, Адольфак і Сабковіч.

Сабковіч ад страху непрытомны стаіць каля дзвярэй.

Суддзя (Адольфаку, затрымаўшы яго і ведучы за вуха пасярод сцэны). Што гэта, сарвігалава, за камедыі вырабляеш тутака?

Адольфак. Я, татачка, зусім нявінны; я шукаў Трэзора, і мне здалося, што ён спіць пад сталом; я і паштурхаў тамака кійком; пад настольнікам нешта забурчала ды нават пачало брахаць. Тады я разгневаўся і, усунуўшы руку пад стол, каб выцягнуць адтуль сабаку... і, немаведама чаму, трапіла мне ў руку гэтая барада, а замест Трэзора — выскачыў з-пад настольніка пан Сабковіч. Я, спуджаны, уцякаючы, крычаў: чорт, і якраз тата прыйшоў.

Суддзя. Што гэта, пане Сабковіч? Падбліжцеся, я пазнаёмлю пана з маім прыяцелем, маршалкам.

Маршалак. Знаю я яго добра. Што, васпан, тутака робіш? Як ты пасмеў лезці ў дом справядлівых людзей?!

Сабковіч (перапуджаны). Дык... дык... дык... пане маршалак; дык... дык... я прыехаў, дык... да пана суддзі, дык... даведацца, дык што... можа, мае прадаць жыта ці лён.

Адольфак (падняўшы настольнік, глядзіць пад стол). Далібог, тутака няма ані лёну, ані жыта.

Суддзя (глядзіць па чарзе то на маршалка, то на Сабковіча). Пане Антоні, растлумач, што ты рабіў пад сталом?

Сабковіч (непрытомны). Дык... дык... дык...

Маршалак (дражнячы). Дык... дык... Ось я табе, дарагі суддзя, растлумачу ўсё чыста. Гэта птушка, даведаўшыся аб маім прыездзе і не хочучы спаткацца са мной — ён ведаў добра, што я яго па галоўцы не пагладжу,— не могучы ўцячы дзеля таго, што мы надходзілі, схаваўся пад стол. А ты, дарагі дружа, каторы ўраз патрапіш ацаніць чалавека,— страшэнна абмыліўся, прымаючы ў сваім доме гэту ягадку; а што найгоршае — хацеў выдаць за яго сваю дачку. Мушу табе адкрыць вочы: Сабковіч — невядомага роду, гадоў з дваццаць таму назад пасвіў быдла ў сваіх сваякоў; навучыўшыся крыху чытаць і пісаць, дастаў, на няшчасце маіх сваякоў Сулікоўскіх, месца пісара і тамака, добра нахапаўшыся, пакінуў службу. Праз нейкі час мы яго бачым у пані Валовічыхі, кабеты з анельскім сэрцам і надта даверлівай. Не марнаваў ён і тамака часу, добрым прыкладам чаго можа быць здарэнне ў адным мястэчку, гдзе людзі Валовічыхі, пазнаўшы на конях «дарабковіча» хамуты сваёй пані, хацелі зацягнуць яго ў стан, і, каб не ўцёк, добра меўся б галубок. Але найвялікшай запамогай яму была смерць графа Багацкага. Нябожчык, падаючы ў ваду, выкінуў з бакавой кішэні бумажнік, а як ён трапіў да Сабковіча, ведама не толькі Богу, а і людзям. Ось скуль яго багацце! Потым ён узяў у арэнду нямалы хвальварак і заняўся быццам таргоўляй, каб замрочыць людзей. Ecce homo! Вось хто Сабковіч, каторага ты, дарагі суддзя, прыняў у сябе. Ну, што, шахрай, што адкажаш мне на тое, што я сказаў?

Сабковіч. Дык... дык... Пане маршалак, якісьці непрыхільнік мой набрахаў, а пан маршалак паверыў.

Суддзя. А я, неасцярожны, толькі што не зрабіў найвялікшага глупства, дзякуючы сваёй даверлівасці. О, даруй, пане маршалак! Якая падзяка належыць ад мяне і дачкі пану... (Цісне яму руку.)

 

Падчас гэтай сцэны Зацнеўскі і Адэля ціха гутараць, Адольфак круціцца каля Сабковіча, аглядаючы яго з цікавасцю з усіх старон, і ад часу да часу мяшаецца да гутаркі сястры з Станіславам Зацнеўскім.

 

Маршалак. А цяперака, васпан, ідзі туды, скуль прыйшоў, і не рабі ганьбы справядлівым людзям сваёй прысутнасцю. Шукай людзей, роўных сабе.

Сабковіч. Дык... дык што, пане маршалак, дык пан праз меру суровы для мяне, дык што... дык што...

Суддзя. Я прасіў бы, каб асан як найбарджэй пакінуў мой дом, а што да таго, аб чым мы з асанам гаварылі, я прашу ні слова нікому не казаць. Пан прыязджаў купляць семя, лён.

Адольфак. Пад сталом...

Суддзя. Маўчы, Адольфак. (Сабковічу.) Калі б я даведаўся, што ты распаўсюджваешся пра тое, пра што я з табой вёў гутарку, то будзеш мець справу са мной.

Станіслаў. Не з панам, дарагі суддзя, але з «недапечаным акадэмікам».

Маршалак. Гэта ў яго інтарэсе... Я трымаю адзін канец ніткі, па каторай ён, за недатрыманне сакрэту, можа трапіць у непрыемны дом. Ідзі.

Сабковіч хоча ісці.

 

Сцэна 23

Тыя самыя і Ключвойт.

Ключвойт. Хай будзе пахвалёны!

Суддзя. На векі векаў! А што, даражэнькі, скажаш?

Ключвойт. Выбачайце, я, даведаўшыся, што тутака пан Сабковіч, зайшоў паведаміць, што станавы яго трэбуець у справе мужыка Гапона Барычкі, каторы заявіў, што ўчора ўкралі ў яго маладую кабылку, каторую ён купіў у тутэйшага аканома. Гэта пацвердзілі як ён сам, так і некалькі суседзяў. Дзеля таго, што кляча гэтая ў пана Сабковіча і ён прыехаў сюды на ёй, мне наказалі клячу забраць і аддаць, каму яна належыцца, таксама і кажухі, каторыя незаконна ён заграбіў у любінскіх людзей. Яго самога наказалі даставіць у стан для допыту.

Маршалак. Дык рабі, што табе наказана.

Ключвойт (Сабковічу). Пойдзем, паночку! (Пайшлі.)

Адольфак (услед ім). Бяры, пан, сваю пэруку, каб нас не ганьбіла ніводная яго рэч. (Кідае за дзверы парык.)

 

Сцэна 24

Тыя самыя, апроч Сабковіча і Ключвойта.

Суддзя. Ніколі сабе не дарую, што я гэтак аганьбіў маю дарагую Адэльцю, пазволіў гэтаму злодзею прасіць яе рукі. Не ведаю, як загладзіць сваю віну.

Маршалак. А ёсцека адзін найлепшы спосаб: не адкладваючы, выдаць яе замуж.

Суддзя. О, гэта было б найлепш, але за каго? Калі, як назло, нямашака ніводнага залётніка.

Станіслаў (да Адэлі). Прыходзіць рашучая хвіліна, ад каторай залежыць для нас усё. Божа, памажы нам!..

Маршалак. І гэта чалавек з саколім вокам!.. Ці ж не ведаеш, што прымаеш у сваім доме нават надта часта дзецюка, каторы хацеў бы аддаць усё сваё жыццё, каб ашчаслівіць тваю дачку, і на каторага і яна змалку глядзіць надта прыхільна.

Адэля (застыдзіўшыся, боязна). Пане маршалак...

Суддзя. Хто гэта можа быць? Хіба пан Станіслаў? Чаму ж тады раней не адкрыў мне сваіх думак? Не было б гэтых нешчаслівых залётаў.

Маршалак. Трэба быць сватам. Так, дарагі суддзя, Станіслаў любіць тваю дачку; дагэтуль нічога не казаў таму, што хацеў упарадкаваць свае справы і прыбраць гняздзечка для свайго найвялікшага скарбу. Быць можа, адкладваў бы і яшчэ, але сённяшняе здарэнне змусіла яго паспяшацца з апошнім крокам. Твая дачка толькі сённейка даведалася, як ён яе любіць. Сённейка ён раскрыў прад ёй сваё сэрца і, дастаўшы пазваленне, просіць у цябе яе рукі,— прасіў мяне сватаць. Маладыя, падыдзіце да бацькі і прасіце на каленях пазвалення і бласлаўлення.

 

Станіслаў стаў на калені перад Сакальніцкім, а Адэля, засаромеўшыся, марудзіць.

 

Панна Адэля, смела стань на калені з правай стараны і загляні бацьку ў вочы так, як глядзіш, калі хочаш яго збаламуціць. Магу ўпэўніць, што змякне, як воск, і злучыць вашы рукі.

Адэля (стаўшы на калені). Дарагі татачка! Я люблю яго. (Цалуе бацьку ў руку, закрываючы гэтак вочы свае.)

Суддзя. Ага, баламутка, а я не мог дагадацца! Адгэтуль перастану верыць свайму сакалінаму воку, а то, як відаць, з гадамі прытупілася. Ну, мае дзеткі, калі любіцесь, то хай Бог у небе, як бацька на зямлі, вас блаславіць! Устаньце і дайце вас абняць.

Адэля. Татачка, даражэнькі, які ты добры!

Суддзя. Усе мы павінны падзякаваць пану маршалку.

Адольфак. Я таксама званіў на гэтае казанне і маю права як брат блаславіць вас. (Патэтычна.) Прыбліжся, пара буркуючых галубкоў, хай і я вас бласлаўлю. (Падышоўшых з павагай бласлаўляе.)

Станіслаў. Брацейка даражэнькі, ты таксама шмат зрабіў для нашага шчасця,— чым мы можам выказаць табе сваю падзяку?

Адольфак (са слязьмі ціскае ім рукі). Любіце мяне так, як і я вас люблю. (Наіўна да Станіслава.) А паедзем сённейка на цецерукоў?

Суддзя. Ну, дзякаваць Богу і дарагому маршалку, што залёты нашы сягоння добра скончыліся; хай жа ж яны, як цяперака для мяне, так і для ўсіх бацькоў, будуць навукай, што, шукаючы для свайго дзяцёнка прыяцеля на ўсё жыццё,— павінны галоўным чынам звярнуць увагу,— хавай Божа, не на багацце, але на сэрца, навуку і славу ў людзей таго, хто хоча быць мужам дачкі.

Вадэвіль
№ 14

Адэля

Каб канец сышоў шчасліва,

Злое ўсё забудзьма жыва,

Шчасце наша не растае.

Станіслаў

Віват! Жонку сабе маю.

Усе

Маем страху мы тыкеле

(Хоць ваш «біс» яго зламоча),

Ці нам публіка з фатэляў

Што закінуць не захоча?!

Канец

Люцынка, снежня 8-га дня 1870 года


1870

Тэкст падаецца паводле выдання: Дунін-Марцінкевіч, В. Збор твораў. У 2 т. Т. 1. Драматычныя творы, вершаваныя аповесці і апавяданні / Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч; уклад. з тэкст. падрыхт., прадм., перакл. і камент. Я. Янушкевіча. - Мінск : Маст. літ., 2007. - С. 338-382
Крыніца: скан