Пад поўдзень асфальт на вуліцы размяк і ўспацеў чорнымі кроплямі смалы. Нават непаседлівая дзятва спыніла гульні і пахавалася ад спёкі. Цішыня. Толькі заклапочаны жаночы голас, нібы крык самотнае птушкі, кліча і кліча:
— Валерка! Валерка!
Кароткі перапынак і зноў:
— Валерка!
Жанчына па чарзе абходзіць дамы на сваёй вуліцы. Насупраць аднаго дома спыняецца.
— Свавольнікі! — абураецца яна.— І чаго толькі не прыдумаюць!..
Краты з жалезных прутоў, што прыкрывалі падвальнае акно, адкінуты да сцяны дома. Замест іх з нарэзанага лазняку і травы зроблена нешта накшталт павеці.
Жанчына нахіляецца, каб заглянуць туды, але трава рассоўваецца, і ў адтуліне паказваецца віхрастая галава.
— Ты чаго тут? — Жанчына гневаецца, пазнаўшы свайго сына.— Ану, вылазь!
З дапамогай маці хлопчык вылазіць і, каб зменшыць віну, прызнаецца:
— Я не адзін...
— Не адзін? — раскідаўшы лазняк і траву, жанчына нахіляецца над падвальным праёмам. Ад акна, якое калісьці тут было, засталася толькі разламаная рама.
— Вы што тут робіце? — крычыць яна ўніз.
Памагаючы адзін аднаму, караскаюцца наверх збянтэжаныя хлопчыкі. Апошнімі вылазяць трое большых. Валеркава маці пазнае Шурыка, Мушэта і Славіка, хлопцаў са свайго дома, і накідваецца на іх:
— Як вам не сорамна? Занятку іншага няма?
— Мы гулялі ў будан,— апраўдваецца Шурык, загарэлы хлопчык у трусіках, з драўляным корцікам ля пояса.
— Пакалечыцца захацелі? Гэта ж небяспечна.
Падыходзіць сусед, які нядаўна быў мараком. Ён спакойна апускае на месца краты і, усміхнуўшыся, гучна, нібы на сапраўдным старце, падае каманду:
— Моладзь! Слухай мяне! Кру-гом! Да бегу падрыхтавацца... Марш!..
І дзеці з вясёлымі воклічамі і смехам знікаюць за вуглом дома. Валерка з сумам пазірае ў той бок, куды памчаліся сябры, і неахвотна цягнецца ўслед за маці.
Настае хвіліна цішыні. Небарака-верабей, стомлены гарачынёй, зляцеў аднекуль на пруцік кратаў, раскінуў крыльцы і шырока разявіў дзюбу.
Раптам з-за вугла выглянула белая галава Славіка. Са сваёй схованкі хлопчык выйшаў на пальчыках, азірнуўся і махнуў рукой.
Прыгінаючыся пад вокнамі, услед за ім прабраліся астатнія малыя. Ля кратаў дзеці параіліся і, прыхапіўшы з сабой лазняк і траву, зноў палезлі ў падвал. Мушэт і хлопчык з драўляным аўтаматам на грудзях засталіся наверсе.
— Стой тут! Будзеш дазорны. Як толькі што — свішчы!— загадвае Мушэт. Зірнуўшы на цацачны гадзіннік на руцэ, ён кажа: — Праз пяць хвілін прыйдзе змена.
Малы моўчкі ківае галавой. Дзіва што! Ён добра разумее адказнасць за даручаны пост і ўяўляе сябе на месцы мамінага брата, адважнага пагранічніка дзядзькі Нікі.
Мушэт асцярожна залазіць пад жалезныя пруты кратаў і спускаецца ў падвал. Унізе — халадок, прыцемак. Расстаўлены ўздоўж сцяны лазняк, раскіданая пад нагамі трава прынеслі сюды водар лугоў і ракі, тут лёгка дыхаецца. Невялічкі круглячок замяняе пень, стары табурэт — стол. Першы на круглячок сядае Шурык.
— Поўны парадак! — дакладвае Мушэт, падыходзячы да століка — Вораг нашага пераходу не заўважыў.
Шурык вымае з кішэні трусоў вырваную са старога падручніка карту, разгортвае яе і кажа:
— Нічога не бачу. Дайце святло!
У аднаго з малых кішэнны ліхтарык. Хлопчык ім ганарыцца і з вялікай прыемнасцю накіроўвае святло на карту.
Над картай нахіляюцца трое: Шурык, Мушэт і Славік.
— Вось тут мы, а тут — засада. Трэба папярэдзіць пасты! Сачыце за ўсімі выхадамі! — растлумачвае хлапчуку з драўляным маўзерам Шурык.— Ніхто з ворагаў не павінен нават здагадацца, дзе мы.
— Ёсць папярэдзіць пасты і сачыць за выхадамі! — адказвае сувязны. Адбіваючы тапкамі крок, хлопчык ідзе да выхада з падвала і ўважліва аглядае пазіцыі ворага.
— Як ты глядзіш? — крычыць Мушэт.— Трэба ў бінокль!
— Ты што, не кеміш? — спакойна кажа Славік.— Адзін кулак — падзорная труба, два — бінокль.
Сувязны запіхвае маўзер за пояс і пазірае ў два кулакі. Потым кліча сабе змену — хлопчыка, што стаіць непадалёк, перадае яму даручэнне штаба, а сам адыходзіць убок.
— У майго дзядулі,— кажа Шурык,— у планшэтцы захоўваецца сапраўдная франтавая карта.
— Чаму ж ты не прынёс? — адразу загараецца Мушэт.— Па ёй павядзём бой.
— Я даўно б узяў, ды гэта ж памяць.
— А ты з планшэткай! — раіць Мушэт.— Ідзі!
— Шурык! Мама кліча! — крычыць у дзверы падвала адна з дзяўчынак.
Шурык адразу ўстае.
— Гуляйце, я зараз вярнуся,— кажа ён і выходзіць.
Замест Шурыка на круглячок сядае Мушэт і пазірае на гадзіннік.
— Пара змяніць каравул,— загадвае ён.— Вадзік, на змену!
— Ёсць на змену! — паўтарае Вадзік і праз аконны праём асцярожна вылазіць наверх. Малы перадае яму аўтамат і з дапамогай Вадзіка спускаецца ў сутарэнне. Стрымліваючы ўсмешку радасці, ён падыходзіць да штабнога століка і дакладвае:
— Поўны парадак, таварыш камандзір! Дазвольце ісці?
— Можаш ісці! — адказвае Мушэт.— Чарговы сувязны, да мяне!
А Шурыку ў гэты час маці кажа:
— Цётка Аня просіць купіць малака дзецям. На табе бітончык і грошы. Возьмеш два літры. Толькі пытайся, каб было свежае.
Цётка Аня — суседка. У яе дзяўчынкі — блізняты. Ім патрэбна малако. А Шурык — бясстрашны разведчык. Ён ашукае ворага, прарве блакаду і прынясе малака.
Сем разоў пад несупынным агнём мінамётаў яму прыйшлося разразаць калючы дрот, чатыры разы размініраваць праходы ў мінных палях,— і ніхто яго не заўважыў. Каля самага склада з прадуктамі ён двойчы біўся з ворагам, але спрытнымі ўдарамі корціка знішчыў усіх, хто на яго нападаў. Малако ёсць!
— Мне можна гуляць, мама? — пытаецца Шурык, вярнуўшыся з магазіна.
— А вы дзе гуляеце?
— У падвале.
— У што?
— У будан.
Маці ўсміхаецца і, прыгладзіўшы непаслухмяны віхор на галаве сына, ласкава дазваляе:
— Гуляйце!
Пераскакваючы цераз некалькі прыступак, Шурык бяжыць уніз і бачыць за штабным сталом пяцігадовага Вову. Малы няўпэўнена сядзіць на краі круглячка. Ён хоча быць сур’ёзным, тарэшчыць чорныя вачаняты на сувязнога — худзенькага, у акулярах, Петруся.
— Добра! — адказвае на рапарт Петруся Вова.
— Трэба сказаць: «Сачыце за дарогай!» — вучыць Пятрусь .— Ну, кажы!
— Сачыце дарогай! — кажа Вова і падымаецца, шчаслівы.
Усе падрыхтаванні да атакі закончаны. Можна пераходзіць да рашаючага наступу.
Раптам трывога: на ганку Валеркава маці! У дзіцячых гульнях яна бачыць адно свавольства і небяспеку. Хлопчыкі прыціхлі.
Чуваць толькі Слаўкаў шэпт. Ён раіць, каму дзе хавацца.
Валеркава мама, трымаючы за руку Валерку, не спяшаючыся, сышла з ганка і накіравалася ў горад.
— Да атакі падрыхтавацца! — чуецца тонкі галасок Мушэта.
Лепшы джыгіт Каўказа, ён круціць над галавой шашку і крычыць:
— Напе-е-рад!
— У-р-р-а! — парушаюць цішыню вуліцы дзіцячыя крыкі: — Ура-а-а!
Хто адважыцца стаць на дарозе гэтай лавіне?
1961