Гэта нібыта і зусім выпадковая рэч — белы, з крыху няроўнай паверхняй прамавугольнік з пенапласту, які ўжо год стаіць у нас у пакоі на спінцы канапы, займаючы ледзь не ўвесь прасценак. Павесіць на сцяну так і не давялося. Не знайшлі адпаведнай рамкі, а ўзамен нічога іншага не прыдумалі.
Дзеці, нашы частыя госці, з энтузіязмам аглядаючы ўсё, што прываблівала іх увагу, ніколі не мінаюць гэты прамавугольнік і нязменна пытаюцца:
— Гэта карціна?
Я адказваю пытаннем:
— А як вы лічыце?
— Канечне, карціна,— сцвярджаюць яны і зноў пытаюцца: — А якая ў яе назва?
— Кажаце, што карціна! Тады прыдумайце самі для яе адпаведную назву,— прапаную я.
Тыя, хто быў ля мора, адразу адказваюць:
— След хвалі на пяску.
Некаторыя пярэчаць:
— Гэта — сама хваля.
— Мятлік упаў на ваду і трапеча крыльцамі,— сказаў аднойчы адзін з хлопчыкаў.
У яго адразу ж спыталі:
— А дзе мятлік?
— За краем карціны.— Хлопчык падняў руку.— Вось тут.
Па здзіўленых тварах дзяцей было відаць: усе ўявілі, як за абрэзам ліста на ваду ўпаў мятлік, а ліст і ёсць тыя хвалі, якія ўзніклі ад трапятання яго крыльцаў.
— Кінуць каменьчык,— пачынаюць успамінаць хлопчыкі,— таксама будуць такія хвалі.
Побач са мной стаяла дзяўчынка. Худзенькая, з вялікімі сінімі вачыма, з кароткай стрыжкай. Шамацела яе сукенка з белым каўнерыкам і фартушком. Яна глядзела, слухала і раптам сказала зусім нечаканае:
— Ды гэта ж малако на агні ў каструлі! Малако паднялося і вось-вось збяжыць!
— Такіх каструль не бывае! — дружна запярэчылі дзяўчынцы.
Яна збянтэжылася і змоўкла.
— А на малако, што збягае, падобна! — падтрымаў я дзяўчынку. Мяне здзівіла яе здольнасць насуперак палохаючай непараўнальнасці ліста пенапласту і каструлі спаймаць у іх агульнае.— Ану-тка ўспамінайце, што яшчэ можна тут адшукаць.
Дзяўчынка з гэтай жа групы, усяго-наўсяго першаклашка, у момант поўнай цішыні са здзіўленнем адкрыла:
— Дык гэта ж маміна фіранка на скразняку!
Іменна маміна, а не наогул фіранка.
І, пачырванеўшы, дадала:
— Цюлевая. Тая, што ў спаленцы.
Усе дружна засмяяліся.
— Сапраўды! — узрадаваўся я.— Бачыце, як сярэдзіну фіранкі выдувае скразны вецер! Яна ўся ў знічках, празрыстая, нібы і тут прасвечана промнямі сонца.
Падбадзёраныя мной дзяўчынкі радасна ўсміхаліся. Відаць, як і ў многіх іншых, падобныя адкрыцці ў гэтых дзяўчынках здараліся не ўпершыню, але, можа, толькі цяпер яны адчулі, якія магчымасці тояць пошукі такіх адкрыццяў?
Уяўленне дзяцей паступова раскоўваецца, і назвы карціны ўзнікаюць адна за адной, толькі запамінай.
— А яшчэ падобна на белы ветразь у час непагоды! — кажа аўтар «Следу хвалі на пяску».
— І на жыта, калі яно хвалюецца!
— А мне нагадвае само сонца.
— А мне гурбы снегу.
Нарэшце найбольш дапытлівыя напамінаюць:
— Цяпер вы скажыце, што гэта.
— Я думаю, гэты ліст можна назваць карцінай.
— А якая ў яе сапраўдная назва?
— Ды ўсё, што кожны з вас убачыў, і ёсць яе сапраўдная назва.
— А я ўсё ўбачыў: і малако, і цюль, і снег! — ускліквае той, хто прымусіў нас па-за краем ліста ўявіць гінучага мятліка.
— I я ўсё ўбачыў, пра што вы казалі,— адказваю я.
— Так нельга! — пярэчыць дзяўчынка з старэйшых.— У карцін бывае толькі адна назва.
— А гэта не такая, як усе! — не згаджаецца з ёю адразу некалькі галасоў.
— А якая? — пытаюся.
— Яна толькі падобная на штосьці. На ёй самой нічога не намалявана.
— Наша фантазія або памяць дамалёўваюць,— падказваю.— Так ці не?
— Так.
— Заўтра прыйдуць новыя госці, спаймаюць новыя падабенствы і падкажуць новыя назвы.
— А якія ў яе яшчэ назвы?.. А вы самі што ўбачылі?.. Вы яе купілі ці зрабілі? — сыплюцца пытанні.
— Апавядаю, як аднойчы за горадам разам са сваёй нязменнай спадарожніцай Лю мы спыніліся ля аднаго з прыватных гаражоў і ў промнях вячэрняга сонца ўбачылі гэты ліст. Ля шэрай сцяны ён стаяў прама на зямлі. Гаспадар машыны вось такімі разрэзанымі па таўшчыні лістамі ўцяпліў на зіму свой гараж. Гэты ліст аказаўся лішнім. «Можаце ўзяць,— дазволіў ён.— Усё роўна выкідаць».
— Дык гэта ж «Сонечны вецер»! — зарадаваўся я.— Спазніся хоць бы на паўгадзінкі, і ніколі нам не ўбачыць такога дзівоснага разрэзу. Вось і вы...
Я пераконваю сваіх гасцей не праходзіць міма незвычайнага ў самым звычайным. Міма, напрыклад, сухога ламачча, і паказваю ім падарунак мастака-эксперыментатара Святліцкага — лясныя скульптуры «Першы крок» і «Намаганне». Раю збіраць каменьчыкі з малюнкамі і падводжу іх да сабранай намі на беразе мора калекцыі галек, дзе кожны каменьчык — малюнак, скульптура або карціна з уласнай і нават не адной назвай. Заклікаю прыглядацца да ўсяго: да плямак і шчылінак на паверхнях рэчаў, да ўзвіхуранасці ў хмарах і да ўзору, пакінутага начным марозам на вясенняй вулічнай гразі. Словам, пераконваю заўсёды і ўсюды ў самым звычайным шукаць нечаканае, здзіўляючае. Што так лёгка прапусціць і згубіць. Згубіць радасць адкрыцця.
Апошнім пытаннем дзятвы нярэдка бывае:
— А гаспадару гаража вы паказалі, што можна ўбачыць на гэтым лісце?
— Яшчэ не, але абавязкова пакажу.
— Вось ён здзівіцца.
Дарослыя ля гэтага прамавугольніка звычайна паводзяць сябе інакш, чым дзеці. Нярэдка толькі пасля многіх наведванняў іншы госць кажа:
— Няёмка пытаць, але я і так і гэтак прыкідваў, а ўсё не зразумею. Калі не прыйду, стаіць у вас гэтая штуковіна. Навошта? Тэрмаізаляцыя, ізаляцыя ад гукаў, пракладка для амартызацыі ўдару, ці што? Дык чаму яна на такім месцы? Думаў, выпадкова паставілі. Бачу, што не. Што гэта?
— А гэтая штука не нагадвае карціну?
— Карціну?! Хм... Вось не думаў,— сумеўся госць.— Можа, абстрактную?
— Дык на іх жа абавязкова трэба шукаць падабенства з чымсьці, прыдумваць ім незвычайныя назвы. Наогул, круціць іх уніз, угору, ставіць бокам-скокам.
— І знаходзіць гэтае падабенства,— усміхаюся я.— Сапраўдны абстракцыяніст такія пошукі палічыў бы для сябе найвялікшай абразай.
— Я ў такім мастацтве не разбіраюся. Як усе, так і я кажу,— прызнаецца госць.— Так-так... Сапраўды, нешта нагадвае. А што — і не зразумееш адразу. Да такіх рэчаў трэба ж неяк прывыкнуць.
— Чаму прывыкнуць? — пярэчу я.— Змалку нас акаляюць вышыўкі, карункі, разьба, роспіс, кілімы. На іх жа ўсё падаецца намёкам або з такім стылізаваным непадабенствам...
— А вось усё, пра што вы сказалі, ёсць тое прывычнае, над чым і не задумваешся! — нечакана кажа госць, узіраючыся ў ліст.— Ведаеце, што ён нагадвае? Марозны сонечны ранак. І снежнае поле, усё ў бліскаўках. Ідзеш у валёнках: рып, рып. І так табе лёгка, радасна... От сапраўды, і не падумаў бы ніколі! Пазіраў на гэты разрэз толькі з гаспадарчага боку. А тут яшчэ і эстэтыка патрабуецца!..
...Сустракаецца госць і з супрацьлеглай натурай. Бесцырымонна тыкаючы ў ліст пальцам, ён з ходу аглавушвае цябе здзеклівым нападам:
— Гэта што яшчэ ў вас? Даніна модзе!
— Модзе!.. Якой?
— Ну, той самай, калі замест карцін на сцяну вешаюць гнілы корч з засушанай жабай і пераконваюць, што гэта не больш не менш, як нейкі выдатны пісьменнік і німфа, якая толькі што з возера, у гэтакім...— госць паднімае руку і шматзначна шчоўкае пальцамі.— У гэтакім... мастацкім яднанні!
— І так-такі гэты ліст не выклікае ў вас нічога, апроч агіды?
— І вы туды! — гневаецца госць.— Выпрабоўваеце? Ну аб чым можа нагадваць гэтая пакрэмзаная паверхня? Толькі пра абібока, які рэзаў пенапласт. Што ж, тады ведайце: я не прызнаю ніякіх вар’яцкіх мудрагельстваў усялякіх там крыўляк.
— Што вы! Што вы! — спяшаюся я.— Я таксама супраць засушаных жаб у кватэры. Хай сабе жывыя! Яны такія сімпатычныя... А мёртвыя, хоць і сухія,— проста зараза!..
— Вось іменна зараза! — натхняецца госць.— А мы ёю наўкруг захапляемся. Асабліва моладзь. Жаўтаротыя юнакі ўзялі верх ва ўсім. І ўсюды... поўнае папусціцельства! І да вас жа дзеці ходзяць... Ды калі б мне было дадзена права!..
— Эх, калі б гэтае права!..— задуменна паўтараю я і раптам, здзіўлены: як жа раней не заўважыў, згаджаючыся з госцем: — А гэты ліст сапраўды нейкі абібок разрэзаў. Ды ў дадатак зусім п’яны. Так і дарагую рэч можна сапсаваць!
...— Які апетытны зефір! — платаядна прычмокваючы, ускліквае каля пенапласту добра ўкормленая жанчына, дырэктар рэстарана, госця маёй жонкі.— Вы што дражніць гасцей яго паставілі? Ану, хутчэй гэты зефір на стол, а не, дык, не лічачыся з этыкай, я тут жа адламлю кавалак паболей і з’ем! Калі не сямейны сакрэт, па якой рэцэптуры ён прыгатаваны?
— З пенапласту,— смяюся я.
— Ха-ха-ха-ха! Зярністая ікра з гэтай... з нафты. Курынае мяса з планктона. Бялкі з хларэлы. Адзенне з газу. Матрыцы са шкловалакна, а зефір з пенапласту,— не сціхае госця.— І вы за пераход на ўсё хімічна-сінтэтычнае! Нават нас, гасцей, да гэтага прывучаеце... Дарэчы, гадоў з дзесяць таму назад у нас у рэстаране дэгустацыйная камісія азначала якасці натуральнай і штучнай чорнай ікры. І ўявіце сабе, усе яе прадстаўнікі аднагалосна ўскліквалі: «І думаць нечага! Зразу ясна: вось гэта — натуральная, а гэта — штучная. Прыроду не ашукаеш!»
— І штучную прымалі за натуральную?
— Неверагодна, ды факт!
...І вось «жаўтароты юнак», хлопец з дзесятага класа, разглядвае пакрэмзаную п’яным абібокам паверхню пенапласту і кажа:
— Па начах мне сняцца схемы незвычайных магнітафонаў, прыёмнікаў. Калі хочацца адпачыць, заплюшчваю вочы і распрацоўваю якую-небудзь канструкцыю... Гэта паверхня нагадвае частку велічэзнага, радыяльна зніжаючагася пласкагор’я з купалам вулкана ў цэнтры. Над пласкагор'ем ляцяць радыёхвалі. А гэта яго выгляд з арбіты спадарожніка. Я магу сфатаграфаваць гэтую паверхню так, як яе ўяўляю. Трэба толькі адшукаць дакладна вугал здымка рэльефу і дакладнае месца для ўспышкі. Аднаму гэтага не зрабіць. Дазвольце, я прыйду з сябрам.
Імя юнака — Грант. «Па-англійску «грант» цвёрды,— з задавальненнем тлумачыць ён.— Бацька даў гэтае імя, каб па характару я быў такім!»
У наступную нядзелю Грант прыходзіць з таварышам і робіць больш дзесятка здымкаў з успышкамі, а яшчэ праз тыдзень прыносіць цудоўную фатаграфію.
— Здаецца, удалося спаймаць тое, што ўбачылася,— кажа ён.
Я расказваю яму пра фіранку на скразняку, мятліка на хвалях, пра малако, якое вось-вось збяжыць. Ён ціха ўздыхае.
— Паэксперыментаваць бы, і ўсе тэмы можна было б спаймаць і зняць. Шкада, ні аднае вольнае хвілінкі.
Разглядаючы калекцыю галек з малюнкамі, Грант кажа аб неверагодным у звычайным, аб здзіўляючым у прывычным, у шэрай штодзённасці і раптам успамінае:
— Хтосьці ў мяне ўзяў кнігу аб магнітафонах і не вярнуў. А я забыў хто. Гэта таксама «шэрая штодзённасць»? Крыўдна.
І ля самага парога нечакана Грант пытае:
— А што такое грошы: «шэрая штодзённасць» ці сродак скараціць шлях да здзіўляючага?
— Як скараціць? — не ўцяміў я.
— А вось, да прыкладу, гэтым летам адзін з маіх родзічаў павёз мяне ў Тэбердзінскі запаведнік. Наогул у яго добры свой дом, рыжская мэбля, каляровы тэлек. Свая машына, і заўсёды ёсць грошы. Не-не, ён не спекулянт і не прайдзісвет. На ўсё лета бярэ дадатковы адпачынак і едзе на калгаснае будаўніцтва звычайным мулярам, а ўвосень прывозіць некалькі тысяч. «Вось калі я дышу свабодна!» — кажа ён... Дык вось, у запаведніку дазволена праехаць толькі да адпаведнай мяжы. А далей — тупай так. Але варта было майму родзічу тых-гэтых пачаставаць, і нас пусцілі куды пажадаеш. За некалькі гадзін мы там такое ўбачылі, што і за тыдзень пехатой не абыдзеш!
«Што ж супрацьпаставіць гэтаму відавочнаму прыкладу?» Абрываючы непатрэбныя сентэнцыі, якія зрываліся з языка, кажу:
— Нявольнікам грошай і накапіцельства, я ў гэтым упэўнены, вы, Грант, не будзеце. Ратуе творчае натхненне і цікаўнасць. Адны яны ў жыцці — сапраўдная радасць. Вы іх ужо адчулі... А падарожжа па запаведніку без машыны, мне думаецца, адкрыла б вам непараўнальна больш таямніц і дзівосаў, чым тое, што вам мільганула праз шкло машыны.
— А калі няма часу? З пятых класаў мы набіраем такую шалёную гонку ў навучанні, у жаданні ўсё спазнаць, убачыць. А нас яшчэ падганяюць... А дарослыя!
Сказаць яму аб слізганні па паверхні? Аб строгім адборы, аб выбары? А хіба я сам не губляюся ў гэтым бясконцым марафоне даганяць усіх і ўсё?
...У жніўні мы з Лю адпачывалі ў Кактэбелі ў Доме творчасці пісьменнікаў. Ля нашага катэджа на градцы цвілі гваздзікі. Аднойчы вечарам я сядзеў ля іх і назіраў, як яшчэ бяскрылы конік з апетытам перажоўваў тычынкі на адной з кветак.
Паўз мяне па сцежцы з маці і бацькам праходзіла дзяўчынка год пяці. Яна з не меншым, чым конік, апетытам ела вялікі ружовы яблык.
— Дзяўчынка! — вырвалася ў мяне.— А ты хочаш пабачыць, як вячэрае конік?
— Хачу.
— Запрашай маму з татам. Зараз убачыш.
Выпадковае знаёмства аказалася цікавым і неўзабаве дапоўнілася сустрэчай з роданачальніцай сям’і — з бабкай гэтай малой — маёй равесніцай, масквічкай, жонкай аднаго, ужо нябожчыка, дзіцячага пісьменніка.
Неяк мы ўспомнілі гады нашага юнацтва, убачанае, перажытае. Мімаходзь я сказаў, што мне давялося быць на Калыме.
— Мой школьны таварыш быў там,— успомніла яна.
У напаўзапытальным тоне я назваў яго прозвішча. Яна спакойна пацвердзіла:
— Так, ён.
— Усевалад?
— Так, Усевалад.— І раптам здзівілася: — Ды гэта ж неверагодна! Ды гэта ж на мяжы немагчымасці! Як вы так адразу назвалі яго прозвішча, імя?
— Не ведаю. Вы сказалі пра таварыша па парце. А мне чамусьці прыпомніліся не чые-небудзь, а яго вялізныя ліхарадкава бліскучыя чорныя вочы, нервовы твар, высокая танюткая постаць. Выглядаў ён зусім юнаком год семнаццаці, а можа, і меней.
— Так, гэта ён. Яго твар, вочы.
— У ім было нешта незвычайнае, што назаўсёды запаміналася... Мінула сорак год. Ды якіх! А ён жывы?
— Жывы. Гэта ён па-суседску дапамагаў мне выхоўваць маіх дачок. Вашу знаёмую. І асабліва старэйшую.
Нябачны ланцужок ледзь прыкметных, зусім штодзённых і ўсё ж такіх незвычайных выпадковасцей: конік, яшчэ бяскрылы, на кветцы гваздзіка, дзяўчынка з вялізным малінавым яблыкам (я палохаюся: а калі б не яблык і не конік), раптам узнікшы ўспамін...
І вось Усевалад у маёй кватэры. Нібы сон у сне, першы з тых гадоў за ўсе дзесяцігоддзі, першы з той першабытнай цішыні, з усё ледзянячых маразоў і палярнага ззяння, з несканчонага серпанціну дарог і дат.
Толькі праз два гады без папярэджання ён з’явіўся ў мяне Першага мая а адзінаццатай гадзіне вечара. Я адразу яго пазнаў. Высокі, прыўзнятыя плечы. Той жа юнацкі бляск вялізных чорных вачэй. Тоўсты дручок у руцэ. Я зразумеў: пратэз — няма нагі.
— Хацеў на ўсё свята прыляцець. Не было білетаў. Шкада. Заўтра к вечару павінен быць дома.
Добраахвотнік Вялікай Айчыннай. Чатыры разы паранены, ужо ў сорак другім спісаны з усіх баявых рахункаў, ён зноў і зноў дамагаецца вяртання на фронт і канчае вайну з усімі ў Германіі.
— Бачыш: застаўся жывы. Але я ў гэтым менш за ўсё вінаваты.
Ранкам Усевалад стаіць перад лістом пенапласту. Узіраецца.
— Для мяне гэта — «Лямант»,— без усякіх пытанняў кажа ён, сустракаючы мяне з другога пакоя.
У маёй памяці ўспыхвае ўспамін аб убачаным вясеннім ранкам 1944 года.
Жанчыны то працягваюць, то ўскідваюць да неба рукі і падаюць ніцма на доўгі рад нябожчыкаў, паднятых з агульнай магілы. Стогны, крыкі зліваюцца ў адзін агульны лямант. Кожная жанчына паднімаецца і падае па-свойму. Хто — устаючы ва ўвесь рост, хто — стоячы на каленях. І ўсе звяртаюцца да нізка звісаючых хмар нерухомага неба, нібыта ў гэтай свінцовай застыласці шукаюць Вышэйшага Суддзю. А водгуку няма. І ў самазабытных выгінах адчаю яны, маладыя і старыя, зноў і зноў устаюць і падаюць на бязмоўныя астанкі загубленых фашыстамі родных, не знімаючы свайго нясцерпнага душэўнага болю...
Ды як жа я за ўсе тры гады ні разу не ўбачыў у гэтых самых выгінах паверхні пенапласту таго, што адкрыў мне Усевалад?! Таго, што цяпер, нягледзячы ні на якія іншыя асацыяцыі, буду бачыць заўсёды...
...Аднойчы я набраў нумар тэлефона кнігарні. Са мной пачалі гутарыць такім на дзіва дзіцячым галасочкам, што я не ўтрымаўся і ўсклікнуў:
— Ды вы ж Дзюймовачка! Я вас адразу пазнаў. Як вы сюды трапілі? Няўжо са старонак казкі!
Жарт быў радасна прыняты і прывёў нас да сустрэчы.
— Бачыце, якая я асучасненая Дзюймовачка! — залілася вясёлым смехам новая знаёмая.— Ледзь да столі не дарасла. Будзем знаёміцца. Практыкантка бібліятэчнага тэхнікума і — не здзіўляйцеся — маю вялікае шчасце быць маладой маці.
Яна як бы адразу ўпісалася ў інтэр’ер нашай кватэры.
— А над гэтай рэччу можна бясконца імправізаваць,— кажа яна, разглядаючы пенапласт.— Так, гэта і ёсць тое, што ў сваёй недасказанасці абуджае фантазію, памяць, дае ім неабмежаваную свабоду, заве ў сааўтары.
І пытае:
— Спадзяюся, аўтар гэтае рэчы перада мной?
— Не,— кажу.— Аўтар — выпадак.
— Убачылі вы?
— Так.
— Выбраць з хаосу рэчаў і з штодзённай мітусні тое, што можа здзівіць,— хіба не значыць стварыць?
Ні з Дзюймовачкай, ні са шчаслівым выпадкам я не спрачаўся. Перад маімі вачыма то наяве, то ў памяці на гагрынскіх і кактэбельскіх марскіх берагах рассыпалася безліч рознакаляровай малечы і тых, хто ледзь дарослей. Пераймаючы дарослых, яны ў галечнай паласе пляжаў нязменна выбіралі адно і тое ж: кавалачкі так званых напаўкаштоўных каменьчыкаў, а часцей за ўсё кавалачкі бутэлечнага шкла, адшліфаванага прыбоем. Яны нічога не ведалі аб існаванні не толькі тых цудоўных каменьчыкаў, пра якія сказаў паэт:
О мора, самы лепшы ў свеце
Мастак-абстракцыяніст,
але нават аб такіх блізкіх успрыняццю малога каменьчыкаў, дзе мора намалявала на іх якую-небудзь смешную жывёлінку, насякомае, кветку. Аднойчы з такім вось хлопчыкам я прайшоў па беразе метраў каля двухсот і, паказаўшы на адну з галек, спытаў яго:
— Што тут намалявана?
Як ні разглядаў хлопчык гэты каменьчык, нічога на ім не ўбачыў.
— Ды ты лепш узірайся і ўспамінай! На гэтым баку — Брыдкае Качаня, а на адваротным — Чабурашка. Вазьмі як падарунак...
З крыкам замілавання кінулася дзіцё да маці, што непадалёк загарала, паказваючы то на гальку, то на мяне, але маці толькі незадаволена сказала:
— Я табе тлумачыла, што шукаць.
А суцяшае адно: замілаванне ж знаходкай было! А яно бясследна ніколі не знікне.
Неяк у Гагры ля самага прыбою падбег да мяне адзін з групы дарослых хватаў-уюноў і таропка спытаў:
— Знайшлі?.. Пакажыце, што!
Я падаў яму толькі што знойдзеную гальку з адбіткам марскога прыбою. Гэта была адна з лепшых маіх знаходак. На каменнай мініяцюры ішла высокая хваля з усімі сваімі каляровымі пералівамі, а на яе вяршыні бялела пена.
Хлопец здзівіўся:
— Хіба гэта стала модным?
— Ды не,— сам сабе ўсміхнуўся я.— Моднымі цяпер зрабіліся цяжкія булыжнікі з рознымі хаатычна раскіданымі па іх плямамі.
— А што за іх плацяць, не ведаеце?.. Ну-ну, я пабег! Прыгледжуся.
«Калі ёсць у яго дзеці,— падумалася мне,— якімі ён іх выхоўвае?»
...Аднойчы з Лю мы запрасілі да сябе ў госці знаёмага геолага і пачалі паказваць калекцыю, якую прынесла нам у падарунак мора. У пакоі ў гэты час знаходзіўся шасцігадовы Светазар, наш сусед, што ледзь не кожны дзень прыбягаў да нас. Перахапіўшы ініцыятыву, ён стаў на калені на крэсла і сам са шкляной паліцы шафы пачаў даставаць каменьчык за каменьчыкам.
— Гэта — светлячок, гэта — дзядулеў растоптыш з валёнка, гэта — усёбачачае вока, а гэта,— хлопчык дастаў зеленаваты плоскі абломак з чорнымі зубчастымі лініямі,— кардыяграма пітэкантропаса.
— Што-што?! — здзівіўся геолаг.
— Біятокі сэрца пітэкантропаса,— нічуць не сумеўшыся, растлумачыў Светазар.— Чалавек, які жыў у каменным веку. А так як тады не было паперы, запіс рытму працы сэрца рабілі на камені. Захавалася толькі частка гэтага запісу.
— Я бачу,— усміхнуўся геолаг,— ты ўсю калекцыю ведаеш.
— Ведаю.
Геолаг узяў чорную гальку з двума белымі мазкамі, злучанымі танюткай лініяй.
— Што гэта?
— Кампазіцыя. Яе вось так трэба трымаць,— параіў хлопчык.— Тады яна добра бачыцца.
— А што такое кампазіцыя? — пацікавіўся госць.
— Калі няма чым назваць, а радуе,— амаль адразу адказаў Светазар.
Калі Светазар упершыню пабыў ля мора, я яго запытаў:
— Што такое мора?
Толькі на момант задумаўшыся, з чым параўнаць, малы адказаў:
— Мора — гэта многа-многа вады! — Светазар раскінуў у бакі рукі. — Вось столькі! А па ёй кефір плавае.
Было яму тады чатыры гады.
— Дваццаць год займаюся камянямі, а ні разу не падумаў зірнуць на іх як на тварэнне мастацтва,— уздыхнуў наш знаёмы.— Як гэта крыўдна!.. Дазвольце прывесці да вас свайго сынка. Як трэба дзецям своечасова ўбачыць. Прыгожае з вялікае літары і ўразіцца ім на ўсё жыццё! Бо ад такога пачатку пачаткаў да Траццякоўкі, Эрмітажа і Пікаса — рукой падаць.
«Дакладна сфармулявана,— падумалася мне.— Дык аб гэтым жа і размова».
Геолаг прывёў да нас сына, малодшага школьніка, і прынёс у падарунак аманіт, а дакладней — акамянелую масу, якая прыняла форму яго ракавіны; аманіт праляжаў на дне акіяна сорак мільёнаў год.
— Хвалі гэтага акіяна ўсяго толькі два мільёны гадоў назад,— усміхнуўся геолаг,— узнімаліся вось тут, дзе мы стаім.
А мы з Лю гэтую акамянеласць паставілі на кніжнай шафе паміж бюстаў нашых выдатных сучаснікаў. Навошта, не ведаю. Мабыць, кампазіцыйна ўпісалася. Адказ прыдумаўся потым: дзеля роздуму аб каштоўнасцях, якія прыносіць нам сённяшні хуткаплынны час. Калі, канечне, гэтыя каштоўнасці мы зможам адшукаць.
Для сябе і другіх.
...У дзень майго шасцідзесяцігоддзя цешча запякла ў цесце гусь. Гусь нагадваў гумавую падэшву. Лю жартавала: «Відаць, таксама шасцідзесяцігадовая!» Яна чаравала над ёй, чаравала, і нарэшце вызваліўшы спінную частку яе шкілета, урачыста паднесла яе мне.
— Увекавечым юбілей шэдэўрам мастацтва!
Я ў непаразуменні пазіраў на гэтыя косці.
— Няўжо нічога не бачыш? — сказала яна і пагразіла: — Ну пачакай!
Яна пафарбавала косці ў бітумны лак, прымацавала на белай каробцы з пластмасы і, паставіўшы на сервант, паклікала мяне.
— Ды гэта ж самы дарагі падарунак! — ахнуў я.— Як ты змагла яго ўбачыць?!.
— «Падглядванне», «Гатоўнасць да скачка», «Блізняты», «Казярог», «Гэта чорт ведае што такое!», «Выкапень»,— сыпаліся назвы ад нашых гасцей. Спрэчак і здагадак вакол скульптурнага шэдэўра Лю было не менш, чым каля ліста з пенапласту. Шэдэўр або неадкладна скідваўся са свайго п’едэстала: «Ды гэта ж звычайны гусь або індычка!», або ўражваў: «Чым вы яго выразалі? З чаго?» Але нікім не адкідваўся. За выключэннем...
Гэтым здзіўляючым выключэннем аказаўся студэнт юрыдычнага факультэта. Пярэчыла яму... яго жонка, студэнтка таго ж факультэта.
— Такую б скульптуру павялічыць — ды ў парк! — раптам замілавана ўскліквае яна.
— У парк?! — уражваецца муж.— На месцы старшыні гарвыканкома я асабіста сваімі рукамі разламаў бы гэтую штуку!
— Разламаў бы?! — аж чырванее жонка.— А што ж тут такога страшнага?
— Чаму мы павінны выходзіць за межы зразумелага і прывычнага? — гарачыўся муж.— Мастацтва ж для ўсіх! Для самога народа.
— Ды гэтую ж канструкцыю сама прырода адпрацоўвала і шліфавала мільёны гадоў.
— Прырода тут ні пры чым. А з якой такой мэтай гэтая штука павінна кідацца ўсім у вочы? Гэта ж выклік! Хай вось тут і пыліцца, калі каму падабаецца.
Справа і злева ад гэтай штукі стаялі галінкі з лесу або драўляныя скульптуры, як іх сёння называюць пад назвамі «Першы крок» і «Напружанне». Але яны ні пратэсту, ні здзіўлення ні ў кога не выклікалі, дарма што былі зроблены сапраўдным мастаком-эксперыментатарам. А тут абыякавасць! «Дык абыякавасць яшчэ горш, чым спекуляцыя на адмаўленні ці шчырая нянавісць»,— падумалася мне.
...Наша знаёмая дзяўчына Валя — згустак волі, энергіі і весялосці. Закончыўшы ў перыферыйным інстытуце эканамічны факультэт, яна надумалася штурмаваць Маскву і гады праз два знайшла там цікавую працу і нават атрымала кватэру.
І вось яна зноў у нас, і не адна.
— Знаёмцеся: Юра — мой брацік. Выпускнік дзесяцігодкі. Акселерат. Не як я, малеча. І не ў прыклад сястрыцы, усё школьнае жыццё каціўся на троечках. На жаль, гэта мода дзе-нідзе сярод хлопцаў стала амаль усеахопнай.
Перада мной стаяў чырванашчокі асілак. Усміхаўся. Над вуснамі прабіваліся вусы.
— Уявіце сабе, гэтаму прыгажуну забаранілі з’яўляцца ў школе. Што ж ён нарабіў? Ды нічога. Пакуль не прывядзе ў парадак свае лохмы! А вы зірніце, які я фокуснік! — Валя раскідала на галаве брата чорную капешку на ўсе бакі.— Чым не сучасная прычоска? Малады чалавек выратаваны (прэстыж школы ляціць у тартарары!). А зараз...— Сястра ўсю раскіданасць уклала і схавала за вушы.— Ніякіх мод, ніякіх спакус. Аяй-я-яй! І на чым толькі трымаецца гэты педагагічны аўтарытэт? Табе, Юра, пашчасціла: кінулася з Масквы! На паратунак. Усяго маеш дзень прагулу. А яшчэ кажуць: няма тэлепатыі! Ну, нічога: сваё моладзь возьме. Так, Юра, ці не?
— А да вусоў яшчэ не чэпяцца? — пытаю Юру.
— Да маіх яшчэ не,— смяецца ён.— А другім даўно забаранілі: «Вы не гусары!»
Ад яго нясе табачным перагарам.
— Курым? — пытаюся.
— Спрабуем.
— А што шкодна, ведаеш?
— Ведаю.
— І гэтыя веды не стрымліваюць?
Юра смяецца:
— Хіба толькі цыгарэты кароцяць жыццё! Усё кароціць.
— А нешта ж і падоўжвае.
— Я паспрабую і кіну.
— Зможаш?
Юра паціскае плячыма. Яму весела.
— Што ж тут такога! Узяў і кінуў.
— Куды ж ты сабраўся паступіць вучыцца? — мяняю тэму гутаркі.— Ці працаваць?
— Не ведаю. Скончыць дзесяцігодку — такая нечаканасць. Здавалася, усё жыццё буду хадзіць у школу.
— Нешта ж любімае ў цябе ў школе было?
— У школе?! — здзіўляецца Юра. — Н-ні-чога.
— Як нічога? За дзесяць год — нічога! А чым жа ты на ўроках займаўся? Захапляўся чым?
— Нічога не рабіў. Захапляўся толькі фантастыкай. Чытаў.
— Добра, што хоць фантастыкай! — усклікваю я.— А твае сябры?
— А што сябры? Мы ж усе ведалі, што, як ні вучыся, перавядуць. Гэта педагогі двоек баяцца, а не мы, вучні.
— Во які ў мяне брацік! Яго будучае не на Зямлі, а недзе ля Туманнасці Андрамеды. Ну, нічога. На Зямлю ты спусцішся.— Сястра падводзіць яго да пенапласту.— Што ты тут убачыш? І як гэту штуку назавеш?
Сама Валя калісьці назвала яе «Белым маўчаннем».
— А я адразу яе заўважыў.— Юра адышоў ад ліста. Пастаяў. Задуменна ўсміхнуўся.— Гэта «Валасы дзяўчыны, з якімі гарэзіць ветрык».
— Любімай дзяўчыны! — смяецца сястра.
Ай ды Юра! Няхай жа рэчаіснасць ніколі не падкажа табе назваць гэты ліст «Лямантам».
...Разглядалі гэты кавалак пенапласту лірыкі і фізікі, хатнія гаспадыні і генералы, людзі самых розных узростаў і прафесій. І назвы, якія ўзніклі ў іх, у адрозненне ад непасрэдных і лёгка ўспрымаемых дзіцячых, характэрны абагульненнямі і адцягненымі асацыяцыямі: «Збянтэжанасць», «Арытмія», «Няўпэўненасць», «Кашмар». Або «Віхура», Смерч у гарах, «Ураган» з пераходам да «Гукавога бар’ера» і «Тэрмаядзернага выбуху». Гэта «Гукі цішыні» і «Голас Маякоўскага ў эфіры». Уражвае «Лямант». Ёсць зусім нечаканыя: «Белае зелле, або Забыцё наркамана», узнікае ў маладога хлопца, і такое пранізліва шчырае: «Карціна майго жыцця, дзе ўсё акрэслена і ўсё расплываецца і знікае, нібы наплыў кінакамеры і яе аддаленне»,— параўнанне, узнікшае ў шаснаццацігадовай дзяўчыны.
І параўнанні з рэчавым светам, што зусім натуральна, у дарослых шырэй, чым у дзяцей. «Узлёт чаек» і «Лучнікі». «Сонца», «Ніва залатая» і «Гадавыя кольцы дрэва». «Шарпак», «Паземіца», «Белае маўчанне» і «Палярнае ззянне». «Тунель» і «Сталакцітасталагмітавая пячора». «Барханы» і «Купал вулкана над пласкагор’ем». Ад гэтых назваў стаяць убаку лірычны «Валасы дзяўчыны, з якімі гарэзіць цёплы ветрык», і камічны «Зефір» і «Вынік працы разгільдзяя».
Доўга ніхто з гасцей — ні дзеці, ні дарослыя — не папаўняў спіс назваў ліста новымі асацыяцыямі. І раптам на працягу аднаго тыдня былі спайманы такія нечаканыя паралелі, што я ўспомніў Дзюймовачку. Відаць, яны невычэрпныя. А гэта — усяго толькі кавалак пенапласту. Пачатак пачатку.
...Неяк ранкам васьмідзесяцігадовы «вихрь с головы до пяточек» — маці Лю ў час прыбірання кватэры перастаўляла ліст пенапласту. Увесь час яна адносілася да яго паблажліва-іранічна. І раптам я пачуў яе пажаданне:
— А добра было б усе сцены зрабіць такімі, як гэта карціна! Зірнуў на іх, і нібыта вецер гуляе па пакоі. Дыхаецца лягчэй. А калі б столь была такой, то як быццам хмары па небе плывуць. А так: пазіраеш на вось гэтую гладкую паверхню, і здаецца, што цябе хтосьці пад замком трымае...
Што гэта — азарэнне? Здольнасць у любым узросце рассунуць межы прывычнага ў сваім уяўленні?