Мой даўні прыяцель — выкладчык біялогіі Мікалай Мікалаевіч, доўгі, хударлявы, з насмешлівымі блакітнымі вачыма на ветлівым твары — заўсёды завітвае да мяне нечакана. Без стуку асцярожна адчыняюцца дзверы, ён падыходзіць да стала, дзе я працую, і, кашлянуўшы, пытае:
— У госці прымаеш?
І пачынае раскладаць на маіх сшытках усё, чым запоўнены яго адтапыраныя кішэні.
У вёсцы, дзе настаўнічае Мікалай Мікалаевіч, многія бабулькі яго пабайваюцца. Калі ён зойдзе да каго, то нібыта потым немаведама адкуль знойдзецца ў хаце дзівосны жук або вусень, застракоча конік, шмыгне з кута пад ногі вёрткая яшчарка або прапаўзе вуж. У вёсцы так і кажуць, што на след Мікалая Мікалаевіча збіраецца ўсё незвычайнае, ну, а чаму — здагадвайцеся самі.
— Падзівіся на мае скарбы! — таварыш з кардонных каробачак вытрасае свае здабыткі.— Вусач-дрэваточац, або як тут кажуць, шашаль.
Флегматычна даследуючы новае асяроддзе, вусы жучка размахнуліся на ўсю шырыню ліста паперы.
— Прыгажун! — з замілаваннем кажу я.
— Ха! Прыгажун! — іранізуе Мікалай Мікалаевіч.— Самы злосны вораг. А чаму распладзіўся? Хто вінаваты? Самі.
Лічучы залішнім тлумачыць, якую частку віны ў распаўсюджванні зухаватага вусача я павінен узяць на сябе, госць беражна хавае яго, а з новай каробачкі дастае чарговы экспанат.
— Бранзоўка.
Хітры жук, выхваляючыся адменна зробленай у невядомай мне мастацкай майстэрні бранёй, прытаіўся, крыху перачакаў і раптам лататы.
— Вось гэта сапраўдны вораг, адразу па звычках відаць,— падладжваю я Мікалаю Мікалаевічу.— І выдатна разбіраецца, з кім мае справу. Які разумны жук!
Прыяцель пазірае на мяне з яўным спачуваннем, як на ўпартага чалавека, які не хоча разбірацца з відавочнымі фактамі.
— Не разумею, чаму так памылілася прырода,— разважаю я. — Ну навошта шкоднікам гэтая здзіўляючая гармонія форм, колераў? Іх трэба было стварыць пачварамі, выклікаючымі агіднасць.
— Жук-алень,— не зважаючы на мае сентэнцыі, кажа Мікалай Мікалаевіч.— Надзвычайна рэдкая для нашай мясцовасці велічыня. Калі ён ляцеў, нават вераб’і пералякаліся і кінуліся ў розныя бакі.
Мне з прыяцелем заўсёды прыходзіцца быць насцярожаным. Бывае, ён і схлусіць, забаўляючыся, як сам аднойчы прызнаўся, бударажаннем абыякавага невуцтва.
— А вось мядзведка. Тут яе завуць капусніцай. І яна распладзілася,— скардзіцца Мікалай Мікалаевіч.— Мо і пра яе скажаш — цуд!
Але, гэтакі цуд я бачу ўпершыню. Марай майго, ужо безнадзейна далёкага, дзяцінства было — злавіць гэтую, як сцвярджалі падручнікі, найшкаднейшую істоту. Але ў той час яна ў маю калекцыю так і не папалася, а пазней мне ўжо было не да мядзведак.
Цёмна-карычневая, з вялізнымі зубчатымі рыдлёўкамі пярэдніх лапак, якія нагадваюць сучасную землярыйную тэхніку, яна нервова паводзіць кароткімі вусікамі на шчыльна прыгнанай да тулава каванай галаве і нібы разважае: «Не мінуць мне тут ліха. А куды кінуцца?»
І сапраўды, агледзеўшыся, яна харобра накіроўваецца на больш асветленую частку стала і, трацячы апору, грузна шлёпаецца на падлогу.
З непрытворным спачуваннем паднімаю неасцярожную бяглянку. Лапкі-рыдлёўкі, уразаючыся ў скуру, з нечаканай сілай рассоўваюць мае пальцы.
— Хе-гэ! Дык ты сапраўды годны аб’ект для біёнікі,— кажу я мядзведцы.— Толькі сцеражыся: тут край стала, небяспечна.
— Дарэмная парада,— смяецца прыяцель.— Яе інстынкт не ведае, што такое падаць.
— І ніколі не даведаецца?
— Не.
А мне думаецца, што менавіта гэтая мядзведка здольна крытычна аднесціся да свайго сумнага вопыту.
Апушчаю яе на ранейшае месца. Пахадзіўшы, яна зноў паварочваецца да святла. Скрабучы і чапляючыся, яе ножкі шамацяць па паперы. Вось яны ўжо ў паветры, і новы ўдар аб падлогу.
— У інстынкту няма асабістай біяграфіі,— без пачуцця перамогі нада мной кажа Мікалай Мікалаевіч.
Для майго прыяцеля ў паводзінах гэтых стварэнняў усё ясна і нязменна. Здавалася, і ў маёй свядомасці павінна быць тая ж акрэсленасць. Але дзе там! У нейкім куточку майго розуму прытаіўся непрыкметны шашаль сумнення і точыць гэтую ўпэўненасць.
— Хіба на адным голым інстынкце праіснуеш?! — кпіць ён.— Але ж ты сам бачыш.
Мядзведка сапраўды нястомная ў сваёй пагардзе да ўсякага прадоння. Завадная цацка, сляпы аўтамат, гэты найшкаднейшы вораг любімай мною капусты, без крыўды, без злосці на мяне выбірае толькі адзін напрамак, паўтарае адны і тыя ж рухі. Сапраўды, як не паверыць у поўную перамогу няўмольных законаў прыроды!
А Мікалай Мікалаевіч у захапленні апавядае ўжо пра геліятрапізм жучкоў, якія гінуць ад голаду ў некалькіх сантыметрах ад яды, толькі таму, што яна змешчана ўнізе сцяблінкі расліны, а не ўверсе, куды іх гоніць інстынкт, кажа пра складаны інстынкт пчол, мурашак, рыб, птушак. Я слухаю яго і думаю: вось у каго самаадданае цярпенне сапраўднага настаўніка і невычэрпны энтузіязм асветніка. Нездарма так яго паважаюць вучні.
— Дарагі мой настаўнік,— у каторы раз пытаюся пра адно і тое ж.— Ці не здаецца вам, што чыста утылітарны падыход да прыроды абяскровіць яе: загінуць шкоднікі, а з імі разам і карысныя, услед за імі знікнуць птушкі...
Мой прыяцель звычайна адказвае жартам, а часам з сумам гаворыць:
— На самай справе, многа хто думае, што мы любім жывую прыроду менш, чым вось такія раўніцелі, як ты... На іншага глядзіш, і здаецца, нібыта мы з імі на розных планетах. А мы ўсе на адной зямлі, і няма тут пабочных.
Выпіўшы са мной кавы і адпачыўшы, Мікалай Мікалаевіч кажа: «Асвяжыўся ў цябе. Дзякую!» Ён беражна рассоўвае па кішэнях сваю калекцыю і развітваецца.
Свет месячыка ўжо размывае на сценах усе фарбы і лініі. Ляжу ў пасцелі і не магу заснуць. Усё ж такі мне карціць укласці ў цёмную галоўку мядзведкі чутачку розуму...
1961