Я забег да Барыса. Мне хацелася павіншаваць яго з наваселлем. Кудлаты, падобны на вясёлага свавольніка, ён стаяў ля адчыненай кніжнай шафы. На стале, канапе і крэслах ляжалі сцірткі рознакаляровых кніг. Пакой быў напоўнены сонцам, пахам свежых фарбаў. З вуліцы праз расчыненыя вокны даляталі дзіцячыя галасы. Захоплены сваёй працай, Барыс з нейкай асаблівай пяшчотай браў кожную кнігу ў рукі і асцярожна ставіў у шафу на паліцу.
Нечакана ў Барысавых руках апынулася загорнутая ў празрысты цэлафан брудная, парваная кніга.
— Што гэта? — спытаўся я.
Таварыш здзіўлена глянуў на мяне, потым пераклаў частку кніг з канапы на падлогу і рашуча сказаў:
— Сядай!
Мы селі. Барыс зняў з кнігі цэлафан. Я ўбачыў строфы вершаў і абгарэлыя рагі. У адным месцы кніга была прабіта навылёт.
— Ты, вядома, шчаслівы, што па ўзросту не трапіў на вайну,— пачаў Барыс.— А нам давялося...
Я адразу ўявіў, колькі яму давялося, бо сам прагледзеў гэтулькі фільмаў пра вайну, прачытаў кніг. Цікава, чые ж вершы?
— А зруйнаванні і бамбёжкі да гэтага часу і ў сне трывожаць маё сэрца,— кажа Барыс.— Не ведаю, што можна было ў свеце параўнаць з руінамі Валгаграда.
Пальцы таварыша асцярожна гартаюць старонкі. Кавалачак карычневай паперы адламваецца і падае яму на калена.
— ...У Валгаградзе я не бачыў ні аднае цалюткай цагліны і каменя,— працягваў далей Барыс.— Наўкол — нібы поле, якое засеялі не жытам, а асколкамі. І гэтак — на дзесяткі кіламетраў.
Мне ўспомнілася: хлопчыкам аднойчы я забаўляўся з асколкам ад бомбы, кідаў яго і абдзёр далонь. Цякла кроў, маці сказала: «Гэта ж пагібель, а не забава!»
— Нібы зараз перада мной шаша Валгаград — Бякетаўка,— апавядае Барыс.— Сакавік. Мароз. Снегу няма. Машыны ідуць, а па дарогах... трупы забітых. Трупы ў канавах пад лёдам. Іх твары нібы памкнуліся да вокнаў, кагосьці чакаюць. Куды ні глянеш: адно і тое ж...
Паступова голас Барыса робіцца больш глухім і змаўкае.
— Ты казаў: і ў цябе бацька не вярнуўся? — ласкава, нібы да дзіцяці, звяртаецца ён да мяне.
У мяне нечакана нагортваюцца слёзы. Са мной яшчэ так ніхто не гутарыў. Але, мой бацька і брат загінулі на вайне. Я сачу, як Барыс, не гледзячы на кнігу, гладзіць пальцамі яе старонку. Давядзе пальцы да прабітага месца, абмацае яго і пачынае спачатку...
— Я размініраваў адну з вуліц Валгаграда,— кажа далей Барыс.— І там, сярод руін, знайшоў гэтую кнігу. Як яна магла там апынуцца? Уцалець? Падняў, разгарнуў і прачытаў:
Чтобы дружбу обнаружить, есть три способа у нас:
Не желать разлуки с другом, быть с ним вместе,—
это раз;
Не жалеть, дарить от сердца, а не только напоказ;
В-третьих, ринуться на помощь издалека в нужный час.
Я слухаю Барысаў голас і адчуваю: як тут сонечна, як усюды поўна цяпла і святла, а твары ў канавах пад лёдам кагосьці чакаюць. Навошта ён чытае вершы? Чытае на памяць. І голас зусім другі, голас-метал:
Хуже нет, когда со страхом воин в бой идет
кровавый,
Ужасаясь, весь трепещет и дрожит пред смертью,
здравый.
Чем же лучше хилой пряхи воин слабый и
лукавый?
Всех богатств добытых лучше добыванье доброй
славы.
— Прачытаў я некалькі строф,— сказаў Барыс,— і азірнуўся. Здавалася, што той, хто быў з гэтай кнігай у агні, гутарыць са мной яе чаканнымі вершамі. Потым успомніў, чые гэта радкі і што больш года не чытаў паэзіі.
Барыс задумаўся, а мне зрабілася сорамна. Я не ведаў, каму належаць афарызмы пра мужнасць, пра каханне і дружбу, пра нянавісць да ворага.
— Сюды трапіў асколак,— таварыш паказаў на прабітае месца ў кнізе: — Асколак выпаў, калі я разгарнуў кнігу... Так што,— ён журботна ўсміхнуўся,— памяць.
Барыс устаў. Кавалачак абсмаленай паперы зваліўся з яго калена на паркет.
— Калі б я меў магчымасць, то сабраў бы ўсе нашы франтавыя кнігі: прабітыя навылёт, аблітыя кроўю, абгарэлыя. Была б цэлая бібліятэка.— Барыс абвёў рукой прастору ўсяго пакоя.— Увесь свет яшчэ раз убачыў бы сваімі вачыма, хто з намі ішоў у бой і што мы баранілі.
Барыс узяў са стала навюткую кнігу і падаў мне. «Два гады назад набыў вось гэты экземпляр»,— сказаў ён.
На раскошным пераплёце чорнай фарбай і золатам быў паказан чалавек у адзінаборстве з тыграм. Шата Руставелі.
— Ну вось і ўсё,— закончыў Барыс.
На развітанне я павіншаваў яго з наваселлем, а ён, заняты сваімі думкамі, адказаў:
— Да вайны ў маёй школе на Віцебшчыне было многа кніг... І была сям’я... Сям’ю спалілі фашысты і ўсіх, хто быў у вёсцы,— дзяцей, жанчын, старых.
Гэтага я не ведаў. Барыс ніколі не расказваў.
Я выйшаў на вуліцу. У ліпеньскіх промнях сонца шумна гуляла дзетвара. У кветніках каля дамоў сядзелі і ціха размаўлялі іх маці і бабулі. Толькі ісці мне давялося па шашы Валгаград — Бякетаўка ў марозным сакавіку 1943 года. Я не быў героем Шата Руставелі, але я гатоў быў кінуцца на тыгра і раздзерці яму пашчу.
1959