На другі дзень вечарам мы пайшлі з Леанідам Васільевічам, намеснікам дырэктара па навуковай частцы, па левым беразе Сергучоўскага канала ва ўрочышча Залазы.
Незадоўга перад Вялікай Айчыннай вайной Леанід Васільевіч скончыў адзіную ў свеце спецыяльную вышэйшую навучальную ўстанову — факультэт паляўнічай гаспадаркі Пушна-футравага інстытута ў Маскве. На вайне ён быў афіцэр, удзельнічаў ва ўзяцці Берліна, а пасля дэмабілізацыі вярнуўся да сваёй любімай справы.
Працуючы ў запаведніку, Леанід Васільевіч збірае матэрыялы аб жыцці і звычках выдры.
Мяне цікавяць галоўным чынам бабры, але паколькі бабёр і выдра жывуць у аднолькавых прыродных умовах, маршруты нашы заўсёды супадаюць.
Па абодвух баках канала ліставы лес. Асіны і вольхі, пераплеценыя знізу лазой, задумліва глядзяцца ў ціхую, цёмную ваду.
Па ўсім густа зарослым беразе часта сустракаюцца старыя, разбураныя норы баброў.
Там, дзе берагі сухія і высокія, бабёр не будуе сабе хаткі. Ён выкопвае глыбокую нару. Уваход у яе з-пад вады ідзе ўгору і заканчваецца недалёка ад паверхні пашырэннем, так званым гняздом, высланым травой і галінкамі.
У нізкіх і балоцістых мясцінах, якія пераважаюць у запаведніку, усюды сустракаюцца, як правіла, хаткі.
На ўзвышаным беразе канала трапляюцца часта бабровыя норы з некалькімі падземнымі разгаліненнямі і выхадамі на паверхню зямлі. Норы служаць бабрам толькі часовым прытулкам у тых месцах, дзе яны кормяцца. У час небяспекі бабёр, які корміцца на зямлі, можа схавацца ў адну з такіх нор і праз падводны ход уцячы ў ваду.
— У самім канале бабры не жывуць, — гаворыць Леанід Васільевіч, — тут для іх занадта неспакойна. Людзі ходзяць, на конях ездзяць, каровы пасуцца. Бабры заплываюць сюды па начах з Бярозы карміцца.
Па берагах канала відаць шматлікія месцы, дзе бабры вылазяць на зямлю. Вось перад намі на супрацьлеглым беразе «сталовая». Гэта — гладкая, слізкая земляная пляцоўка са схілам у ваду пад навіслай над вадою ракітай. На беразе каля пляцоўкі валяюцца аб’едзеныя карнявішчы жоўтых гарлачыкаў. Такія ж карнявішчы, падобныя на катахі кукурузы, плаваюць паблізу ў цёмнай вадзе.
Сюды бабёр вылазіць, каб адпачыць на зямлі, пад’есці і паляжаць пад старой ракітай.
Мы ідзём далей.
Чым бліжэй да Бярэзіны, тым усё радзейшы робіцца балоцісты лес па берагах канала, тым усё больш і гусцей расце лазняк. Не відаць ужо ні ясеня, ні ліпы. Затое часцей сустракаюцца беластволыя бярозы. Лес пераходзіць у балота.
Прайшоўшы каля трох кіламетраў, мы падыходзім да месца, дзе Сергучоўскі канал злучаецца з Бярэзінай.
Адсюль Бярэзіна цячэ далей, значна пашырыўшыся і ўзбагаціўшыся за кошт ціхіх і цёмных вод канала.
Берагі яе нізкія, балоцістыя. Рака цячэ ў шырокіх лугавых поймах. Ля самай вады і ў вадзе расце малады лазняк і асіннік — любімы корм баброў.
Мы ідзём левым берагам Бярэзіны ўніз па плыні. На тарфяністай глебе балота выразна відаць сляды лісіцы, качак, дзікіх коз.
Над галавой пралятае чырок.
З супрацьлеглага берага даносіцца працяглы жаласны крык кнігаўкі.
Леанід Васільевіч, трапны стралец і нястомны хадок, ідзе далей па падсохлым балоце, уважліва разглядаючы сляды.
Я вяртаюся на месца, дзе канал злучаецца з Бярэзінай, і спыняюся на невялікім мыску, створаным ракой і каналам.
Нізкія берагі Бярэзіны дзе-нідзе акаймаваны кустамі лазы. За імі далёка навокал цягнецца балоцістая раўніна, якая густа зарасла рагозам, сітам і лотаццю.
На гарызонце віднеецца цёмная паласа лясоў.
У паветры ціха і ясна. Сонца блізіцца да небасхілу.
Ля левага берага Бярэзіны, крыху вышэй канала, нешта плюхнулася ў ваду. Пайшлі вялікія кругі.
Я гляджу ў той бок.
Ніжэй гэтага месца паказалася з вады круглая і цёмная галава бабра.
Я не зводжу з яго вачэй, — гэта першы бабёр, якога я бачу на волі.
Бабёр плыве ў спакойнай вадзе Бярозы, асветленай мяккімі праменнямі заходзячага сонца і злёгку кранутай серабрыстай рабізной.
Ветрык гоніць па бледным небе цёмныя хмаркі.
З майго ўзвышанага месца добра відаць кожны рух бабра.
Адштурхоўваючыся, як вёсламі, сваімі вялікімі заднімі лапамі, ён хутка і бясшумна плыве ўніз па Бярозе да вусця канала.
Усё тулава бабра схавана пад вадой. На паверхні відаць толькі круглая галава і цьмяны абрыс спіны. Шырокія кругі разыходзяцца ад яго па вадзе.
Вось, затрымліваючы паступова ход, ён падплывае да нізкага лугавога берага ў самым вусці насупраць мяне. Спыняецца на хвіліну, падняўшы галаву з вады, і, лёгка павярнуўшыся, аглядаецца на ўсе бакі і прыслухоўваецца. Нос у яго варушыцца, нібы ў пацука ці зайца.
Пераканаўшыся ў цішыні і бяспецы, бабёр, не спяшаючыся, асцярожна вылазіць з вады на бераг.
Павольна і нязграбна, цяжка перавальваючыся на кожным кроку, пасоўваецца бабёр па зямлі, прабіраецца скрозь узбярэжныя зараснікі рагозу. Шырокі і пляскаты хвост яго цягнецца па зямлі.
Вось ён набліжаецца да маладой асіны. Сеўшы на заднія лапы, выгнуўшы спіну і абапіраючыся на хвост, бабёр лёгка перагрызае асінавую галіну. Потым, узяўшы яе пярэднімі лапамі, хутка аб’ядае кару. Усімі рухамі сваімі, асабліва калі не відаць яго характэрны хвост, схаваны ў траве, ён нагадвае цяпер нейкага вялізнага пацука.
Праходзіць некаторы час. Падсілкаваўшыся, бабёр пачынае займацца сваім туалетам. Седзячы на задніх лапах, ён пярэднімі мыецца і прыгладжвае сабе морду. Потым зноў падыходзіць да берага і кідаецца ў канал. Спакойная гладзь соннай, нібы застылай, вады ўскалыхнулася.
Бабёр плыве ўздоўж берага, пакуль не знікае ў зарасніках рагозу.
Я гляджу на гадзіннік: 7 гадзін 15 мінут.
Да мяне падыходзіць Леанід Васільевіч, які скончыў свае доследы на балоце.
Я паказваю яму, дзе праплыў бабёр, дзе вылазіў на бераг і ў якім напрамку знік.
— Бабры ў нас не вельмі палахлівыя, — гаворыць ён. — Падпускаюць да сябе даволі блізка. Пад вечар іх часта можна бачыць.
— А днём? — пытаюся я.
— Амаль ніколі. Бабры не выносяць гарачыні і не любяць яркага сонца. Уся дзейнасць іх праходзіць пераважна ўначы. Бабёр, якога вы наглядалі, жыве, мабыць, у хатцы нумар 147, недалёка адсюль. Увесь дзень ён адпачываў, як і ўсе прыстойныя бабры, у сябе дома. Пад канец дня, перад захадам сонца, ён вынырнуў з хаткі, паплаваў некаторы час каля жылля, асвяжыўся ў халаднаватай вадзе, закусіў, прывёў у парадак свой туалет і цяпер паплыў у канал на працяглую начную жыроўку. Раніцай ён вернецца дамоў адпачываць.
— Хацелася б паглядзець, як валяць бабры дрэвы, — заўважыў я.
— Зараз яны гэтым не займаюцца, — адказаў Леанід Васільевіч. — Для таго каб убачыць баброў за работай, за будаўніцтвам хатак і плацін, за нарыхтоўкай харчовых запасаў, трэба вам прыехаць сюды ўвосень. Будаўнічы сезон пачынаецца ў іх у верасні. Улетку яны толькі жыруюць.
— Што ж, — кажу я, — нічога не зробіш. Прыйдзецца пачакаць восені і прыехаць сюды яшчэ раз.
Мы стаім некалькі хвілін на мыску.
Цёплы летні вечар павольна і непрыкметна апускаецца над ракой.
Мы вяртаемся тым жа шляхам, па левым беразе канала, у Крайцы і прыходзім дадому ў дзесяць гадзін вечара.
1947—1948