Не чытайце гэтай кнігі. Каб не мучылі вас сумненні, ці несці свой крыж, ці кінуць яго на ростанях і павярнуць на лёгкі, з крывымі паваротамі, шлях. Лепш у краіне здрады закапайце яе ў полі, і на вялікую вам радасць вырасце тады дрэва. Не, не з кнігамі, а з трыццаццю срэбнікамі, і вам не прыйдзецца за іх прадаваць сваіх настаўнікаў, а лепш закапайце яе ў краіне сяброў, і тады забруіць віна чыстага крыніца. І вып'еце вы за сябе, за сяброў, за каханых, і забудзеце аб безнадзейнай справе - шукаць тое, што не знойдзеце. А лепш усё ж закапаць яе ў краіне кахання, каб выраслі чырвоныя ружы, якія можна падарыць каханым. Яны так і зрабілі - закапалі кнігу ў краіне кахання. А ружы, што выраслі, сарвалі. Адзін аднёс іх на могілкі, дзе ляжалі продкі, другі паклаў іх каля дзвярэй каханай, трэці на вуліцах горада прадаў, а я ўсыпаў імі свой шлях і пайшоў па ім, зусім забыўшыся, што ў ружаў ёсць колкі.
У цёмным пераходзе нехта дагнаў мяне. Лёгкім дотыкам рукі крануў за плячо. Я азірнуўся. І хаця мае вочы даўно звыкліся з цемрай, але нікога не разгледзеў. «Памроілася», - вырашыў я, хацеў ужо ісці далей, як мяккі жаночы голас запытаўся: «Ты куды?» Здзіўлены нямала, адказаў: «Я ўперад, мяне там чакаюць, даўно чакаюць, я спазняюся, мне некалі».
- Ніхто цябе не чакае, і няма чаго спяшацца, пайшлі назад, там святло і вясна, - прагучала мне ў адказ.
Нехта ўзяў мяне за руку і павёў за сабою назад. Я адчуваў цяпло ягонай далоні, і мне было прыемна. Паслухмяна, як дзіцё, крочыў я за невядомым. Мы выйшлі наверх. Сонечны німб вясны, што зіхацеў у блакіце нябёсаў, асляпіў мяне, і на момант я заплюшчыў вочы, а калі расплюшчыў, то вакол сябе нікога не ўбачыў. Куды падзеўся невядомы? А ўвогуле, ці быў ён? «Памроілася», - зноў вырашыў я.
Па стромкіх прыступках спусціўся ў чорную пашчу перахода. Вобмацкам, бы сляпы, пайшоў. Вочы ніяк не маглі звыкнуцца з цемрай. Так я ішоў, і чамусьці чакаў, што зараз нехта кране за плячо і скажа: «Не спяшайся, там ніхто цябе не чакае».
- Ваяводзіч, вазьмі мяне да сябе ў дружыну. Не магу я бачыць, як варожыя мячы п'юць кроў маіх братоў і сясцёр, не магу чуць плач удовіц і матуляў, няма мне прытулку на маёй зямлі - попелам пажарышчаў пакрылася яна, няма мне дзе прыхіліць калені перад Богам - разрабаваны нашы храмы, не чую я спеваў дзяўчат, толькі злавеснае груганнё вяшчуе новыя няшчасці маёй радзіме. Вазьмі мяне да сябе.
- Колькі ж табе сонцаваротаў мінула?
- На Купалу семнаццаць будзе.
- І да чаго ты здатны?
- Я валодаю мячом, і мая рука не стоміцца секчы варожыя галовы. З лука я збіваю птушку ўлёт. Я ўтаймую самага дзікага каня. Я магу сокалам узляцець да сонца і шчупаком нырнуць у глыбіні рачныя, воўкам шнураваць па шляхах, мурашкай прабрацца ў варожы замак, пугачом не ведаць спакою ўначы.
- Можаш ты нямала, толькі галоўнага не хапае табе, а без гэтага няма чаго на поле сечы выходзіць.
- Чаго, ваяводзіч?
- Падумай сам.
І доўга ён дўмаў, а потым вымавіў:
- А яшчэ, ваявода, я душу сваю гатоў пакласці за другі свая.
- Што ж, бяру цябе ў дружыну.
Раней, калі я ішоў дадому, яна сядзела каля акна на кухні і весела ўсміхалася мне. Прайшло колькі гадоў. Цяпер, калі іду да сябе, то часцей бачу каля акна яе чалавека. Мажны і барадаты, ён на поўны рот умінае ўсё, што яна паднясе да стала. Цяпер, калі і зірне ў акно, то весела не ўсміхнецца - твар яе заклапочаны і сумны. Затое мне хочацца ўсміхнуцца, парадавацца яе сямейнаму шчасцю.
Белы-белы лебедзь - вачэй не адарваць. Чорны-чорны коршак зноў кружыцца ў нябёсах.
- Чаго ты, коршак, кружыш? Чаму страціў спакой? Чаму сумуеш сам з сабой?
- Чаму я не лебедзь белы? Чаму я коршак чорны? Зноў ад мяне пахаваліся ўсе.
Мы часта хочам злавіць жорава, так і не разумеючы, што калі яго ў нас няма - рукі нашы свабодныя. Аднак на свабодныя нашы рукі намагаюцца начапіць ланцугі. І самае дзіўнае, што часцей гэтае робяць сябры, тыя, якія даўно носяць іх. Яны кажуць, што жадаюць нам дабра, бо калі рукі вольныя, можна натварыць глупства, за якое вельмі балюча б'е жыццё. Ім шкада нас, і яны ветліва прапануюць ланцугі. І вось цяжкія ланцугі адцягваюць нам рукі. Не абараніцца ад ворага, не пакараць нягодніка, не абняць каханую, не паднесці кубак да рота, не ўзяць пяро, не падтрымаць стомленага сябра, не памахаць услед жоравам. Затое ёсць надзея, што не наробіш глупства.
Зіма не спяшалася. Зразумела, сустрэлася з восенню. Сяброўкі. Даўно не бачыліся. І пайшло: як жыццё-быццё, як справы, што чуваць. Два дні зіма па календары, а яна ніяк не нагаворыцца з восенню, не спяшаецца да нас...
У аўтобусе хлопчык пытаецца ў сваёй матулі:
- Матулечка, а чаму снегу няма? Ужо два дні зімы, і ніводнага снегу.
Ён так і мовіў - ніводнага снегу. Я думаю, што самая паэтычная мова ў дзяцей. Матуля нешта тлумачыць сыну аб цыклонах, а той нічога не разумее і сумна паглядае ў акно. А мне хочацца падысці да яго і распавесці, што цыклоны тут ні пры чым, а зіма проста сустрэлася з сяброўкай - восенню - і размаўляюць, і хутка-хутка яна прыйдзе да нас і сыпане бялюткім снегам. А можа, у наш час няма чаго дурыць дзіцяці галаву такімі казкамі?
Я ведаю сродак унікнуць бедаў. Трэба іх загнаць за блізкі свет, дзе ваўкоў галодных зграя праглынуць каго-небудзь даўно марыць. Быў бы добры ім абед. І я даўно б так зрабіў. І жыў бы без пакутаў, але шкада мне ваўкоў, бо вельмі атрутлівыя беды і ваўкі, праглынуўшы іх, паздыхаюць. Шкада мне ваўкоў, і ўсё.
Чарадзейная, цябе выставілі ў чым маці нарадзіла на пацеху натоўпу. Хацелі абразіць гэтым. І ты жадала цуду, каб, як у святой Інесы, выраслі ў цябе доўгія валасы, і імі ты схаваеш ад людзей сваё голае цела, альбо спусціцца з нябёсаў анёл і коўдрай ахутае цябе. Але гэтага не здарылася, і натоўп убачыў твайго цела першаісную прыгажосць. Ты маліла Бога аб цудзе, і ён здзейсніўся. Уражаныя тваёй прыгажосцю, людзі забыліся пра звадкі і спрэчкі і, стаіўшы дых, глядзелі на цябе. Апусціўся меч, так і не секанула па галаве свае ахвяры шабля, палец не націснуў на курок. Людзі глядзелі на цябе. Ведаеш, ты выратавала свет ад загубы, бо было сказана: «Прыгажосць выратуе свет».
Каб праўды на зямлі ніхто сказаць не мог, запячаталі воскам вусны і павесілі на іх замкі. А каб праўды не бачылі, завязалі ўсім вочы. А каб праўды не пачулі, заткнулі ўсім вушы і занеслі ў чорныя спісы ўсе светлыя душы. Але як ні стараліся затыкаць, завязваць, зачыняць, а праўда жыве. Тады мёдам памазалі вусны, віном залілі вочы, казкамі аб шчасці суцешылі слых і зарэзалі праўду без нажа.
Каторы дзень завіруха па-воўчы вые за акном, б'ецца ў шыбу да мяне. Занесла ўсе дарогі да сяброў, да каханай і ў мой дом. Стогнуць на вуліцы дрэвы. Каб ім хоць трошкі цяпла. Але дзе ўзяць цяпла для ўсіх змерлых, калі самі згарэлі ад пачуццяў, толькі попел і астаўся? Ужо лепш у ложку забыцца сном і ўсё пакінуць на потым. Ёсць нешта і ў гэтым.
Ты думаеш, я табе зайздрошчу? Ну і што з таго, што ты весела смяешся, не ведаеш трывог і такая наіўная, і такая прывабная і прыгожая чароўнасцю сваёй маладосці? Белазуба ўсміхаючыся, бяжыш ты насустрач часу, і, як прыдарожныя слупы, мільгаюць у тваіх вачах дні юнацтва. Бяжы, бяжы, цябе чакаюць наперадзе першыя расчараванні і страты, цябе чакае каханне, падобнае на сквапную старую, чакаюць тужлівыя сюжэты адзіноты, рып нямазаных колаў сямейнага воза і разбітае карыта надзей. Бяжы, а я затрымаюся.
Як алкаголь, боль абпальвае скроні. Снегам замятае зіма шляхі. Сумна. Дзе ж тыя дні? Яны наступяць хутка, і зіма сыдзе пісаць мемуары. І вясновае чарадзейства ад сонечных шчадротаў пашле вестку: на адной з дарог, што, як дзіця, заблудзілася ў жыце, ззяе падкова. Ты, сябар, не сумуй, мы знойдзем і падымем гэтую падкову. І сквапны лёс верне нам страты сумных дзён, калі толькі ў цёмным астрозе не знойдзем прытулку сабе.
Праз анямелую маўклівасць стагоддзяў, праз пыл забыцця гадоў даскакаў да нас збройны рыцар і мячом, затупленым у сечах, стукаецца ў нашыя сэрцы.
- Адчыніце, я ваша памяць, што вярнулася да вас, каб азірнуліся вы назад і з мінулага знялі пыл забыцця, і загаворыць яно з вамі моваю вашай старажытнаю. Што вы ведаеце, жывучы ў сытасці свайго спакою, аб мінулым сваім нараджэнні і аб будучым сваім прызначэнні? Коласам пустым у неба далёкае глядзець альбо важкім схіліцца да зямлі, што вас узрасціла?
Але да многіх сэрцаў ён так і не дастукаўся. У адных меч высякаў іскры аб метал, а ў другіх рассякаў пустату, а ў трэціх птушка хцівасці залатою дзюбаю адбівала яго, а ў чацвёртых ён трапляў у ваду абыякавасці, а ў пятых сустракала мана і здрада...
Але былі і тыя, хто адчыняў свае сэрцы і прагнуў памяці.
І страсянулася піраміда ўлады. З самага яе верху да нізоў трывожным званком тэлефонаў пракацілася: «Небяспечна, небяспечна. Злавіць і пакараць. Народу растлумачыць усю небяспеку!»
У газетах, па тэлебачанні і радыё ў адзін голас: «Не верце - гэта не памяць, а вар'ят. Усё, што ён кажа, - дыверсія супраць генеральнай лініі нашага развіцця да шчаслівага будачага, гэта хлусня. Трэба злавіць яго». І кінуліся па слядах яго...
Толькі за першым коннікам даскакаў другі і стукае мячом у нашыя сэрцы:
- Адчыніце, я ваш гонар.
А за ім трэці:
- Адчыніце, я ваша годнасць.
За ім чацвёрты:
- Адчыніце, я ваша слава.
І следам яшчэ і яшчэ:
- Адчыніце, я ваша песня.
- Адчыніце, я ваш анёл-ахоўнік!
- Адчыніце, я ваш.
- Адчыніце, я...
Дастукаліся б яны да нашых сэрцаў, пакуль іх не зловяць.
У храм уваходзяць - здымаюць шапкі. Ён не зняў. Ён лічыў сябе коласам, які хлебам накорміць галодных. Ён лічыў сябе белым лебедзем, які праспявае не адну лебядзіную песню. Ён лічыў сябе плыннай рэчкай, што ратуе зямлю ад смагі. Ён лічыў сябе світанкам святочнага дня. Навошта было такому здымаць шапку? Разбэшчанай хадой хама ўваліўся ён у святыню, і змярцвела на вуснах грэблівая ўсмешка...
Не бяруся тлумачыць, чаго нельга растлумачыць. Нельга растлумачыць, што ёсць каханне. Нельга растлумачыць, як нараджаецца чароўная повязь вершаў. Нельга растлумачыць, чаму птушкі вяртаюцца з выраю да нас на поўнач. Шмат чаго нельга растлумачыць.
Не бяруся тлумачыць, што думаў ён, калі бачыў трапяткое святло свечак і вячыстую мудрасць у вачах, што глядзелі на яго з абразоў, і зняважлівую ўсмешку распятага на крыжы чалавека. Аднак ведаю, што адчуў ён сябе зернем, якое так і не прарасце коласам, брыдкім качанём, а не белым лебедзем, перасохлай ручаінай, а не плыннай рэчкай, змрочным учвалам, а не світанкам святочнага дня. Зляцела з ганарлівай галавы шапка. Панура выйшаў ён з храма.
Толькі я веру: зерне прарасце коласам, каб хлебам накарміць галодных, а брыдкае качанё белым лебедзем узляціць над зямлёю, ручаіна заблішчыць на сонцы празрыстымі хвалямі плыннай рэчкі, а глыбокая ноч саступіць перад світанкам. Дайце толькі час...
Навукоўцы ўсіх ступеняў і званняў вострым нажом матэрыялізму раскрамсалі чалавечую плоць. І калі ім верыць, то не выпырхнула адтуль крылатая істота - душа. Яны, паклаўшы рукі на Біблію, аўтарытэтна заявілі: «Душы ў чалавека няма. І ўсё, што аб ёй казалі паэты і святары, - мана, лухта і казкі для дарослых». Людзі паверылі навукоўцам - адракліся ад душы. А хто ўздумаў сумнявацца, таго адразу абвясцілі цямрэчай.
І я паверыў бы, калі б не мая бабка. Я рос у яе хаце і пад яе казкі засынаў, і пад спеў агню ў печцы раніцай прачынаўся. Я верыў кожнаму яе слову. Верыў, што пад печкай жыве хатнік, а калі адчыніць паддувала, адтуль выскачыць чорт, верыў, што ведзьмы крадуць з траў расу, а з нябёсаў зоркі і месяц, верыў, што ў лесе, куды я так упарта збягаў, ловіць неслухаў цмок. Таму я веру болей бабульцы, чым навукоўцам, а яна ведала, што чалавек жыве з душой. Кожны раз, калі бабка наведвала царкву, дык ставіла свечкі на памяць аб душах сваіх бацькоў, мужа, які загінуў у вайну, дзетак, што памерлі немаўлятамі.
І я кажу, што ёсць у нас душа: трапяткая, як вогнік свечкі, паэтычная, як плач жалейкі, пяшчотная, як сонечны промнік, гарачая, як купальскае вогнішча, добрая і закаханая, летуценная і ўзнёслая, ахвярная і мужная, чыстая, як сляза радасці і гора.
Вось чаму я часта спяшаюся ў цудам ацалелы ад эпохі плебеяў духу храм і запальваю свечкі на памяць аб бабчынай і дзедавай душах. Я веру, што там, на нябёсах, куды ўзнесла іх бессмяротнасць, яны ўбачаць мігценне гэтых крохкіх свечак і абрадуюцца - іх не забываюць на зямлі. І з якой зайздрасцю і сумам глядзяць на іх душы тыя, чые дзеці і ўнукі, паверыўшы ў бяздушнасць чалавека, ніколі не памянуць іх.
Па характары ён быў скептык. Ён не любіў шумнай хеўры, сяброў сапраўдных не меў, мо таму ніколі не адзначаў сваіх дзён нараджэння, не святкаваў свят, нават Новы год не сустракаў. Што за глупства надаваць столькі ўвагі каляндарнай лічбе - змене часу. Усё роўна нічога новага не чакай, усё паўторыцца: мітусня, клопаты, сум, расчараванні, чэргі... «У маёй Індыі духу я сам вырашаю надыход Новага года».
На Новы год ён у адзіноце чытаў кнігу. Я ведаю, чаму ён скептык, чаму адзін, без сяброў і чаму, каб пазбегнуць адзіноты, лезе ў абрыдлыя яму кнігі. А таму... Як сустрэнеш год, так ён і пройдзе, кажуць людзі...
- Сустрэнемся каля левага чаравіка Якуба Коласа, - прызначае сустрэчу мой сябар каля помніка песняру.
Вось так на практыцы пазнаеш веліч класікаў.
Забыліся пра спрэчкі, паставілі прасыхаць келіхі, і ў накураным пакоі загучала гітара, быццам ветру адзінокае блуканне ў чароце, звон мячоў і трэск ахвярнага вогнішча, развітальны гудок цягніка і плач перапёлкі. Заспяваў бард. Сумная мелодыя праз дым цыгарэт дабярэцца да душ прысутных.
Ты, паэце, прытулішся да спінкі канапы, заплюшчыш вочы і маскай накінеш далоні на твар, і ці то ад расчуленасці, ці ад прастаты душы, а мо ад выпітага віна на вачах тваіх выступяць слёзы. Не палохайся - за дымам цыгарэт ніхто не заўважыць адзінокай слязінкі на тваёй шчацэ.
Мне вецер на лютні часу праспяваў дзівосны санет, што на свеце гэтым усё без перамен, хаця і ведаў, што свету гэтага ўжо няма.
Хаця старасць і апранаецца ў апратку маладосці і твар свой хавае пад маску грыму, але я лёгка распазнаю яе па зайздрасці ў вачах, з якой яна паглядае на маладосць.
Праз былыя ўспаміны, па дарозе да сябра, размотваў я тугую стужку часу. У катомцы рванай за плячамі сорам сціплых дароў - усё, што выплакаў начамі, - убоства шэрых радкоў, жыцця свайго недапісанай кнігі. Я хацеў вярнуцца ў мінулае. Туды, дзе ночы, як і належыць мудрацам, моўчкі і сур'ёзна слухалі нашых слоў дзіцячую гульню. Туды, дзе лёгка і прыемна дыхалася ўзнёсласцю ружовых мар. Туды, дзе яшчэ не разбіты келіхі, з якіх мы маглі абмачыць перасохлыя ад спрэчак вусны. Туды, дзе верылі, што ўдача, як голуб, сядзе нам на далонь, паквапіўшыся на крышку хлеба...
Па дарогах, вузкіх і шырокіх, прамых і крывых, усё далей і далей я адыходзіў адтуль. Знясіленаю рукой хапаў з мільгання кола часу імгненне шчасця. Бывала, што і ўдавалася. Так ішоў... Але дзіўна - усе дарогі прывялі дадому, і што ў набытак? Пастарэлая зморшчаная скура, выцвілы позірк стомленых вачэй і збітыя ў кроў ногі.
А цяпер я крочу да сябра з наіўнай верай, што яшчэ можна распаліць былое вогнішча, нават калі паднесці запалку да попелу. Бачу ўначы святло ягонага акенца, і сэрца радасна імкнецца туды.
Прыступка за прыступкай усё вышэй я падымаюся па лесвіцы. І вось дзверы. Званок, як знак паратунку, адзавецца ў сябровай душы. Крокі - яны да дзвярэй. У грудзях, як птушанятка ў гняздзе, хвалюецца радасць. Сябар.
- Ты? - здзіўленне ў вачах, а потым збянтэжаная ўсмешка. - Прывітанне! Я, канечне, абрадаваны, але прабач - я не адзін. Сам разумееш - жанчына.
Я разумею - мяне тут не чакалі...
За спінай застаецца дом. Я не азіраюся, бо ўпэўнены: сябар не памахае напаследак. Іду, змотваю тугую стужку часу назад у клубок пражытых дзён. І думаю, што дарогі, па якіх рэдка ходзяць, зарастаюць быльнягом.
Аб чым думаеш, Максім Багдановіч?
Вось і зноў ты на Радзіме. У бронзавым здранцвенні задумліва паглядаеш на Верхні горад, дзе замест спічастых храмавых вежаў бачыш выродлівыя гмахі сучаснага дойлідства.
- Молодой человек, вы не знаете, кому из оперных певцов памятник? - адарвала мяне ад роздуму жанчына.
Атлусцелае бясформеннае тулава. Нейкі выраз заўсёднай паспешлівасці ў вачах, быццам спазняецца заняць чаргу за дэфіцытным таварам. Дзве паўнюткія авоські адцягваюць рукі. Дзіўна, як яна яшчэ помнік заўважыла?
- А чаму вы думаеце, што гэта опернаму спеваку?
Беларуская мова ў маіх вуснах выклікае ў яе вачах насцярожлівасць. Жанчына недаверліва паглядае на мяне.
- Как же, возле оперного стоит...
- Гэта помнік Максіму Багдановічу.
Імя паэта ёй нічога не адкрыла. Яна, быццам нешта прыгадаўшы, глыбакадумна выдыхнула: «А-а-а», - і памчалася далей. А я зноў застаўся з Максімам Багдановічам. Можа, яшчэ спатрэбіцца растлумачыць, каму пастаўлены помнік.
На кожным прыпынку бачу былых сяброў. Праз запацелыя вокны твары іх, як і раней, маладыя, бы глыток жывой вады для мяне. Успамінаю былыя дні, сяброўства нашага хмельную асалоду, соль і развітання боль. Мне б выйсці з аўтобуса да іх, але з усіх бакоў я заціснуты людзьмі, не паварушыцца, а не тое каб дабрацца да выхаду. Адпраўляецца аўтобус, і застаюцца сябры на прыпынках.
Усю ноч марудна дажджамі сеецца нудота. Стаяць дрэвы маўкліва, змоклыя да апошняга лісточка. І вецер балюча, быццам пугай, сцябае па галінках.
Няма каму іх пашкадаваць. Людзі спяць, якая ім справа да дрэў, што яны мучацца ўначы. Нікога чужое гора не кранула.
Хоць плач ты, хоць крычы.
Упершыню за доўгія гады, што прамчаліся, нібы на гарачым кані, можа быць, ад восеньскай самоты дажджоў нарэшце прыснілася ты. Да мяне ў пакой нясмела ўвайшла, і твой зацікаўлены позірк па ім імгненна прабег. Чым жа я - гаспадар - багаты? Няма ані злата, ані крышталю, і сцены не апрануліся ў раскошу дываноў. Жыву вельмі проста, толькі кнігі і кнігі ды распяцце Хрыста. І мовіла мне: «Ды ты зусім жабрак, дарэмна мне абрадаваўся. Прабач, памылілася я, пазваніла ў дзверы не тыя».
Гэтае зерне прынёс сюды вецер-вандроўнік з заморскіх краёў, дзе сярод лабірынтаў, што гучна называюцца зялёнымі вуліцамі, блукаюць і па сённяшні дзень дзіцячыя мары. Яно ўпала ў ссохлую зямлю, на якой вось які ўжо год нічога не расло, акрамя быльнягу. І зерне не склявалі птушкі. Раптам пайшлі дажджы, цёплыя і густыя, і яно прарасло кустом ружы. Штодня я прыходзіў да яго і ў спакоі клаўся на траву, глядзеў на воблакі і забываўся аб усім на свеце. Мяне ўжо не цягнулі цуды замежных краін. Не хацелася шукаць сябе, а тым больш нешта даказваць, нешта сцвярджаць. Усё гэта мітусня. Што мне трэба? Тое, што хацеў, - усё роўна не атрымаю, тое, што меў, - згубіў, на што спадзяваўся - заблыталася ў восеньскім павуцінні, і знясло яго ветрам. Мне было люба ляжаць, ні аб чым не марыць, нікуды не спяшацца, ні аб кім не хвалявацца. Аднойчы, калі я прыйшоў да ружы, не ўбачыў яе. Куст хтосьці ссек. Каму ён спатрэбіўся? Хто не збаяўся вострых колкаў? Хто не ведае, што чорны колер - колер жалобы?
Па легкакрылых нябесных хвалях я лячу на ладдзі. Унізе зямля. Над галавою мільгаюць босыя падэшвы Бога. Ён крочыць насустрач часу. У яго так шмат клопатаў, што яму не да мяне. Анёлы, як птушкі, сядаюць перадыхнуць на маю ладдзю і весела размаўляюць са мною. Залатыя стрэлы сонечных промняў ляцяць мне наўздагон.
Я назваў сваю ладдзю «Арго». І, значыць, я адзіны сёння арганаўт. А плыву я па залатое руно. Калі стамлюся, кладуся на карме і заплюшчваю вочы. І бачу не зіхаценне залатога руна, а адзінокую постаць жанчыны на далёкім беразе. Хто гэта? Можа, Медэя, якую пакінуў Язон, штодня выходзіць яго сустракаць?
Раніцай я забываюся і пра ладдзю, і пра руно, і пра адзінокую постаць на далёкім беразе, як і кожны, - жыву рэаліямі дня, і толькі ноччу да мяне вяртаецца «Арго», і я бачу жанчыну, што пакутліва чакае кагосьці. І ніяк мне да яе не даплыць...
Ці ад таго, што ноч вельмі ж халодная, ці ад таго, што шчасце мінула і засталася адна, а можа, што пуста і побач ні душы, альбо ад таго, што пачуццё прадала за грашы, плача вельмі горка жанчына ўначы. Толькі вось свечкі не запаліць слязамі.
Срэбракрылы павук дажджу павольна прапоўз па нябёсах. Людзі, пабачыўшы яго, паспешліва пахаваліся пад дахі. І своечасова, бо павук пачаў ткаць павуцінне дажджу. Срэбныя ніткі празрыста-сонечнай вады пацягнуліся да зямлі. Адзін я толькі і трапіў да яго ў павуцінне. І вось іду мокры, пад нагамі разбягаюцца лужыны. Людзі з акон пазіраюць на мяне, і я ведаю, што яны думаюць: «Вар'ят». Як шкада мне іх: яны ніколі ў жыцці не зведаюць дажджу чароўнай асалоды.
Мілая мая, родная мая, я яшчэ вярнуся да цябе. Што такое наша развітанне? Гэта песенька простая, якую нікому не праспяваць. Гэта цемра начная ў вачах сляпога. Гэта сірата, пра якую мне не дбаць. Гэта рэха лясное, якое да сябе не падазваць. Гэта апошні спеў глушца перад тым, як грымне стрэл паляўнічага. Так што чакай мяне.
У мяне ёсць верны сябар, мой нязменны спадарожнік. Ён заўсёды са мною. І тады, калі вецер забіраецца пад маю вопратку, каб сагрэцца ад паўночных вандровак. І тады, калі восеньскі дождж хрысціць людзей у веру апусцелых вуліц. І тады, калі агеньчык замярзае на кончыку цыгарэты.
Ён моўчкі крочыць каля мяне і цярпліва выслухоўвае ўсе мае нараканні на лёс. Гэта мой цень. І хоць ён без душы, без вачэй і вушэй, але і ён аднойчы не вытрываў.
- Назола, - мовіў мне, - надакучыла слухаць цябе. Колькі можна. Усё табе не слава богу. Ты нешта там казаў пра жар сваёй душы. Дык вазьмі запалі з яго вогнішча, хай на ягонае свята прыйдуць людзі, хай яны сагрэюцца ля яго. Падай ім руку, сарві з твараў маскі і ўбачыш на іх адзнаку жыцця: горыч і самоту, пакуту і жалобу, расчараванне і безнадзейнасць. Зразумей: ты ў гэтым свеце не адзін...
Я рассыпаў жар душы па гэтых старонках. Цяпер чакаю, калі ўспыхне вогнішча.
Калі страсянулася Вавілонская вежа, мой сябар стаяў на апошняй яе прыступцы. Разам з іншымі цаглінку за цаглінкай клаў ён, ладзячы лесвіцу да нябёсаў. З завоблачнай вышыні ён вярнуўся на зямлю, дзе і знайшоў сабе вечны спакой. А на далёкай яго радзіме, у краіне дзікіх неўраў, цёмнай ноччу прысніўся мне сябар. Што ж, ён загінуў, але не плакаць жа мне, калі не трэба аддаваць яму пазыку, калі стос яго лістоў пра будаўніцтва вежаў і храмаў застаўся ў мяне. І на лістах гэтых я пастаўлю сваё прозвішча і праслаўлюся як дойлід.
У Вавілон пахаваць сябра майго паехалі прыдворны паэт, прыдворны летапісец, прыдворны спявак, прыдворны кухмістар, ахоўнік веры, ахоўнік маралі. А мяне ў спіс гэтых шчасліўцаў не ўключылі. Я неўр, які не мог ператварыцца ў ваўка. Я неўр, які не праліваў крыві чалавечай. Я неўр, які не перабягаў Хорсу дарогу. Маладзён я быў і тайны народа свайго не зведаў.
А праз колькі часу на вачах у Герадота я ператварыўся ў ваўка, давёўшы яму праўду пра той народ - неўраў ваўкоў. Я вяртаўся праз землі чужыя на радзіму, перабягаў Хорсу шлях. А калі абярнуўся ў чалавека, стаў няміласцівым на кровапраліцце. А на ўспамін пра сябра пабудаваў я храм, дзе і замольваў грахі свае, зробленыя, калі ператвараўся я ў ваўкалака.
Р. S. В лето 6609. Преставися Всеслав, Полоцкий князь, месяца апреля в 14-й день, в 9 ч. дня, в среду...
Нам мовілі: «Гэта ёсць ваш апошні і рашучы бой. Вы абараняеце святыню святыняў - дзверы ў пакой нумар сто два». Што гэта за святыня святыняў, мы не ведалі, але зразумелі тую адказнасць, якая выпала нам. «Вораг будзе хітры, вораг будзе жорсткі, вораг будзе страшэнны», - вяшчалі нам. І жах ахапіў нас. Мы выкапалі траншэі вакол пакоя, але бруствер здаваўся нам саламяным. Рукі нашы дрыжэлі, ногі трэсліся. І нам уяўлялася, што дрыжыць пад варожымі ботамі зямля. І вось з'явіўся вораг. Гэта быў віж. У спартыўнай форме, без зброі, ён згадваў на фізкультурніка. Віж падбег да нас і спытаўся, дзе знаходзіцца пакой нумар сто два. Мы і рады адказаць, але ад жаху забыліся, дзе гэты пакой. І ад жаху, што зараз вораг угневаіцца на нас - і не чакай тады літасці! - нашыя душы пакінулі нашыя кодабы. Глядзім, а ўслед за намі падымаецца віжава душа. «Ты адкуль?» - пытаемся здзіўленыя мы. «З пакоя нумар сто два». - «І што ж там?» - «Смерць!»
У адзін з дзён, калі і вецер не дыхаў, і сонечныя промні высвятлялі плакаты на фасадах дамоў, з пастамента звалілася статуя Радзімы-маці. Гараджане не хваляваліся. Яны ведалі, што прыедзе аварыйная служба, падыме статую і паставіць яе на пастамент. Гараджане звыкла мітусіліся па горадзе. А хто не мітусіўся, цярпліва стаяў у чэргах. І толькі я... Не падумайце, што я такі свядомы грамадзянін. І не з-за мільёнаў казначэйскіх білетаў, якіх у мяне няма, і не з-за прывілеяў нявольніка, і таму не з-за пачуцця ўдзячнасці Радзіме-маці я падышоў да статуі. Яна нагадвала мне старую, што, згорбіўшыся пад цяжарам гадоў, сунецца ад сметніка да сметніка, шукаючы там пустыя бутэлькі. А я старых шкадаваў. Я падняў статую і ўбачыў крывавую пляму на месцы, дзе яна ляжала.
Азірнуўся на статую, а яна жывая. Паглядае на мяне выцвілымі падслепаватымі вачыма. Яна выцерла з твару кроў і моўчкі паклыпала па вуліцы дробным старэчым крокам. Ля першага сметніка яна спынілася і зазірнула туды. І не яе мне было шкада ў гэты момант, а сябе. Мне хацелася плакаць, але я ведаю, што ні слязінкі не выцісну з сябе. Мне хацелася крычаць, але я ведаў, што і рэхам не адгукнецца мой голас. Мне хацелася спыніць кагосьці, але я ведаў, што ніхто не спыніцца. І я пайшоў прэч, каб не бачыць, як Радзіма-маці даставала са сметніка пустую бутэльку.
Я піў з Брэжневым самагон. А побач білі ў ладкі верныя брэжнеўцы і крычалі: «Слава КПСС і асабіста Леаніду Ільічу!» Быў правадыр гуляй-басота, наколькі старэчы кодаб і гемарой яму дазвалялі. І ўсё чын чынам: дывановыя дарожкі, золата зорак і золата фанфар, здравіцы ў гонар любага генсека і самагон-гон-гон. Толькі я быў сон розуму, а Леанід Ільіч - маім параджэннем. Ад жаху на досвітку прачынаўся народ і дрыжачай рукою цягнуўся да шкляніцы з самагонам.
Залежу ад пастаноў урада, ад грамадскай думкі залежу, ад мітусні, ад надвор'я, ад грошай, сам ад сябе і то залежу. І ад тых, хто яшчэ не нарадзіўся, залежу. І гэта - воля? Я ўпіваюся ёю, як пчала ўпіваецца нектарам кветкі. І хада вольнага чалавека падобная на стомлены палёт пчалы ў соты свае.
Ну вось, можна перакурыць, хоць Мінздраў і папярэджвае, што курэнне небяспечнае для нашага здароўя. Ды якая розніца вольнаму чалавеку: днём раней - днём пазней - усе там будзем, дзе не трэба называць сябе вольным, бо там ужо ні ад кога не залежым.
Хто забыўся пра мяне - той мяне не пракляне. Хай будзе бласлаўлёна яго бяспамяцтва.
Хто не любіў мяне - той не разлюбіць. І я застануся сам-насам. Колькі лістоты апалай пад маімі нагамі! Вось так нехта пройдзе па словах маіх і абыякава ўтопча іх у бруд.
У свеце, які пачаўся са слова, яно стала непатрэбнае. Але Бог ахоўвае мяне, бо ў мяне таксама ёсць слова і слова ёсць Я.
Таму і няма каму клясці мяне і разлюбіць мяне няма каму. Толькі б апалую лістоту маіх слоў закружыў вецер.
Мы не багі, і вечнасць нас не чакае. Смерць нас вучыць даражыць кожным імгненнем жыцця. А дні мінаюць... Вось і гэты мінуў, і захад чырвоным віном бруіцца ў цьмянае начное прадонне.
Я шукаў у гэтым горадзе каханую. Што ж, паверыў усмешцы дзявочай, вачам сінім паверыў і па вуліцах блукаў у надзеі сустрэць яе. За грошы смяшыў народ у вандроўным сваім тэатры. Мальвіна. П'еро... Любоў і Смех... Я з-за шырмы прагна пазіраў на гледачоў і не ўбачыў яе. А калі дом каханай адшукаў - бялюткім сцягам лунаў на ёй падвянечны вэлюм. Бывай, горад падманутай надзеі!
Мой вазок кідае па калдобінах новай дарогі, а конь не выбіўся з сіл. Толькі плачуць за маёю спінаю Мальвіна ды П'еро, і здаецца, слёзы іхнія цякуць па маіх шчоках.
У каляінах дарогі туды, дзе нас няма (а дзе нас няма - там лепш), спынілася гэта машына. Той, хто вёў яе, лёг каля колаў і, заплюшчыўшы вочы, мовіў: «Я стаміўся». Ад чаго стаміўся, не паведаміў. Можа, ад бясконцай дарогі туды, дзе нас няма? Яго пахавалі. Не ведалі, як яго імя, таму на крыжы напісалі: «Невядомы, які стаміўся». А машына яго стала малечы забаўкай. І я там забаўляўся, круціў руль і ўяўляў, што еду па дарозе туды, дзе нас няма.
І вось я вырас, разумею сэнс свайго імя, ведаю, дзе праваруч, дзе леваруч, пазнаю сябе ў чужых тварах. У мяне ёсць машына, на якой я еду туды... Перад вачыма бясконцая стужка дарогі. Я стаміўся ад гэтай бясконцасці, і так хочацца спыніцца ў каляінах.
Князь Кейстут вывеў дружыну сваю на сечу. За яго спінаю подых соцень ваяроў. Знак Пагоні на сцягах іх. Ён на полі бітвы стаў. І вось бой. Вось ворагі ў сініх мундзірах носьбітаў мяча і шчыта, а ў руках іх дубінкі пераможцаў. Воі Кейстута гінулі. Нібы вырывалі старонкі з летапісу. Нібы падалі вежы ад дынаміту. Князь застаўся адзін. У цьмяных лабірынтах стагоддзяў ён уцякаў ад носьбітаў мяча і шчыта. Упершыню яму было боязна - хто абароніць Бацькаўшчыну? На цьмяных вуліцах, у пакоях будынкаў, на старонках кніг хаваўся ён ад ворагаў. І не схаваўся. Вось яго апошні прытулак - склеп Крэўскага замка. Праз імгненне сюды ўваляцца забойцы. Растае ў чаканні імгненне. І адчыняюцца дзверы ў бессмяроцце.
Я быў на пахаванні слова. Нібыта ў далоні пакутніка забівалі цвікі ў труну. А пра заслугі нябожчыка, пра памяць яго ў нашых сэрцах прамовілі ўжо і слухалі стук малаткоў. Я хацеў бы сказаць пра зорку, што згасла тысячу гадоў таму, а святло яе мы бачым і па гэтую ноч. Але палохаюся я, што не зразумеюць мяне і спытаюцца: «А што гэта значыць?» А значыць гэта, што смерць - яшчэ не згуба. А значыць гэта - у вуснах нашых нашчадкаў калі-небудзь ды прагучыць замест слова «набытак» пахаванае намі слова «страта».
Удзячны лёсу, што хоць зрэдку пасылаў цябе да мяне, каб вывесці з доўгага шляху маўчання і абудзіць у знямелых вуснах слоў багавейны звон.
Упрыгожыліся чырвонымі
завушніцамі рабіны,
І восені сумнна заручыны...
І астыў след лета даўно,
Вось і журавы мне развітальны
спеў адспявалі,
Ды чаго я сябе падманваю?
Развітваюцца яны з Радзімай.
І хто я для іх?
Чалавек ляжаў на траве, глядзеў у неба і думаў. Пад гэтым небам ён нарадзіўся. Хацелася яму адшукаць нейкую філасофскую думку, што ён шчаслівы і нехта далёка далёка ад Радзімы зайздросціць яму. Раптам чалавек убачыў, як воблачка, што плыло па небе, ператварылася ў жанчыну ў бялюткай сукенцы. Жанчына, як па прыступках, спускалася з аблокаў сюды на зямлю. І вось жанчына нахілілася над чалавекам. «Я не ведаю мужчынскай пяшчоты», - прамовіла яна і пагладзіла яго па галаве. А ён хацеў падняцца, але зямля не адпускала. Жанчына пацалавала мужчыну. Ад сораму ён адвёў вочы і ўбачыў каля сябе старую. Тая стаяла на каленях і малілася, і старэчы яе твар здаўся чалавеку знаёмым. Быць можа, гэта яго матуля? А можа, гэта мінулае яму трызніцца? Ён зірнуў у другі бок і ўбачыў мноства людзей, што стаялі ў чарзе каля латка, над якім вісеў плакат «Тым, хто нарадзіўся без кашулі». І людзі ахвотна набывалі кашулі і тут жа адзявалі. На кожнай былі пагоны, на якіх красаваліся лычкі, зоркі, і людзі шчыра радаваліся... А чалавек нарадзіўся ў кашулі і ніколі не скідаў яе. Тады ён зірнуў прама перад сабою і ўбачыў мальбу ў вялікіх сініх вачах жанчыны... «Пяшчоты, пяшчоты...» - узмалілася яна, і ён працягнуў ёй рукі. Жанчына расшпіліла гузікі яго кашулі, скінула яе. І адчуў ён, што незвычайная лёгкасць авалодала ім, ён падняўся з зямлі ўслед за жанчынай, як па прыступках, стаў падымацца на нябёсы. «Божа, памілуй яго», - пачуў ён голас. То малілася за яго старая.
Не тое што з гадамі становішся мудрэйшым, а проста затухае юначы запал, і жыццё ўспрымаеш такім, якое яно ёсць.
Хай зямля ходзіць пад нагамі, хай заўжды бягуць стрэлкі гадзінніка. Хай плады мае зняў іншы. Хай не хапае сілы ў руках. Хай!
Няўдачнік. Не пужае суровы прысуд - няўдача таксама вынік. Калі за аднаго бітага двух нябітых даюць, дык, можа, і мяне ацэняць. А пакорлівасць долі можна назваць перамогай над ёй.
Чаго перажываць? Усё роўна нікому яшчэ не ўдалося з неба зорку дастаць. І як ні кідай камень высока - усё роўна падае ён на зямлю.
Вечар густымі мазкамі кладзе на палатно ночы святло адзінокага акна. Гэтае святло адбіваецца ў маўклівым мігаценні далёкіх зорак. І можна паверыць у вячысты спакой на зямлі, калі не ведаць, што ад світанку засталіся лічаныя хвіліны. У гэты час ты прыслухоўваешся да сваіх перажыванняў. І сіняя кроў атраманту не пральецца на чыстую паперу, і паслухмянае пяро не выведзе «Кахаю цябе». Каханне апяваюць тыя, каму яно прыносіць шчасце, а не тыя, каму застаюцца пакуты. І ты кідаеш пяро, кладзешся спаць. Хай табе прысняцца светлы дом, гукі скрыпкі, дзіцячы смех і каханая жанчына. Раніцай ты прачнешся і падумаеш: «Толькі ў снах я і шчаслівы».
Хацеў я спакою ад клопатаў і хваляванняў, ад вырашэння бясконцых праблем, хацеў адсядзецца ад выпрабаванняў, не падманваць, не грашыць і быць святым. І спакусіла мяне жанчына. Прывяла ў пакой, запаліла свечкі. «Ты знойдзеш тут спакой», - яна зачыніла за сабою дзверы. У пакоі была толькі старая шафа. Доўга я мучыўся і ўрэшце не вытрымаў, зазірнуў у шафу. На паліцах ляжала золата. Ад каго яно засталося?.. Ад раскрадальнікаў дзяржаўнай скарбніцы ці ад тацей з начных дарог, ад растаўшчыкоў ці ад рэкету - не ведаю... Хлеб ды соль будзе за што купіць. І забраў я золата ў кішэні, і быў задаволены ўдачай.
За дзвярыма мяне чакала жанчына:
- Ну што, знайшоў спакой?
Дзіва што... І калісьці, перад суддзямі, я пакажу пустыя кішэні.
У тваім акне бачу я гасцей. Падымаюць яны келіхі з цемры, падносяць да вуснаў. І цябе, у бялюткім падвяночным вэлюме, быццам пялёстак рамонка над зеленню травы, кружыць у вясёлым танцы чалавек, аблыселы ад кахання да цябе. Я маліў Бога, каб ты пакінула гэтых людзей. І раптам з дома твайго выбегла жанчына ў чырвонай сукенцы. Яна мільганула перад маімі вачыма і знікла. Куды? Калі б я быў святаром, я назваў бы яе тваёй душой. Калі б я быў паэтам, я назваў бы яе тваім ценем. Але я чужы для цябе і не ведаю, хто гэта.
А на зямлю з твайго акна ападаў пялёстак рамонка.
Кожная рэч мае сваю назву. Спрадвеку соль называлі соллю, хлеб - хлебам, агонь - агнём, ваду - вадой. І кож ная з'ява мае сваю назву. Спрадвеку сяброўства называлася сяброўствам, а варожасць - варожасцю і нат невядомае называлася проста - невядомасць. А калі за свае крэўныя трыццаць срэбранікаў не можаш выпіць, каб не думаць пра здраду; калі жанчына, якую кахаеш, выбірае другога; калі ад салодкага пірага цябе частуюць крошкамі; калі ў келіху не віно, а твае слёзы; калі ў руцэ тваёй няма ні жорава, ні сініцы - нат ні пуху, ні пяра; калі... Дык гэта расчараванне. Спадзяёмся, шукаем веру, цешым сябе марамі і гэтым жывём. А застаецца прах. Гэта - як скінуць павязку і ўбачыць цемру. Гэта - як шукаць надзею, а знайсці безнадзейнасць. Гэта - як глядзець у люстэрка і не пазнаваць сябе. Гэта - як апусціць у студню вядро і не выцягнуць ні кроплі вады.
І мусіш прызнаць горкую ісціну, што ўсе лепшыя мары ніколі не збываюцца.
Я - акцёр, які іграе ў папулярных п'есах з гучнымі назвамі эпізадычныя ролі. То я летуценнік, то шукальнік ужо знойдзеных ісцін, то рыба, што б'ецца аб лёд, то я голас з народа, то я блазен, то я начная птушка. І не мне дастаюцца апладысменты, кветкі, слава, а тым, хто ў галоўных ролях. Як мытнік шукае ў кожнай рэчы кантрабанду, так і я ў кожным сваім слове, у кожным руху, у кожным поглядзе хачу знайсці сэнс. А ў сумным - смех, а ў смешным - сум. Я ведаю, што ёсць патаемны сэнс і ў тым, што я на імгненне з'яўляюся на сцэне. Мабыць, я іграю самога сябе? Значыць, ёсць нейкая лучнасць паміж летуценнікам і шукальнікам, рыбай і голасам з народа, паміж птушкай і блазнам. Гэта вядома толькі таму, хто напісаў п'есу.
Хто ж ён?
Калі гэта лёс, дык ён здрадзіў нам, калі гэта падман, дык падманулі нашыя мары, а калі гэта памылка, дык мы яе ахвяры.
Наш бронецягнік ехаў на запасны пуць. Мы пакінулі Богу богава, мы аддалі кесару кесарава. З нас адны атрымалі кулю ў лоб, а другія - ордэн на грудзі. Кожнаму сваё: овае - оваму. Нас чакаў заслужаны адпачынак, нас чакала слава герояў. Мы ўжо былі легендай. Нашы рулі расплавіліся ад агню, а шаблі стаміліся зносіць з плячэй галовы. Мы «Яблычка»-песню трымалі ў зубах... І раптам рэха данесла кананаду. Яна адазвалася ў нас клічам рэвалюцыйных труб. У бой! І мы павярнулі назад. Мы вярталіся, але не пазнавалі дарогі. Учарашняе стала мінулым, мінулае - будучым, а будучае - учарашнім.
Мы ехалі бясконца, нібы шукалі праўду-матухну. І вось мы ўехалі ў прыгожы горад. Насустрач выбеглі здзіўленыя людзі.
Мы выйшлі са зброяй:
- Дзе стралялі?
- Вам падалося, тут не стралялі. Ці ведаеце прыпавесць пра блуднага сына? Вы жыццё сваё пражылі, як гісторыі старонку, толькі вывелі крывёй чужою вось такі закон: «Не вяртайцеся дадому, які вы самі руйнавалі». Паглядзіце - вас чакаюць Дараванне і Праклён.
Разабралі ўсіх прыгожых жанчын, а мне дасталася самая-самая, ненаглядная-глядная. Лепш не глядзець на яе. Нічога благога пра яе не скажу, але і глядзець на яе не магу. Ці гарэлкі напіцца, ці паскардзіцца на долю сваю. А доля такая. Я кахаю - мяне не кахаюць; мяне кахаюць - я не кахаю. Толькі ў прыгажуню закахаецца кожны - сваё «Я» памяняе на безаблічнае «Яны». Гэта трэба так сябе не любіць, каб сваё «Я» сярод іншых згубіць. Не! Вось самая-самая, ненаглядная-глядная - яна мая.
Уначы мы бачым рукамі і вуснамі. Уначы ненаглядная-глядная можа быць самая-самая. Толькі трэба так сябе палюбіць, каб агонь твой самая-самая магла запаліць. І ад зыркай успышкі аслепнуць. А рукі і вусны зноў падмануць мяне.
Выдае на тое, што я не падобны на самога сябе, але ўсе падобныя на мяне. І гэтае падабенства падобнае на цень мой, які падобны на цені ўсіх падобных на мяне. І як падабенства прымаеш за яву, дык і мой адбітак у люстэрку і ёсць гэтая ява. І гэтае падабенства падобнае на праўду, што падобна на падман, які падобны на праўду. І ў гэтым падабенстве і цень свой можна прыняць за сваё падабенства, а адбітак у люстэрку - за самога сябе, і як прымаеш сваё падабенства за самога сябе, дык і цяпер разумееш, што я не падобны ні на кога і ніхто не падобны на мяне. І гэтае падабенства нельга параўнаць з падабенствам дзвюх кропляў, а падабенства дзвюх кропляў нельга параўнаць з падабенствам маім у люстэрку, бо падабенства - гэта ява, а я падабенства яго.
Ты прыгожая. Залаты ланцуг на шыі прывязаў цябе да багатай кішэні. Па бардэлях, па прытонах набралася ты манер. Чаго сумнявацца і гадаць, трэба адчуць жыцця салодкую забаву. Пі, гуляй і забаўляйся. Учора той, а сёння я, а заўтра хтось новы. Жыццё - экстаз, згарэць у ім прыемна. Аднак табе адпомсціла каханне. Хаця неаднойчы табе казалі, дарагая, але таго, чаго яшчэ не мела, ужо згубіла - нікога ты не пакахала і ніхто цябе не пакахаў.
Пачакай, не шукай дарогі да шчасця. Гэта дарога крывая, і на ёй так лёгка ўпасці, калі ад прадчування шчасця не адчуваеш пад нагамі зямлі. Толькі нашыя словы пра тое і сёе і пра нішто не сталі ўступам да нашага кахання. Я пакінуў цябе - і ты засталася вернай жонкай свайго каханага чалавека. Пачакай, не шукай дарогі да шчасця, тваё прадчуванне шчасця я панёс ад цябе ў памяці сваёй.
Разбудзіў тэлефонны званок. Нехта выбраў мяне ахвяраю свайго бяссоння. Што ж, уначы палохаешся нават сябе, ноччу адчуваеш стомленасць ад няўмольнага патрабавання жыцця жыць, як людзі жывуць, ноччу і слова маё камусьці патрэбнае. Дый слова даўно страціла сэнс - слова ўжо маўчанне. Нашая размова не стане лёсам, а будзе маўчаннем двух людзей, якія самі сабе не патрэбныя, а не тое што камусьці іншым.
Ён заўсёды ў пошуках, валадар нябыту. Употайкі ад сваіх падданых - намёкаў на цені - ён шукае сілу быцця. Каб па жылах пустэчы разлілося жыццё і намёкі на цені сталі целам і словам. Толькі сіла быцця, як тайна багоў, схаваная ад усіх. І пакуль ён шукае, ягоныя падданыя - намёкі на цені - шнараць па людскіх снах. Вабяць яны людзей светлай мараю нябыту. Там любое жаданне - ява. Хто паверыў - той сарваўся. І паміж быццём і нябытам цень яго мільгне і растане намёкам у вечнай пустэчы.
Але пакуль ёсць валадар нябыту, і мне наканавана быць. Хай ён не ведае мяне і хай яго не бачыў я. Ён быў, бо быў і я, ён ёсць, бо ёсць і я. І наканавана мне быць, пакуль у адказ на маё імя ён будзе адклікацца: «Я».
Адпусціце мяне направа, адпусціце мяне налева, ад пусціце мяне на ўсе чатыры бакі. Я нарадзіўся вольны, я нарадзіўся для волі. Досыць, наслухаўся казак чужых. Мера ўжо і час ужо. Ад'язджаю я дадому і па дарозе складаю казку сваю. У маёй казцы жар-птушак відзьма-нявідзьма, як тых варон, што на нас зверху гадзяць, а белыя коні пратапталі дарогу да майго дому, прыгажуняй можа стаць любая жанчына, якая дурня пакахае. І неабавязкова піць, каб цякло па барадзе, хай хмель пацячэ па крыві.
Я вольны ў сваёй казцы быць героем і дурнем, славай і няўдачай, адкрыць таямніцы і выкрасці шчасце. Я вольны ў казцы сваёй. І волі маёй і волі для мяне, як для вольнага волі. Я магу пайсці направа, я магу пайсці налева, я магу паслаць любога на чатыры бакі і яшчэ далей. Я магу застацца ў няволі, бо гэта таксама воля мая. Ці гэта мала, што тваё права і што тваё лева і твае чатыры бакі? І не трэба круціцца на месцы адным, не ведаючы, куды падацца. А можа, камень паставіць? Направа пойдзеш - згубіш усё. Налева - нічога не знойдзеш. Напрасткі - смерць сустрэнеш. Назад - дадому не трапіш. Вольнаму - воля. Добры намёк на тое, што магло быць, пакуль казку сваю складаў.
Па ўсіх морах-акіянах насіла нашую бляшанку і вось занесла ў гэтую затоку. На свет боскі падняліся мы, а нас сустрэлі крыкі і гвалт. Пагрозліва надзьмуліся караблі. «Здавайцеся!» Ага, як бы не так. «Врагу не сдается наш гордый «Варяг». Як «Аўрора», мы плюнем у твар гісторыі. І вогненнае джала сваё паказалі. Караблі вінтамі след свой замялі. Каленкі затрэсліся ў правадыроў. «Вораг усюды». Каманда наракае на мяне: «Якога чорта панесла цябе сюды?» А што я магу адказаць? Тое, што скончылася ў мяне валяр'янка, а я люблю, калі на сэрцы ў мяне спакойна. Я «за мір ва ўсім міры».
І зноў мы апускаемся пад ваду, зноў мы закладнікі бляшанкі. А мне б хоць кроплю валяр'янкі, бо на сэрцы ў мяне неспакойна.
Кнігі напяльваюць на сабе чалавечыя скуры і становяцца як бы людзьмі. І, як самазванцы, ненавідзяць тых, пад чыімі яны схаваліся імёнамі. А мне іх нянавісць у долю дасталася, але яны не пакідаюць мяне. Побач са мной іх прымаюць за людзей. Я рады выратавацца ад іх. Пашлю іх далей, а яны мяняюць старую скуру на новую і ў абліччы новага зычліўца вяртаюцца да мяне. Ударамі слоў заганяюць у маю галаву свае думкі і погляды, і я ўжо не разумею нічога свайго. За мяне нехта думае, за мяне нехта адказвае, за мяне нехта жыве. Гэты нехта не прызнаецца ў сваім самазванстве. За панцыр цвёрдых пераплётаў зашыфроўваю я сваю існасць, хаваюся ў кнігу. Аднак і гэтая кніга калісьці напяліць чалавечую скуру, і так ці інакш наканавана мне быць у абліччы і, як кожны самазванец, ненавідзець таго, пад чым імем я захоўваю сваю істоту.
Заспрачаліся два замоўшчыкі з-за гадзюкі. І гэта зразумела. Хаця і вырваны ў гадзюкі зуб, але яе пагрозлівае шыпенне пужае людзей. Кожны замоўшчык хоча быць валадаром людскога жаху і сыта-п'яна жыць з людской забабоны. Адзін дакарае другога, што той украў у гадзюкі смяротны зуб, а яе атрута магла б паслужыць народу дзеля вялікіх і добрых здзяйсненняў. Другі - у адказ: «Смяротны зуб табе патрэбны для чорных спраў: калі ёсць атрута, дык і патрэбна ахвяра». Абодва на гадзюку патрабуюць права. Праўда за тым, хто мае права, толькі дакажы сваё ты права, калі яго другі не прызнае. Затое праўда ёсць, а яна такая: ці зубастая гадзюка, ці без зуба, але яна патрэбная ім абодвум, каб быць патрэбнымі людзям, бо адсутнасць жаху парушае іх уяўленне пра дабро і зло. Хай выбера сама гадзюка. Каго ўкусіць - той навекі вечны замоўшчык у памяці людзей. Аднак пакуль замоўшчыкі спрачаліся, галодная гадзюка са скрыні ўцякла. Тут сунуўся п'яны і на гадзюку нагою - туп. У п'янага вочы на лоб. Ён гадзюку ўгроб. Як жа так? Як народу без яе пражыць? Вось бяда! Так напіцца, вунь і ў вачах ужо дваіцца - аж два замоўшчыкі з'явіліся. Ах вы, гады, адну-адную гадзюку і тую не змаглі ўгледзець. Каму мы давяраем лёс народа? Плюнуў п'яны і пасунуў ногі прэч. А два замоўчшыкі стаялі над угробленым жахам. І што? А нічога! Няхай жыве новая падлюка.
Практычным вокам ён цябе агледзеў. Паводле закону размнажэння палюбіла ты сілу яго маладога цела.
З яго спацелага цела ўпадзе кропля поту. Упадзе кропля поту на тваю шчаку і слязой пакоціцца па тваім лёсе.
У пакаянні або ў жаху паклалі галовы свае на эшафот. А кат па апусцелых вуліцах горада крочыць. Чорны покрыў валасоў хавае яго аблічча. Я ведаю, што гэта Яна. І адной рукою ты даруеш жыццё, а другой забіраеш яго. Не спяшайся. Каханне - як расплата за наш давер і нашую слабасць. Трэба прымаць гэтую расплату. Час, як вада, цячэ паміж пальцаў. Смерць прымае аблічча кахання. Дай панясу тваю сякеру.
Дык дзе ж тут выйсце, тыя дзверы на волю? Куды ні тыцнешся - п'яныя мужчыны прапануюць выпіць, а п'яныя кабеты, патрабуючы кампліментаў, зняважлівымі вачыма аглядаюць маё аблічча. Я нават не ведаю, як трапіў у гэты будынак з лабірынтамі. Ці зайшоў сюды, ці завялі мяне? Адзін мой унутраны голас кляне мяне: «Гэта ўсё з-за тваёй упартасці». Другі мой голас апраўдвае мяне: «Ну хто ведаў, што так атрымаецца?» Нарэшце я патрапіў на нейкага мужчыну з тварам жабрака. «А хто ты такі?» - пытаецца ён. «Я той, у якім усе расчараваліся. Не палын і не асот». - «А каго ты ведаеш?» Доўгі пералік тых, з кім я знаёмы. Але ні імёны славутасцей, ні іх званні і дасягненні не выклікаюць у мужчыны захаплення. Дык якога д'ябла яму трэба? І пералічваю знаёмых ужо меншага сацыяльнага статусу: «Герой, доктар, рэвізор, працоўны, біч, зэк» - «І ўсе?» - «А-а, - радасна нагадваю я. - Ведаю грузчыка віна-гарэлачнай крамы». - «Ну а чаго ты маўчаў? Гэта тое, што і трэба. Пайшлі, выведу цябе». Мы крочым па цьмяных калідорах, якім, здаецца, і канца не будзе, і вось знаходзім дзверы. Вуліцы горада мне знаёмыя па назвах. Казарменная, Танкавая, Артылерыстаў, Гвардзейская, Другі Вайсковы тупік. Толькі вось гмахі будынкаў страцілі сваю ранейшую прамакутнасць. Нібыта хто іх перабудаваў у стылі мадэрн. З шумам б'юць фантаны. Я нагадваю ўжо недзе чутае: «Фантаны працуюць ноччу, каб можна было змыць з нажоў кроў».
Мой невядомы знаёмец праводзіць у свой дом. Пакоі сустракаюць пустатой, але сцены ўпрыгожаны плакатамі: «Усім сэрцам успрымем заклікі...» «Вось», - выдыхае цяжка чалавек і дастае з кішэні цюбікі з клеем. «Ведаеш, - мовіў ён. - Не скажу, дзе і ў каго, але здабыў я паперку на права есці цукеркі, насіць парты не афіцыйнага крою, а мадняцкія і не працаваць ні на суботніках, ні ў фондах міру, культуры, ветэранаў...» І вось, калі ўсе елі бульбу і запівалі яе вадою, я ласаваўся цукеркамі з каньяком. Смаката. Калі ўсе рвалі жылы на суботніку, я перад люстэркам красаваўся ў партках нянашынскіх. Вось было жыццё. Але баяўся я, што знойдуць у мяне паперку, злодзеем назавуць. Вельмі мне сорамна было б злодзеем стаць. Я яе, паперку дарагую, куды толькі не хаваў - і туды і сюды, але ўсё палохаўся: знойдуць. І тады я схаваў паперку ў сябра - вартаўніка парадку. У яго ніхто не здагадаецца шукаць. Калі мне зноў спатрэбілася набыць цукеркі, не знайшоў паперкі. Я туды, я сюды - няма. Тут уваходзіць у пакой сябар пры кіцелі, з пагонамі. «Шукаеш? Чаго не згубіў, таго не знойдзеш». Хацеў я адказаць, ды прамаўчаў. Бачу, вусны яго ў соладзі, мядовыя, значыць, еў цукеркі. А парты на ім не форменныя з лампасамі, а нянашынскія. І стала мне сорамна, не за сябе, за сябра сорамна. А цяпер мне суцяшэнне вось, - чалавек паказвае цюбікі з клеем. Не трэба і цукерак, не трэба і партоў... Ты зазірнеш у іншы свет, убачыш мінулае і будучае. Паспрабуй, паспрабуй, - і сам нюхае, сам ужо ў будучым і мінулым. А я застаюся ў сённяшнім, бо я пазнаў чалавека - былы мой сябар; і на мне парты мадняцкія, і ем я цукеркі з каньяком, не трэба мне мінулага і не трэба будучага. І я падаюся да дзвярэй, ды толькі ніяк іх не знайду.
Я магу ператварыцца ў агонь, ты можаш ператварыцца ў ваду, я магу быць гульнёй, ты ж не станеш яе вынікам. Я і ты - пачатак і канец нашага быцця. Мы рабілі стаўкі. Я на агонь, ты на ваду. І пачынаем гульню. Калі перст паказвае на агонь, дык цень ад яго падае на ваду, калі перст паказвае на ваду, дык цень падае на агонь. І так заўсёды - наш апошні шэлег ходзіць з тваёй - у маю кішэню, з маёй - у тваю кішэню. Але не са мною ты хочаш яго растраціць і не з табою хачу яго прапіць. І не ад кахання, не ад Бога ты мне дадзена, ад нянавісці і пакуты.
У застыглых колкіх шынялях знайшлі мы прытулак ад зімовай сцюжы. І цяпло сэрцаў сваіх аддалі яднанню нашаму. Прытуліўшыся адзін да аднаго, мы сагрэліся. Так і жывём.
Сёння я не той, якім быў учора, а заўтра буду не той, які я сёння. Зменлівасць- адваротны бок аднастайнасці. Нават сфінкс бывае розны. Учора ён увесь загадка, сёння ён разуменне гэтай загадкі, а заўтра ён глыбакадумна маўчыць аб тым, што нічога не ведае і нічога не зразумеў.
Пад жыццём крэслю рысу, лічу плюс-мінус, страты прыбыткі. І ў памяці хаваю чыёсьці жаночае імя. Я не ведаю, хто носіць гэтае імя. Дзе яна жыве, з кім сустракаецца, якога колеру яе вочы. Але я прадчуваю яе прысутнасць у восеньскім тужлівым дажджы, у шоргаце апалай лістоты, у мігаценні начных агнёў, у радках вершаў, у маўчанні тэлефона. Яна побач, я прадчуваю яе прыход - вось ажыве званок маіх дзвярэй. Усё мінае, усё знікае. Дажджы змяніліся снегам, шоргат лістоты - завываннем завірух, вершаваныя радкі - празаічным жыццём. Бо дождж - гэта дождж і снег - гэта снег, мора - гэта мора, а жаданне - ніколі - не рэальнае, дык ніхто і не пазвоніць у твае дзверы.
Я віжую за табою, за тваімі думкамі, за кожным тваім крокам, за кожным тваім словам. Я цень твой і твой летапісец. З дня ў дзень запісваю тваё жыццё. Гэта ўсё ад кахання.
І пра мой летапіс стала вядома. Я хаваю твой жыццяпіс, а ў мяне патрабуюць: «Аддай летапіс, мы хочам ведаць думкі і словы гэтай ганарлівай жанчыны, мы хочам зразу мець, чаму і за што столькі гадоў ты кахаеш яе». І спаліў я летапіс, і не трэба цікаваць цябе, лавіць тваё кожнае слова. І хто ты такая? І тваё імя забыўся. Згубіў. Але зразумеў, чаму попелам пасыпаюць галаву.
У чужым сне прысніўся я са сваім двайніком.
Першы Я лашчыў на сваіх каленях тую, што сніла гэты сон. І за гэтым фліртам з цемры пустой залы, як глядач у тэатры, паглядаў Другі Я. І ён пайшоў шукаць дарогу да Першага Я. Ён блукаў па цемры, натыкаўся на крэслы, на сцены, пад нагамі абрываліся прыступкі. Хто з іх сапраўдны Я - Першы ці Другі?
- Ідзі наперад і ты знойдзеш тое, што шукаеш. Гэта кажу я табе. Я мудрэйшы за цябе. Я пражыў на свеце нямала і нямала ведаю.
Я слухаю мудраца і крочу наперад. А там - сцяна. Каля яе стаіць новы мудрэц і раіць мне:
- Паслухай мяне, забудзь пра тое, што табе казалі. Я мудрэйшы за ўсіх і ведаю ўсё ад А да Я. Вяртайся назад і ты знойдзеш тое, што шукаеш.
Я так і раблю, а там сцяна. У адчаі я кідаюся праваруч - і там сцяна. Мудрэц, што стаіць каля яе, кажа мне:
- Не слухай нікога, а паслухай мяне. Я ведаю болей чым ад А да Я, бо прастора нічым не абмежаваная - яна бясконцая. Ідзі туды, дзе ты не быў, і ты ўпэўнішся ў гэтым.
Я бягу ў левы бок, а там сцяна, і разумею: чатыры сцяны - гэта і ёсць бясконцасць.
Не ад Бога дадзена нам узляцець над зямлёю. І не вецер трымае нас у палёце. Вецер выдзьмуе з нашых вачэй кроплі апошняга нашага цяпла - слёзы, якія замярзаюць на нашых заснежаных тварах.
Нам надакучыла быць сярод чужых, што адтоптвалі нам ногі. Мы падняліся над галовамі людзей. Толькі не пераадолець закону зямнога прыцягнення. Нас трымае над аблокамі адчай перад смяротным падзеннем.
Выстаўляюць жанчын на разгляд пад позіркі мужчынаў. Гэта конкурс прыгажосці, гэта пошукі міс... Стройнасць ног, аб'ём таліі, эстэтычнасць бюста і мілая ўсмешка на вуснах...
Я гляджу на прыгажунь праз шкло. Гэтае шкло можа быць адбіткам ад зорнага імгнення, а можа быць тым, што засталося ад німба чарговага святога, а можа быць яно ад бутэлькі, выкінутае на асфальт з нетраў часу, у якой, можа, была цыдулка «SOS» і адрас: «Шукайце там, дзе яшчэ можна суцешыць самога сябе». Я падняў гэтае шкло і зірнуў на свет праз яго. Убачыў замест сонца месяц, замест людзей - цені, замест дамоў - папялішчы, замест дрэў - крыжы.
Я гляджу праз шкло на прыгажунь і бачу праклён прыгажосці.
Мовіш: «Прыяцель», і слова на кончыках языкоў праз дзесяткі вушэй дойдзе да яго, і пачуе ён: «Непрыяцель». Слова - не верабей... За словы заплаціш лёсам, словам падпішаш прысуд. Маўчанне - золата. Жыццё яшчэ раз нагадае сваю старую ісціну. Толькі ад ісціны гэтай - адна назва. Раз прамаўчаў, другі, трэці... Дзе трэба, а дзе не трэба. Скажуць, палахлівец, скажуць, здрадзіў сабе. Як адзнаку, праклёнам насіць сярод людзей. А пасля пераканаўся, што маўчанне - золата. Пачынаем за здравіе, а скончым за ўпакой. Вось праўда. Мовіш: «Прыяцель», і стрэлам з чужога языка ў сэрца ўдарыць: «Непрыяцель».
Я не ведаю, чаму гэта так.
Вось зноў я нязваны госць на чужым свяце, у чужым доме, сярод чужых людзей.
Ці суцешыць сябе, што многа закліканых, але абраннік толькі я, або разам з усімі піць за ўсе тасты, ці маўчаць, калі ўсе смяюцца, ці смяяцца, калі ўсе маўчаць.
Усё зноў паўтараецца. І знаёмлюся з тымі, імёны якіх я не запомню.
Нехта побач са мной (ах, не нагадаю імя) мацае пад сталом жаночыя ногі. А жанчына глядзіць на мяне. Толькі цьмянае святло свечак крадзе яснасць яе позірку. Што ў яе вачах? Надзея? Юрлівасць? Роспач? Каханне?
Нехта патрабуе: «Наліце віна!»
Нехта ўжо спіць на канапе. Свята стамляе. Як мне хочацца пакінуць... самога сябе. І ніхто не нагадае пра мяне, як не памятаем пра тых, хто пакінуў нас.
Я падымаюся з-за стала. Каля дзвярэй азірнуўся, а на месцы маім сядзіць нехта падобны на мяне з такімі ж сагнутымі плячамі і з блюзнерскай усмешкай кажа: «Вып'ем за тых, хто пакінуў нас».
Па вечарах яна выходзіць падыхаць паветрам. Разагрэць халодную кроў. Маладое цела жадае пяшчоты. А ён выйшаў праверыць эрэкцыю. «И жизнь хороша, и жить хорошо». Жанчыны, дзяўчаты, мужчына ён хоць куды.
Куды ж вы, куды? Ах, ну дык каралеву. І профіль яе намацаў у кішэні. Рукі ж яшчэ не адсохлі. Чым ён не мужчына?
І адбудзецца іх сустрэча. Хто каго госцем назаве - не так ужо і важна. Спакуса адзежу з іх скіне. Пад страсцю іх целаў ложак застогне. Будзе прададзена і куплена ўсё, што можна прадаць і купіць - охі, ахі, уздыхі, трапяткое дыханне, першае каханне. Надакучаць ласкі яе целу, і стоміцца ён быць мужчынам. І ў цішы, што настане, пачуюць, як б'ецца ў шыбу чорная муха, не разумеючы, што перад ёю шкляная сцяна.
Чакаю, пакуль выкажуцца ўсе пра ўсё ды ўсіх. А пасля і сваё слова ўсуну: «Усё гэта не так».
Якое дзіва? І да мяне жылі прастакі, не ведалі пісаных і няпісаных законаў і не праглі вярыг мудрацоў. Так, можна мяне абвергнуць, назваць кім заўгодна, але пакуль усе казалі - было досыць часу, каб зразумець - усё гэта не так.
Вакол сцены і сцены. Па сценах бягуць цені.
Замест дзвярэй - вольны выхад прама ў сцены.
А на іх цені і цені.
Вартуюць страчаны час высокія сцены.
Штохвілінна нараджаюцца новыя цені.
Я вяду памяць забытай жанчыны - некалі згублены воблік дзяўчыны. Колькі ёй патрэбна было мужчын, каб быў ёй патрэбны адзін? Вярнулася памяць да таго аднаго. Я прымаю яе да сябе, хоць на некалькі хвілін.
Хай з ценямі я размаўляю - гэта яшчэ не адзін.
Калі загавораць цені са мною - вось яна, адзінота.
Як смешна глядзець праўдзе ў вочы, такая смешная яна ў сваім нямым дакоры. Нібыта гэта мы вінаватыя, што ўвесь час шукаем яе, а яна гуляе ў хованкі з намі. Нібыта гэта мы вінаватыя, што кожная блядзь за праўду сябе выдавала. І калі ўжо было позна махаць рукамі, шаноўная наша праўда, як курва, абяцала заплаціць па заслугах, і як смешна глядзець праўдзе ў вочы, нібыта гэта мы вінаватыя, што заслужылі такую праўду.
Яна была не для мяне. Не для мяне была яна. Прыйшла адкуль? Прыйшла не ведаю адкуль. Спытала: «Як вы ставіцеся да кахання? Як да кахання ставіцеся вы?» А так. Кахаю, бо хачу і не хачу, бо не кахаю. Вось так. Хачу - кахаю, а не хачу - і не кахаю. У вачах яе надзея ўсміхнулася, бо надзею бачна па вачах. Надзея гэтая вызначыла меру і магчымасць, як здрада стала гэтая надзея. Тая здрада, што мяне зачаравала, каханне сваё прапанавала і каханне прамяняла на сябе, каб разлучыць мяне з самім сабою, раз і назаўсёды разлучыць цябе са мною. Разлюбі, калі забудзеш той ласкі вабнасць, вабнай ласкі сон не разбудзі. Там няма спакою, там няма і шчасця, але ёсць любоў без спакою і шчасця. Там ты будзеш не для мяне, для цябе я буду там.
Куды вядзе мая дарога? Пакінуў я родны край. Прагну пабыць за трыма морамі. Птушкі вяртаюцца адтуль, не застаюцца. А я імкнуся туды. Вось ужо і восень, мой спадарожнік, як пілігрым у чумны год, звоніць у анямелы званочак. Хораша было моўлена: «Растала лета прысмакам суніц на вуснах». І толькі леташняе рэха яшчэ гучыць у падзенні лістоты. Прыслухайся і пачуеш. Яшчэ адзін год змяніў свой лік. Але чым болей гадоў за маёй спінай, тым меней надзей дайсці за тры моры.
Я пакінуў сябра ў бядзе. І там, дзе быў я, азірнуўся - нікога.
Любім, калі праўда памерла, калі ляжыць пры свечках. Тады яна такая добрая і пра яе адно харошае кажам. І толькі на памінках думаем, якую праўду адправіць за ёй услед.
Нам мудрасці бракуе быць мудрэйшымі. І колькі стомленых людзей блытаецца ў павуцінні дарог, шукаючы выйсця. І колькі чуем слоў пра адзіноту, стомленасць, расчараванне. А ты калі і стаміўся, дык ад мітусні, а ты калі і расчараваўся, дык ад усяго, а ты калі адзін, дык ведаеш, што гэта і ёсць мудрасць.
У цемры пакоя, на дзвярах якога шыльда «Чужыя тайны», адчуваю дотык нечай рукі, але гэта падман, гэта ўстрывожаныя кажаны дакранаюцца да мяне крыламі. Чужая тайна - поцемкі, як чужая душа. Двайная мараль сцеражэ нашае сумленнае імя.
Расплацілася лісцё за няміласць лістападу, згарэла агнём без дыму. А за смугою, за шляхамі блукае зіма. Чаго не спяшаецца, сама не ведае. Не парадуе нас снегам, шаткоў хуткім бегам, не накрые коўдрай лісце. Адзіноцтвам замыкаўся мароз, губляе за сабой слёзы. А раніцай на сонцы блішчыць першы лёд.
Месяца ладдзя ў зорках тоне, і дрот ад холаду на слупах дрыжыць. Завіруха па-бабску галосіць над заснежанымі могілкамі салдат. І выплакала яна ўсе вочы. Не зразумець яе тугу. Ад яе галашэння нябожчыкі даўно стаміліся.
- Адкажы лепей нам, як там, на зямлі, што на ёй творыцца, ці па-ранейшаму льецца кроў і гінуць людзі? І чаму ты, не даслухаўшы нас, завыла горка зноў?
Мне сніўся сон, што ў самым прэстыжным часопісе, дзе на кожнай старонцы зіхацяць, як раса на траве, мудрасці крыштальныя россыпы, дзе прарокаў і апосталаў адкрытасць вочы невідушчым расплюшчвае, дзе зорных вышынь таямніцы фарбамі ўсходу высвятляюць літараў шэрую геаметрыю, дзе першаіснай праўды крохкі шкілет часоў далёкіх фаліянты на сабе трымае, я прачытаў верш майго сябра.
Радок за радком я разблытваў зямной сутнасці заблытаны клубок, і тонкая нітка выслізвала з маіх рук.
І радок за радком дух сумнення мяне пакідаў, і цярновы веры вянок калючкамі мяне цвярозіў.
У вялікім малое я пазнаваў, у малым - вялікае.
Я зайздросціў сябру, які здолеў у словы ўкласці сэрца свайго пульс і душы сваёй ахвярны агонь, каб ажывіць іх і людзям спевам аддаць. Ён Бог, думалася мне.
А раніцай, калі начныя цені ўпалі з вокнаў маіх, я доўга думаў аб гэтым сне. І раптам - азарэнне. Гэта ж я з душы сваёй высек іскру натхнення і пісьмёнамі сноў запісаў на цьмяных старонках начы. Аднак ноч забрала з сабою гэтыя старонкі. А ўспомніць верш не мог, толькі апошнія радкі:
І выпадае непатрэбнае раскаянне
З вуснаў, ад раскаяння здранцвелых.
Колькі дзён засталося, але іх трэба яму пражыць. Калі ёсць душа, дык трэба яе ратаваць, каб апраўдаць сваё нараджэнне. Толькі як лёгка абяцалі вярнуць яго з людскога мноства і як лёгка забывалі руку падаць пры сустрэчы. Але яшчэ горш, калі жанчына, якой прызнаўся ў каханні, як нявінная ахвяра яго пачуцця, да другога сыходзіць. І як дзіця, схаваўшыся ад людскіх вачэй, крыўду сваю аплача. Толькі што плач?.. Плач - не плач... Абы-што - нішто... У яго камень на сэрцы, а ў іх камень за пазухай. Як добра было б жыць у іншай Айчыне, іншай жанчыне мовіць слова прызнання, іншым людзям верыць. Толькі дзе гэтая Айчына?
Ніхто не ўзрадуецца жабраку, за стол не запросіць ніхто, і ўсякі яму ўслед пасмяецца. Хто паказаў яму на парог? Дзе яго дом? І хто ён такі? Што ён ведае пра зло і падман? Што ён ведае пра грашовае кляймо на сэрцах людзей? Наіўны шукальнік дабраты і чуласці...
І вось у душы ягонай нянавісць мсцівым рыцарам падымаецца. Давыдаў сціх стрымлівае адчай: «Божа, адпомсці тым, хто крыўдзіць мяне».
Так ідзе ён па нашай убогай зямлі. На слова міласці ў працягнутую далонь камень кладуць. Так збірае ён камяні. А заўтра нехта з нас пойдзе па слядах жабрака. Дык лепш захаваць камяні, каб кінуць іх у самага шмат грэшнага з нас. А хто ім будзе? Можа, і ты, а можа, і я.
Як манна нябесная падае з нябёсаў снег. Але што нам да яго. Прагнасць дала нам страт. Спознімся на хвіліну - страцім гадзіну. А гадзіна можа каштаваць такога вабнага Заўтра. Вось і трэба нам Заўтра сёння. Нават сэрца не паспявае за імклівым крокам нашым. Нам бы «пламенный мотор» замест яго. Дагнаць, апярэдзіць, паспець, выхапіць, забраць... Як карусель, круціцца пад нашымі нагамі зямля, і на разагрэтай зямлі растае небная манна. І слата паглынула нашыя сляды.
У гэтым горадзе, дзе крыжы храмаў пачарнелі ад дыхання людзей, мы сустрэліся з табой. Ты прыйшла да мяне ад законнага мужа, і ягоны сын так і не назваў мяне татам. Не такая гэта і бяда. У нас ёсць дом, і мы вязні шчасця нашага ў ім. Неўпрыкмет дзень змяняе дзень. Толькі сёння, калі глядзеў на горад, на гэтыя лабірынты вуліц, што накрыліся ценем крыжоў, убачыў - няма шыбы ў акне. Вецер-прывід забіраецца ў наш пакой, і мы яго не заўважаем. Зразумела, можна ўставіць шыбы, ды толькі хто стане зрываць старонкі календара, каб не нагадвалі яны, што разам з часам старэем і мы?
Я - прадчуванне мінулага, што залатымі зоркамі на грудзях герояў пакінула свае сляды ў гісторыі і кулямі запісала свае імёны на чырвонай зары сённяшняга дня. А хто ж ты?
Ты плюеш у агонь і не палохаешся асуджэння людзей. Ты плюеш у студню і не ведаеш, што такое смага. Ты выкідаеш хлеб і ні разу не галадаў. Ты забыўся, што ёсць мінулае. А я ўжо чую яго галасы, я бачу яго твары. Маліцеся гэтаму партрэту, як абразу, ён вас накорміць, спатоліць вашу смагу і абагрэе. Бачу і цябе - тварам б'ешся ў слату: «Каюся, каюся...»
«Мы адлучаем цябе ад агню, вады і хлеба». «Каюся, каюся».
«А можа, пашкадуем яго? Глядзіце, ён жа вар'ят». Вар'ят, а цяжар тваіх грахоў ірве вяроўку, на якой ты мусіў павесіцца. І выбіваеш кулаком шыбу, і бяжыш ад гісторыі, і крычыш: «Кляну, кляну, кляну!»
Я - прадвучанне будучага...
Калі станеш у чаргу - заўсёды ты апошні, але ёсць надзея, што за табою нехта зойме і ты ўжо не апошні, ёсць надзея, што ты дачакаешся: купіў - адышоў першым і той, хто за табою, і, асабліва апошні, пазайздросціць табе. У гэтым асаблівасць чэргаў, у гэтым суцяшэнне нам, хто ўсё жыццё стаіць у іх. Але калі нейкім неверагодным чынам, ну, скажам, «происками Запада», каля нашых прылаўкаў, латкоў, крамаў зніклі б чэргі, дык кожны з нас выступіў бы адразу ў дзвюх іпастасях: ён і першы ў чарзе, ён і апошні, а да гэтага мы не прызвычаіліся. А што не звыкла - тое насцярожвае, тое выклікае недавер. А па-другое, мы не ведалі б, ці патрэбна нам тое, што хочам набыць, бо калі па яго не стаіць чарга - значыць, яно не патрэбна людзям. Таму кожны з нас мучыўся б сумненнем: купіць ці не купіць, і не ведаў бы, што яму патрэбна ў жыцці. Як бачым, чэргі проста неабходныя для нармальнай жыццядзейнасці. Дык давайце вып'ем за тое, каб не знікалі чэргі.
Мы так праглі спеваў гэтага старога барда. Але ў першай песні ён забыўся словы. Сумеўся, нешта сарамліва замармытаў сабе пад нос. «Бывае, з кім чаго не бывае. А ён такі стары...» - вырашылі мы. Але ў другой сваёй песні ён таксама забыўся словы і вінавата папрасіў прабачэння. «Пацешны выпадак», - вырашылі мы. Але і ў трэцяй песні ён забыўся словы. «Ды ён жа здзекуецца з нас». Бард апраўдваўся і, як дзіцё, вінавата ўсміхнуўся. Мы не слухалі яго, крычалі, свісталі, тупалі нагамі. Спатоліўшы свой гнеў, мы супакоіліся. Бард сядзеў у кутку сцэны і, закрыўшы далонямі твар, плакаў. І нехта, можа і я, пачаў суцяшаць старога.
«Кідай плакаць, ну падумаеш, не памятаеш слоў песні, мы вось не памятаем Айчыны, не памятаем бацькоў, не памятаем сяброў, а ты плачаш па нейкіх словах». «Так, так, - выціраючы слёзы, адказаў бард. - Чаго плакаць? Я ўжо нагадаў іх».
І ён заспяваў, але ў першай песні забыўся словы...
И снесла: всему начало -
Равнодушное яйцо.
Ю.Кузняцоў
Вырашылі птушка Ўсяму Канец і птушка Ўсяму Надзея стварыць кааператыў. Капейку такую-сякую ўгандляваць, каб старасць забяспечыць супакоем і сытасцю. І паляцела птушка Ўсяму Канец над зямлёю. Убачыць дом, махне крылом - і няма дома, убачыць чаргу па хлеб, махне крылом - і няма хлеба, убачыць чаргу па віно, махне крылом - і няма віна... Пабеглі людзі да птушкі Ўсяму Надзея, грошы ёй суюць: «Дапамажы, дапамажы...» Заспявала птушка Ўсяму Надзея, як сто салодкагалосых птахаў Сірынаў, у людзей аж мову адняло, пакінулі іх хваляванні, прыйшла надзея: усё будзе добра, будзе ў іх дах над галавою, будзе хлеб, соль, будзе на радасць і на гора што выпіць. Так, спадзеючыся на лепшае, слухалі людзі птаху Ўсяму Надзея ды скамянелі. І знесла птушка Ўсяму Надзея ўсяму пачатак - Цярпення Яйка. А птушка Ўсяму Канец лётае над зямлёй, што ні ўбачыць, над тым і махне крылом - нічога ўжо не засталося на гэтай беднай юдолі. Убачыла птушка Ўсяму Канец Цярпення Яйка, махнула крылом - няма цярпення. Раптам ажылі людзі, ачунялі і закрычалі на птушку Ўсяму Надзея: «Дзе дах над галавою? Дзе хлеб ды соль? Дзе віно? Дзе ўсё, што ты нам абяцала?»
«Не ўсё адразу, не ўсё адразу. Самі ведаеце, якія ў нас цяжкасці. Складаныя пытанні, абмяркуем, разбярэмся, вырашым, што і як», - суцешыла птушка Ўсяму Надзея людзей.
«Добра, пачакаем дзень, але глядзі, птах, падманеш, як курыцы, адкруцім шыю», - папярэдзілі людзі. «Што ж ты нарабіў, паўлін бязглузды? Як нам цяпер быць?» - заенчыла на птушку Ўсяму Канец птушка Ўсяму Надзея. «Я ведаю што», - мовіла тады птушка Ўсяму Канец і знесла ўсяму пачатак - Абыякавасці Яйка.
Ці ад Бога нарадзілася, ці ад сонца, ці ад матухны Зямлі, а можа, ад жанчыны, што ўсім давала, а можа, ад мужчыны, што юрлівасці сваёй не мог стрымаць. Яна ёсць - і яе няма. Абламала свае крылы аб калючы дрот маралі. А клетка гэтая пустая, толькі кроў на дроце. Раней з птушынай высокасці здаваліся літарамі людзі. З літараў можна было скласці словы, са слоў скласці сказы, а сказы скажуць сэнс, раскрыюць тайну, растлумачаць невядомае. Але на зямной планідзе людзі падобныя на людзей, з іх можна віць вяроўкі, але ніяк з імі не спасцігнуць сэнсу.
Паэты зарыфмуюць імя тваё: каханне - расстанне - вяртанне, - і, як п'яныя сярод трох ялінаў, заблукаюць, атлумленыя сваім казаннем. Але нават і цыганка разложыць карты, і нічога ёй не падкажуць ні вальты, ні дамы, ні каралі. Дальняя дарога... Казённы дом... Трывога... Непрыемнасць... і не адгадае, не прадбачыць, не папярэдзіць.
Наіўны юнак нясмела падыдзе, вымавіць: «Каханне?»
І смех у адказ: «Падман».
Не ведалі, дзеля чаго павінен нарадзіцца яшчэ адзін чалавек. Толькі Бог асяніў яго Духам сваім, і ў матчыным улонні ажыла яго плоць. Плачам прывітаў ён гэты свет. Паляцеў гэты плач беспрытульна над зямлёю. Рэхам у сэрцах людскіх аціх.
Ракавой пячаткай на рысе жыцця выбіта кляймо «Я». Гэта знак яго лёсу. Я - значыць адзін. Сам сабе князь і сам сабе халоп. Сам сабе кат і сам жа яго ахвяра. Сам сабе святы і сам сабе грэшнік. І мудрэц, і вар'ят. Хто яшчэ патрэбны яму?
Позна нешта змяніць. Ужо даўно не пачатак і далёка яшчэ да канца. Можна яшчэ азірнуцца, але нельга вярнуцца назад. Аднойчы літасць ударыць у сэрца.
На моцных мужчынскіх плячах яго прынясуць у нікуды. І памяць пра яго захавае драўляны крыж над магілай.
Можа, гэта ён з любоўю і нянавісцю глядзіць на мяне з люстэрка?
Надышла вясна. Пад нудотнымі дажджамі мокнуць да мы, мокнуць птушкі ў палёце, мокнуць людзі. Мне дождж б'е ў твар. Я блукаю па горадзе, як Петр Гюнт па далёкіх краях. А навошта? Як і ён, не ведаю. Як цені былых гадоў, што выклікаюць у сэрцы шкадаванне і расчараванне, ляцяць паўз мяне позіркі жанчын.
Сорак гадоў хадзіў ён па чужыне, так і не ведаў, што яго чакала яна. Сорак гадоў ён не чуў песні Сольвейг.
Ты просіш: «Не пакідай мяне». І хтосьці ўслед гудкамі тэлефоннымі паўтарае: «Не пакідай...», і хтосьці ўслед рэхам колаў вагонных паўтараў: «Не пакідай...», і хтосьці ўслед: «Не пакідай мяне». Але ад таго, што наканавана лёсам, проста так не адмахнешся. І не крыўдуй, што я не з табою. Я і сам не сам з сабою. З нейкім невядомым у дальнім цягніку еду немаведама куды, з нейкім невядомым блукаю па апусцелых вулках у заснежаным горадзе, з нейкім невядомым п'ю старое віно ў цьмяным пакоі. Хто яны такія? Якімі імёнамі іх назваць? Можа, тыя што шукаюць учарашні дзень, а можа, тыя, каму дарога - суцяшэнне ад выпадковых сустрэч, а можа, тыя, хто стаміўся чакаць шчасця?
Яны кажуць пра каханне, а я маўчу, і яны так не пачулі: «І я кахаю цябе».
Дый хіба ты не ведаеш, хто яны? Яны - гэта ты. Іх словы - твае словы, іх вочы - твае вочы, іх сум - твой сум, іх радасць - твая радасць. Я пазнаю цябе ва ўсіх абліччах і масках.
Так, я не з табою, дый я і сам не сам з сабою, я з імі...
І ўсё ж быццам бы не так, як ты сляпою арыфметыкаю вымераў. Самае дзіўнае тое, што бадзяга між зорных вышынь ды неспазнаных спадзяванняў у рублі свае пачуцці ды словы пераводзіць ды называе гэта - паэзіяй. Другіх да гэтага заклікаў, каб не быць абразом суцяшэння, ды як на ладан дыхаў на зялёнае дрэва наіўнасці. Зганьбіць і без цябе знойдзецца ахвота не аднаму. Ахвяры ў знямогласці кладуць аловак, каб легчы ў мяккі ложак з прынцэсай мараў. А яна і гарошыну цераз колькі матрацаў адчувае. Ці душа ў шкарлупе надзей пустых пад бок закацілася? Мулка спіцца, як на нарах. Усё ж штосьці не так?
Так любіў сябе, што чужая кроў здавалася сваёй. Паверыў у сваю геніяльнасць і малога ад жыцця не хацеў. Колькі гадоў нёс свой самападман і сагнуўся ад яго цяжару. Сваімі ж гадамі і заплаціў за расчараванне. А ў жыцця іншыя каштоўнасці, і грош ім цана. І хоць бы грош асеў у тваёй кішэні. Мабыць, паверыў не ў тое. Мабыць, ліхтар прыняў за зорку. Мабыць, праспаў свой час.
Вось і сунешся па горадзе, як цень. Ненавідзіш нават сонца, бо пад ім не знайшоў цёплага месца сабе. Незразумелы і некаханы, што табе да нашых хваляванняў - хоць ад жыцця нешта адхапіць.
У цёмных лёках сабраліся тыя, хто ненавідзіць мяне, сярод іх і я. Сабраліся вырашаць, што са мною рабіць. А цемра хавала ад вачэй мяне. Той, хто вяшчае гібель горада, павінен адказаць за свае словы. Горад нуварышаў не хоча пакут. Я плебс яго. Мая памяць забылася пра дабро нуварышаў. Як так, каб горад спалены вогненным джалам маланкі лёг прахам ля маіх ног.
І што вырашылі? Калі мяне выгнаць з горада - адзінага жабрака і адзінага плебса, так бы мовіць, народа, - дык перад кім нуварышы будуць лічыць сябе патрыцыямі? Але і пакінуць у горадзе... А калі хто і сапраўды паверыць мне? Значыць, высілкі дарэмныя - усё стане прахам. Увесь мудры лад горада - мне пад ногі. Распнуць на крыжы, а пасля прызнаць за пакутніка, каб хоць памяць пра адзінага жабрака жыла ў горадзе. І выйшлі з лёхаў шукаць мяне, і я разам з імі. Толькі чорны цень лёг на зямлю. Ніцма пападалі ўсе, а я застаўся стаяць. Дарога прарока іншай не бывае. І калі прайшоў па ёй - самое неба апусціцца перад ім адным.
Мне граць бы на флейце спевы ўсіх салаўёў. А я граю на дудзе. Чорны крык за душу ўзяўся да рук, і абралі яны дуду. Яшчэ значэнне блазнаў не ацанілі. Яшчэ не зразумелі, хто яны такія. Яны побач заўсёды, заўсёды яны з вамі, хаця далёка ад вас.
Дык грай жа, дуда... Без душы ходзяць ногі не туды і не сюды. Зайграй жа так вясёла, каб туды - там мора па калена, каб сюды - тут няма бяды.
Мне граць бы на флейце. Але павінен быць такі, як я, значыць, я нарадзіўся ім.
У дзівоснай краіне жылі-былі дзівосныя людзі, нічога яны не рабілі, а жылі, як мы жывём, калі нічога не робім - спім. І вось аднойчы шкарлупіну пакою прабіла бяссонне. З боку на бок захісталася дзівосная калыска - краіна. І дзівосных людзей памяць не адпускае да забыцця. А калі я сам...
Тады, калі сам прыйду да дзівосных людзей у дзівосную іх краіну соннага панства, памяццю памяць гнаць і нават у забыцці мучыцца сабой.
Памыляўся, памыляюся, памылюся, як заўсёды. Але ў пошуках злачыннай сувязі паміж жаданнем і вынікам яго знайду суцяшэнне сабе - памылка была несмяротнай. І можна жаданне прыняць за неабходнасць, а неабходнасць - за магчымасць, а магчымасць - за каханне, а каханне - за жаданне. Няўдача толькі крок да ўдачы. І тады можна апраўдаць памылку: да ісціны блізка памылка, акурат як ісціна недалёка ад памылкі. І - зноў памыляцца, памыляцца да канца, пакуль смяротнай стане памылка.
І тады памылка апраўдае мяне.