Восень. Дажджоў самотных чарада цягнецца з дня ў дзень. Ім раскоша, ім прыволле. Хто іх спыніць? Толькі зіма, але яна яшчэ далёка. Калі яна дабярэцца да нас? А пакуль дажджы льюць. Людзі пахаваліся па сваіх хатах, амарочана чытаюць газетныя казкі аб шчасці. Я крочу па дарозе за горад. Абапал дарогі маўкліва стаяць дрэвы. Яны ўпрыгожыліся хто ў жаўцізну, хто ў чырвань аксамітнае лістоты, хто па-ранейшаму фанабэрыцца бляклай зелянінай мінулага, чырвоныя каралі - на рабінах. Нязвыкла мне бачыць сярод маркоты дажджоў святочную вопратку дрэў. Дождж сячэ мяне па твары, кроплі вады сцякаюць па плашчы. Сёння я выйшаў у далёкую дарогу, я пакінуў свой дом.
Жыў-быў чалавек. Гэты чалавек - я. Быў ён, як і ўсе людзі, што жылі ў яго горадзе. Так, як і яны, раніцай спяшаўся на працу, працаваў, так, як і яны, нечага мітусіўся, нешта шукаў, нешта казаў - быў плоць ад плоці, крупінка тых, сярод якіх жыў. Але аднойчы ён прачнуўся раніцай і падумаў: «Быццам бы зусім нядаўна вабіла мяне зіхценне мыльных пухіроў і хацеў я схапіць іх рукою. Такімі дзіўнымі яны мне здаваліся, так незвычайна яны зіхацелі». А пухіры лопаліся ў маіх далонях - і іх ужо няма. І неўпрыкмет для мяне гады мыльных пухіроў змяніліся самотнымі гадамі школьных настаўнікаў. І быццам нядаўна ўзяў я ў рукі буквар - імгненне, і ўжо загорнута школьнай навукі япошняя старонка. І надышлі гады першых пацалункаў, што змяніліся гадамі першых развітанняў, а там падаспелі і гады страт. Імкліва імчацца ашалелыя коні часу. І толькі мільгаюць у вачох верставыя слупы жыцця. І пытаюся ў сябе: «Дзеля чаго я жыву, які сэнс майго жыцця, якая ісціна ўсяго таго, што вакол мяне?» І вырашыў чалавек, г. зн. - я, знайсці адказ на свае пытанні. Прыгадаў я тады і нечыя словы, якія вычытаў у нейкай кнізе, што было б у жыцці значна прасцей аб усім забыцца, было б прыемна не насіць ланцугоў, толькі боязна ўгнявіць багоў, добра было б пасля бойкі памахаць кулакамі, але пасля бойкі кулакамі не махаюць.
Можа, мне трэба скінуць ланцугі, ланцугі свайго мінулага, і пайсці шукаць ісціну, не баючыся гневу багоў?
Многа я пытаўся ў людзей пра ісціну, пра сэнс жыцця. І многае чуў у адказ. «Ай, не пытайся, і сам не ведаю нічога, і самому хочацца ведаць», - часцей за ўсё адказвалі мне. Сустрэў я і таго, хто папярэдзіў мяне: «Слухай, чалавек, быў я калісьці барадаты з космамі нечасаных валасоў. Я хадзіў па белым свеце, раздаваў мудрасці словы, фарысеяў клікаў да адказу, бедных абараняў. Аднак аднойчы падсцераглі мяне ў вузкім месцы. Нехта крыкнуў: «Вучыце яго жыццю-быццю!» І мяне звалілі з ног. Доўга мяне лупілі, настаўлялі на сапраўдны шлях. І вось бачыш - я адрокся ад свайго мінулага. Жыву і не думаю пра сэнс і пра ісціну не думаю, не шукаю сабе нязведаных шляхоў. Вось і табе раю». Мне б паслухацца- не паслухаўся.
Шляхі-дарогі-сцежкі-пуцявіны-ростані. Праз змрочныя лясы, праз бары, праз дубровы. Па сцежках, па дарогах. Воблакі над галавою, дажджы з хмараў. Гарады і весі. Надпісы на сценах будынкаў: «Тут быў Вася». Корчмы, спевы жалейкі. Зорнае неба. Людзі. Споведзі і недавер. Маўчанне. Размовы.
- Сэнс жыцця? Хм... Сэнс жыцця? Не ведаю. Жыву, як жывецца.
- Шчасце, кажаш. Яго разумеюць кожны па-свойму.
- Жыццё не мае сэнсу. Бо які сэнс у нашым жыцці?
- Ісціна, сэнс, шчасце, каханне - усё казкі для дурняў. Мы нікому не патрэбныя: ні сябрам, ні сваякам, ні Богу, ні д'яблу.
- Палову жыцця мы падымаемся ўгору і вось нарэшце падняліся на самую вышыню, не паспелі перавесці дых, выцерці пот, як трэба спускацца ўніз, дзе чакае нас дзень смерці.
- Ва ўсім мы самі вінаватыя, таму і змірыліся, што за нас рашаюць іншыя.
- Эх, падняў я кубак за сваё здароўе, толькі кубак вось бязэдны.
- Не вабяць нас болей вандроўныя спевы. Не хвалюе кастроў начны агонь. Не па душы нам вольны вецер. Толькі грошы - ісціна і сэнс.
- З жыццём гуляў, як вецер са сцягам. Сек усюды праўду - засталіся пні. Кожную дзеўку, што мне ўсміхнулася, абяцаў да смерці кахаць. Хацеў быць я славутасцю, а стаў нікім. І вось жыву для слова «прэстыж».
- Мне б дачакацца сыночка. Дзе ён блукае, родненькі? Можа, сустракаў яго, Васем клічуць?
- Збіраў я мудрасць па крохах, але не стаў ад гэтага мудрэйшым. І марыў аб Сіняй птушцы, хацеў шчасця сабе знайсці. І пайшоў я шукаць птушку гэтую. Дзе і як, не ведаю сам, напіўся горкай вадзіцы пад крумкачоў злавесны крык. Што казаць аб Сіняй птушцы. Не злавіў яе, не злавіў нават і сініцы. Вось і журавоў праляцелі апошнія кліны.
- Да мяне мудрасць прыйшла. Я дарэмна ўжо не пакутую. Не каштуе каханне ні гроша. І калі жанчына да іншага сыходзіць, я спакойна яе адпускаю: «Бывай, дарагая, шчасця табе». Яе здрада мяне не хвалюе. Ведаю, што кахання няма, - і, значыць, яна мяне не кахала, і, значыць, я яе не кахаў.
- Што было, тое было. Бруднай вадой сплыло, празвінела капейкай, растала салодкай цукеркай, згарэла таннай цыгарэтай, змылілася, як мыла.
- Учора ты ліхвяр, што дае пад рэз жабраку грош, а заўтра ты жабрак, які прапіў гэты грош. Учора ты святасць, а сёння - грэх, учора ты смех, а заўтра - плач... Жыццё, як дзень і ноч, як адлівы і прылівы, зіма і лета, боль і асалода. І гэта падман называцца чалавекам. Ты вечны дух, дух супярэчнасці: сцвярджэння і адмаўлення. І ўсе спробы ўтаймаваць дух статутамі, кодэксамі, запаветамі нішто іншае, як тлум, усялякая мітусня і гібенне духу. Я быў не бліжэй да ісціны з кожнай новай сустрэчай, а, наадварот, ісціна, як мроя, аддалялася ад мяне, клікала за сабою, вяла далей і далей па дарогах зямлі.
І раптам убачыў я перад сабою дзяўчыну. Яе сінія вочы - як уваскрашэнне з паняверкі. І сонечныя промні гулялі з яе валасамі. Анёл-ахоўнік мой. І хлусілі тыя, хто казаў мне пра каханне: «Любоў - гэта тавар. Усё цяпер тавар. Паслухай. З усіх бакоў: купі - прадай. Усё - сродак для нажывы. За бясслаўе і тое хоць грош ды дай, а за любоў тым больш». «Каханне? Ці не ўсё роўна, каго абдымаць, ці не ўсё роўна, каго любіць? Калі ў начной цемры на ложку не разгледзіш ніводнай рысы твару, ні лініі носа, ні выгіну броваў. І не ўбачыш вачэй. Не ўсё роўна, прыгожая ці не, не ўсё роўна, плаціш за каханне ці так купляеш яе за наіўнасць». Не, гэта ўсё падман.
І я падышоў да дзяўчыны.
- Я ведаю, хто ты, - мовіў я.
Дзяўчына зірнула на мяне сваімі прыгожымі вачыма, і пяшчотная ўсмешка з'явілася на яе вуснах.
- І хто ж?
- О, ты чароўная і непаўторная. Штораніцы ты прачынаешся і з сумам паглядаеш у акно, дзе ў шэрым мроіве дзён сноўдаюцца людзі. О, тваё імя вартае таго, каб яго пісалі на шчытах рыцары. О, твая прыгажосць павінна натхняць паэтаў. О, твае вочы - маляваць мастакам. І як ты спазнілася. І ніхто табе не дапаможа, апроч мяне.
- А ты рамантык. І падабаешся мне, - адказала мне дзяўчына.
І тым вечарам я быў у яе. Софія - такое боскае імя насіла дзяўчына.
- Ну што ж ты сядзіш? Налі мне кроплю віна і за будзься пра свае дурныя штучкі: ісціна, сэнс, шчасце, - казала мне дзяўчына. - Сустрэнеш ты мудраца, і растлумачыць ён табе, навошта любоў нам дадзена і амарочаны дым цыгарэтаў, келішак віна і таго, чаго няма. - А пасля мовіла: - Люблю вусны твае і вачэй сум.
І паклала рукі свае мне пяшчотна на грудзі, ціха шапнула:
- Не сумуй, усё лухта, апроч кахання, не забівай галавы дурасцю.
І рук яе танюсенькая нітачка мяне абняла, і не парваў я гэтай нітачкі.
Нічога за тысячы гадоў не змянілася. Усё зноў паўтарылася.
А раніцай мы развіталіся.
- Не пакідай, - прытуліўшыся да мяне, сумна папрасіла Софія.
- Не магу, каханая. Я вярнуся да цябе.
- Неразумны, ты крочыш паўз жыццё, шукаючы яго сэнсу. І ніколі не зразумееш нічога, і ніколі не знойдзеш, што шукаеш, бо трэба чытаць кнігу, а не каментарыі да яе. Ты, як вецер, што дзьме ў ветразі карабля, на якім плывуць маракі дадому. Ты можаш атрымліваць асалоду ад сваёй магутнасці, але ніколі не спазнаеш радасці і самоты людзей на караблі. І аднойчы ты азірнешся, а жыццё пражыта, і нічога ў ім у цябе не было. Ты растраціў дні на пошукі сэнсу жыцця. О, ты зненавідзіш сваю дурасць, увесь свет, людзей і адпомсціш жыццю за свой падман - ты назавеш яго бессэнсоўным. - Софія змоўкла, з надзеяй зірнула мне ў вочы. Я бачыў гэтую чароўную сінь яе вачэй, я бачыў пакуту ў іх. Я быў удзячны гэтай дзяўчыне за каханне, за тое, што адчуў, што такое быць каханым, але не мог я спыніцца на палове шляху.
- Застанься, - ціха, не верачы, што я выканаю яе просьбу, папрасіла. Але я не паслухаўся яе.
І зноў шляхі-дарогі-сцежкі-пуцявіны. Неба над галавою. Гарады і весі - надпісы на будынках: «Тут быў Вася». Сустрэчы. Споведзі. Недавер. Маўчанне. Словы.
- Узяць аб мінулым забыць. Не трэба мне ўспаміны. Усё без попелу спаліць. Так, спаліць. І стаць у жыцці зусім іншым: абыякавым і бяздушным. Шмат усяго абяцаць, але нічога і ніколі не выконваць. Усіх сябрамі называць, але нікому ў бядзе не дапамагаць. Як я буду жыць? А проста, як і многія жывуць сабе і зусім не сумуюць. Як гаворыцца: «На нет і суда нет».
- Што пражыта жыццё па-сабачаму, адразу не зразумееш. Не магло быць іначай, калі апусціўся ні за грош. Дзверы зачынілі перад носам. Вось дык не чакаў. Міла мовілі: «Бывай». Відаць, вінаваты я сам. Не дапаможа хваробе кашаль.
- Колькі ні навальвалася бедаў, колькі ні выпадала выпрабаванняў і часта дзень здаваўся ноччу, а вясна - зімою, і ўсё ж я верыў, спадзяваўся і кахаў.
- Раней мог, а зараз праз не магу. Раней смех, а зараз ужо плач. Раней - чорны крумкач, а зараз - бялюткі лунь. Раней - ускач, а зараз - цішком. І адлюблю ўсё, што міла сэрцу. Раней не мог, а зараз змагу.
- А было тое, што ёсць, а ёсць - тое, што будзе, а будзе тое, што было. Гэта толькі прыказка, а казка наперадзе. У казцы Ваня-дурань царэвічам стане і царэўну пад вянец павядзе. Гэта толькі казка, а ў жыцці было тое, што было, а ёсць тое, што ёсць, а тое, што будзе - тое і будзе.
- Калі няма аб чым шкадаваць, дык і не было чаго шкадаваць. Мы носім перакананні, як вопратку. Аголенасць наша палохае болей, чым немата. А я быў падобны на ўсіх і не падобны сам на сябе. У адзіноце свайго «Я» называлі мяне чалавекам. Але калі прыйшлі тыя, хто назваў сябе маімі вучнямі, і тыя, хто назваў сябе маімі паплечнікамі, і тыя, хто назваў сябе маімі паслядоўнікамі, і проста валацугі і цікаўныя «Я» растварыўся ў агульным «Мы», а «Мы» былі натоўпам. І кожны адчуваў сябе лішнім і хацеў быць богам. Ад злосці кожны нешта крычаў і ніхто нікога не чуў. З натоўпу, як з кокана матыль, вырваўся нехта, але крылаў у яго не было, і рукі яго звязаў час, упаў ён пад нашыя ногі.
Няма чаго шкадаваць, калі нічога і не было. Многае я пачуў, але, на жаль, ніхто мне не даў адказу, які б задаволіў мяне. У чым сэнс жыцця, у чым яго выснова? Многія казалі - у шчасці. Аднак я заўважыў дзіўную акалічнасць: шчасце бачылася людзям як нейкая бутафорыя, што ўпрыгожвае сцэну, дзе адбываецца дзея пад назваю «жыццё». Я наперад ведаў, хто як мне адкажа. Гандляр мовіць, што сэнс для яго - гэта ўгандляваць паболей грошай, вайсковец - даслужыцца да генеральскага звання, пісьменнік - выдаць чарговую кнігу, селянін - каб добра ўрадзіўся хлеб, дзяўчына - удала выйсці замуж, атлет - выйграць спаборніцтвы і г. д. Усё часцей і часцей я думаў аб нечым сумным і тужлівым. Жыву на свеце зусім не так, як людзі ўсе. Чаго шукаю? Што, мне болей за ўсіх трэба? Згубіў я на доўгіх шляхах колькі дзён. І сам не ведаю ўжо. Стаміўся. Збірай, чалавек, у торбу свае памылкі - адзіны свой набытак - і дадому. І вось я вярнуся назад - і з чым? А ні з чым - так і не знайшоў тое, што шукаў.
- Ты хто?
- Я смерць. Ты не бачыш мяне, але я існую, а значыць, я існасць. Я мінулае, і я сённяшняе, я будучае. Я настаўнік, і я суддзя, я мсціўца, і я літасць, я надзея, і я расчараванне. Я валодаю светам. Я сэнс жыцця. Я яго шчасце, яго каханне.
Смерць, здаецца, я ведаю, навошта я тут. Канечне, усё было табе ў дагоду. Мяне, маладога, здаровага, які адчувае сваё цела, прагне жыць, - паклала на аперацыйны стол, каб зразумеў я сваю крохкасць і безабароннасць перад табою.
- Як вы пераносіце навакаін? - пытаецца ў мяне доктар.
- Добра.
У шчылінцы паміж павязкай на роце і шапкай бачу я доктаравыя вочы. Я змірыўся са сваёй бездапаможнасцю, і мне не сорамна за сваё аголенае цела. Сястра падае доктару шпрыц. Я закусіў губу. Вытрымаць толькі боль. Зачаравана гляджу на іголку. Укол спачатку не балючы, але іголка глыбей увайшла ў пухліну, і востры боль, як ток, працяў мяне. Рукамі ўчапіўся я за стол і трываю.
- Ах, маць... - вылаяўся доктар. - Дай мне другі шпрыц.
«Зноў калоць будзе», - з жахам думаю я. Хутчэй бы ўсё скончылася.
Сястра падае доктару другі шпрыц. Бачу, як ён спакойна націскае на поршань і з канца іголкі пырскае фантанчык шэрай вадкасці. Зноў мяне колюць, і зноў боль. Але адчуваю, як цвярдзее пухліна, як боль суцішаецца, становіцца глухім. У руках у хірурга скальпель. Нешта гарачае, вільготнае цячэ па маёй назе... Гэта гной. Доктар выціскае яго разам з крывёю з пухліны. Праз колькі хвілін усё было скончана, рана прамыта, перавязана.
З цяжкасцю злажу са стала. Нацягнуў парты, падзякаваў доктару і выходжу. Як п'яны, хістаючыся, крочу па калідоры. У канцы яго, каля акна, сабраліся хворыя, гучна размаўляюць паміж сабою. У калясцы-крэсле сядзіць стары, дыміць махоркаю. Раптам ён хапае мыліцу, што стаіць каля сцяны, і крычыць на кагосьці: «Не быў такім цар. Што ты, малакасос, ведаеш. Удару, прэч пайшоў». Я дабіраюся да свайго пакоя, рассцілаю ложак і кладуся ў яго. Са свайго ложка падымаецца мой сусед. Абапіраючыся на кій і спінкі ложкаў, ён марудна сунецца да дзвярэй. На кожным кроку спыняецца. На яго даўно няголеным твары пакутлівая грымаса. Здаецца, пергаментна-жоўтая скура ад пакуты прутка напінаецца на пашчэнках.
- Цяжка мне, сынок, - выдыхнуў стары і пакутліва зірнуў на мяне выцвілымі слязлівымі вачыма.
Ды і мне нялёгка. Як гэты стары, бездапаможны. Мы пазначаны адной адзнакай - вунь бачна з акна - могілкавыя крыжы. Стары выйшаў з пакоя, а я застаўся адзін. І нагадалася Софія. І хацелася, каб са мною была яна, каб яе пяшчота вяртала да жыцця.
Мінулі тры дні, як я ляжаў у шпіталі. Штодня мне рабілі перавязку, маладыя медсёстры-навучэнкі шпілялі мяне ўколамі, штодня я піў процьму нейкіх таблетак. Рана гаілася, і я ўжо на трэці дзень свабодна хадзіў. Доктар увяшчаў мяне, што праз дні чатыры я ўжо магу выпісацца са шпіталя. Чаго папраўдзе мне вельмі хацелася. І рэгулярны сняданак, і чысты ложак, і спакой не маглі пазбавіць мяне ад адчування нейкай асуджанасці. Там, за сценамі шпіталя, сярод людзей, я ніколі не задумваўся аб смерці, там у штодзённых клопатах, засмучэннях і радасцях смерць мне ўяўлялася нечым далёкім і прывідным. А тут я быў пастаўлены перад яе непазбежнасцю, перад яе існаваннем і яе набліжэннем, хай нават не да мяне, а да старога, што ляжаў са мною ў пакоі, але, хто ведае, можа, і да мяне... Я стараўся меней быць у пакоі, каб не бачыць, як мучыцца стары, чуць, як цяжка, з хрыпам ён дыхае. Аднак гэта мне не ўдавалася. Ці ад спакойнага жыцця, ці ад разняволення, ці ад таго, што я піў снатворнае, мяне ўвесь час цягнула на сон. Павекі наліваліся цяжкасцю і самі заплюшчваліся. А сны былі прыемныя. Мне нязменна снілася Софія.
На пятую ноч мяне разбудзіў голас старога. Здалося, што ён клікае мяне, аднак ён трызніў.
- Сынок, сынок, - казаў стары, ён задыхаўся, быццам нехта схапіў яго за горла.
- Што такое? - падняў я галаву і зірнуў у цямрэчу туды, дзе стаяў ложак старога.
Стары мяне не пачуў, ён працягваў мармытаць:
- Сынок, сынок, пражыў у чаканні жыцця. І так і не жыў.
Я падняўся, падышоў да старога.
- Жыць, - раптам ясна і цвёрда выкрыкнуў стары, і лёгкі хрып вырваўся з яго горла і памалу сцішыўся.
Вось так і пакідалі жыццё.
- Стары памёр, - мовіў я медсястры.
- Знайшоў час, - незадаволена адказала яна. - Ён яшчэ ўчора павінен быў памерці. А зараз вось цяганіна з ім. - Яна пазяхнула, прыкрыўшы рот далонню, паднялася з-за стала.
- Зноў нябожчык, - адазвалася другая медсястра, яшчэ дзяўчына. - І заўжды ў маю змену.
І, выпіўшы спірту, я дапамагаў вывезці памерлага ў морг.
Медсёстры смяяліся і жартавалі. Я адчуваў, што і смех, і жарты - штучныя, так адзінокі чалавек у пустэчы размаўляе гучна сам з сабою, каб падбадзёрыць сябе, пазбавіцца адчування боязі. Мы кацілі каляску па ледзь асвечаных ліхтарамі калідорах. І гэты доўгі шлях па начным двары. Гэты бляклы месяц у лахманах хмараў. Усё падобна на нейкае таенства. І мне хацелася нешта сачыніць. Гэтае нешта пачыналася б словамі: «На ранку я чакаю сонца, а пад зямлёю падымаецца яго цень - месяц». І болей нічога не лезла ў галаву. Уначы раздаюцца галасы і шоргат ног. І толькі час бязгучна і невідушча крочыць. Ён ужо ўсё ведае наперад. З двара мы зварочваем і коцім нябожчыка ўздоўж нейкіх цагляных аднапавярховых будынкаў. Каля аднаго з іх спыняемся. Над ганкам цьмяна гарыць ліхтар. Медсястра, тая, што яшчэ дзяўчына, па прыступках падымаецца на ганак, бразгае ключамі, адмыкае замок. Вось яна цягне на сябе абабітыя жалезам дзверы, тыя з цяжкасцю паддаюцца. Раптам медсястра ўскрыквае: «Зноў ногі!» - і, як ад чумы, збягае з ганка ўніз да нас. З увахода ў морг тырчаць ногі нябожчыка. Святло ліхтара падае на зморшчаныя аголеныя ступні.
- Трэба адкаціць каляску, вызваліць уваход, - кажа медсястра, тая, што дзяўчына.
- Не, я не пайду, крый мяне божа, - прамовіў нехта з хворых.
«Ідзі, ты прагнеш пазнання», - чую я голас. І падымаюся па прыступках на ганак.
- Там за дзвярамі адразу выключальнік! - крычыць мне ўслед медсястра.
Я штурхаю каляску з нябожчыкам у глыб морга, уваходжу ўсярэдзіну, мацаю рукою, шукаю выключальніка. Мне не боязна, мне цікава. Толькі холад, што стаіць у моргу, марозіць. Знаходжу выключальнік і пстрыкаю ім. І бачу ў святле лямпачкі невялічкі пакой, афарбаваны ў чорны колер. На калясцы, што загароджвала ўваход, ляжаў кодаб старой. А каля сцяны на жалезным стале ляжала Софія. Яе нежывое тулава пакрылася трупнай жоўцю. Праз жывот цягнуўся наспех зашыты шоў.
Вочы Софіі былі заплюшчаныя, а на вуснах знерухомела наіўная дзіцячая ўсмешка. Рукі звешваліся са стала. Пазногці яе доўгіх пальцаў дбайна пакрыты чырвоным лакам, нібыта яшчэ сёння раніцай яна, нічога не ведаючы аб блізкай смерці, даглядала іх. На запясці левай рукі вісела каляровая бірка.
Ну што, бачыш? Ты цалаваў гэта цела, а вось цяпер з жахам і агідай глядзіш на яго. Тваё каханне матэрыяльнае. І нічога не засталося ад яго. Вось і каханне бяссільнае перада мной, смерцю. Як і ўсё ў жыцці. А тое, што вы прыдумваеце, хімера. Хіба словы, з якіх складаюць прыгожыя сказы, ёсць духоўнасць, хіба яны маюць які сэнс перад тайнай майго існавання. Вось жыў чалавек, радаваўся таму, што жыў, кахаў, а сёння яго няма. І ўсё, аб чым ён думаў, казаў, марыў, - усё знікла, усё цяпер не мае сэнсу. І людзі са здаровым розумам хочуць пражыць тыя гады, што дала ім Я, смерць, у сваё задавальненне, не забіваюць галаву хімерамі. Яны ведаюць, што смяротныя. Толькі я раблю жыццё асэнсаваным. Я апраўдваю людское нараджэнне. І не жыццё людзі любяць, а сябе, бо перад маім бязлітасным прысудам разумеюць сваю бездапаможнасць і так хочуць падмяніць мяне, вырваць сабе паболей асалоды і задавальнення.
Голас сэнсу гучаў у маіх вушах. А перада мною ляжала жанчына, якая адарыла мяне цяплом, пяшчотаю і каханнем, што не даў мне ніводны чалавек, яна расплацілася са мною за абыякавасць і жорсткасць чалавецтва. Танюткая нітка яе рук некалі адгарадзіла мяне ад усіх катаклізмаў свету. А цяпер я зноў быў ніхто, толькі шукальнік ісціны, людзям на смех, адзін-адзінокі сярод чужых і незнаёмых, нікому не патрэбны. Клетка растварылася ў бясконцым месіве жыцця.
- Ну, чаго ты тут стаіш? - запытаў у мяне адзін з хворых, што зайшоў у морг. - А, прыгожая, прыгожая. Шкада, што так рана памерла, - прамовіў ён, зірнуўшы з-за маёй спіны на нежывую Софію.
Я нічога не адказаў, выйшаў з морга.
У тую ноч я не спаў. Разам з адным хворым, што дапамагаў везці нябожчыка ў морг, я піў спірт, які далі нам медсёстры. Хворага клікалі Васем, і ён распавядаў мне аб заморскіх дзівах, якія бачыў на свае вочы пад час вандровак па свеце. Яго я не слухаў. Я хацеў напіцца і не п'янеў. Успамін пра Софію, як боль, мучыў мяне. Не памятаю, як гаворка перайшла на сэнс жыцця. І Вася паведаміў мне, што далёка адсюль, на краі свету, ёсць мудрэц, які пражыў дзве з паловаю тысячы гадоў, - вось ён і павінен ведаць пра сэнс жыцця. А назаўтра я пакінуў шпіталь. Я адправіўся да мудраца.
Праз колькі месяцаў вандраванняў па дарогах я да браўся да жытла мудраца. Пасярод лясной паляны ў акружэнні пасівелых ад часу высачэзных дубоў прытулілася зарослая мохам хатка. Два невялічкія вакенцы, як два вокі, паглядалі на мяне. На дзвярах вісела шыльда, на якой фарбай было выведзена: «Мудрэц». Я падняўся па прыступках на высокі ганак, бразнуў у дзверы. Ніхто не адказаў. Штурхануў дзверы, і яны расчыніліся перада мною. У сенцах валяліся самыя розныя рэчы: конская збруя, зламаная мэбля, музычныя інструменты, абутак, кнігі, карціны. Слой пылу ляжаў на ўсіх рэчах. У кутках вісела павуцінне. Я адчыніў дзверы святліцы і ўвайшоў у яе. Увесь пакой быў абстаўлены шафамі з кнігамі. Проста перад маімі нагамі валяліся панчохі, парты, сарочкі. На ложку, праваруч мяне, каля сцяны спаў чалавек. Каля дальняй сцяны, ля акна, зацягнутага чорнай шторай, за мармуровым сталом, на якім стаяў тэлефон, седзячы ў разных дубовых крэслах, гулялі ў карты два чалавекі: адзін у камзоле, шарсцяных панчохах, другі ў вайсковым кіцелі, батфортах, з галавы з'ехаў на вуха парык з касічкай. Яны не заўважалі майго прыходу.
- Валет, дама. Твой дурань, - прамовіў чалавек у камзоле і, адкінуўшыся на спінку крэсла, паклаў нагу на нагу, задаволена заўсміхаўся. Пад носам заварушыліся падкручаныя ўгору вусы.
- Сам дурань, - адрэзаў другі.
- Ад дурня і чую.
Я нясмела кашлянуў, каб прыцягнуць да сябе ўвагу. Але на мяне і не зірнулі.
- Слава Богу, што ён адумаўся і нарадзіўся толькі ты, - верашчаў чалавек у камзоле.
- Ідзі ты ведаеш куды? - злаваў на яго чалавек у кіцелі, тасуючы карты.
- А я не хачу, - чалавек у камзоле ўдарыў кулаком па стале...
- Не ведаеш, дзе падзець свае рукі? Засадзі іх у скрыню з-пад бульбы і выкінь на вуліцу.
- Разам з тваім крывым носам, - насмешліва перадражніў свайго таварыша чалавек у камзоле.
Колькі б яшчэ працягвалася гэтая сварка, не ведаю, але я перапыніў яе:
- Шаноўныя панове, прабачце мяне, што я перабіваю ваш дыспут. Я хацеў бы пацікавіцца...
Мае словы даляцелі да гульцоў у карты, яны, на момант сціхнуўшы, павярнулі галовы да мяне, акінулі позіркам маю постаць з ног да галавы.
- Хто там? - у адзін голас спыталіся яны.
- Я прыйшоў да мудраца.
- А-а-а, - зноў у адзін голас расчаравана працягнулі яны.
- Ёсць тут такі. Сцвярджае, што ён самы мудрэйшы на свеце, самы шматгранны чалавек, - мовіў чалавек у камзоле так, як кажуць у вёсках пра вясковых дзівакоў або дурняў, паблажліва і насміхліва.
- Ай, не тлумач, - перабіў яго чалавек у кіцелі, - усе і так ведаюць, што ты недалужны. Вам мудрэц патрэбны, а вунь - спіць, - ён паказаў на ложак.
Ну, нарэшце дапяў да сваёй мэты, зараз мне мудрэц растлумачыць усё, што так мяне хвалявала.
- Гэй, хопіць дрыхнуць, падымайся, - аклікнуў мудраца той, што быў у камзоле.
Чалавек на ложку нацягнуў на галаву коўдру.
- Ды яго з гарматы не падымеш. Разваліўся, як бык на папасе, - незадаволена мовіў той, у камзоле.
- Зараз яго як міленькага падыму, - адазваўся другі гулец у карты. Ён набраў па тэлефоне нумар, і праз імгненне пад падушкай у мудраца глуха затрашчаў званок. Гэтага было дастаткова, каб мудрэц схамянуўся ад сну. З-пад коўдры паказалася яго галава. Хударлявая рука нырнула пад падушку і выцягнула адтуль тэлефонную трубку.
- Ах, цудоўна сябе адчуваю, - бадзёрым голасам закрычаў у трубку мудрэц. - Толькі-толькі з вуліцы прыбег. Ведаеш, мілы сябра, прабяжыш і так бадзёра сябе адчуваеш. Працаваў да позняй ночы і зранку працаваў. Так так, працаваў. Ні хвіліны супакою.
- Ды ўгаманіся ты. Ведаем, як ты працаваў, - загугнеў у трубку чалавек у кіцелі.
- Ах, гэта ты! Анафема! Анафема! - расчаравана закрычаў мудрэц і засунуў трубку пад падушку. - Не далі сон дасніць, - ён заплюшчыў вочы і, нібыта нагадаўшы пра нешта прыемнае, усміхнуўся добрай усмешкай.
- Што, зноў лётаў? - насміхліва пацікавіўся той, што ў кіцелі.
- Ага, сніў, быццам лячу я над морам. І такое яно прыгожае. Сонца залатой ладдзёй плавае па марскіх хвалях. Чайкі крычаць. Дэльфіны... І тут ты, аспід. О Божа, няма спакою старому чалавеку...
- Хопіць, вунь да цябе прыйшлі, - сурова перабіў мудраца той, у камзоле.
- Да мяне? - хуценька перапытаў мудрэц і павярнуў галаву ў мой бок. З-пад сівых броваў старога на мяне пазіралі шэрыя задумлівыя вочы. Глыбокія зморшчыны зрэзалі яго хударлявы твар. Сівыя, зачэсаныя назад валасы агалялі пукаты лоб. У гэты момант пад падушкай зноў затрашчаў званок тэлефона. Мудрэц таропка схапіў трубку.
- А, гэта ты, рады цябе чуць. Хварэеш? Трэба мяняць дзежку на кватэру, а то жывеш па-за грамадствам. Цябе не разумеюць. Ну, гэта ты распавядай ім. Яны так і чакаюць, як ад цябе пазбавіцца. А я ім кажу, што ў мяне сухоты, што засталося жыць трошкі. Але калі-небудзь яны абурацца. Чакаюць, чакаюць, а ты не паміраеш. Пан, гэта ўжо нахабства. Гэта болей чым нахабства - пражыць з сухотамі яшчэ сто гадоў. Хто? Геракліт? А, гэта таго, якога Чорным клікалі? Не, зараз не той час... А я як плазма, нешта нявызначанае ў формах, здаецца, лёгка рукой узяць, а не возьмеш, апячэшся... Ну добра, добра... Ну пакуль... - мудрэц засунуў трубку пад падушку.
Ён скінуў з сябе коўдру, сеў на ложак. Белае сподняе абцягвала яго худое тулава. Рассеяным позіркам слізгануў па падлозе, дзе валялася вопратка.
- Ну-с, малады чалавек, што вас прывяло да мяне? - Ён нахіліўся над падлогай, падняў панчоху і стаў яе нацягваць на худую валасатую нагу. - Кажыце.
Я пра ўсё і распавёў. За гэты час, слухаючы мяне, мудрэц адзеўся ў зялёныя шаўковыя панталоны, латаны-пералатаны халат з выцвілымі ад часу вытанчанымі ўсходнімі ўзорамі.
- Мудрасць. Ісціна. Сэнс. Хацеў бы і я ведаць мудрасць жыцця, - панура мовіў стары, незадаволена правёў далонню па сівой доўгай барадзе. - Я прачытаў усе кнігі, што былі напісаны ад стварэння свету. І, мне здавалася, я знайду ісціну. А яна, як жар-птушка, выпырхнула з рук. Мудрасць толькі гарачым крылом дакранулася да маёй галавы. І кожная новая кніга нараджала ў мяне сотні новых пытанняў. Пакуль не зразумеў я, што кніга - толькі пратакол, дзе занатаваны чалавечыя пачуцці, цень ад сапраўднага жыцця, што падае ў бессмяротнасць. Хаця што казаць. - Мудрэц махнуў рукой. - Раней чалавек ведаў сэнс жыцця, і гэта неяк апраўдвала яго нараджэнне. Яму патрэбна была мудрасць. А зараз... Меў рацыю стары Гегель-ідэаліст. Цяжар вялікай мудрасці ніхто не хоча ўзваліць на свае плечы. Сучасныя мудрацы мовяць: «А», а вось да наступнага за ім «Б» і не ідуць. Усе даводзяць, што «А» прамовілі гучна і выразна. Ці вось яшчэ паслухай... - Мудрэц, перагнуўшыся, даклыпаў да радыё, што вісела на сцяне, пстрыкнуў выключальнікам. Роўны голас дыктара паведамляў:
- Апошнія дасягненні нашых сацыёлагаў. Яны высветлілі, што ў працоўных скургалантарэйнай фабрыкі імя «Нашай Будучыні» дні нараджэння заключаны ў параметры часу ад першай да трыццаць першай лічбы.
Мудрэц выключыў радыё і сумна зірнуў на мяне, шчыра заўсміхаўся.
- Дама. Валет, - гулялі ў карты тыя за мармуровым столікам.
- Дурань!
- Сам дурань.
- Ад дурня і чую.
- Дык няўжо я не знайду адказу? - у адчаі мовіў я.
Мудрэц усміхнуўся мне, падазваў да сябе пальцам. Я падышоў да яго.
- Я табе дапамагу, - зашаптаў ён мне на вуха, узяў маю руку і павёў за сабою з пакоя. - Гэта мае вучні, - паведаміў мудрэц, калі мы зачынілі дзверы і апынуліся ў сенцах. - Я ім не давяраю. Лічаць мяне вар'ятам, а сябе геніямі. Ну дык вар'ятам і лягчэй жыць.
Ён памацаў сярод раскіданых рэчаў і выцягнуў з-пад разламанага крэсла, абцягнутага сярмягай, бутэльку з жоўтага шкла, у якой боўталася нейкая вадкасць.
- Вось, - ён па-змоўніцку зашаптаў, прыслухаўся да галасоў, што гучалі за дзвярыма.
- Гэта я дурань?
- А што, не бачна? - далятала з пакоя.
- Дык вось, гэта эліксір. Тысячу гадоў аддаў я, каб стварыць яго. Калі выпіць гэты эліксір, дык у чалавека вырастуць крылы.
- Крылы?
- Так, так, крылы. Як у анёла.
- Але навошта мне крылы?
- Тут, на зямлі, нічога нельга зразумець, бо не можам падняцца над зямной мітуснёй, над безданню цемры, а з нябёсаў убачыш увесь свет як на далоні. А можна падняцца і ў завоблачную высокасць, зазірнуць у яе, там мяжа быцця і небыцця, там сустракаюцца дзень і ноч, сонца і месяц. А там і да багоў блізка. Каб я быў маладзейшы - абавязкова ўзляцеў бы, ды... - мудрэц развёў рукамі, - старасць. А вучням я не давяраю. Бяры. - Ён працягнуў мне бутэльку.
І ўзяў я яе. Мудрэц паклаў мне на плячо руку.
- Памятаеш, як у пісьменніка: «Прыгажосць выратуе свет». Як геніяльна і як актуальна. Узрасціць прыгажосць у сябе, бачыць яе ў іншым чалавеку, у прыродзе, у простай рэчы. Штодня здзіўляцца прыгажосці, радавацца ёй, берагчы. - Ён змоўк, па-старэчы цяжка задыхаў. Я бачыў яго сумныя вочы, зморшчыны каля іх. Вакол яго грэчаскага носа дрыжалі зморшчыны. Дзіўны гэта быў чалавек. Зусім непадобны на мудраца, блазан, а разам з тым мудрэц. Мы развіталіся. Ён вывеў мяне з хаткі і доўга стаяў, пазіраў мне ўслед. А калі я азірнуўся, памахаў мне на дарогу.
Наступным днём я выпіў эліксір, і доўга гарэла ў мяне ў горле. Праз якую гадзіну я адчуў незвычайную лёгкасць; цела нібыта страціла вагу. Ногі без цяжкасці адарваліся ад зямлі. Нейкая невядомая сіла валодала мною, сама несла мяне наперад, і здавалася, што я толькі па звычцы перастаўляю ногі.
Начаваў я ў стозе сена. І снілася мне, што лячу я над зямлёй. Гэта было незвычайнае адчуванне: жах і радасць, захапленне і асалода, дых мой перахапіла, вецер біў у твар. Мне было холадна, але я не замярзаў. А раніцай я прачнуўся і не паверыў сваім вачам: за спінай у мяне ляжалі крылы. Няўжо? Асцярожна я дакрануўся да іх і адчуў пальцамі аксамітавую мяккасць пёраў. Я расправіў крылы і ўзмахнуў імі раз-другі і адчуў, што ногі мае адарваліся ад зямлі. Я ўзляцеў над ёю.
Так я лётаў над зямлёю. Я бачыў усё, што адбываецца на ёй. Я бачыў, як сустракаліся закаханыя, як злодзеі рабавалі на вузкіх сцежках сваіх ахвяр, як каралі гладзілі дзяцей па галоўках і слалі іх бацькоў на вайну, як плачуць беднякі, як весяляцца багацеі, як нараджаецца чалавек і як памірае ён, я бачыў, як разбіваюцца вобзем птушаняты, як палююць у пушчах на звера, як марская хваля паглынае караблі, як гараць весі, я бачыў адзінокія постаці паэтаў і жанчын, што чакалі сваіх сыноў і мужыкоў з поля сечы, я бачыў таенства чарнакніжнікаў і як людзі закладвалі свае душы д'яблу, як абрываецца песня на палове слова, як паляць на вогнішчах ерэтыкаў, як збіраюцца на свае шабашы ведзьмы, я бачыў штурмы рацямі гарадоў, я многае бачыў, і цяжка мне было ўсё асэнсаваць, зразумець, прывесці да адной нейкай высновы. Аднойчы я ўбачыў, як ляжыць на дарозе валацуга. Ён хадзіў з краю ў край, шляхоў не выбіраючы, і вось, стаміўшыся, зваліўся з ног. Гэта быў славуты Вася, які ўсюды пабываў. А далёка ад таго месца, дзе ляжаў ён, у яго роднай вёсачцы, у яго роднай хатцы ўспамінала сына старая маці. І пашкадаваў я старую, апусціўся на яе двор і са студні набраў у конаўку вады. Гэтай вады даў я напіцца валацугу, і ачуняў ён, нагадаў сваю Радзіму, павярнуў на дарогу, што вяла да яе. Гэта быў першы выпадак, калі я дапамог людзям, а пасля не аднаго чалавека ратаваў я з бяды. То дапамагаў вязню ўцячы з цвержы, то нёс радасную вестку за сотні вёрстаў, то папярэджваў аб небяспецы, то даставаў зброю паўстанцам, то выносіў з бою параненых, то тушыў пажары - усяго не пералічыш. Час ад часу я забіраўся ў завоблачныя высі, тут я бачыў, як ляцяць на нябёсах душы памерлых. Мяне прымалі за анёла і радаваліся, што да раю рукою падаць. Некалькі разоў у мяне з'яўлялася спакуса хоць адным вокам зірнуць на рай, але як мог я, смяротны... Хіба не памёр Равін Сымон Бек-Аззаі, які ўбачыў рай. І я баяўся, што і мяне чакае такі лёс. І дапамог выпадак. Неяк пралятала паўз мяне душа маленькага дзіцяці. Выбілася з сілы, а я, нібыта анёл, падхапіў яе, панёс да брамы ў рай, дзе сам апостал Пётр з ключамі сустракаў душы. Непадалёк ад брамы я адпусціў душу, а сам паляцеў уздоўж высокага цаглянага плота, што акружаў рай. Агледзеўся - вакол ні душы, ні воінства архангелавага, ні святых, ні боскіх дагоднікаў - і пераляцеў цераз плот. Ні на зямлі, ні на палотнах вялікіх мастакоў, ні ў снах не бачыў я такой прыгажосці. Усё багацце колераў было перад маімі вачыма. Што там наша восень з яе ўбоствам у параўнанні з райскімі фарбамі. Як у калейдаскопе, фарбы кветак і траў, лістота дрэў пераліваліся самымі рознымі ўзорамі. Фантанамі білі крыніцы. На ўсе лады спявалі птушкі. Ручныя звяры, зусім не палохаючыся мяне, бегалі па лугах. Я крочыў па гэтай казачнай планідзе і не верыў, што я ў раі, што гэта рэальнасць. Наперадзе ўбачыў старую, ужо з грубой карою, разгалістую яблыню. Сярод яскравай зеляніны віднеліся румянкавыя вялікія яблыкі. Убачыўшы іх, я адразу адчуў голад, аж сліна пацякла. Але варта было мне працягнуць руку да бліжэйшага яблыка, як галіна, на якой ён вісеў, паднялася ўгору. Папраўдзе, гэтаму я мала здзівіўся: рай усё-такі. Здзівіўся я іншаму. Раптам за спінаю пачуў пяшчотны жаночы голас: «Не рвіце».
Азірнуўся і ўбачыў жанчыну незвычайнай прыгажосці. Белая туніка была на ёй, смуглявыя рукі, шыя, ногі да каленяў заставаліся аголеныя. Светлыя хвалістыя валасы спадалі жанчыне да пояса. Уражвалі яе вялікія пяшчотныя вочы, сінейшыя за райскае неба.
- Хто вы такая? - спытаўся я.
- Я ахоўваю дрэва пазнання дабра і зла. А ты захацеў сарваць яго плады і тым угнявіў бы Бога, - адказала жанчына.
- Адкуль я ведаў, што гэта не простыя яблыкі?
- Як? Ты што, першы раз у раі?
- Так, першы. Я чалавек.
- Чалавек? - шаўкавістыя бровы жанчыны выгнуліся дугамі. - Адкуль жа ў цябе крылы?
- А гэта не істотна.
- Вам трэба хутчэй пакінуць рай. Калі Бог даведаецца... Пайшлі, я вас выведу адсюль.
І яна павяла мяне за сабою. Мы выйшлі да вёскі. Яна была забудавана адмысловымі крыштальнымі дамамі з мансардамі, спічастымі шпілямі, купаламі.
- Хто жыве ў гэтых дамах?
- Душы.
- Але чаго такая нежывая ціш, як у час жальбы?
- А навошта шум? Гэта не на зямлі, дзе людзі мітусяцца, нешта шукаюць, ім не да сябе. А душам усё гэта не трэба, яны прыслухоўваюцца да сябе, спасцігаюць мудрасць божую і гэтым шчаслівыя.
- А вы таксама шчаслівая?
- Так. Я марыла пра гэта. На зямлі я прабывала ў дабрадзейнасці і чысціні, я служыла пану Богу ў манастыры і дала абет веры - цвёрда і нязменна вераваць усяму, чаму павучаў Госпадзь Ісус Хрыстос - і стрымала свой абет.
А мне стала шкада гэтай жанчыны. Яна так і не зведала ні радасці, ні горычы, ні спадзяванняў, ні расчаравання, ні асалоды, ні пакутаў, ні кахання, і многа яна не зведала з таго зямного жыцця.
- Але хіба гэта шчасце? - сарвалася ў мяне з вуснаў.
- А што ж, па-вашаму, шчасце? - Нешта падобнае на цікавасць убачыў я ў жаночых вачах.
Задумаўся я. Што ёй адказаць?
- Шчасце... Гэта быць народжаным і пражыць сярод людзей тым жыццём, - я змоўк, ужо занадта казаў я проста, але тых узнёслых слоў так і не адшукаў, - тым жыццём, якім жывуць людзі.
Яна ўсміхнулася мне.
- Ну якое гэта шчасце.
І я пакінуў рай, я вяртаўся на нашую грэшную зямлю. Па дарозе сустрэў я душу мудраца.
- Ну што, знайшоў ісціну? - пракрычала яна здалёку.
І што я мог адказаць? Сорамна мне было прызнацца аб дарэмнасці сваіх пошукаў, і мовіў першае, што прыйшло ў галаву:
- Ісціна ў крыніцы, з якой усё пачынаецца, - у жыцці!
І мы размінуліся. Душа мудраца паляцела да райскай брамы, а я вяртаўся на нашую грэшную юдоль. Аб адным я шкадаваў, што не паспеў спытацца ў душы мудраца, як пазбавіцца мне крылаў.